Elektrik Motorlarnn Snflandrlmas

1. Koruma Trleri
Elektrikli iletme aralarn yabanc kat cisimlerin ve suyun girmesine kar korumak
gereklidir. Korumann kapsam kullanm amacna ve yerine baldr. Motor gvdesinin birincisi
koruma, ikincisi soutma olmak zere iki ayr ilevi vardr (IEC 34-5, EN 60034-5). Motor
gvdesinin koruma ilevi, kiileri gerilim altnda bulunan veya hareket eden ksmlara kar
korumay salad gibi, makineyi de alt ortamda korur.
Standartlara gre korumann amac vardr:
1. Kiileri gerilim altnda bulunan veya hareket eden ksmlara dokunmaya kar koruma
2. Motoru, yabanc kat cisimlerin girmesine kar koruma
3. Motorun iine su girmesine kar koruma.
Makinenin iine yabanc kat cisimlerin girmesine kar koruma ayn zamanda kiileri gerilim
altnda bulunan ve dnen ksmlara dokunmaya kar koruduundan, birbirine ba iki koruma
birletirilir ve standartlarda genellikle iki koruma tr ayrt edilir:
1. Dokunmaya ve yabanc cisimlere kar koruma
2. Suya kar koruma
Bu iki korumay gerekletiren koruma trleri, IP 54 rneinde olduu gibi bu korumalarn
simgesi olan ve deimeyen IP (International Protection= Uluslararas Koruma) byk harfieri ile
onlar izleyen iki rakamla belirtilir. 1. Rakam 0 ve 6 arasnda olup dokunmaya ve yabanci kat
cisimlerin girmesine kar koruma derecesini gsterir. 2. Rakam ise 0 ve 8 arasnda olup suyun
girmesine kar koruma derecesini gsterir. Yaa kar koruma kapsanmaz. Bu rakamlara denk
gelen koruma dereceleri izelge 1de gsterilmitir.
Tantc
Rakam
0
1
2
3
4
5
6
7
8

1. Rakam: Dokunmaya ve Yabanc

2. Rakam: Su Girmesin Kar
Cisimlerin Girmesine Kar Koruma
Koruma Derecesi
Derecesi
Korumasz
Korumasz
Byk yabanc cisimlere kar koruma
Dey damlayan suya kar koruma
Orta byklkte yabanc cisimlere kar
Eik damlayan suya kar koruma
koruma
Kk yabanc cisimlere kar koruma
Serpilen suya kar koruma
Tane biimli yabanc cisimlere kar koruma Srayan suya kar koruma
Toz birikimine kar koruma
Fkran suya kar koruma
Toz giriine kar koruma
Su basmasna kar koruma
(Ayrlm bo yer)
Daldrma korumas
(Ayrlm bo yer)
Su iinde kalma korumas
izelge 1: Elektrikli Aralarn Koruma Trleri

ekil 1de 2. Rakamla ifade edilen koruma derecesinin baz rnekleri gsterilmitir.

ekil 1: Suya kar 2. Rakamla belirtilen bahca IP koruma trleri.

Yksek koruma trleri asenkron motolarda doru akm motorlarna gre daha kolay
gerekletirilebilir. izelge 2de asenkron motolarnda en yaygn kullanlan koruma trleri ve
aklamalar grlmektedir.
Simge

IP 23

IP 44
IP 54

IP 55

1. Rakam: Dokunmaya ve Yabanc Cisimlerin 2. Rakam: Suya Kar Koruma

Girmesine Kar Koruma
Mahfazann iindeki hareketli ve gerilimli Dey dorultu ile as 60 dereceyi
paralara parmakla dokunmaya, ayrca ap 12 gemeden serpilen suya kar
mmden byk yabanc cisimlerin giriine kar koruma
koruma
Hareketli ve gerilimli blmlere ap 1 mmden Herhangi bir dorultudan
byk kat yabanc cisimlerin giriine kar makinenin zerine srayan suyun
koruma
zarar vermesine kar koruma
Hareketli ve gerilimli blmlere rastgele
dokunmaya kar tam koruma. Zarar verici
Herhangi bir dorultudan
miktarda toz birikimine kar koruma. Toz girii pskrtlen suya kar koruma
tam olarak nlenmemi olmakla birlikte,
motrn almasm etkileyecek miktarda toz
mahfazasnn iine giremez.
izelge 2: Asenkron Motorlarda En Yaygn Kullanlan Koruma Trleri

2. Yaltm Snflar
Elektrik makinelerinin yaltmnda kullanlan yaltkan malzemelerin dayanm scaklk,
elektriksel ve mekanik zorlamalar, titreimler, zararl atmosfer etkileri, kflenme, hayvansal
zararlar, kimyasal etkiler, her trl kir vb. etkenler ile deiir. Bunlarn iinden pratikte en nemli
etken scaklktr. Uygulamada uygun yaltkan seimini kolaylatrmak iin standartlarda
yaltkanlar emdirme maddeleri ile beraber snflara ayrlmtr. Yaltkanlarn yeterli bir mr
sresi olabilmesi iin yaltkan snflar iin izelge 3e gre izin verilen snr scaklklar
geilmemelidir.

Ancak sarglarn genellikle ortalama scaklklar lldnden ve sargda daha yksek

scaklkta olan noktalarn bulunduu bilindiinden, elektrik makineleri iin 5-15 K kadar daha
dk snr scaklklar ngrlmtr. Snr scaklklar da dorudan deil, btn yaltm
snflarnda 40 C evre scaklna gre snr snm olarak saptanmtr. izelge 3te verilen bu
snr snmlar 40 C evre scaklna gre izin verilen en byk scaklk farklar olmaktadr.
zin Verilen En
zin Verilen En
En Yksek evre
Gvenlik Pay
Yksek Scaklk
Yksek Isnm
Scakl (C)
(K)
(C)
(K)
A
105
40
5
60
E
120
40
5
75
B
130
40
10
80
F
135
40
15
100
H
180
40
15
125
izelge 3: Balca yaltm snflarnda izin verilen en yksek scaklklar ve snmlar (VDE 0530)
Yaltm Snflar

Yaltm sistemi evre koullarndan, zellikle nem, scaklk, toz ve kirden ok etkilenir.
Yaltm direnci yaltm durumunun nemli bir lsdr. Yaltm direncinin deeri makine
scakl ile ok deiir. Alak gerilim asenkron motorlarnda souk durumda 10 Mun
stndeyken, souk durumda 1 Ma kadar der. Souk durumda llen deerler genelde
izelge 4te verildii gibi deerlendirebilir.
Yaltm Direnci:
Alak Gerilim Makinelerinde
Yksek Gerilim Makinelerinde

yi
Ri 1 M
Ri 10 M
izelge 4

Yeterli
Ri 0.1 M
Ri 5 M

Yaltm direnci yetersiz olan sarglarn kurutulmas gereklidir.

3. Soutma Trleri
Soutma, her makinede oluan ve sya dnen kayplarn evreye iletilmesidir. Ama
makinedeki yaltkan malzemelerin scakln izin verilen snr deerlerin altnda tutmaktr.
evreye iletilmeyen s makinede birikeceinden, makinenin hzla scakln ykseltir ve
makineyi ksa srede alamaz hale getirir. Soutmann ilevi motordaki yaltkan malzemelerin
scakln izin verilen snr deerlerin altnda tutmaktr ve son derece nemlidir.
Soutmann alma biimine gre u soutma trleri ayrt edilir:
1. En az etkili olan kendinden soutmada havalandnc kullanlmaz, makine havann kendi
hareketi ve nlama ile sour.
2. z soutmada rotorda bulunan veya onun tarafndan dndrlen bir havalandrc
soutucu havay hareket ettirir.
3. Yabanc soutmada makine, ya kendisinin tahrik etmedii bir havalandrc tarafndan ya
da hava yerine yine yabanc tahrikle hareket eden baka bir soutucu madde tarafndan
soutulur.
Soutmann etkime biimine gre matrlerde balca u soutma trleri ayrtedilir:

1. erden soutmada kayp ss makinenin iinden geen ve srekli yenilenen soutucu

havaya verilir.
2. D yzeyden soutmada kayp ss kapal makinenin d yzeyinden soutucu maddeye
geer.
3. Dolamla soutmada kayp ss makinede ve s deitirgecinde dolaan bir ara soutucu
madde tarafndan tanr.
4. Sv ile soutmada soutulan makine ksmlarndan su veya baka bir sv geer veya bu
ksmlar bir sv iinde bulunur.
Elektrik makinelerinde uygulanan soutma ynteminin kullanc tarafndan kolayca
anlalmasn salamak amacyla soutma tr IEC 34-6 standartna gre, lC (International
Cooling =Uluslararas Soutma) harflerini izleyen iki rakamla belirtilir. izelge 5te anlamlar
aklanan bu rakamlardan birincisi soutma sistemini, yani soutma maddesinin dolam trn
belirtirken ikincisi ise soutma maddesinin dolamnda kullanlan tahrik trn gsterir.
Rakamlar

1. Rakam: Soutma Sistemi

Serbest dolam

Giri borusu

k borusu

Giri ve k borusu

2.
Rakam:
Soutma
Maddesinin Dolam
Serbest
yaylm,
konveksiyon(kendinden
soutma)
Dner bir dzenle z
dolam(z soutma)
Bir
dili
kutusunun
dndrd ayr milli bir
dzenle
z
dolam(z
soutma)
Ayr bir motorun dndrd
bir dzenle dolam(yabanc
soutma)
(Ayrlm bo yer)
Makine iindeki bamsz bir
dzen(havalandrc, pompa)
ile dolam(yabanc soutma)
Makineye takl bamsz bir
dzen ile dolam(yabanc
soutma)

D yzeyden soutma
Makine iindeki soutucunun,
5
evre ortam(hava) ile kapal
mahfazay soutmas
Makine
zerindeki
soutucunun
evre
6
ortam(hava)
ile
kapal
mahfazay soutmas
Makine iindeki soutucunun, Bamsz ve ayr bir dzen ile
7
evre ortamn kullanmadan dolam(yabanc soutma)
kapal mahfazay soutmas
Makine
zerindeki Yer deitirme ile dolam
soutucunun, evre ortamn
8
kullanmadan
kapal
mahfazay soutmas
Ayr bir soutucunun kapal (Ayrlm bo yer)
9
mahfazay soutmas
izelge 5: IEC 34-6ya gre soutma trlerini belirleyen rakamlarn anlam.
4

Hava ile soutulan makineler iin kullanlan bu basit simgeleme yerine daha ayrntl ve
btn soutma yntemlerini kapsayan bir simgleme de yaplmtr. ICden sonra bir harf ve iki
rakaml iki gruptan oluan bu simgelemede soutma maddesinin tr izelge 6daki simgelerle
belirtilir.
A
Hava

N
Azot

W
Su

H
Hidrojen
izelge 6

C
Karbondioksit

U
Ya

4. Boyutlama letme Trleri

letmede her elektrik motoru srekli iletmede kullanlmaz. rnein asansr, vin gibi
kaldrma makinelerinin motorlar ksa sreler iin devreye alnr. Baka tr motorlar btn gn
devrede kalr, fakat ancak ksa srelerde yklenir. Yine baka motorlarn byk eylemsizlik
momentlerinde kalk yapmas, elektriksel frenlernesi ve kesintili almas istenir. Btn bu
deiik iletme koullannda motor srekli iletmeye gre farkl biimde snr. Bir cismin
scakl ancak belli bir zaman sabiti ile gecikmeli deiebildiinden, yeterince souk bir
durumda uygulanan ksa sreli bir ar ykleme izin verilen scakln geilmesine neden olmaz.
Bu zellikten yararlanarak bir elektrik motoru baz iletme trlerinde srekli iletmeye gre daha
byk bir g verebilir. Konunun nemi de buradadr. Elbette bunu olanaklatran, yanmal
motorlarn tersine elektrik motorlarnn belli snrlamalar iinde an yklenebilir olmasdr. Bunu
uygularken, ykleme ile kayp gcnn nemli art yapt unutulmamaldr. Bu durumda motor
sargsnn ve kafesinin ar snmamas iin motorun iletme koullarn dikkate almak gerekir.
Motorun yeterli bir mr olabilmesi iin ngrlen snr snm iletmede geilmemelidir. te
yandan makinenin malzeme kullanmn ykseltmek iin yklemede motorun izin verilen snr
snma olabildiince yaklamas istenir. Motor kullanmnn en yksek olmasn ve motorun
iletme koullarna en iyi uyumunu salayabilmek iin standartlarda 9 deiik iletme tr
saptanmtr. Aada sras ile grlecek olan bu iletme trleri S (Service=Hizmet) harfi ve onu
izleyen bir rakamla belirtilir (IEC 34-1, VDE 0530-1, DIN 57530):
S1: Srekli letme
En nemli ve yaygn olan bu iletme trnde motor, boyutlama gcnde ssal dengesine
eriinceye kadar yeterli bir sre yklenebilir. Boyutlama gc, son scaklk kullanlan yaltm
snf iin izin verilen snr deeri gemeyecek biimde saptanr. Boyutlamada kalk ok kez
dikkate alnmaz. Uygun boyutlanan bir motorun srekli iletmedeki boyutlama gc i
makinesinin gcne eit olur.
ekil 2de srekli iletmede ykn, motor kayplarnn ve scakln zamana gre deiimi
grlmektedir. Scaklk TE snma sabiti ile stel artar ve 3TE sresinde son scaklk farknn
%95ine eriir. Scaklk art giderek yavalar ve denge durumuna kuramsal olarak sonsuz bir
srede ular.

ekil 2: S1 ve S2 iletmede ykn , kayplarn ve scakln zamana gre deiimi.

S2: Ksa Sreli letme
Bu iletme trnde motor sabit bir boyutlama gc ile yklenir ve belirli bir iletme
sresinden sonra ssal dengesine ulaamadan devreden kartlr. Dinlenme sresinde kayp gc
yoktur ve motor tam souyabilir, yani 2 Ki gemeyen bir sapma ile evre scaklna gelebilir. O
halde iletme sresi motor ssal dengeye ulaamayacak kadar ksa, dinlenme sresi ise motor
scakl soutma maddesinin scaklna decek kadar uzun seilir. letme sresi ne kadar ksa
ise, ayn bir motorun S2 boyutlama gc o kadar byk olur. Ykleme sresi olarak 10,30,60 ve
90 dakika tavsiye edilir.
S3: Yolvermenin Ve Frenlemenin Isnmay Etkilemedii Kesintili letme
Bu iletme tr dnemli olup, her bir dnemde motor belli bir tL ykleme sresinde sabit
bir g ile yklenir ve sonra belli bir tP durma sresinde durur. Her iki sre ksa olduundan,
motorun ssal dengesine ulaabilmesi iin yeterli deildir. Kalk ve frenleme akmlarnn motor
snmasn etkilemedii varsaylr. Bunun iin tm dnen ksmlarn eylemsizlik momenti kk
olmaldr. letme sresi tb ykleme sresine eittir. Bal iletme sresi tr iletme sresinin ts
dnem sresine orandr. Tavsiye edilen deerleri: %15, 25, 40 ve 60.
S4: Yolvermenin Isnmay Etkiledii Kesintili letme
Bu iletme tr de S3 gibi dnemlidir. Her bir dnem bir ta kalk sresinden, motorun
sabit bir g ile yklendii bir tL ykleme sresinden ve bir tP durma sresinden oluur. S4n
S3e gre fark, burada kalk ssnn da etkili olmas ve sarg scakln arttrmasdr. Motor
kendi kendine durduundan veya mekanik olarak frenlendiinden, frenleme sarglarn snmasn
etkilemez. S4n tanmlanabilmesi iin bal iletme sresi, saatte dnem skl, motor ve yk
eylemsizlik momentleri verilmelidir.
S5: Yolvermenin Ve Elektriksel Frenlemenin Isnmay Etkiledii Kesintili letme

Bu iletme tr S4 gibi dnemlidir. Her bir dnem bir ta kalk sresinden, motorun sabit
bir g ile yklendii bir tL ykleme sresinden, bir tB elektrikli frenleme sresinden ve bir tP
durma sresinden oluur. Motor elektriksel olarak rnein kar akmla frenlendiinden, frenleme

de sarg scakln etkiler. Bal iletme sresi tr iletme (yolverme + ykleme + frenleme)
sresinin dnem sresine orandr.

ekil 3: Kesintili letmeler S3, S4, S5

S6: Kesintili Ykleme le Srekli letme
Dnemli olan bu iletme trnde her bir dnem sabit ykl bir tL ykleme sresinden ve
bir t0 bota alma sresinden oluur. Motor birinci srede snr, ikincide sou; fakat ksa olan
bu srelerin hi birinde ssal dengesine ulaamaz. Bal iletme sresi ykleme sresinin dnem
sresine orandr.
S7: Kesintili Ykleme, Kalk Ve Elektriksel Frenleme le Srekli letme
Dnemli olan bu iletme trnde her bir dnem bir ta kalk sresinden, motorun sabit bir
g ile yklendii bir tL ykleme sresinden ve bir tB elektriksel frenleme sresinden oluur.
Dinlenme veya bota alma sresi yoktur. Motor daima gerilim altndadr.Her bir dnemdeki
sreler, motor ssal dengesine ulaamayacak kadar ksadr.
S8: Dnemli Deien Dnme Hz le Srekli letme
Dnemli olan bu iletme trnde motor her bir dnemde kalk yapar, bir ykleme
sresinde bir hzda belli bir g ile, hemen arkasndan baka bir ykleme sresinde baka bir
hzda baka bir g ile yklenir ve sonra frenlenir. Dinlenme veya bota alma sresi yoktur.
Bu iletme tr rnein kutup says deien asenkron motorlarda uygulanr.

ekil 4: Dinlenme Sresiz letme Trleri S6, S7, S8

S9: Dnemsiz Deien Yk Ve Hz le Srekli letme
Bu iletme trnde yk ve hz dnemsiz olarak deiir. Motora tam yk, byk lde
geebilen an ykler uygulanabilir.

Kaynaklar:
1- W. Schuisky, . etin: Elektrik Motrleri. Fatih Yaynevi, stanbul, 1987.
2- . etin: Temel Elektrik Kullanm El Kitab. TO Yaynlar, stanbul, 2001.