Professional Documents
Culture Documents
Chuong 20
Chuong 20
DI TRUYN HC
VI SINH VT
Bin son: Phm Thnh H, Nguyn Ln Dng
20.1. M U
Mi n nhng nm 40 ca th k trc, cc i tng vi sinh vt mi
bt u c s dng vo nghin cu di truyn hc. Tuy ra i chm, nhng
cc pht minh quan trng c tnh cch mng trong sinh hc nh chng minh
trc tip ADN l vt cht di truyn, sao chp ADN, sinh tng hp protein, k
thut di truyn,... u thc hin trn cc i tng vi sinh vt. Do vy, c th
ni di truyn hc vi sinh vt ng vai tr cch mng ha, to ra nhng
bc tin nhy vt cho di truyn hc ni ring, hnh thnh Sinh hc phn t
v s pht trin Sinh hc hin i ni chung c v phng din l thuyt cng
nh ng dng thc tin.
Di truyn hc ca vi sinh vt gp phn ch yu cho s pht trin di
truyn hc phn t, m nh cao chi li l s ra i k thut ti t hp
ADN hay k thut di truyn (KTDT), lm bng n Cch mng Cng ngh
sinh hc.
20.1.1. Tnh cch mng ca Di truyn hc vi sinh vt
Nhn loi ang sng cui thp nin u tin ca th k 21 th k
Cng ngh sinh hc. Di truyn hc i su vo cc vn c bn ca s tn
ti v lu truyn s sng nn n gi mt v tr c bit quan trng, c ngi
v "Di truyn hc l tri tim ca Sinh hc", v khng t th nhiu, n lin quan
v chi phi bt k lnh vc no ca sinh hc, t cc c ch phn t ca s
sng cho n s tin ha ca ton b th gii sinh vt trn hnh tinh ca
chng ta.
Nhng pht minh ln vi s lng tng vt ca di truyn hc c tc
dng cch mng ha sinh hc, bin sinh hc t m t thnh thc nghim
ng
gp cho nghin
cu cc lnh
vc khc: Trao
i cht ca t
bo
(Cell
metabolism),
gen c ch v ngha (Nonsense suppressors), s tuyn tnh (Colinearity) gia
gen v polypeptit, cc Operon, s khng thuc da vo plasmid (Plasmidbazd drug resistance) v s vn chuyn tch cc (Active transport).
b. Nm men Saccharomyces cerevisiae (S. cerevisiae)
c. Nm si Neurospora crassa:
Cc ng gp ch yu:
Di truyn sinh ha v trao i cht.
Di truyn hc ca gim phn.
Di truyn ty th.
Cc ng gp khc: s a dng cc loi nm
v thch nghi (adaptation), di truyn t bo (cytogentics), cc gen kiu bt
cp, cc gen dung hp th d nhn (heterokaryon-compatibility gens).
20.1.1.5. K thut di truyn v s m u cch mng Cng ngh sinh hc
a. Enzym gii hn (restriction endonucleaz): Nm 1962, W.Arber ln
u tin chng minh rng c nhng enzym c bit hn ch (restriction) sinh
sn ca phage trong t bo E. coli. Nm 1968: Enzym ct gii hn u tin
c khm ph: EcoR I. n nm 1970, Hamilton Smith v cng s tch
c mt loi enzym ct gii hn mi t vi khun Haemophilus influenzae,
gi l Hind II.
Enzym ny l cng c u
tin trong k thut di truyn. (Gii
Nobel)
chnh xc. Schrdinger cho rng trong cht sng c nhng quy lut vt l
cha bit n.
Cc quan im ca Bohr v Schrdinger c v nhiu nh vt l hc
chuyn sang nghin cu di truyn hc vi hoi bo lng mn l tm ra cc
quy lut vt l mi trong bn cht cu trc gen. n nm 1965, k nim 100
nm cng trnh ca Mendel, bn cht ca gen c sng t, nhng khng
tm ra quy lut vt l mi, ngoi chuyn t v ni cc lin kt hydro.
Tuy nhin, c th ni di truyn hc c tip thm mt ngun sinh lc
mi l cc nh vt l, ha hc vi cc cng c v t duy chnh xc thc
hin th nghim trn nhng i tng Vi sinh vt c nhiu u th. H bt u
cc nghin cu t nhng sinh vt n gin nht l cc phage, vi khun - l
cc sinh vt nhn s. M. Delbruck, mt nh vt l hc chuyn hon ton
sang nghin cu sinh hc, pht biu rng lnh vc nghin cu virut ca vi
khun l sn chi tuyt vi, ni m nhiu cu hi su xa c th ny sinh.
Thm vo ha hc trn pht trin ca mnh cung cp nhiu phng
php tinh vi mi xc nh nh gi cc kt qu th nghim.
20.2. U TH CA CC I TNG VI SINH VT
Trong nghin cu di truyn hc, cc i tng vi sinh vt c nhiu u
th hn hn cc ng vt thc vt bc cao.
20.2.1. Thi gian th h ngn, tc sinh sn nhanh
Trong iu kin thun li, t bo E.coli c th phn chia mt ln trong
20 pht, cn bacteriophage c th trong 30 - 40 pht to ra hng trm c th,
nm men c th phn chia t bo trong 2 gi. c im ca nghin cu di
truyn hc l theo di qua nhiu th h nn cc i tng vi sinh gip rt
ngn ng k thi gian th nghim. Nu so thi gian th h ca rui gim 2
tun, ca chut 2 thng, ca ngi 20 nm th cc vi sinh vt hn hn. Nu
nh di truyn hc phi ch 2 tun c mt th h rui gim, th i vi
E.coli, th nghim hm trc, qua ngy sau c th nh gi kt qu.
20.2.2. Tng vt s lng c th
Cc vi sinh vt n bo, mi t bo l mt c th. Nu dinh dng
cc vi sinh vt sinh sn nhanh to qun th c s lng c th ln c th
khong 1010 - 1012 t bo/ml. T bo E.coli c ng knh 1 m (micromet)
Rui gim
To n bo Chlamydomonas
Vi nm Penoicillium chrysogenum
sut cao hn. Qua nhiu bc trung gian cui cng cho n nay nhn c
dng E.15.1 c sn lng 7000mg/l. Trong bng 20.2 khng nu mt thnh
tu quan trng l to chng khng sn sinh ra sc t c, phi tn km nhiu
cho vic loi b sc t. Vic nhn cc t bin khng tng hp sc t lm
gim ng k chi ph sn xut v cc dng ny c s dng nng cao
nng sut trong qu trnh chn ging tip theo.
Phng php chn ging t bin c s dng to cc chng sn
sinh ra nhiu axit amin (nh glutamic axit) hay cc nucleotit. Ngoi ra cn c
th nhn cc t bin lin quan n c ch iu ho trao i cht:
Cc t bin c cu (constitutive mutants): to sn phm khng cn cht
cm ng (inducer).
Cc t bin khng c ch ngc l cc t bin to sn phm nhiu m
khng b c ch bi sn phm cui (end product repression).
Phng php ny em li nhng thnh tch ngon mc, gp phn
tch cc cho s pht trin ca cng nghip ln men vi sinh nh:
Chng Penicillium chrysogenum ban u c nng sut 60 mg/l v nay t
60000 mg/l, hn chng ban u n 1.000 ln.
Chng Corynebacterium glutamicum to glutamic axit t hn 200g/l (ban
u 20g/l).
Vi khun Serratia
marcescens
Eremothecium ashbyii
trn mi trng
Tn sn phm
Cc bnh c iu tr
Nm ht
hn patent
Insulin
Tiu ng
2001
Interferon alpha
2002
Interferon beta
2003
2003
Erythropoetin
Thiu mu
2004
G-CSF (Granulocyte-
2006
Colony Stimulating
Factor)
tnh (Chemotherapy-induced
neutropenia)
ngh gen iu khin trao i cht, thc hin vi sinh vt. Hai v d in hnh
u tin l to dng t bo E. coli sinh tng hp cc cht, m vn n khng
c kh nng ny, nh xanh indigo v sc t en melanin. S to dng mt
gen t Pseudomonas putida vo E.coli lm n c kh nng tng hp indigo
xanh trong mi trng c tryptophan. S to dng gen tyrosinaz cho E. coli
lm n bin tyrozin thnh dopaquinone v cht ny ngu bin thnh melanin
khi c khng kh.
Tip theo, cc sn phm trao i cht s cp v th cp c sn xut
t cc dng thit k nh cc chng s dng lactoz, chuyn ho xyloz, sn
xut etanol t pentoz, phn gii cc cht d sinh (xenobiotics),
b. Cng ngh b mt t bo nm men
Cc protein trn b mt t bo nm men cng c tng hp bn trong
t bo, nhng sau chng c a ra gn ln b mt t bo. Da vo s
hiu bit cc gen tng ng, cng ngh b mt t bo (cell surface
technology) ra i. S dng CN gen c nh protein ngoi lai trn b
mt t bo nhm thay i v ci thin chc nng ca t bo. Tim nng ng
dng a dng ca n gm: sn xut cc enzym, khng th, khng nguyn, th
th,....
Bc u, cc nh nghin cu thnh cng trong biu hin cc
enzym nh glycosyl hydrolse, glucozamylaz, lipaz,... PTN Cng ngh sinh
hc phn t ca i hc KHTN (TPHCM) to c chng nm men gn
protein GFP (green fluorescense protein protein pht hunh quang xanh lc
ca sa) v chng gn alpha-amylaz.
c. S can thip ca KTDT vo sn xut etanol nhin liu
Nm men S. cerevisiae v vi khun Zymomonas mobilis l 2 vi sinh vt
ch yu c kh nng s dng trong ln men etanol nhin liu. Nm men vn
gi vai tr ch yu, nhng n khng ln men xyloz, pentoz v mt s lai
ng khc. Do tm quan trng chin lc cp thit, hin ti v trong tng
lai c rt nhiu n lc c tp trung cho ci thin chng ging nhm s
dng tt hn ngun nguyn liu a dng v thun tin cho quy trnh cng
nghip. Cc nghin cu ch yu nhm thit k:
Cc chng s dng lactoz tn dng ph phm cng nghip sa.
Erwini nm mng trong ca vi khun chuyn glucoz thnh 2,5-DKG v 2,5DKG reductaz xc tc chuyn 2,5-DKG thnh 2-KLG. Do , bng thao tc
gen, kh nng chuyn ho ca 2 Vi sinh vt rt khc nhau li c kt hp
thnh mt v do c kh nng to sn phm cui ca qu trnh chuyn ho
c thit k. Sinh vt loi ny rt hu ch nh l mt ngun 2-KLG cho sn
xut L-ascorbic axit, bng cch thay th 3 cng on u ca quy trnh
hin ang c s dng.
Thng qua t bin im nh hng bng oligonucleotit thu c
t bin 2,5-DKG reductaz c hot tnh cao hn khong 2 ln v bn vi
nhit hn dng enzym t nhin.
Tm li, KTDT th hin quyn lc to ln trong ci bin sinh gii v
nhiu mt, khng nhng thay i cc tnh trng khc nhau, m can thip c
n chi tit cc thnh phn v qu trnh trao i cht. Trn cc i tng vi
sinh vt, cng ngh gen c ng dng u tin, k thut a dng, hiu qu
hn c v hng lot sn phm xm nhp th trng t nm 1982.
20.5. BIN D VI SINH VT
Bin d v t bin c ngha quan trng trong nghin cu di truyn
hc. Cc t bin gm nhiu loi khc nhau v chng c thu nhn d dng
t cc vi sinh vt nh cc phng php pht hin chuyn bit. Cc t bin
gen bt ngun t nhng bin i phn t trn ADN. Con ngi c th s
dng cc tc nhn vt l v ha hc gy nn cc t bin nhn to hay cm
ng.
Cc nghin cu v hi bin gip hiu r hn v cc c ch trong gen
ca s dch m
Bin d vi sinh vt cng tun theo cc quy lut di truyn nh sinh
vt bc cao. N c nhiu loi v s lng rt ln, cung cp nguyn liu
thng xuyn cho qu trnh tin ha v nghin cu di truyn hc. Nhiu
phng php pht hin v chn lc cc t bin khc nhau c s dng
thu nhn cc t bin c tn s xut hin rt thp. Chng gp phn ng k
cho cc nghin cu di truyn. Cc thay i thm, mt hay thay th cc
nucleotit trn phn t ADN dn n cc bin i phn t, gy ra cc t bin
gen nh: lch khung, sai hay nhm ngha v im lng. Pht minh ra cc tc
Hnh 20.1: t bin l s kin ngu nhin: s lng th t bin ph thuc thi
im xut hin.
S lng th t bin (cc t bo t m) t (2 hnh bn tri) hay nhiu (8 hnh bn
phi) do xut hin mun hay sm trong dng t bo.
Sinh vt
t bin
Tn
s
Cn c nh gi
Phage T2
Km hm tan r r+
1.10-8
E.coli
Ln men lactoz
lac lac+
2.10-7
1 ln phn bo
leu- leu+
7.10-
t bin /1 t bo
Khng
Streptomycin
StrS StrR
Neurospora
crassa
cc t bo t bin /
adenin
ade- ade+
10
4.10
t bin /1 t bo
-9
6.10-8
2.10
t bin /1 t bo
t bin /1 t bo
-6
t bin /1 t bo
4.10-10
4.10-8
t bin/ 1 bo t v
tnh
t bin thun
t bin nghch.
t bin c iu kin
(nhy cm nhit )
Nhit
thng
t bin khng
Nhit
cao
Khng b
sung
C b
sung
Khng tc
nhn
C tc
nhn
Kiu
hoang di
Bnh
thng
Bnh
thng
Tng
trng
Tng
trng
Tng
trng
Khng
t bin
Bnh
thng
t bin
Khng
Tng
trng
Tng
trng
Tng
trng
Vic pht hin cc t bin khuyt dng kh khn hn. Dung dch vi
khun pha long c cy ln b mt mi trng agar ti thiu mc ri
thnh khun lc. Mt lp mi trng tng t c ln trn, ph lp
mng. Hp Petri c cc khun lc bnh thng mc ln. Sau ,
ph ln thm mt lp mi trng dinh dng c b sung v tip cho cht
b sung khuch tn. Cc t bin khuyt dng s mc sau, khi c cht b
sung, nn khun lc nh hn do mc chm.
20.5.3.4- Phng php lm giu hn ch (Limited enrichment method)
y l dng n gin hn ca phng php lm giu chm. Cc vi
khun c cy trn mi trng ti thiu c mt t b sung. Trong iu kin
, cc t bin khuyt dng mc n khi ht cht dinh dng b sung th
dng, nn to khun lc nh. Cc vi khun bnh thng tip tc mc to
khun lc to.
Cy ln MT + leuxin
T bo E. coli nui
trong mi trng c
penicillin thiu leuxin
In qua MT leuxin
b
e
d
Cc thymin k
nhau
Hnh 20.11- Trc phn ngt i vi khun km theo tch 2 ADN con v 2 t bo
Enzym
1. ADN polymeaz III
2. ADN polymeaz I
Gen m ho
Chc nng
polC;
ADNE,Q,N,X;
Enzym polyme ho ch yu
polA-E; mutD.
Ct mi ARN, lp ch trng
polA
3. Helicaz
ADNB
4. Primaz
ADNG
To mi mch ADN mi
5. Protein gn im khi
s (Origin-binding
protein).
ADNA
ssb
ligA, ligB
Ni cc u h trn ADN
Gen m ho
Chc nng
polA;ADNE,Q,N,
X
2. ADN
holA-E; mutD.
polB
polC
polymeaz II
3. ADN
polymeaz III
4. ADN
polymeaz IV
5. ADN
ADNB
polymeaz V
umuD2C
20.6.3-Bin np (Transformation)
20.6.3.1- Hin tng v iu kin
Hin tng bin np c Griffith pht hin vi khun Diplococus
pneumoniae (nay gi l Streptococus pneumoniae - ph cu khun gy sng
phi ng vt c v) vo nm 1928. Pht hin ny v cc nghin cu v c
ch bin np c ngha lch s cho s ra i ca Sinh hc phn t.
Vi khun ny c 2 dng khc nhau:
Dng SIII, gy bnh c v bao t bo (capsule) bng polysaccharid cn
tr bch cu ph v t bo. Dng ny to m mc (khun lc) lng (Smoothlng) trn mi trng agar.
Dng RII, khng gy bnh, khng c v bao, to m mc nhn (Roughnhn).
Hin tng trn cho thy vi khun S khng th t sng li c sau khi
b un cht, nhng cc t bo cht ny truyn tnh gy bnh cho t bo R.
N c gi l bin np (transformation).Nm 1944, T.Avery, Mc Leod v
Mc Carty tin hnh th nghim xc nh r tc nhn gy bin np. Nu cc
t bo S b x l bng proteaz (enzym phn hy protein) hoc ARN-az
(enzym phn hy ARN) hot tnh bin np vn cn, chng t protein v
ARN khng phi l tc nhn gy bin np. Nhng nu t bo S cht b x l
bng ADN-az (enzym ch phn hy c hiu ADN) th hot tnh bin np
khng cn na, chng t ADN l nhn t bin np. Kt qu th nghim c th
tm tt nh sau:
ADN ca S + cc t bo R sng chut cht (c R + S)
Hin tng bin np l mt chng minh sinh ha xc nhn rng ADN
mang tn hiu di truyn.
Nh vy, bin np l hin tng truyn thng tin di truyn bng ADN.
Trong bin np, ADN trn t mt t bo vi khun (th cho) ny c truyn
sang t bo vi khun khc (th nhn). Bin np xy ra khi vi khun nhn
ADN ngoi lai v hp thu vo trong t bo. Khi t bo vi khun b v do b
tan (lysis), ADN vng trn ca chng thot ra mi trng thnh cc on
thng vi chiu di khc nhau, c kh nng gy bin np cho cc t bo
nhn khc.
Bin np c nghin cu k nht cc vi khun Streptococcus
pneumoniae, Bacillus subtilis, Haemophilus influenzae v mt s nhm vi
khun khc.
Hiu qu ca bin np ph thuc vo 3 yu t:
- Tnh dung np ca t bo nhn.
- Kch thc ca on ADN ngoi lai.
- Nng ca ADN
20.6.3.2- Tnh dung np ca t bo nhn
Mt iu quan trng ca bin np l t bo nhn phi c trng thi sinh
l c bit c gi l kh nng dung np hay kh np (competence). T bo
c kh nng hp thu ADN ngai lai v c bin np (transformable) gi l
kh np (competent) v y l tnh trng di truyn. Thm ch trong cc chi
(genra) bin np, ch mt s chng (strains) hay loi l c bin np. Tnh
20.6.4-Ti np (Transduction )
Vic tm ra bin np thc y nghin cu dn n pht minh ra ti
np, l hin tng truyn ADN qua trung gian virut t t bo cho n t bo
nhn. C hai kiu ti np: chung v chuyn bit.
Trong ti np (transduction), cc virut mang cc gen t t bo ny
sang t bo khc. chu trnh tan (lytic cycle), mt s bacteriophage gi
nhm ADN vi khun ch vo capsid. T bo b nhim bi cc virut nh vy
nhn on ADN ca vi khun A khc, ch khng phi ADN ca virut. Do
vy, ADN vi khun A ti t hp vi ADN nhim sc th ca t bo ch B v
bin i thnh phn di truyn (gentic composition).
20.6.4.1- Phage l nhn t chuyn gen
Th nghim c tin hnh trong ng hnh ch U, y ng c ngn
cch bng mng lc vi khun. Mng c l nh vi khun khng qua c,
nhng phage qua c (hnh 20.15). Nhnh A ca ng cha vi khun c kh
nng tng hp tryptophan (trp+), cn nhnh B nui cc vi khun mt kh
nng tng hp tryptophan (trp). Sau mt thi gian nui bn nhnh B xut
hin vi khun c kh nng tng hp tryptophan (trp+). Qua nhiu ln th
nghim vic phage ti gen trp+ t nhnh A sang nhnh B c chng minh.
Mng lc vi khun
Nhnh A
Vi khun
trp+
Nhnh B
Vi khu n
dng B= met+bio+thrleuthi
Plasmid
20.6.5.3- Ti t hp
Mun xy ra ti t hp th 2 dng vi khun phi tip xc vi nhau (F+ x
F- ) hoc (Hfr x F-). Dng t bo mang nhn t F+ c coi l t bo c v
hp
Cc th ti t
hp
a b+ c
10
a b+ c+
15
a+b+ c+
Hnh 20.23-. Bn di truyn E. coli dng K12 (theo Brock Microbiology 11,
2006)
OriC - im khi s sao chp; RE restriction endonucleaz Nost1.(xem thm gii thch
pha trn
v cui cng l mt vng cung ADN ln, gi l vng tra, cha nhng gen
gip n t di chuyn t t bo ny sang t bo khc.
sinh vt gn nhau. Nhng plasmid tip hp c th chuyn gia vi khun Grv Gr+, gia vi khun v t bo thc vt v gia vi khun v nm. Thm ch
nu plasmid khng th sao chp c lp trong vt ch mi, s chuyn
plasmid t n c th c ngha tin ha quan trng nu gen t plasmid ni
li vi b gen ca vt ch mi.
20.6.7.4 - Vi loi plasmid khc v ngha sinh hc ca chng
Mc d plasmid khng mang nhng gen thit yu i vi vt ch,
nhng n c th nh hng ng k n kiu hnh ca t bo. Chng hn, kh
nng ca Rhizobium tng tc vi thc vt v hnh thnh nt sn r c nh
m l nh nhng plasmid thc hin. Nhng plasmid khc mang li c im
bin dng c bit t bo, nh s phn hy cht gy nhim c hi.
Thc ra, plasmid dng nh l mt b my chnh to ra nhng tnh cht
ring bit ca vi khun, v trong nhiu trng hp, cn xut khu (export)
nhng c tnh ny bi s chuyn gen theo chiu ngang. Hn ch duy nht
i vi nhng kiu gen ny c trong plasmid l chng khng can thip vo s
sao chp ca chnh mnh hoc vo s tn ti ca vt ch.
a) Plasmid khng
Trong s nhng nhm plasmid ph bin nht v c nghin cu k
nht l cc plasmid R, c kh nng khng khng sinh v nhiu cht c ch
sinh trng khc. Plasmid R ln u tin c pht hin ti Nht dng vi
khun rut; l nhng vi khun c tnh khng i vi nhiu lai khng
sinh (a khng) v k t , chng c pht hin trn khp th gii. Bn
cht gy nhim ca plasmid tip hp R cho php chng lan rng nhanh chng
trong qun th t bo gy ra mt vn nn ln trong y hc lm sng l s xut
hin nhanh cc vi khun khng thuc.
Mt plasmid R c th mang nhiu gen khng. Chng hn, plasmid
R100 c 94,3 kbp (hnh 20.25), mang nhng gen m ha cho s khng
sulfonamid, streptomycin v spectinomycin, fusidic axit, chloramphenicol,
tetracylin v c th mt s gen khng thy ngn (mercury). Plasmid R100 c
th c chuyn gia cc vi khun ng rut thuc chi (Genra) Escherichia,
Klebsiella, Proteus, Salmonella v Shigella, c th chuyn vo vi khun
Hnh 20.26- Plasmid R100: RTF l vng cc gen tra chuyn gen ; r-determinant l vng
cc gen khng (mer - thy ngn, sul - sulfamid, str - streptomycin,cml chloramphenicol, tet tetracyclin). (Theo Brock Microbiology 11, 2006)
Prokaryota
Eukaryota
Retrotransposon:
Nm men (Yeast): Ty
Virut: Mu
DNA m c tiu
IR
IR
M c tiu
ADN cho
S ni gia Tn v
trnh t mc tiu
(ligation)
ADN nhn
Hnh 20.30. S transposition sao chp (Tn3)
a.
b.
i mc t
ADN cho
DNA nh n
c.
d.
Hnh 20.33. Transposition khng sao chp hay bo tn (conservative transposition)
Mi tn ch cc im ct v sau ni li theo trt t mi.
Hnh 20.34.
Transposon
Tn10 chn vo
chc nng,
A lm mt
nhng khng
tetra.
20.7.1.2. Cu to virut
Virut c b gen rt a dng. B gen (Genome) ca virut c th l ADN
mch kp (double strand - dsADN), ADN mch n (single strand - ssADN),
ARN mch kp (double strand - dsARN), hay ARN mch n (single strand ssARN). Cc virut c ADN hoc ARN mch n cn phn bit thnh 2 dng
dng hay cng (+) v m hay tr ():
Virut mch dng (Plus (positive)-strand virut): virut vi b gen ARN hay
ADN m b gen c cng trnh t nucleotit nh mARN ca virut.
Virut mch m (Minus (negative)-strand virut): virut vi b gen ARN m
mch ARN ny c trnh t nucleotit ngc chiu (b sung vi) vi mARN
ca virut.
B gen virut thng l mt phn t nucleic axit dng vng trn hay
thng. Virut nh nht c chng 4 gen, virut ln nht c chng vi trm gen.
V protein bc b gen c gi l capsid thng c th dng hnh
que, hnh ng xon, hnh a din hay phc tp. Nucleocapsid l phc hp
nucleic axit v cc protein ca mt virut. Cc capsid thng c to nn bi
mt s ln t hp cc phn t protein gm t loi, c gi l capxome. V
d, virut m thuc l c mt capsid hnh que di cng c to ra t hn
1000 capxomre (hnh 20.36).
a)
b)
mch
Retrovirut ARN > nh enzym reverse transcriptaz tng hp cADN mch n t khun ARN virut > c-ADN kp > Chn vo b gen t
bo ch > to ra b gen ARN virut mi v mARN.
Ph thuc vo b gen ADN hay ARN mch kp hay n, mch dng
(+) hay m (), kiu sao chp b gen v tng hp mARN, cc virut c chia
thnh 7 lp (classes).
Mt cch sao chp c bit c t bo vi khun s dng trong tip hp
truyn phn t ADN dng thng sang t bo khc hoc c cc virut s
dng to cc b gen ca chng, mt khc lm t mch ca vng trn
xon kp, to u h 3OH v 5P kt thc. Helicaz v SSB protein chen
vo to ch 3 sao chp. S sao chp c thc hin khng cn mi (primer)
v mch 3OH sn sng cho vic ni di nh mch trc (leading strand)
nh ADN polymeaz I. ng thi vi sao chp mch trc, mch khun sau
dch chuyn. S dch chuyn ca mch sau gin on tng hp cc on
ngn Okazki nh bnh thng v u 5 mch khun dui thng ra (hnh
20.40). S sao chp c hnh ging ch sigma () ca Hi Lp, nn c gi l
sao chp sigma ( replication). Kiu sao chp ny cn c gi l vng
trn quay (rolling-circle replication), v mch khun trn gia khng b t
v quay trn lm khun cho mch trc. S sao chp kiu ny c th lp li
vi ln to ra si ADN di, lp li nhiu ln b gen thng ca virut, c gi
l concatemer. Enzym endonucleaz ct nhng im khc nhau trn mi
mch ca ADN to ra cc on c b gen vi hai u dnh. B gen thng
ny s to thnh vng nh bt cp b sung cc u dnh.
C hai kiu chu trnh tim tan. Trong kiu chung cho a s nh phage
, ADN ca phage gn vo nhim sc th t bo ch. kiu khc m i
din l phage P1, ADN ca phage khng gn vo nhim sc th t bo ch,
m bng cch no sao chp ng thi nh plasmid. C hai dng u c
gi chung l prophage.
biu hin ca nhng gen rt sm (nhng gen khng cn v sau trong chu
trnh sinh tan).
Cc gen sm gm 2 gen sao chp (cn cho s gy nhim sinh tan), 7 gen
ti t hp (mt vi gen lin quan n s ti t hp trong sut qu trnh gy
nhim sinh tan, 2 gen cn thit cho vic gn ADN ca phage lambda vo
nhim sc th vi khun trong hin tng tim tan) v 3 gen iu ha.
V th nhng gen sm p ng hai vn quan trng: mt s gen cn
cho phage i vo hin tng tim tan, nhng gen cn li lin quan ti nhng
kim sot khc ca chu trnh sinh tan.
Trng thi t nhin ca chui kim sot ny gii thch nhng nt c
trng sinh hc ca s tn ti th tim tan. Hin tng tim tan c n nh
v chui kim sot m bo khi mc cht km hm thch hp, c s biu hin
lin tc ca gen cI. Kt qu l OL (Operator left tri) v OR (Operator right phi) vn cn b chim gi v thi hn. Bng cch biu hin ton b chu trnh
sinh tan hot ng ny duy tr prophage dng khng hot ng.
Nhng vng kim sot phin m cung cp mt im p lc, ti im
ny vic i vo chu trnh ton vn c th c kim sot. Bng cch khng
cho ARN polymeaz n gn nhng promoter ny, mt protein km hm ngn
cn b gen ca phage i vo chu trnh sinh tan..
Protein km hm c m ha bi gen cI. t bin gen ny khng
th duy tr hin tng tim tan nhng n lun lun i vo chu trnh sinh tan.
Tin hnh tch s khi cc protein km hm, m t c im, ngi ta bit
ti sao protein km hm c th duy tr c trng thi tim tan v to kh nng
min dch cho th tim tan khng li s bi nhim bi nhng b gen ca
phage lambda mi.
Lambda c s la chn gia hai cch: hoc i vo hin tng tim tan
hoc bt u s ly nhim sinh tan. Hin tng tim tan c bt u bng s
hnh thnh chui duy tr t sinh lm ngn cn ton b chu trnh sinh tan (lytic
cascade) qua vic s dng p lc ti hai im. Chng trnh cho s hnh
thnh hin tng tim tan tin hnh qua mt vi s kin tng t nhau m
nhng s kin ny cn cho chu trnh sinh tan (lytic cascade) (s biu hin ca
T2 hr+, T2 h+r
Th h phage con: Cc dng cha m
T2 h+r+ , T2 hr
Cc dng ti t hp
DNA b m
DNA ti t hp
Hnh 20.49. C ch ti t hp
gen
Bao mng gip virut xm nhp t bo ch. Khi virut tip xc vi t bo,
cc glycoprotein thi ra mng bao gn vo cc th th (receptor) trn mng
sinh cht (hnh 20.52). Qu trnh ny chuyn capsid c cha ARN vo t bo
cht v capsid b mt (bc v). Cc enzym ca virut tham gia sao chp
ARN ca b gen v to mARN, nhng b my ca t bo c s dng
tng hp protein ca virut. Cc capsid mi c lp rp bao cc b gen ca
virut v chng i mng sinh cht ca t bo mc chi ri thot ra khi t
bo. Bng cch ny cc capsid c mng bao chnh l mng sinh cht ca t
bo ch c v cc virion mi c th s dng cc bao mng ny ha nhp
vi mng ca t bo ch mi. Ton b chu trnh ny c gi l chu trnh
sinh sn (reproductive cycle), ch khng phi chu trnh tan v cc virut c
th thot ra bng mc chi m khng phi ph v t bo ch. ng ch
l chu trnh sinh sn ca cc virut loi ny din ra t bo cht ca t bo
v khng tc ng n nhn t bo.
20.7.4. Cc Prion
Hai bnh thoi ha no ngi l bnh kuru v Creutzfeldt-Jacob
(bnh tng t cu) c th gy nn do cc phn t protein gy nhim c
gi l prion (proteinaceous infectious particle). Cho n nay, s hiu bit v
chng cn rt t. Gn y, khi xut hin dch b in Anh, chng c nhc
ti nhiu v khng pht hin thy cc virut.
20.7.4.1. Lc s
Vo nhng nm 1960, T. Alper v J.S. Griffith nu gi thuyt rng mt
s bnh no nhng (spongiform encephalopathies) ly truyn do cc tc nhn
gy nhim ch gm cc protein. Thuyt ny gii thch vic pht hin tc nhn
b n gy bnh gi v Creutzfeldt-Jakob (scrapie and Creutzfeldt-Jakob
diseazs) khng tia t ngoi UV.
Francis Crick, ngi nu Hc thuyt trung tm ("Central dogma
of molecular biology") c bit quan tm n gi thuyt ca Griffith v n
mu thun vi hc thuyt ca ng.
Vo nm 1982, S.B. Prusiner (i hc California) thng bo tinh
sch tc nhn gy bnh gi nh v n ch gm protein c hiu. Prusiner
a) Cc c tnh sinh hc
Cc nghin cu di truyn hc c tin hnh S. Cerevisiae t hn
70 nm nay. i tng ny kt hp trong n 2 tnh cht tuyt vi: l n bo
nn c th tin hnh th nghim nh vi khun, ng thi c nhng c tnh
ch yu in hnh ca Eukaryota v c ty th vi b gen ADN nh. Ging
vi vi khun, n c th nui trn mi trng dch th hay c v to khun
lc trn mi trng thch. C th nui t bo nm men quy m ln trong cc
ni ln men v d dng thu nhn sinh khi t bo.
Chu trnh sng ca nm men c nu ln trn hnh 20.57
Gy t bin (Mutagensis):
Gy t bin (Mutagensis):
A1B2
A2B1
A2B2 +
Du + ch cc t hp lai c vi nhau.
Nab
.100%
Nb
20.8.4- Di truyn cc To lc n bo
Cc to n bo (Microalgae) cng c dng lm i tng nghin
cu ca Di truyn hc, c bit l di truyn quang hp v di truyn ca bo
quan lc lp. So vi nm, cc vi to v ni chung l tt c thc vt, cc t
bin khuyt dng to lc n bo ch hn ch trong mt phm vi hp nh
mt kh nng tng hp arginin (arg) v mt s vitamin. Nguyn nhn ca
hin tng ny n nay cha r.
a) c im sinh hc
Vi to Chl. reihardii c th nui cy trong mi trng dinh dng dch
th hay mi trng thch c nh cc vi sinh vt khc. Cc t bo mc thnh
khun lc trn mi trng thch. Vi to c th nui ngoi sng (nh sng mt
tri hay n hunh quang thng dng) hoc trong ti (phi b sung axetat
natri hoc glucoz).. Trong iu kin th nghim, c th nui cc t bo Chl.
reinhardii nhn cc t bo ng nht (synchronous culture), khi thay i
chu k 12 gi sng 12 gi ti u n. Theo di tng hp ADN cho thy ADN
ca lc lp tng hp vo gi th 5-6 ngoi sng, cn ADN ca nhn tng hp
khong gi th 16 - 18, sau chia t bo ng lot.
Chu trnh sng ca Chl. reihardii c nu trn hnh 20.65. Bnh
thng cc t bo dinh dng tn ti lu di trng thi n bi n vi 2 kiu
bt cp khc nhau mt+ (mating typ) v mt tng ng vi 2 gii tnh, m v
hnh thi th rt ging nhau. Cc t bo dinh dng nay c th to nang bo
t kn hay ti bo t (sporangia) v sinh sn v tnh to ra cc t bo con n
bi.
Khi c kch thch, nh nui trn mi trng dinh dng thiu nit,
cc t bo dinh dng chuyn thnh cc ng bo t (zoospores) mt+ v mt.
S kt hp v phi hp 2 loi t bo khc kiu bt cp mt+ v mt s to ra
hp t lng bi 2n. Hp t ny gp iu kin thun li s thc hin gim
Cc gen
1.ac1ac4
2.tm1-tm3 tm9
2.Khng mc c 350C.
3.tm2
4.til1 til5
5.ery1
6.kan1
7.spc1
8.spi1-spi5
9.ole1-ole3
10.car-1
11.el 1
12.ery3-ery1
13.sm2-sm5
14.sm3
15.sm4
sms mt+
1,69
N15 mt + x
N15mt
1,70
N15 mt + x
N14mt
1,70
N14 mt + x
N15mt
1,69