9.

ELEKTROTERMIJA
Elektrotermija je oblast elektrotehnike u kojoj se prouava konverzija elektrine energije u
toplotu. Pri tome se prouavaju, kako fiziki fenomeni ove konverzije, tako i tehniki ureaji za
konverziju, kao i njihova meuzavisnost sa elektrinom napojnom mreom.
Pri proticanju elektrine struje uvijek se odvija i proces pretvaranja elektrine u toplotnu
energiju. Meutim, u elektrotehnici, ovako nastala toplota najee predstavlja gubitke energije. U
elektrotermiji, naprotiv, dobijanje toplote je poeljno.
Elektrotermiki procesi, posebno u metalurgiji, imaju niz prednosti nad ostalim vidovima
zagrijavanja, pa se u budunosti moe oekivati njihova jo intenzivnija primjena. Mi emo se, u
ovom ogranienom kursu, upoznati sa osnovama najee korienih naina elektrinog
zagrijavanja u industriji.
9.1 Elektrootporno zagrijavanje
9.1.1 Opte
Za termiku obradu metala (arenje, naputanje, zagrijavanje prije kovanja i presovanje)
pored plamenih pei, zagrijavanih pomou tenog ili vrstog goriva, najee se koriste
elektrootporne pei. U odnosu na plamene, elektrootporne pei imaju niz prednosti kao to su:
-u radnom prostoru pei mogue je obezbijediti eljeni raspored temperature, pa slijedi, i
ravnomjerno zagrijavanje materijala - are.
-mogua regulacija dovedene energije i po vremenu i po prostoru pei.
-lako se prikljuuje na izvor energije; brzina starta je velika.
-pogodnost za mehanizaciju i automatizaciju procesa.
-preobraaj elektrine energije u toplotnu ne izaziva promjenu atmosfere u unutranjosti
pei.
-mogue da se proces odvija u kontrolisanoj atmosferi ili vakuumu.
-investiciona ulaganja su manja.
Prema nainu zagrijavanja, elektrootporne pei i ureaji se mogu podijeliti na:
-ureaji sa direktnim zagrijavanjem, kod kojih se topota razvija direktno u materijalu koji
se zagrijava, zahvaljujui elektrinoj struji koja kroz njega protie,
-pei sa indirektnim zagrijavanjem, kod kojih se toplota generisana u elektrinim grijaima
(rezistorima) predaje ari po zakonima prostiranja toplote.
Rezistori su najee metalne legure na bazi eljeza, nikla, hroma, aluminijuma, kobalta i
mangana, u obliku masivnog cilindrinog provodnika (ice) ili u obliku trake. Komercijalni nazivi
najee primjenjivanih rezistora su kantal, megapir, cekas-ekstra, ravnal, termal....
9.1.2 Povrinska snaga zraenja
Toplota generisana u rezistoru, na aru se prenosi zraenjem (radijacijom), strujanjem
(konvekcijom) i provoenjem (kondukcijom). Kod pei ija je radna temperatura via od (600700) 0C, dominantan je prenos toplote zraenjem.
Povrinska snaga zraenja odreuje se prema eksperimentalno utvrenom StefanBolcmanovom zakonu:
P
p' = = T 4 W/m 2
(9.1)
S
gdje je: = 5,77 x10 8 W/m 2 K 4 - univerzalna konstanta
S - povrina zraenja m 2
T - apsolutna temperatura [K ]
Za praktini proraun ovaj zakon je pogodnije pisati u obliku:

[ ]

T
P
p ' = = C c
100
S
Cc = 108 - konstanta zraenja crnog tijela
Za svako drugo tijelo osim crnog, koje se naziva - sivo tijelo bie:

(9.2)

T
p ' = C
100

(9.3)

C = C0 - konstanta zraenja sivog tijela

- emisioni koeficijent, koji se odreuje eksperimentalno.
Za razliite uslove i razne rezistore postoje tablice za emisioni koeficijent .
Prenoenje topote zraenja p' sa jednog tijela temperature T1 relativne emisione sposobnosti
1 i povrine S1 na tijelo ija je temperatura T2 , relativna emisiona sposobnost 2 i povrine S2 ,
izraava se na sledei nain:
T 4 T 4
p ' = C 1 2

100 100

W
2
m

(9.4)

Vrijednost konstante zraenja:

C=

1
1 S1 1
1
+

C1 S 2 C2 Ce

(9.5)

C1 - konstanta zraenja toplijeg tijela

C2 - konstanta zraenja hladnijeg tijela
Ce - konstanta zraenja crnog tijela
S1 - povrina toplijeg tijela
S2 - povrina hladnijeg tijela.
Sada se gustina toplotne snage moe napisati:
T1 4 T2 4
1

p'=
100
S 1 1
1
1 100

C1
S 2 C 2 C e
Odnosno ako koristimo C = Cc imaemo:
p' =

4
4

5, 77
T1 T2 W / m 2

100 100
1
S 1
+ 1 1

1 S 2 2

Ako imamo sluaj zraenja izmeu dvije paralelne povrine, u gornjem izrazu postaje
S1 = S2 , a ako smatramo da je S 2 = ili C2= Ce to znai da povrina S 1 zrai u beskonani
prostor, dobiemo da je:
T1 4 T 2 4
(9.6)
p ' = C 1


100
100
Kod prorauna, uvodi se pojam dozvoljene povrinske snage zraenja, koja je uvijek manja
od izraunate po prednjim jednainama. Ove dozvoljene povrinske snage zraenja propisuju
proizvoai rezistora, zavisno od upotrijebljenog materijala.
9.1.3 Elektrini proraun rezistora

Cilj elektrinog prorauna rezistora je odreivanje poprenog presjeka i duine rezistora,

poto je prethodno odreena snaga i poloaj grijaih elemenata u pei. Da bi se proraun mogao
izvriti potrebno je prethodno poznavati snagu zagrevnih elemenata (ili snagu pei), (W), (koja se

dobije iz toplotnog bilansa odreenog procesa), napon na koji se rezistori prikljuuju, (V), (to je
najee 3x380V za trofazne pei veih snaga, ili 220V za jednofazne pei manjih snaga), radnu
temperaturu pei r , ( 0 C ) i specifinu elektrinu otpornost legure za rezistore , (mm 2 / m) .
Skrenimo panju da, u proraunu za specifinu otpornost, trebe uzeti vrijednost koja se ima pri
radnoj temperaturi rezistora. Dozvoljena povrinska snaga zraenja, ili specifino povrinsko
optereenje, e biti utoliko manje, to je via radna temperatura rezistora.
S obzirom na nain postavljanja rezistora u pe, nije mogue postii da itava povrina
rezistora bude podjednako aktivna u pogledu predaje toplote na zagrijavano tijelo, u proraun se
uvodi jedan popravni koeficijent k. Vrijednost koeficijenta k zavisi, kod spiralnih rezistora
krunog presjeka, od odnosa razmaka izmeu provodnika u spirali i prenika provodnika, a kod
rezistora u obliku trake k je funkcija razmaka izmeu provodnika i irine trake. Vrijednost
koeficijenta k daju proizvoai grijaa preko dijagrama.
Snaga zagrijavanja rezistora moe se odrediti iz Dulovog zakona:
l
P = RI 2 , R = ,
S
2
D
gdje je S =
za kruni popreni presjek rezistora.
4
Imjui u vidu dozvoljeno specifino povrinsko optereenje p' moemo pisati:
l
P = RI 2 = 2 I 2 = p' S p
D
4
gdje je S p = D l - spoljna povrina rezistora

Na osnovu gornjeg, otpornost rezistora se moe izraziti kao:

l
U2
4l
4 P
R= = 2 =
=
S
P
D
p' D 3 2
odakle dobijamo prenik rezistora krunog poprenog presjeka:
D=3

4 P 2
pU 2 2

(9.7)

odnosno duinu grijaa:

P
PU 2
=3
(9.8)
pD
4 p 2
Kada se radi o trakastom rezistoru, poprenog presjeka S = a b , pri emu je obino b=ma,
pa je S = a 2 m , a spoljna povrina S p = 2a(1 + m)l . Analogno prethodnom sluaju, otpornost
l=

rezistora je:
l
l
U2
P
,
= 2 =
=
S
P
a m 2 pa 3 m(1 + m)
odakle izraunamo stranicu pravougaonika poprenog presjeka rezistora kao:
R=

a=3

P2

2 p m (1 + m ) U 2

(9.9)

Iz jednaine P = p' S p = p'2a(1 + m)l dobijemo izraz za duinu trake:

l=3

P m U 2

4 p ' 2 (1 + m )

(9.10)

U izvedenim formulama za dimenzije rezistora specifina otpornost se mijenja sa

promjenom temperature tijela. Stoga, u navedenim formulama za , mora se uzeti ona vrijednost,

koja odgovara temperaturi, koju zagrjevno tijelo treba da ima pri normalnom radu. Zavisnost
specifine otpornosti od temperature za pojedine materijale rezistora daju proizvoai rezistora.
Dozvoljeno specifino povrinsko optereenje p' zavisi takoe od radne temperature, pa je za
primjenu prednjeg prorauna neophodno raspolagati karakteristikama promjena p' i u zavisnosti
od temperature.
9.2 Elektroluno zagrijavanje
9.2.1 Opte

Ovaj vid zagrijavanja koristi se kod elektrolunih pei za proizvodnju elika. Pretvaranje
elektrine energije u toplotnu, kod elektrolunih pei (ELP) vri se elektrinim pranjenjem u
gasovitoj sredini ili vakuumu. Ovakvim pranjenjem mogua je velika koncentracija gustine snage
i dobijanja izrazito visokih temperatura. Zbog velike koncentracije gustine snage na relativno
maloj zapremini, kod elektrolunog zagrijavanja nije mogue ravnomjerno zagrijavanje metala, te
se lune pei koriste za topljenje metala, a ne za termiku obradu.
Elektrolune pei mogu se podijeliti u vie grupa:
-pei sa direktnim djelovanjem luka; luk gori izmeu vertikalnih elektroda i metala -are.
Ovakve pei predstavljaju mone agregate, snage i preko 100 MVA, i primjenjuju se za topljenja
elika.
-pei sa posrednim dejstvom; luk gori izmeu dvije horizontalne elektrode, a toplota se ari
predaje uglavnom zraenjem. Obino slue za topljenje metala i legura sa niom takom topljenja.
Snaga im je reda 500-600 kVA, i najee se izrauju kao jednofazne.
-luno-otporne pei; luk gori u gasovitom prostoru unutar are, koja se moe smatrati kao
otpornost redno ili paralelno vezana sa lukom. Elektrina otpornost are je velika, te je toplota
razvijena u njoj znaajna. Ovakve pei se nazivaju redukcione i slue za dobijanje sirovog eljeza;
umjesto visoke pei.
Mi emo, u daljnjem izlaganju, panju zadrati, uglavnom, na peima za proizvodnju
elika
9.2.2 Elektrini pribor lune pei za proizvodnju elika

Izbor elektrine opreme elektrolune pei odreen je sljedeim uslovima: Napon elektroda
pri radu treba regulisati u dovoljno irokim granicama. Elektrina snaga, koju treba u pei
pretvoriti u toplotu, mnogo se razlikuje u pojedinim periodima rada pei. Reaktansa kola u
pojedinim fazama izrade are, takoe treba da bude razliita, da bi se pe odravala u optimalnim
radnim uslovima. Elektrode se moraju automatski regulisati. Osnovna elektrina oprema
elektrolune pei prikazana je na slici 9.1, koja predstavlja elektrinu emu glavnog strujnog kola
pei.
m

r e a
r a s t a v lja
m

je r e n je

z a

1
2
p r e k id a

s n a g e

r e a k to r

p e n i

tr a n s f o r m

je r e n ja
o d v o d

z a

r e g u

e le k t r o d a

Slika 9.1 ema glavnog strujnog kola elektrolune pei

Elektrina energija iz napojne mree dovodi se u visokonaponsko postrojenje. U ovom

postrojenju glavni elementi elektrine opreme su (sl.9.1):
1-naponski mjerni transformator,
2-strujni mjerni transformator, koji slui za mjerenje i zatitu i
3-visokonaponski prekida snage, kojim rukovalac, daljinskom komandom, pe ukljuuje odnosno
iskljuuje sa mree. Prekida se moe iskljuiti i djelovanjem neke od automatskih zatita, npr.
prejaka struja elektrode, kvar na penom transformatoru i sl.
4-reaktor (prigunica), koji se postavlja radi poveanja reaktanse kola, u cilju smanjenja struja
kratkog spoja i stabilnijeg gorenja elektrinog luka.
5-peni transformator.
6-strujni mjerni transformator, struja sekundara koristi se za mjerenje jaine struje elektrode, i kao
strujni signal, za regulator automatske regulacije elektroda.
7-naponski mjerni transformator, koji slui za pokazivanje napona izmeu elektrode i are, i kao
naponski signal, za regulator automatske regulacije elektroda.
Kod pei veih kapaciteta, temperaturni pad po dubini tenog metala u kadi pei moe dostii i
100 0 C , pa je potrebno dodatno mijeanje metala. Ovo mijeanje, izmeu ostalog, moe da se
vri indukcionim mjeaem 8 na sl.9.1. Indukcioni mjea, predstavlja ustvari jedan kalem, koji se
postavlja ispod kade pei, i njime je mogue dobiti razne smjerove mijeanja tenog metala u
pojedinim djelovima kade.
9.2.3 Radni dijagrami i elektrini reim rada elektrolune pei za elik

Specifina potronja elektrine energije w (kWh/t), proizvodnost pei g (t/h), kao dva
osnovna pokazatelja o ekonominosti rada pei, ne zavise samo od tehnolokog procesa, sasatava
are, obuenosti posluge i sl., ve, u isto tolikoj mjeri, od pravilnog izbora elektrinog reima
rada pei. Podeavati reim rada mogue je podeavanjem napona napajanja ili mijenjanjem
duine luka, a time i struje luka.
Za pravilno voenje elektrinog reima, potrebno je poznavati elektrine karakteristike
pei, koje daju zavisnost osnovnih pokazatelja pei u funkciji od struje elektroda I2 .
Za dobijanje elektrinih karakteristika lune pei postoji vie metoda. Mi se ovdje u tu
problematiku neemo uputati; recimo samo da se mogu dobiti na osnovu ekvivalentnih ema
strujnog kola i na osnovu mjerenja na samoj pei.
Elektrine karakteristike koje nas interesuju su snaga; i to aktivna snaga koju pe uzima iz
mree, Pakt , zatim snaga elektrinih gubitaka, Pgub , i korisna snaga koja se razvija u elektrinom
luku, Pkor , zatim elektrini stepen korisnog dejstva, el , i faktor snage pei, cos .
Sasvim uproeno, bez pretenzija da budu podloga izraunavanju karakteristika, ove
veliine se mogu iskazati na sledei nain:
Pgub = 3 I22 r
(9.11)
2
Pkor = 3 I2 Rl
(9.12)
2
Pakt = Pkor + Pgub = 3I 2 (r + Rl )
(9.13)
P
Rl
el = kor =
(9.14)
Pakt r + Rl
Pakt 3I 22 (r + Rl )
cos =
=
S
3I 2U 2 f
gdje je: r - ukupna aktivna otpornost dovodnih veza,
Rl - aktivna otpornost luka.

(9.15)

Pgub
Pkor
Pakt
(MW)
4
3
2
1

cos
el

Pakt

cos

Pkor
el

1
0,8
0,6
0,4
0,2

Pgub
kA I 2
8 12 16 20 24
11,6 15,78
24,22=I2 K

Opti izgled ovih karakteristika, za pe kapaciteta 10 t, pri U 2 = 240 V i pri ukljuenom

reaktoru, dat je na slici 9.2.
Slika 9.2 Elektrine karakteristike elektrolune pei
Iz karakteristika je vidljivo, da poveanje radne struje ima smisla samo do odreene granice, u
ovom sluaju do 15,78 kA.
Pri daljenjem poveanju struje I2 korisna snaga luka e se smanjivati, elektrini gubici (Dulova
toplota u provodnicima) e rasti, pa i pored smanjenja korisne snage, raste do odreene struje i
aktivna snaga koju pe uzima iz mree. Meutim, i pored porasta aktivne snage, zbog smanjenja
korisne snage, opada proizvodnost pei i ekonominost rada. Istovremeno, ni struja koja odgovara
maksimalnoj snazi luka ne mora da bude i najracionalnija. Naime, izvjesno smanjenje I2 ispod
15,78 kA, ne utie mnogo na smanjenje korisne snage luka. Da bismo precizno odredili podruje
racionalnog reima rada pei, potrebno je uraditi radne dijagrame pei.
Kao to smo vidjeli, za odreivanje optimalnog reima rada lune pei nisu dovoljne samo
elektrine karakteristike. Luna pe je tehnoloki agregat koji je okarakterisan specifinom
potronjom elektrine energije w i proizvodnou g. Treba naglasiti da se ne poklapa reim
minimalne potronje elektrine energije sa reimom maksimalne proizvodnosti.
Radnim dijagramom se predstavljaju:
-specifina potronja elektrine energije:

w=

Pakt
g

[kWh/t ]

(9.16)

-jednoasovna proizvodnost pei:

Pkor
[t/h ]
e
-vrijeme potrebno za topljenje jedne tone vrste are:
1
[h/t ]
t=
g
-ukupni koeficijent korisnog dejstva:
e e g
= t h el = =
(9.19)
w Pakt
g=

(9.17)

(9.18)

gdje je:
e - koliina energije potrebna za topljenje jedne tone are (kWh/t).
Opti izgled radnog dijagrama dat je na slici 9.3.
g

t
mogu}i
re`im rada

RACION.
RE@IM

Pakt
Pkor
Pgub
Pgth

IA

I'

I"

IB

(kA)

I2

Slika 9. 3 Radni dijagram elektrolune pei

Sa dijagrama je vidljiva oblast rada pei koja je ua od one koja se dobije elektrinim
karakteristikama. Naime, pe moe da radi tek onda kada je njena aktivna snaga vea od toplotnih
i elektrinih gubitaka Pakt > Pgth , to se ostvaruje izmeu struje elektroda I A i I B .
Kriva specifine potronje elektrine energije w ima svoj minimum pri struji I'; njoj takoe
odgovara i maksimum ukupnog koeficijenta korisnog dejstva. Prema tome, strujom I' je odreen
optimalni energetski reim. Kriva proizvodnosti pei g dostie svoj maksimum pri struji I'' koja
odgovara i maksimumu snage luka, a takoe i minimumu specifinog trajanja are t. Prema tome,
struja elektrode I'' odreuje reim maksimalne proizvodnosti.
Koji od ovih optimuma treba koristiti u praksi, zavisi od tehnoekonomskih uslova u kojima
agregat radi u datom trenutku, dakle, zavisno od toga da li se daje prioritet veoj proizvodnosti, uz
neto vie trokove proizvodnje ili da se postigne minimalna specifina potronja elektrine
energije, ali uz neto smanjenu proizvodnost pei.
Treba napomenuti da su elektrini i toplotni reim u periodu rafinacije i oksidacije
odreeni tehnolokim procesom, prema tome, pojam ovako definisanog optimalnog reima rada
elektrolune pei, odnosi se samo na fazu topljenja vrste are.
Naglasimo da se elektrine karakteristike pei, pa time i radni dijagrami, kvantitativno
razlikuju za pojedina radna stanja pei. Zato je potrebno da se urade radni dijagrami za svaki
sekundarni napon i svaki nivo ukljuenosti reaktora, koji se u procesu rada koriste.
9.3. Indukciono zagrijavanje
9.3.1 Opte

Indukciono zagrijavanje metala primjenjuje se u industriji od kraja XIX stoljea, a danas je

ve poprimilo veoma iroke razmjere u mnogim granama industrije.
Do naglog poveanja primjene ovog naina zagrijavanja dolazi uglavnom, zbog njegovih
preimustva kao to su: toplota se stvara neposredno u zagrijavanom tijelu, to poveava
iskorienje toplote i poveava brzinu zagrijavanja.

Ureaj za indukciono zagrijavanje metala u sutini predstavlja namotaj, koji se napaja

naizmjeninom strujom. Tijelo koje se zagrijava -ara- smjeteno je u naizmjeninom magnetnom
polju koga stvara namotaj -induktor. Promjenljivi magnetni fluks prouzrokuje u metalnom tijelu
promjenljive elektromotorne sile, a one izazivaju vrtlone struje, koje i zagrijavaju tijelo. Na taj
nain, toplota koja se stvara u tijelu, zavisi, osim ostalih faktora i od specifine otpornosti
zagrijavanog tijela.
U dananje vrijeme, indukciono zagrijavanje koristi se u svim oblastima zagrijavanja
metala:
- u peima za topljenje metala;
- u ureajima za zagrijavanje pred obradu plastinom deformacijom;
- za termiku obradu metala i u nizu drugih oblasti.
Prednosti indukcionog zagrijavanja nad ostalim vidovima zagrijavanja uoavaju se i u
sledeem:
-konverzija elektrine energije u toplotu vri se direktno, u samoj ari, to poveava
brzinu zagrijavanja u odnosu na pe sa indirektnim zagrijavanjem;
-za pretvaranje elektrine energije u ari ne iziskuje upotrebu kontaktnih ureaja, to bitno
uproava konstrukciju ureaja i omoguava da se proces odvija u vakumu ili zatitnoj atmosferi.
-zahvaljujui pojavi skin efekta (efekt "potiskivanja" struje prema povrini) mogue je
zagrijati samo povrinski sloj metala, to, naroito kod obrade metala kaljenjem, omoguuje
dobijanje tvrde povrine, uz istovremeno zadravanje ilavosti u unutranjim slojevima metala.
9.3.2 Fiziki osnovi indukcionog zagrijavanja

Indukciono zagrijavanje u principu predstavlja pretvaranje elektromagnetne energije u

toplotu. Fiziki, ovaj proces se sastoji u indukovanju elektromotorne sile u tretiranom metalu,
koja u njemu uzrokuje naizmjeninu struju. Toplotna energija gubitaka izazvana ovom strujom,
ustvari je uzrok zagrijavanja metala. Kao izvor elektromagnetnog polja kod ureaja za indukciono
zagrijavanje slui induktor, koji najee ima oblik solenoida. Pri prouavanju pojava pri
indukcionom zagrijavanju polazi se od osnovnih jednaina elektromagnetnog polja, poznatih pod
nazivom Maksvelove jednaine. Meutim, njihovo prouavanje prevazilazi okvire ovog kursa.
Ipak, zbog velike praktine vanosti izvjesnih pojava u elektrotehnologiji, mi emo panju
zadrati na nekim pojavama i to pojavi vrtlonih struja, pojavi skin efekta i nekim
elektrodinamikim pojavama u tenoj ari.
l
dx
x
B
a

Slika 9.4 Cilindrini provodnik u magnetnom polju

Vrtlone struje
Poznato je, iz Faradejevog zakona elektromagnetne indukcije, da promjenjivi fluks
magnetnog polja indukuje elektromotornu silu u metalnoj konturi koja se nalazi u magnetnom
polju. Ova elektromotorna sila u konturi stvara struju koja se naziva vrtlona ili Fukova struja.
Kod indukcionih zagrijavanja metala vrtlone struje su bitan inilac zagrijavanja. Pojava se moe
posmatrati kao da je fluks magnetnog polja proizveden od primara transformatora, a sam materijal
koji se zagrijava, sainjava kratkospojeni sekundar.

U optem sluaju, korisna snaga zagrijavanja usled vrtlonih struja zavisi od uestanosti,
maksimalne jaine magnetnog polja, debljine i duine materijala i specifine otpornosti materijala
koji se zagrijava.
Posmatraemo utroak snage zagrijavanja u materijalu cilindrinog oblika, kakav je
najei sluaj kod ureaja za indukciono zagrijavanje (sl.9.4)
Neka je duina cilindra l i prenik D=2a i neka se on nalazi u promjenljivom magnetnom
polju indukcije B ( t ) = Bm sin t ije su linije sila upravne na popreni presjek tijela. Pod
dejstvom ovog polja B u cilindru e se obrazovati vrtlone struje ije su putanje u ravnima
poprenih presjeka. Odredimo elektromotornu silu ex koja se indukuje u prstenastoj putanji ovog
cilindra (rafirani dio).
Fluks kroz upljinu ovog prstena je:
( t ) = Bx ( t ) x 2 = x 2 Bm sin t
d
= x 2 Bm cos t = 2 2 f x 2 Bm cos t
e( t ) =
dt
Efektivna vrijednost ove sile je:
E
2 2 f x 2 Bm
E x' = max =
= 4, 44 x 2 f Bm
(9.20)
2
2
Srednja vrijednost snage zagrijavanja ovog elementa je:
E2
E x2
(9.21)
dP x = R x I x2 = R x x2 =
Rx
Rx
2x
Rx =
l dx
2 4 x 4 f 2Bm2
(9.22)
dPx =
l dx = 3x 3 f 2Bm2 l dx
2 x
gdje je = 1 / , specifina elektrina provodnost.
Snaga zagrijavanja cijelog cilindra Pv usled vrtlonih struja dobie se ako se ovaj izraz integrali po
cijeloj zapremini:
a
a4
(9.23)
Pv = 3 f 2 Bm2 lx 3 dx = 3 f 2 lBm2
4
0
Kako je zapremina tijela V = a 2 l to je:
1
Pv = 2 f 2 a 2 Bm2 V (W)
4
a snaga zagrijavanja po jedinici zapremine:
P
1
Pv' = v = 2 f 2a 2B m2 (W / m 3 )
(9.24)
V
4
Uobiajeno je da se snaga zagrijavanja usled vrtlonih struja Pv izraava uzimajui u obzir masu
tijela, a ne zapreminu tj.
Pv = m f 2 m Bm2 (W)
a snaga po jedinici mase:
Pv' = m f 2 Bm2 (W/kg)
(9.25)
m - koeficijent zavisan od materijala i njegovih geometrijskih oblika.
Skin efekt

Kad smo govorili o vrtlonim strujama u provodnom tijelu pretpostavili smo da je

raspodjela magnetnog polja u provodniku ujednaena. Pretpostavka je opravdana za magnetna
polja niskih uestanosti, do reda 50 Hz. Meutim, pri viim uestanostima raspodjela polja se sve

vie koncentrie prema povrini provodnika. Ova injenica se moe pogodno iskoristiti kod
termike obrade, posebno kaljenja, gdje je potrebno u kratkom vremenu postii vioske temperature
na samoj povrini predmeta, a da unutranjost ostane relativno hladna.
Naizmjenina struja kroz provodnik obrazuje naizmjenini magnetni fluks oko ose
provodnika. Zamislimo da se masivni provodnik sastoji od niza tankih ica (sl.9.5) (strujnica)
sabijenih jedna pored druge. Oko svake se nalazi promjenjiv magnetni fluks.
Najvei fluks se nalazi oko ice u sreditu, te e u njoj biti i najvea kontraelektromotorna
sila, e=d /dt, koja se svojim djelovanjem suprotstavlja uzroku koji ju je proizveo. Ova
kontraelektromotorna sila kroz icu protjera struju u suprotnom smjeru struji kroz provodnik.
Praktino izlazi da se otpornost ove ice poveala.
Isto se deava i sa icama na periferiji samo to je intenzitet pojave slabiji, jer njih ne
obuhvata fluks u unutranjosti masivnog provodnika.
Iz ovog razmatranja proizilazi da je struja, ili tanije gustina struje, kroz masivni provodnik
najmanja u sreditu provodnika, a najvea na povrini. Zato se ovaj efekt zove povrinski ili skin
efekt. Ova pojava je utoliko izraenija to je uestanost struje via.

Slika 9.5 Puni provodnik kao sistem strujnica

Koristei ova kvalitativna razmatranja moemo na uproen nain izvesti izraz za dubinu
povrinskog efekta.
Neka kroz provodnik duine l, poluprenika a, protie naizmjenina struja data izrazom:
i ( t ) = Im cos t
i neka struja usled povrinskog efekta tee samo kroz povrinski sloj debljine z. Neka je magnetna
propustljivost provodnika = const. Smatramo da je struja u unutranjosti provodnika sve do
sloja z ravna nula. I jednaina magnetnog polja bie ravna nuli u unutranjosti provodnika do
debljine z gdje poinje linearno da raste.
Iz zakona ukupne struje:
H l = N i pri N = 1, i l = 2a
i
Im
H (t ) =
=
cos t
(9.26)
2a 2a
Srednja vrijednost amplitude ovog polja:
1
Im
H sr = Hm =
(9.27)
2
4a
a srednja vrijednost amplitude magnetne indukcije:
Im
Bsr = H sr =
(9.28)
4a
Prosjena vrijednost fluksa kroz ovaj prstenasti provodnik:
Im
(9.29)
z ( t ) = Bsr ( t ) S =
l z cos t
4a
elektromotorna sila samoindukcije usled ovog fluksa je u prstenu:
Im
d
ez =
=
l z sin t = E m sin t (9.30)
dt
4 a

Amplituda elektromotorne sile je:

Em =

odnos

Im

4 a

l z

(9.31)

Em
1
=
l z
(9.32)
4 a
Im
je po prirodi otpornost kojom se ovaj sloj suprotstavlja proticanju struje. Sa druge strane ova
otpornost Re sasvim opte se moe izraziti:
l
l
Re =
=
sz
2 a z
Ako izjednaimo ova dva izraza za otpornosti
l

(9.33)
l z =
2a z
4 a
z

=
z
2
2
2
1

z2 =
=
=
=
2 f f f
Imajui u vidu da je = 0 r , gdje je 0 = 4 10 7 [H/m ] , sada dubinu prodiranja z
moemo napisati u uobiajenoj formi:
z = 503

(9.34)

r f

Pri ovom nainu odreivanja dubine prodiranja z, poli smo od odreenih aproksimacija.
Rjeavanjem Maksvelovih jednaina, uoava se da z predstavlja dubinu na kojoj vrijednost gustine
struje J opadne e 1 puta od vrijednosti na povrini tijela, tj:
J
J z = J 0 e 1 = 0
e
Gustina struje opada eksponencijalno prilikom prodiranja u metal, kako se vidi na sl. 9.6.
Posmatrajmo sada snagu zagrijavanja koja se razvija u tijelu, odnosno na njegovoj povrini
do dubine prodiranja z.
Vrijednost indukovane struje u tijelu je ravna ukupnoj struji u solenoidu NI, pa je ukupna snaga:
2
P = ( NI ) Re
(9.35)

Jpov
1

0,6
0,4
0,360

J t = Jepov = 0,0368 Jpov

0,2

2Z

3Z x

Slika 9.6 Promjena gustine struje po dubini provodnika

Snaga zagrijavanja po jedinici povrine cilindrinog provodnika je;

P' =
P' =
NI
P' =

P
P
=
S 2 a l

( NI )2 Re

2 a l

NI
=

( NI )2 2 a = NI 2 (W / m 2 )

2 a l

lz

l z

(W/m 2 )

f
P ' = H 2 f

(W/m 2 )

(9.36)

Iz izraza (9.36) se vidi da gustina snage po jedinici povrine cilindrinog tijela zavisi od kvadrata
jaine magnetnog polja odnosno jaine struje u induktoru, te magnetnih i elektrinih osobina
provodnika (are).
Pokazuje se, da se na dubini prodiranja z, u toplotu transformie 86,4% od ukupno
apsorbovane snage. Ovo daje za pravo, da se u teorijskim razmatranjima smatra da struja tee
samo po povrini provodnika do dubine prodiranja z i da se samo ovaj dio zagrijava vrtlonim
strujama. Iz izraza (9.34) i (9.36) je oigledno da se, sa visokim uestanostima stuje induktora,
moe postii vrlo brzo zagrijavanje samo povrinskog sloja provodnika.
9.3.3 Elektrodinamiki efekti u istopljenoj ari

Rekli smo da se indukciono zagrijavanje koristi kako za termiku obradu metala i

zagrijavanje pred plastine deformacije, tako i za topljenje metala. Topljenje metala vri se u
indukcionim peima. U principu, konstruktivno postoje dva osnovna tipa indukcionih pei:
- pei sa magnetnim jezgrom ili kanalske pei i
- pei bez magnetnog jezgra ili lonaste pei.
Sada emo se, u principu, upoznati sa nekim elektrodinamikim pojavama koje se deavaju
kod istopljenog metala u indukcionoj pei. Ovi efekti imaju posebno znaajan uticaj na rad pei sa
magnetnim jezgrom.
Usljed uzajamnog djelovanja izmeu struje u kanalu pei i rasutog magnetnog fluksa,
ostvarenog od struje primara, stvara se tzv. motorni efekt ili efekt kretanja, a usljed uzajamnog
djelovanja struje u kanalu i magnetnog polja ostvarenog tom strujom u kanalu stvaraju se efekt
sabijanja i efekt vrtlonih sila. Jasno je da sva tri ova efekta djeluju jednovremeno.
Motorni efekt

Usljed postojanja struje u talini, na svaku esticu metala u kanalu djeluju sile F, koje imaju
uvijek isti smjer; od jezgra prema vani. Ova sila je, dakle, centrifugalna. [tetna strana
centrifugalnog djelovanja je u tome, to se poveava pritisak na zidove kanala, a time njegovo bre
habanje. Osim toga, poto struja ne prolazi kroz ljaku, na nju ne djeluje sila, tako da na jednom
dijelu kanala metal ostaje otkriven, usljed ega dolazi do povrinske oksidacije istopljenog metala.
Pozitivna strana ovog efekta je u tome, to se vri mijeanje pa i homogenizacija metala.
Kakvi su kvantitativni odnosi izmeu struje u kanalu i mehanikih sila u tenom metalu?
Poznat je izraz za mehaniku silu na elementarni strujni provodnik duine dl, kojim tee struja I,
koji se nalazi u stranom magnetnom polju indukcije B.
G G G
G
dF = I dl x B

)G

G
dF = I dl B sin d l , B

I1

I2

Fr e

Fg

11

Fg

Fr e

Slika 9.7 Motorni efekt kod kanalske pei

Amplituda diferencijalne sile:
dFm = I 2 m dl Bsm sin (dl , Bs ) = I 2 m dl Bsm
(9.44)

Bsm = sm ; S s = bs ls
Ss
S s - povrina kroz koju prolazi fluks
bs - irina vatrostalnog ozida izmeu kanala i primara
ls - srednji obim ove izolacije.
Da bi odredili Bsm , koristiemo efektnu vrijednost elektromotorne sile samoindukcije rasipanja E s
usljed ukupnog fluksa rasipanja.
s = 11 + 22
E s = 4, 44 sm f N1 = 4, 44 Bsm S s f N1
Es
Bsm =
4, 44 S s f N1
E sm
dFm = I2 m dl
4, 44 S s f N1
Es
dFm = I2 dl
(9.45)
6, 28 S s f N1
Sa zadovoljavajuom tanou moemo pisati da je I2 = N1 I1 i da je elektromotorna sila
E s kod indukcione pei, koja radi kao transformator u kratkom spoju:
E s = U 1 sin
Sada moemo pisati za silu po jedinici duine:
Es
U 1 sin
dF
F'=
= I2
= I2
=
dl
6,28 f S s N 1
6,28 bs l s f N 1
U 1 sin
6,28 bs l s N 1 f
U 1 sin
U I sin
= 1 1
F ' = I1
(N/m)
(9.46)
6, 28 bs ls f
2 bs ls f
Iz ovog izraza je vidljivo, da se sila moe odrediti na osnovu ulazne snage pei U 1 I1 , sunusa
faznog pomjeraja izmeu napona i struje pei, frekvencije i dimenzija pei.
= N1 I1

Efekt sabijanja - pin efekt (pinch)

Ovaj efekt nastaje kao posljedica uzajamnog djelovanja struje u kanalu i magnetnog polja
dF
ds
d

dx

proizvedenog tom strujom (sl.9.8)

Slika 9.8 Efekt sabijanja
G
G
G
dF = dI 2 dl x B
dF = dI 2 dl B sin dl , B = dI 2 dl B

(9.47)

dI 2 = J 2 ds
I2

i ds = x d dx
a 2
Sada vrijednost diferencijalne struje moemo pisati:
I
dI 2 = J ds = 2 x d dx
(9.48)
2
Jaina magnetnog polja u istopljenoj masi metala je opte:
J2 =

B = H
Magnetizaciono polje H u unutranjosti provodnika krunog presjeka, kao to je poznato moe se
izraziti:
x
H = I2
(9.49)
2 a2
magnetna propustljivost metala je opte:
= 0 ; za vakum : 0 = 4 10 7 (H/m)
B =

Sada je:
dF = dI2 dl B =
dF =

I2
x
2 a2

I2
I2
x d dx
x dl
2
a
2 a2

I 22
x dx ( x d dl )
2 2 a 4

(9.50)

x dx = dS - elementarna povrina cilindra na koju djeluje sila dF.

Prema tome, sila po jedinici povrine:
dF ' =

dF
I2
= 22 4 x dx
2 a
dS

(9.51)

Ukupan pritisak F', u ma kojoj taki cilindra od rastojanja x do a se nalazi iz integrala:

a
a
I2
I2
1
(9.52)
F ' = dF ' = 22 4 x dx = 22 4 a 2 x 2
2

a
2
2

a
x
x
Ukupan pritisak u centru provodnika (x=0) je:
I2
F0' = 22 2 (N / m 2 )
(9.53)
4 a
Uticaj pin-efekta je negativan, jer se moe dogoditi da se metal na jednom mjestu kanala prekine.
Ovo se ne smije dozvoliti i zato se ne smije prekoraiti odreena struja -kritina struja.

Efekt vrtlonih sila

Ovaj efekt nastaje iz istih razloga kao i pin-efekt, ali se javlja u sluaju ako je presjek kanala
promjenljiv, to moe biti namjerno ili sluajno.Usljed ovog efekta, pojavljuje se sila koja djeluje
du ose kanala, i to od manjeg poprenog presjeka kanala ka veem. Ova sila ostvaruje vrtlono

kretanje metala du ose kanala i metal se kree u krug du ose metala. Ovaj elektrodinamiki efekt
izraeniji je kod pei bez magnetnog jezgra ili pei sa topionikim loncem, slika 9.9.
Usljed proticanja jakih struja kroz induktor, ara se nalazi u jakom elektromagnetnom polju, i u
ari se mogu javiti jake elektrodinamike sile koje mogu izazvati pritisak i do 10 N / cm 2 . Ove
sile izazivaju cirkulaciju rastopljenog metala to ima i pozitivnih i negativnih posljedica. Pozitivni
efekt im je to izazivaju i temperaturno i hemijsko izjednaavanje are po zapremini, a negativan
je uticaj na vatrostalnu oblogu.

Slika 9.9 Efekt vrtlonih sila kod lonaste pei

Kod lonastih pei je potrebno voditi rauna da se na vrhu lonca ne obrazuje "most" od
vrste are, a da je u donjem dijelu lonca ara istopljena. Tada moe da doe do pregrijavanja
rastopljenog metala i, zbog dosta intenzivnog mijeanja, moe da doe do oteenja vatrostalne
obloge. To moe da izazove procurenje are, to opet, ako doe do probijanja namotaja
induktora, moe da izazove eksploziju, jer su provodnici induktora obino hlaeni vodom.
Negativne posledice elektrodinamikog mijeanja metala suzbijaju se na taj nain to se
induktor izrauje od vie djelova. Ponekad se pei izvode sa dva induktora, od kojih se jedan
napaja strujom industrijske uestanosti (50Hz), i on obezbjeuje mijeanje metala, i drugi, koji se
napaja povienom uestanou, obezbjeuje energiju za topljenje metala.