Mladen Lazi

Filozofski fakultet
Beograd

POJAM DRUTVENE PROMENE: OSNOVNA TEORIJSKA

SHVATANJA
THE CONCEPT OF SOCIAL CHANGE: BASIC THEORETICAL ORIENTATIONS
ABSTRACT: The concept of social change, different interpretations of mechanisms of social
change and basic theoretical orientations in which social change are explained have been
discussed in the paper. Social change is defined as the process in which new social relations
between individuals and/or social groups are established in a certain period of time. The
difference between concepts of social change, social development and social progress has particularly been stressed. In the second part of the paper standpoints which find the mechanisms of
change in material or spiritual reality, or in diffusion, are analyzed. Also, theoretical currents
which point to structures or actors as the primary originators of change have been discussed. In
the third part basic theoretical standpoints on social change have been analyzed: classical and
neo-evolutionism, Marxism, cyclical and historicist ideas, theory of modernization and contemporary historical sociology.
APSTRAKT: U tekstu se analiziraju pojam drutvene promene, razliita tumaenja o pokretaima
promena, kao i osnovna teorijska stanovita u okviru kojih se promene interpretiraju. Drutvena
promena definie se kao proces u kojem se uspostavljaju novi oblici drutvenih odnosa izmeu
pojedinaca i/ili drutvenih grupa, u odreenom vremenskom periodu. Naroito se podvlai znaajna razlika izmeu pojmova promena, razvoj i progres. U drugom delu teksta analiziraju se
stanovita koja osnovne pokretae promena nalaze u materijalnim ili duhovnim izvorima, kao i u
difuziji, a zatim i strukturalna, te akterska shvatanja o mehanizmima promena. U treem se delu
ukratko tumae osnovna teorijska stanovita o promenama: klasini evolucionizam i neoevolucionizam, marksizam, cikliko i istorijsko stanovite, teorija modernizacije i savremena istorijska sociologija.

1. Pojam drutvene promene

Pojam drutvene promene (od menjati: postati, ili biti uinjeno, drukijim
RSHKJ*) oznaava proces u kojem se uspostavljaju novi oblici drutvenih odnosa izmeu pojedinaca i/ili drutvenih grupa, u odreenom vremenskom periodu. U tradicionalnoj sociologiji, poev od njenog osnivaa Ogista Konta (Comte), pojam drutvene promene posmatrao se kao deo tzv. drutvene dinamike, od
koje se analitiki odvajala drutvena statika. U savremenoj sociologiji to je
odvajanje uglavnom naputeno, jer se drutvene pojave najee odreuju kao
inherentno istorijske, to znai da promenljivost predstavlja temeljno svojstvo
njihovih struktura. Da bi se utvrdila promenljivost drutvene pojave, njena se
*

Renik srpskohrvatskog knjievnog jezika

Mladen Lazi, Pojam drutvene promene: osnovna teorijska shvatanja

bitna svojstva moraju odrediti kao relativno stabilna, odnosno trajna, kako bi se
ona uopte mogla identifikovati. Sama ta stabilnost, meutim, istovremeno se
razlae time to se polazi od pretpostavke da je struktura pojave istorijski nastala, kao i da se njena pojedinana svojstva tokom vremena menjaju, to postepeno vodi i do promene njenih bitnih svojstava, pa tako i strukture same.
U okviru sistemskog pristupa, unutar kojeg se najee analizira kategorijalni aparat vezan za pojam drutvene promene, razlikuju se promene unutar
nekog sistema od promena samog sistema (sam sistem definie se kao skup elemenata koji su povezani na takav nain da promena jednog ili vie elemenata
uzrono dovodi do promene u drugim elementima, u nekom vremenskom poretku, a koji je situiran u sloenoj i promenljivoj, od njega relativno nezavisnoj
okolini). Jasno je da se u prvom sluaju radi o takvim pojedinanim promenama, koje ne menjaju sutinska svojstva sistema. S druge strane, odreenje promene kao sutinske zavisi od toga kako se dati sistem definie. (Ako se, npr.,
kapitalizam definie kao industrijsko drutvo, onda preovlaivanje sektora usluga u savremenom svetu znai da je kapitalistiki sistem zamenjen nekim drugim, npr. postindustrijskim. Definie li se kapitalizam kao sistem najamnog rada, onda napredovanje uslunog sektora znai da se menjaju sastavni delovi sistema u ovom sluaju odnosi unutar ekonomskog podsistema ali ne i njegovo sutinsko svojstvo.) Unutar ovog pristupa navode se sledei oblici promena (u narednom tekstu uglavnom se sledi analiza data u: Sztompka, 1994):
promena pojedinanih elemenata, koji ine strukturu nekog sistema odnosa (npr. zamena ljudskog rada mainskim unutar kapitalistikih preduzea);
promena odnosa izmeu pojedinanih elemenata sistema (potiskivanje
savrene konkurencije relativno malih firmi od strane oligopolske konkurencije);
promena funkcije koju elementi imaju u strukturi drutvenog sistema
(gubljenje ekonomske uloge porodice u savremenom drutvu);
promena podsistema iz kojih se mogu sastojati sloenije drutvene
strukture (jaanje ili slabljenje regulacione uloge drave u savremenoj
ekonomiji);
promena granice koja odvaja neku strukturu od drugih struktura, odnosno od njene okoline (kapitalistika globalizacija);
promena okoline u koju je struktura situirana (nestanak kapitalizmu
konkurentskog, socijalistikog tipa drutva).
Drutvena promena moe se, takoe, odvijati na makronivou (npr. promene kapitalistikog sistema), mezonivou (promene unutar pojedinih kapitalistikih drutava, ili razliitih klasa unutar pojedinih drutava itd.) i na mikronivou (promene u okvirima pojedinanih preduzea i t. sl.).
S obzirom na forme drutvene promene, moe se navesti sledea sloena
tipologija, koja se zasniva na vie kriterijuma: obliku promene, njenom ishodu,
svesti aktera o promenama i pokretau procesa (up. Sztompka, 1994: 12).

Socioloka lua II/2 2008

Mladen Lazi, Pojam drutvene promene: osnovna teorijska shvatanja

Ako se kao kriterujum uzme sam oblik, mogu se razlikovati usmerene i

neusmerene promene. Usmerene promene su nepovratne i esto kumulativne,
to znai da je prethodni oblik pretpostavka narednog (npr. tehnoloke promene). Usmerene promene mogu biti postepene, i to jednolinijske ili vielinijske
(jednolinijske promene su one u kojima svi oblici koji se menjaju prolaze kroz
iste stadijume; takva bi, npr., bila podela opte istorije oveanstva na paleolit,
neolit, bronzano doba, gvozdeno doba itd.; dok se kod vielinijskih promena pojavljuju razliite putanje u istom smeru kao to je postojanje razliitih oblika
feudalizma zapadnoevropskog, vizantijskog, japanskog), ali mogu biti i skokovite (nelinearne, kao u sluaju Oktobarske revolucije u Rusiji, koja je u kratkom vremenu dovela do izgradnje potpuno novog drutvenog oblika).
Neusmerene promene mogu se podeliti na sluajne, u kojima se ne pojavljuje odreeni obrazac (ulina pobuna u siromanoj gradskoj etvrti zbog nasilne intervencije policije, npr.), ili oscilatorne, kod kojih dolazi do ponavljanja
manje ili vie slinih oblika delanja. Kada su ti oblici uglavnom slini, moe se
govoriti o ciklusima (npr. u sluajevima u kojima drutvena delatnost sledi prirodne promene kao u poljoprivrednim radovima), a kada imaju kumulativan
oblik, tada se promene nazivaju spiralnim (kao to se zbiva kod ekonomskih ciklusa, u kojima se smenjuju periodi uspona i recesija, ali se naredna recesija dogaa na viem nivou drutvenog proizvoda nego prethodna).
esto se drutvene promene klasifikuju i s obzirom na svest njihovih aktera, pri emu se razlikuju: svesne i nameravane promene, pri kojima akteri ostvaruju ciljeve koje su naumili (proizvodnja automobila radi unapreenja transporta); nesvesne i nenameravane, kada se tokom nekog delanja jave posledice
koje nisu bile oekivane (zagaivanje prirodne okoline kao posledica upotrebe
velikog broja automobila); i promene sa posledicama suprotnim od oekivanih
(kada zbog rastueg broja automobila pone da dolazi do saobraajnih zaguenja, tako da se transport usporava umesto da se ubrza).
Jo jedan kriterijum podele drutvenih promena mogu predstavljati njihovi rezultati. S obzirom na to, mogu se razlikovati: prosta reprodukcija, pri kojoj promene znae ponovno uspostavljanje prvobitnog stanja; proirena reprodukcija, tokom koje se zbiva kvantitativno uveanje neke drutvene pojave; i
transformacija, koja predstavlja kvalitativnu promenu (prenoenje postojeeg
naunog znanja predstavlja prostu reprodukciju, nalaenje novih injenica koje
potvruju postojeu naunu teoriju primer je proirene reprodukcije, a konstrukcija nove naune teorije na temelju kumulisanja novih injenica znai transformaciju).
Jedna od najeih podela drutvenih promena, takoe prema kriteriju
njihovih rezultata, jeste ona prema kojoj se razlikuje drutveni rast od drutvenog razvoja i drutvenog progresa. Kao i kod proirene reprodukcije, rast se definie kao kvantitativno uveanje neke drutvene pojave elemenata, podsistema, sistema (rast broja stanovnika, drutvenog proizvoda, broja visokoobrazovanih stanovnika itd.).

Socioloka lua II/2 2008

Mladen Lazi, Pojam drutvene promene: osnovna teorijska shvatanja

Pojam drutvenog razvoja znatno je kompleksniji i optereen kontroverzama. Samo znaenje ovog pojma implicira odreen pogled na drutvene promene, poto se on tumai kao postupni preobraaj u sloenije oblike, u savrenije stanje [...] (RSHKJ). Etimoloki, re razvoj upuuje na kvalitativnu promenu do koje vode imanentni uzroci (raz-viti, izai iz ovojnice, osloboditi ono
to je unutranji potencijal). U tom smislu esto se podrazumeva da pojam drutvenog razvoja oznaava realizaciju nekog unutranje datog potencijala, pa stoga predstavlja i nuan proces, koji se odvija kroz odreene faze, pri emu je ovo
kretanje po pravilu nepovratno i vodi u vii drutveni oblik, odnosno savreniji
(sloeniji, adaptibilniji, pa i pravedniji, moralniji itd.) drutveni poredak. U tom
se okviru opti istorijski proces drutvene promene razumevao kao evolutivan
(latinski: evolutio, prema evolvere razvijati, odmotavati VRSR*), a u nekritikoj upotrebi sam se pojam drutvene promene izjednaavao s pojmom razvoja.
Jo specifiniju razvojnu interpretaciju pojma drutvene promene predstavlja pojam drutvenog progresa, u kojem je izrazito naglaena vrednosna komponenta. Naime, dok pojam razvoja moe zadrati vrednosnu neutralnost (tako
da se tumai samo kao poveanje diferencijacije, kompleksnosti, meuzavisnosti i adaptibilnosti, ije posledice po ljudsko drutvo i pojedince mogu biti protivrene, pozitivne i negativne), progres (latinski: progressus, prema progredi
ii napred; VRSR) uvek podrazumeva kretanje prema nekom obliku idealnog
drutvenog poretka, ija se svojstva odreuju u skladu s neijim vrednosnim
opredeljenjem. Iako je ideja progresa trajno prisutna u ljudskom razmiljanju o
istoriji, ona je poseban zamah dobila s prosvetiteljstvom, a zatim u XIX veku, s
ubrzanjem tehnolokog, ekonomskog i naunog razvoja. Tako je ona snano
prisutna kako u filozofiji (Kant: moralni napredak oveanstva; Hegel: napredovanje svesti o slobodi; Marks: razotuenje), tako i u sociologiji (Kont, Spenser/Spencer, Marks, Dirkem/Durkheim i drugi odreuju progresivne etape
drutveno-istorijskog razvoja). Slino kao i kod tumaenja drutvenog razvoja,
ali jo naglaenije, drutveni progres, u najoptijem smislu, po pravilu, podrazumeva sledee elemente: jedinstveno vreme, u kojem se kontinuirano napreduje
od manje savrene prolosti, preko savrenije sadanjosti, do idealne budunosti; usmereno, nepovratno kretanje kroz odreen broj razvojnih stadijuma, do
konanog drutvenog oblika; kumulativnost, pri kojoj se u svakoj fazi napredujueg kretanja pripremaju pretpostavke za novu fazu; neizbenost faza kroz
koje istorijsko kretanje prolazi; imanentnost inilaca koji pokreu proces promene, koji ga stoga ine nunim; trajni proces poboljavanja drutvenog poretka, prema primenjenom vrednosnom kriteriju, koji konano rezultira uspostavljanjem savrenog drutva.
Kao to se u specifinim drutveno-istorijskim okolnostima, obeleenim
napredovanjem drutva na ekonomskom, politikom, kulturnom i naunom planu, pojam progresa nametao kao samorazumljiv interpretativni istorijski okvir,
*

Veliki renik stranih rei i izraza

Socioloka lua II/2 2008

Mladen Lazi, Pojam drutvene promene: osnovna teorijska shvatanja

tako je i u kriznim vremenima on bivao podvrgnut radikalnim osporavanjima.

Njegovo nedvosmisleno vrednosno utemeljenje bilo je najpodlonije kritici, s
obzirom na to da se u podeljenom drutvu (klasno, etniki, rasno itd.), naroito
u periodima kriza, teko moe trajnije utvrditi vrednosna saglasnost. Tako e se
predstava o rezultatima dosadanjeg istorijskog razvoja, kao i o buduem kretanju, pristalica teze o sutinskoj jednakosti ljudi znaajno razlikovati od stanovita onih koji u meritokratskom takmienju prirodno nejednakih pojedinaca vide najbolji okvir za razvoj individualnih i drutvenih potencijala. Nemogunost
da se usaglase kriterijumi za merenje rezultata drutvenih promena na taj e nain neizbeno dovesti i do razliitog ocenjivanja istorijskog kretanja: zastupnicima uverenja o ukupnosti progresivnih kretanja (kao to je sluaj s Fukujamom/
Fukuyama i njegovom tezom o kraju istorije) suprotstavie se oni koji tu
ukupnost relativizuju (stanovite Volersteina/Wallerstein o neodreenosti opteg pravca istorijskog razvoja, npr.), a takoe i oni koji je u celini osporavaju
(u sluaju, recimo, ciklinog tumaenja istorije).
Ako nemogunost da se postigne saglasnost oko (idealnog) konanog
cilja istorijskog kretanja predstavlja teko premostiv nedostatak stanovita o
progresivnom napredovanju drutva, jo vee manjkavosti ideje progresa otkriva teorijska, a posebno empirijska (konkretno-istorijska) kritika svih njegovih
vanih odrednica. Tako su ubedljivo odbaene tvrdnje o teleologinosti (unapred dati, konaan cilj kretanja), imanentnosti (zadati unutranji mehanizmi kretanja), linearnosti (stalno napredujui i za sva drutva isti tok kretanja), univerzalnosti faza (podeljenost ukupnog kretanja na uvek iste odseke) i njihovih neizbenosti (nemogunost preskakanja i vraanja natrag) itd. Poto je kritika ovih
odrednica veoma solidno injeniki potkrepljena, njihove tvrde formulacije uglavnom su naputene.
2. Pokretaki mehanizmi drutvenih promena
Pitanje tumaenja pokretakih mehanizama drutvenih promena i dalje je
otvoreno. Jasno je da nastojanje da se uzroci promena nauno utvrde, unapred
mora odbaciti svaki pokuaj uvoenja onostranih pokretaa kao to je Bog,
npr. jer se takvo stanovite ne moe proveriti iskustvenim metodama, pa ne
moe pripadati korpusu nauke (ono, znai, ostaje u podruju verovanja). U
okviru pokuaja racionalne (empirijski proverljive) interpretacije uzroka promena, dugotrajna diskusija vodi se izmeu stanovita koja te uzroke nalaze u ljudskom umu (duhu, ili napredovanju saznanja i t. sl.) i onih stanovita koja prednost daju razliitim materijalnim iniocima (okolini, materijalnim potrebama,
ljudskom delanju itd.). Jedan od klasinih zastupnika prve teze bio je, u filozofiji, Hegel, prema kojem istorijski razvoj predstavlja proces ospoljavanja uma,
koji tokom tog razvoja dolazi do samosvesti. Drutvene promene kao posledicu
osobenosti ljudske svesti tumaili su, meutim, i sociolozi i antropolozi, kako u
XIX veku (od Konta i Sen Simona / Saint-Simon, a kasnije u znaajnoj meri i
Morgana, Tajlera/Tyler itd.; up. Sanderson, 2007: 2125), tako i u XX veku
Socioloka lua II/2 2008

Mladen Lazi, Pojam drutvene promene: osnovna teorijska shvatanja

(Hophaus/Hobhouse, Parsons i drugi). Iako nema nikakve sumnje da je akumulisano ljudsko znanje pretpostavka razliitih procesa promena, pogotovo u modernom dobu (koje neki iz razumljivih razloga nazivaju dobom nauno-tehnikih revolucija), ostaje otvoreno pitanje da li se ono moe uzeti kao prvi pokreta, kao i osnovni mehanizam istorijskih promena, a da se ne upadne u teleoloke ili tautoloke zamke (imanencija duhovnog razvoja, odnosno shvatanje istorije kao procesa samoizgradnje duha).
Razliiti su inioci isticani kao materijalni pokretai drutvenih promena.
Poznato je Marksovo filozofsko-antropoloko tumaenje istorijskog razvoja na
osnovu ljudske prakse kao temeljnog svojstva oveka. Ovo tumaenje, meutim, moe predstavljati samo optu polaznu osnovu za objanjenje istorijskih
mehanizama drutvenih promena, koje je sam Marks kasnije pokuavao da formulie u okvirima koncepcije o sukobu proizvodnih snaga i proizvodnih odnosa, kao o pokretakom mehanizmu smene drutveno-ekonomskih formacija, s
jedne strane, te o klasnoj borbi kao babici istorije, s druge strane. Maltusova
rasprava o stanovnitvu, prema kojoj njegov prekomeran rast premauje mogunosti proizvodnje hrane i time neposredno vodi do drutvenih promena, imala je
snaan i dugotrajan odjek meu teoretiarima koji su pokuavali da promene
uzrono objasne. Tako je znaaj rasta stanovnitva snano podvukao jo Spenser, a zatim Samner/Sumner i Keler/Keller (zakon o stanovnitvu, koji drutvene promene tumai kao posledicu promene proporcije broja stanovnika i
obradive povrine), Karneiro/Carneiro (statistiki zakon, prema kojem je drutvena kompleksnost funkcija gustine stanovnitva) itd. Ekonomske inioce
mnogi su teoretiari izdvajali kao osnovne uzronike drutvenih promena jo od
Marksa naovamo, a njihovo suavanje na tehnoloka napredovanja predstavlja
za mnoge analitiare specifikaciju tog opteg uzroka (od Morgana i Engelsa u
XIX veku, do ajlda / G. Child i Vajta / W. White u XX veku). Blisko tom gleditu je i stanovite o ovladavanju energijom i informacijom kao kljunim pokretaima promena (G. Lenski). Treba, takoe, pomenuti i naglaavanje uticaja
prirodne sredine (ekologije) na drutvo, koje je naroito naglaeno u zasnivanju
multilinearne koncepcije evolucionizma Stjuarda / J. Steward (a zatim i kod
Herisa / M. Harris, Sandersona i drugih), kao i ratnih sukoba (borba za retke resurse) itd.
Najzad, posebno mesto, kada je re o uzrocima drutvenih promena, ima
stanovite o ulozi prenoenja promena iz jedne u drugu drutvenu sredinu (promene kao posledica difuzija). Jasno je da je ovo stanovite moglo naglaenije
doi do izraaja tek kada se od pokuaja utvrivanja najoptijih zakona drutvenih promena (na nivou ljudske zajednice kao celine) prelo na prouavanje pojedinanih drutava (kultura itd.). Iako su, naime, klasini evolucionisti pominjali znaaj kulturne difuzije za drutvene promene, ovaj je inilac izrazito vanu uzronu ulogu dobio tek u okviru kritike klasinog evolucionizma, od strane Boasa i njegovih sledbenika (Goldenveisera/Goldenweiser, Louvija/Lowie i
dr.). Svako empirijsko antropoloko ili socioloko istraivanje promena moralo
se suoiti sa injenicom da su se one odvijale u nekom obliku interakcije s druSocioloka lua II/2 2008

Mladen Lazi, Pojam drutvene promene: osnovna teorijska shvatanja

tvenom okolinom (bilo tako to su spoljanji obrasci u najveoj meri prihvatani/nametani, ili to su usvajani u znatno promenjenom obliku, tako to su prilagoavani vlastitim potrebama, ili to su antitetiki prihvatani izgradnjom
obrazaca koji su se suprotstavljali okruenju itd.). S druge, pak, strane, oiglednu granicu difuzionistikog tumaenja promena predstavlja objanjenje nastanka novih obrazaca, novih oblika odnosa (morfogeneze i t. sl.).
Drugo znaajno polje rasprava o uzrocima drutvenih promena predstavlja pitanje o tome da li su, u krajnjoj instanci, uzroci promena drutvene strukture (npr. ometanje razvoja proizvodnih snaga od strane prevazienih proizvodnih odnosa) ili delovanje aktera (npr. klasna borba, ili velike istorijske linosti i
t. sl.). Prvi pristup karakteristian je za istorijski materijalizam (iako postoje pokuaji nekih zastupnika ovog stanovita da naglase znaaj aktera), Parsonsovu
verziju funkcionalizma, strukturalizam (Levi Strosa / Levi-Strauss, Altisea/
Althusser i drugih). Osnovno polazite tog pristupa jeste da u ljudskom drutvu,
slino kao i u prirodi, deluju opte zakonitosti, koje su nezavisne od volje pojedinaca, drugim reima, da su pojedinana delanja (individualna i kolektivna)
odreena (nametnuta) optim odnosima (da je delovanje kapitalistike drave,
npr., u krajnjoj liniji odreeno interesima kapitalistike klase, te da je postupanje pojedinanih politikih aktera ogranieno optom ulogom koju u kapitalizmu ima drava). Nasuprot tome stoji stanovite da se ljudsko drutvo upravo
po tome bitno razlikuje od prirode, to su strukture ovde rezultat ljudske akcije,
a ljudska akcija poiva na slobodi (slobodnoj volji, samosvesti itd.).
U ovom drugom sluaju postoji i razilaenje oko toga ko moe biti delatni subjekt. Prema stanovitu metodolokog individualizma (iji je najznaajniji predstavnik bio M. Veber / Weber, dok je u modernoj sociolokoj teoriji
ono najizrazitije zastupljeno unutar simbolikog interakcionizma), stvarno delatni mogu biti samo pojedinci, jer se u krajnjoj liniji sva kolektivna postupanja razlau na individualna injenja (odluku o Oktobarskoj revoluciji u Rusiji
1917. godine nije donela radnika klasa ve rukovodstvo boljevika, na predlog Lenjina itd.). Drugi autori tvrde da delati mogu i jasno strukturisane, organizovane grupe, u tom smislu to pojedinci donose odluke, a lanovi grupe ih kolektivno izvravaju (naravno, jasno je da se ovde radi samo o varijanti prvog
stanovita). Najzad, moe se dokazivati (a to je stanovite autora ovog teksta) i
da se, kada je re o teorijskom razmatranju, na razliitim nivoima analitike apstrakcije razliite kategorije pojavljuju kao delatne (jer su, u kategorijalnom
smislu, pojmovi pojedinca i kolektiviteta u jednakoj meri apstraktni), pa se tako
moe pokazati da se kao delatni entiteti, u tumaenju drutvenih promena, pored
pojedinaca pojavljuju i klase, drutveni pokreti itd. (analiza prelaza iz feudalizma u kapitalizam, npr., kree se najee na nivou prouavanja velikih drutvenih grupa interesa velikih zemljoposednika, sitnih zakupnika zemlje, trgovake buroazije, a tek potom na nivou uloge pojedinaca Kalvina, Fugera, Kromvela itd.).
Postoje i pokuaji da se prevazie suprotstavljanje strukturalnog i akterskog pristupa u tumaenju drutvenih promena. Jedno takvo nastojanje predstaSocioloka lua II/2 2008

Mladen Lazi, Pojam drutvene promene: osnovna teorijska shvatanja

10

vlja Gidensova/Giddens teorija strukturacije, prema kojoj se strukture i akteri

jedinstveno pojavljuju u ljudskoj praksi: strukture ne postoje izvan delanja aktera (pojedinaca!), jer su njihov proizvod, a, s druge strane, pojedinci mogu delati
samo unutar ranije stvorenih struktura (Giddens, 1979). U okviru neto razvijenijeg ovakvog stanovita, koje se naziva kritikim realizmom, tvrdi se da
strukture kao istorijski proizvodi ljudskog delanja predstavljaju opte uslovljavajue okvire delanja aktera, unutar kojih oni mogu da odabiraju razliite
strategije. Drugim reima, polje mogunosti ljudskog delanja je strukturalno
ogranieno (u razliitoj meri u razliitim okolnostima), pri emu se izabranim
strategijama delanja proizvode nove ograniavajue strukture. U tom se smislu i
relativni uzroni domaaj struktura i aktera u nekoj drutvenoj promeni mora
uvek konkretno analitiki utvrivati (Keat and Urry, 1987).
3. Osnovna teorijska stanovita o drutvenim promenama
Kada je re o razliitim teorijskim stanovitima o drutvenim promenama, razvijenim u pojedine pravce, ona su poela da se formuliu polovinom
XIX veka, i to s oblikovanjem evolucionizma. Iako se, u kasnije vreme, pojava
evolucionizma u drutvenim naukama esto vezivala za irenje uticaja Darvinovog tumaenja nastanka vrsta putem prirodnog odabiranja na drutvene pojave,
to je shvatanje pogreno. H. Spenser, kao zaetnik ovog pravca u sociologiji,
bio je pod neposrednim uticajem Maltusa i formulisao je neke svoje osnovne
ideje pre izlaska Darvinove studije (sam termin evolucija Spenser je iroko upotrebljavao, dok ga je Darvin prihvatio kasno i bez entuzijazma). U stvari, ideja o
progresivnim etapama istorijskog razvoja oveanstva prisutna je u sociologiji
od samog njenog osnivanja (s kraja XVIII i poetka XIX veka), i predstavljala
je samorazumljivo stanovite u vremenu naglog ekonomskog i politikog uspona kapitalizma, i prihvatali su je u bitnim crtama autori najrazliitijih, pa i suprotstavljenih, teorijskih stanovita (kao, npr., Spenser i Marks).
Spenserova je osnovna ideja, koja do dananjih dana predstavlja jednu od
glavnih crta razliitih evolucionih teorija, da se opti napredak (u prirodi i drutvu) prvenstveno pojavljuje u obliku postepenog prelaska nekoherentnih homogenih populacija u koherentne heterogene populacije. To je stanovite, preko
Dirkema, kasnije preraslo u temeljan funkcionalistiki postulat o funkcionalnoj
diferencijaciji, koja predstavlja kljuni inilac poveanja adaptabilnosti nekog
sistema. Spenser je razvio i klasifikacijski okvir drutvenog razvoja, prema kojem ovaj prolazi kroz etiri stadijuma: jednostavnog drutva, kompleksnog drutva, dvostruko kompleksnog drutva i fazu civilizacije. Prirodne razlike izmeu
pojedinaca, koje vode podeli rada, a iji se oblici postepeno uvruju u hijerarhijske obrasce i zatim institucionalno podravaju, predstavljaju osnovu evolutivnog kretanja drutva.
Meu klasinim evolucionistima neophodno je pomenuti i Morgana, ije
je materijalistiko shvatanje takoe ostavilo duboke tragove na kasnije oblikovanje evolucionistike teorije. Naime, prema Morganu, u osnovi drutvenog raSocioloka lua II/2 2008

11

Mladen Lazi, Pojam drutvene promene: osnovna teorijska shvatanja

zvoja stoji razvoj tehnologije, koji poiva na materijalnim potrebama ljudi i nastojanju da se usavre sredstva za njihovo zadovoljavanje. Tako Morgan deli
ljudsku istoriju na tri osnovne faze: varvarstvo, divljatvo i civilizaciju, pri emu se one meusobno diferenciraju s obzirom na glavni tehnoloki pronalazak
koji odvaja viu fazu od nie (pronalazak vatre, lonarstva, pisma itd.).
Kao osnovne opte crte klasinog evolucionizma najee se navode sledee osobenosti: shvatanje o jedinstvenoj logici sveukupne ljudske istorije; usmerenost promena, uz postojanje faza kroz koje prolaze sva drutva; njihova neizbenost, imanentnost i jednolinearnost; kumulativnost i nepovratnost; progresivnost. Potrebno je odmah naglasiti da se ove opte karakteristike ne odnose na
sve autore u jednakoj meri i da se kod mnogih od njih esto nailazi na stanovita
koja odstupaju od rigidnih pojednostavljenja, na koja su ih svodili kritiari (pre
svega pomenuta difuzionistika tradicija).
Marksovo shvatanje drutvene promene po mnogim svojim vanim karakteristikama blisko je klasinom evolucionizmu (kao i Engelsovo, pa zatim i
marksistike teorijske orijentacije u celini). Naime, i Marks je istoriju, u saglasju s preovlaujuom devetnaestovekovnom orijentacijom, a pod Hegelovim
neposrednim uticajem, shvatao kao progresivno oslobaanje ljudskih stvaralakih potencijala. Ljudski rad, primarno usmeren na zadovoljavanje fundamentalnih materijalnih potreba, ini optu osnovu istorijskog razvoja, a ljudska delatnost u sferi proizvodnje ivota materijalna sredstva/tehnologija, uz ljudska
znanja i vetine (proizvodne snage) kao i drutveni odnosi koji se u toj oblasti uspostavljaju (proizvodni odnosi), ine deterministiku osnovu organizacije istorijskih drutvenih oblika (politika, pravna, nauna, kuturna itd. nadgradnja). Poto nivo razvoja proizvodnih snaga uslovljava oblike proizvodnih
odnosa (a zatim, dalje, i ukupnih drutvenih oblika), i poto je taj razvoj imanentan, istorijsko napredovanje proizvodnih snaga neizbeno namee i promenu
proizvodnih, a zatim i ostalih drutvenih odnosa (epoha revolucije). Istorijska
dinamika proizvodnih snaga i odnosa pojavljuje se kao smena drutveno-ekonomskih formacija: prvobitne zajednice, robovlasnikog, feudalnog, kapitalistikog i budueg komunistikog drutva (oko univerzalnog linearnog modela smene razvojnih faza Marks se kolebao, pa je povremeno uvodio i druge
drutveno-istorijske oblike: azijski, germanski i slovenski nain proizvodnje).
Sami proizvodni odnosi konstituiu se prvenstveno oko naina na koji se kontroliu sredstva za proizvodnju (iji je pravni izraz vlasnitvo), na osnovu kojeg
se uspostavlja klasna struktura drutva. Podela drutva na interesno neprijateljski suprotstavljene klase (vlasnika i nevlasnika), koje se nuno sukobljavaju, ini dinamiku pretpostavku istorijskih promena.
Poto Marks nije napisao sistematsku studiju o drutvenim promenama,
neke njegove osnovne ideje ostale su nedovoljno razraene i meusobno teko
uskladive. Najvei broj njegovih formulacija blizak je linearno-deterministikoj
orijentaciji, po tome to podrazumeva imanenciju, progresivizam (s komunizmom kao krajnjim ciljem razvoja), razvojne faze, ekonomski ponekad suen
na tehnoloki determinizam i t. sl. Nasuprot tome javljaju se iskazi o istoriji
Socioloka lua II/2 2008

Mladen Lazi, Pojam drutvene promene: osnovna teorijska shvatanja

12

kao ljudskom proizvodu, o vielinearnosti, relativnoj autonomiji umetnikog razvoja itd. Posebno je vano istai da naglaavanje uloge klasne borbe u istorijskom razvoju snano pribliava Marksa akterskom pristupu tumaenja drutvenih promena (nasuprot njegovom preovlaujuem strukturalnom stanovitu), i
to naroito kada istie da je razvijena klasna svest proleterijata neophodna pretpostavka komunistikog preobraaja drutva. Ovim svojim uvidima Marks prevazilazi ogranienja klasinog evolucionizma i pribliava se savremenim tumaenjima drutvenih promena (dajui podlogu i za neke novije marksistike orijentacije).
Kritika klasinog evolucionizma vodila je tokom prve polovine XX veka
do povlaenja ovog pristupa, da bi polovinom XX veka on bio obnovljen od
strane tzv. neoevolucionista. Prvo znaajnije stanovite u tom okviru formulisali
su antropolozi G. ajld i L. Vajt, koji su u svojim studijama, eksplicitno se pozivajui na Marksa, dokazivali da neolitska i urbana revolucija (ajld), odnosno
kulturna evolucija (Vajt), poivaju na tehnolokom razvoju (pri emu Vajt posebno naglaava znaaj ovladavanja energijom). D. Stjuart razvio je pojam
multilinearne evolucije, pokazujui da oblici tehnoloko-ekonomskog razvoja, i
na njima zasnovani politiki i kulturni obrasci, zavise od prirodnih uslova u kojima su drutva situirana. Razliitost okoline (ekoloke nie) uslovljava i raznolikost adaptacionih drutvenih oblika, pri emu tehnoloko-ekonomsko uslovljavanje nije kruto deterministiko nego probabilistiko, po emu se Stjuartovo
stanovite pribliava darvinistikom shvatanju evolucije. Na slinom je tragu
M. Salins / Sahlins razlikovao optu evoluciju, u okviru koje se odvija napredujui proces sociokulturnog razvoja (uz rastuu adaptabilnost i sistemsku kompleksnost), od specifine evolucije konkretnih kulturnih tipova, unutar koje raznovrsnost adaptacija na specifinu okolinu moe dovesti, u sluaju preterano
uspenog prilagoavanja na malo promenljivu okolinu, do stagnantnih sociokulturnih oblika. Najzad, meu savremenim autorima treba pomenuti Herisa i njegovo shvatanje materijalistikog evolucionizma. Za Herisa evolucija je bilo kakva strukturalna transformacija sociokulturnog sistema, u okviru koje deluje
princip tehno-okolinskog i tehno-ekonomskog determinizma (kasnije nazvanog
infrastrukturnim, s obzirom na Herisovo razlikovanje infrastrukture, strukture i
superstrukture/nadgradnje kao komponenti sociokulturnog sistema). Determinizam poiva na prioritetu materijalnih ljudskih potreba. Snano oslanjanje na
Marksa dopunjeno je, meutim, ovde modernim multilinearnim shvatanjima, pa
se tako u ljudskoj istoriji, prema Herisu, mogu nai raznovrsni konkretni procesi
paralelnih, konvergentnih i divergentnih evolucija, pri emu posebnu ulogu
imaju okolina (ogranieni resursi) i pritisak rastueg stanovnitva.
U sociologiji su za obnovu evolucionistikog stanovita najzasluniji Parsons i Lenski. Za Parsonsa su drutva ciljno orijentisani sistemi, koji tee da se
prilagode okolini, prvenstveno putem strukturalne diferencijacije. Rast diferencijacije omoguava adaptivno usavravanje ljudskih drutava. Drutveno-istorijski razvoj karakterie pojava est evolucionih univerzalija: drutvene stratifikacije; kulturne legitimacije; birokratije; trita i novca; univerzalnih normi; i
Socioloka lua II/2 2008

13

Mladen Lazi, Pojam drutvene promene: osnovna teorijska shvatanja

demokratskih ustanova. S obzirom na to, u istoriji se mogu razlikovati tri opte

razvojne drutvene faze: prvobitna, prelazna (arhaina i napredna/istorijska carstva) i moderna. Dok su Parsonsova osnovna shvatanja vrlo bliska klasinom
evolucionizmu, Lenski se mnogo vie pribliio neoevolucionizmu u antropologiji. Tako on smatra da postoje snane paralele izmeu bioloke i sociokulturne
evolucije, jer obe sadre procese kontinuiteta, inovacije, selekcije i evolucije.
Ali, izmeu njih postoje i vane razlike: ljudska evolucija predstavlja proces poveanja sposobnosti drutva da mobilie energiju i informacije radi ovladavanja
okolinom. I zatim, sociokulturnu evoluciju karakterie proces difuzije, kao i postojanje svesnih i nameravanih promena.
Ukratko, savremena evolucionistika stanovita razlikuju se od klasinih
po nizu karakteristika. Odbacuje se ne samo linearnost nego i kontinuiranost razvoja (tako se naglaava da su se za veliki deo stanovnitva ivotni uslovi pogoravali u smislu duine i intenziteta rada, npr. od vremena neolitske/ poljoprivredne revolucije, pa sve do pojave savremenog industrijskog drutva). inioci razvitka smatraju se istorijski specifinim (npr. rast stanovnitva, uz retke
resurse i ratne i unutardrutvene konflikte, u ranijim periodima; razvoj tehnologije i prikupljanje i obrada informacija u kasnijim; svesno usmeravani procesi
promena i t. sl.). Veliki znaaj pridaje se difuziji, a dalji ishodi drutvenog razvoja smatraju se otvorenim itd.
Radikalnu kritiku evolucionistikog shvatanja drutvenih promena predstavljalo je cikliko stanovite. Iako je i ono dugotrajno prisutno u drutvenoj
misli (od Herodotovog ciklusa politikih reima do Vikoovih/Vico smenjivanja
epoha anarhije/divljatva i reda/civilizacije), ovde e se pomenuti samo relativno noviji autori: Danilevski i pengler/Spengler meu filozofima, Tojnbi/
Toynbee kao predstavnik istoriara, i sociolozi Pareto i Sorokin. Zajedniko za
Danilevskog i penglera jeste insistiranje na potpunom diskontinuitetu izmeu
istorijskih epoha, koje poivaju na bitno razliitim kulturnim/vrednosnim obrascima. Svaka epoha prolazi kroz ciklus raanja (u kojoj se njena kulturna osobenost kristalizuje), razvoja (cvetanja), opadanja i nestajanja. Meu kulturama,
prema pengleru, ne moe biti nikakvih sadrinskih veza, one se ne raaju iz
nekih posebnih uzroka ve imaju svoju sudbinu, koja se spolja moe samo intuitivno shvatiti.
Tojnbi, naprotiv, misli da se istorijski ciklusi (pojava, uspon, opadanje i
nestajanje civilizacija) mogu uzrono, empirijski, objasniti pomou mehanizma
izazova i odgovora. Spoljanji izazovi (prirodni i drutveni), na koje kreativne
manjine nalaze adekvatne odgovore, a koje dobrovoljno usvaja veina stanovnitva, predstavljaju inioce uspona. Nesposobnost nalaenja kreativnih odgovora, i nametanje neuspenih reenja veini silom, dovode do drutvenih sukoba i
mogueg sloma civilizacije, pri emu se unutar nje mogu razviti osnove nove
civilizacije (hrianstvo kao larva zapadne i pravoslavne u helenskoj civilizaciji). Potpuni ciklusi nisu neizbeni, pa tako ni slom savremene zapadne civilizacije za Tojnbija nije nuan.

Socioloka lua II/2 2008

Mladen Lazi, Pojam drutvene promene: osnovna teorijska shvatanja

14

Po Paretu su drutvene promene posledica promena tri vrste elita: politikih, ekonomskih i ideolokih. Tip elite zavisi od preovlaujuih svojstava
njenih lanova (koja poivaju na reziduama, tj. imanentnim ljudskim osobenostima): drutvene okolnosti nekada zahtevaju upotrebu snage, a nekada lukavstva, pa se tako smenjuju politiko-vojni, ekonomsko-industrijski i ideoloko-religijski ciklusi. Sorokin smatra da se sociokulturni sistemi razlikuju prvenstveno prema preovlaujuim vrednosnim sistemima, pogledima na svet, filozofijama, s obzirom na koje se u istoriji smenjuju tri supersistema: ideacioni
(u kojima se realnost doivljava prvenstveno kao spiritualna), senzitivni (u kojima dominira materijalno shvatanje stvarnosti) i idealistiki (koji predstavljaju
meavinu prva dva tipa). Poto je svako od navedenih tumaenja stvarnosti samo delimino istinito i ne moe da zadovolji ukupne ljudske potrebe, njihova
istorijska smena je neizbena.
Kritika evolucionistikog tumaenja drutvenih promena razvijana je i u
okviru istorizma, iji su klasini predstavnici Diltaj/Dilthey (u filozofiji) i Veber
(u sociologiji). Prema Diltaju, izmeu prirode i ljudskog sveta postoji ontoloka
razlika, jer u prirodi vlada mehanika uzronost, a u drutvu sloboda, svrha i
vrednosti. S obzirom na jedinstvenost ljudske linosti, u istoriji je i dogaajnost
jedinstvena. Stoga su, naspram uzronog metoda kojim se objanjavaju prirodne
pojave, duhovne nauke usmerene na razumevanje utvrivanje znaenja koja
delatni pojedinci pridaju svojim akcijama i njihovo povezivanje u smislene celine. Istorijske epohe se meusobno razlikuju prema vrednostima koje ine njihovo integrativno sredite. Veber je, nasuprot Diltaju, naglaavao (pored razumevanja) i vanost uzronog objanjenja u drutvenim naukama. Na Diltajevom
tragu, smatrao je da su vrednosne orijentacije jedan od kljunih inilaca ljudskog delanja, pa je u skladu s tim razvio svoje stanovite o sutinskom znaaju
protestantske (kalvinistike) etike za nastanak kapitalizma.
Meu stanovitima koja se bave tumaenjem novijih drutvenih promena,
neophodno je pomenuti teoriju modernizacije, koja se razvila posle Drugog
svetskog rata, kao pokuaj da se objasne mogunosti razvoja zemalja treeg
sveta. U irem smislu, ova teorija pripada korpusu evolucionistikih shvatanja.
U prvom periodu, interpretativni okvir bio je preuzet iz klasinog evolucionizma: nerazvijene zemlje razvijaju se prema jedinstvenom obrascu koji su uspostavile zemlje Zapada, a cilj je njihovog razvoja da se izgrade trini i demokratski oblici koji postoje, prvenstveno, u SAD, kao vodeoj zapadnoj zemlji.
Pored ekonomskih i politikih promena, kao pokazatelji modernizacije uzimaju
se i industrijalizacija (uz komplementarnu deagrarizaciju), urbanizacija, irenje
masovnog obrazovanja, a ispituju se i promene u kulturi, vrednostima, tipu linosti itd. Kasnije se modernizacijska teorija vie pribliava neoevolucionistikom modelu, prihvatajui vielinearnost i otvorenost drutvenih promena i naputajui ideju o meusobnoj iskljuivosti tradicionalnih i modernih drutvenih
obrazaca. Poseban podsticaj u novije vreme stanovite modernizacije dobilo je
posle sloma socijalistikih poredaka, iji se preobraaj nastoji objasniti sa stanovita ove teorije.
Socioloka lua II/2 2008

15

Mladen Lazi, Pojam drutvene promene: osnovna teorijska shvatanja

Poslednjih decenija znaajna je pojava tzv. nove istorijske sociologije,

nastale na ukrtanju razliitih uticaja: neomarksizma, N. Elijasa / Elias, socijalne istorije (prvenstveno kole Anala) itd. Autori ovog usmerenja insistiraju na
jedinstvu drutvenih nauka, na postavljanju velikih istorijskih pitanja (o osnovnim mehanizmima drutvenih promena, npr.), zalau se za tumaenje promena u sklopu procesa dugog istorijskog trajanja, kao i za korienje uporednog
metoda, ali istiu i vanost analize svakodnevnog ivota, uloge pojedinaca itd.
Literatura
Alexander, J. C. and P. Colomy (eds) (1988), Differentiation Theory and Social Change: Historical and Comparative Approaches, Columbia University Press, New
York.
Boudon, R. (1986), Theories of Social Change: A Critical Appraisal, Polity Press Cambridge.
Giddens, A. (1979), Central Problems in Social Theory, Macmillan, London.
Keat, R. and J. Urry (1987), Social Theory as Science, Routledge and Kegan Paul, London and New York.
RSHKJ (1973) Renik srpskohrvatskoga knjievnog jezika, Matica srpska, Novi Sad.
Sanderson, S. (2007), Evolutionism and Its Critics, Paradigm Publishers, Boulder
London.
Smit, D. (2001), Uspon istorijske sociologije, Zavod za udbenike i nastavna sredstva,
Beograd.
Sztompka, P. (1994), The Sociology of Social Change, Blackwell, Oxford UK, Cambridge USA.
VRSR I. Klajn i M. ipka (ur.) (2006), Veliki renik stranih rei i izraza, Prometej,
Novi Sad.

Socioloka lua II/2 2008