FYUZAT

Mtant Abdullayeva,
dosent

Kamillik
Tbit "uyunlamaq" prinsipini irli srn Hegel varla idealist prizmadan,
cmiyyti dyidirmk prinsipini irli srn Marks is daha mhdud riv olan
materialist mvqedn yanardlarsa, insann kamillmsi prinsipini irli srn sufilr hr
cr bax prizmalarnn fvqnd duran ali mvqedn kamil mnviyyat tribunasndan
x edirdilr. Kamilliyin (mahiyytc) zaman v mkan xsusiyytlri olmur. Ancaq
btn zamanlarda mxtlif corafi mkanlarda yaayan insan qruplarnda milltlrd,
xalqlarda kamillik bhran (frqli sviyylrd) olub v indi d (daha gcl kild) zn
gstrmkddir.
Tarix nzr salsaq, grrik ki, kamillik fenomeni znn n yksk inkiaf dvrn
qdim v orta srlrd yaamd. Maraqldr ki, briyytin qlobal problemi olan v flsfi
tfkkrn n yksk sviyysini ehtiva edn kamillik probleminin hllini nzriyyi
filosoflar yox, kamilliy atmann praktik yollarn tapanlar tqdim ed bilmilr. nsann
kamillmsi prinsipi mumbri hmiyyt dayaraq hr zaman aktualdr, nki o,
insan fenomeninin n yksk plankasn tkil edir. Bel sviyyd insan znn, bir
trfdn, tbitin, almin energetik sviyyd mhtm supersistemin trkib hisssi
olduunu drk etdiyin gr onunla rezonansa girir v nticd, tbitin z kimi saf,
sbatl v harmonik bir varla evrilrk ona uyunlar. Digr trfdn, cmiyytin trkib
hisssi olaraq onun n dyrli zv kimi yaayb faliyyt gstrir. Bir qayda olaraq, bel
insanlarn faliyyti humanizm, dalt, tmnnasz xidmt prinsiplri zrind qurulur.
Platonun bir klam yada dr: O dvlt iklnr ki, onun ya hkmdar filosof olsun, ya
da filosofu hkmdar. Burada Platonun filosofu hyatn tmnnasz xidmtd keirn
kamil insandr. Nizami Gncvi bunu belin xidmt kmri balamaq adlandrr. Nite is
kamil insann tmnnasz xidmtini yanan amla mqayis edrk yazr: am z n
olduundan daha ox, baqalar n iqldr. Mdrik insan da o crdr.
Kamil insanlarn say etibaril artmas briyytin xilasa doru dyiilmsi ehtimaln
artrr. Bel proses thsil sistemind ba verrs, midverici, nikbin proqnozlar artar.
fsuslar olsun ki, masir thsil insanlar yalnz vtnda kimi v ailsini dolandrmaa
qabiliyyti atan insan kimi formaladrmaa istiqamtlndirrk znn digr aspektlrd
realiz etmk imkanlarn qarr. mumbri sevgi tlimini inkiaf etdirn universalist ri
Satya Sai Baba deyir ki, hqiqi thsil insana kainatn v cmiyytin vhdt laqsini drk
etmsi n zmin olmaldr. Bu fikird Platonun ideyalar almi, Hegelin Mtlq
ideya nzriyylrinin davamn da grmk olar.
Tbitin v cmiyytin vhdtini drk etmk kamilliyin gstricisidir. Cmiyytin
zorak v formal yollarla dyidirilmsinin acnacaql nticlri is tarixi drs kimi gz
qabandadr. Cmiyytd kamillik prinsipi aparc olarsa, daxildn dyim cmiyytin
introspektiv dyiilmsi mexanizmi i dr, ictimai urun yeni sviyylri ld olunar,
frd il ictima arasndak ilkin rabit brpa olunar. Briyyt kamillik yolunu z n
sas mqsd sers, xlaq v davranlarn tnzimlnmsi zahirdn batin yox, batindn
zahir ynlr; ayr-ayr insanlarn, milltlrin, dvltlrin bir-biril savana, qarlql
iddialara, daltsizliklr, mhariblr son qoyular; varlanmaq v hakimiyyt hrisliyi adl
qorxunc kabus Yer zndn sovuub gedr; hr bir insann cism evi, sadc torpaq ev
deyil, mbd evrilr. Sufilr deyirlr ki: Yer zrind Allah n n yax yer mbddir

 saf nfsli bdn. nsanlar bunu drk edrlrs, Yer z gzn mbdlrl zintlnr.
Dnyann xilas onu mskunladranlarn xilas il birbaa baldr! Tbit uyunlaman
da, cmiyyti dyidirmyin d optimal dzgn yolu insann mnvi kamilliyindn keir.

Elm v sntin mnviyyatn saflamasna tsiri

lkin olaraq snt v elm saf mnviyyatda yaranr. Zaman etibaril saf mnviyyat
sntdn v elmdn vvl glir. Mnviyyatn safl is frdi qlobal problem olan ruhi
tkamldr. Bu prosesin tarixi insanln tarixi il demk olar ki, st-st dr. Bel ki,
tarixin btn dvrlrind insanlar ox dndrn msl el, insann z olub.
Mnviyyatn saflamas insan hyatnn btn aspektlrini btn sviyylrd dyidirir.
Bel byk transformasiya zaman insann idrak v onunla brabr yatm vziyytd olan
yaradclq potensial oyanmaa balayr. Baqa cr desk, insann vvllr
mvcudluundan xbrsiz olduu lahi (kosmik) enerjisi dustaqlqdan xr. Buna ruhunu
kf etmk d deyirlr. Bel proses geni yaradclq imkanlarnn almas il mayit
olunur. Yaradclq nsan fenomeninin iki qdrtli aspektind grkmli alim v insan
Xudu Mmmdovun tbirinc desk, qoa qanad olan elm v sntd tzahr olunur.
Ancaq he d hr cr snt v elm saf mnviyyatn mhsulu deyil. Mnviyyatn mxtlif
saflq drclrind olduu kimi, n aa sviyysind d snt v elm yarana bilr.
Amma bunlar baqa aradrma mvzusudur...
Yksk sviyyli snt (nadir hallarda elm) saf mnviyyat ld ed bilmyn oxluq
n pozitiv enerji mnbyidir. Elml mqayisd snt daha ktlvi, daha aydn v
lverili vasitdir. Ona gr d yksk mnviyyatl sntkarlarn yaratdqlar snt srlri
(frqi yoxdur, musiqi, poeziya, rngkarlq, dekorativ snt nvlri v s.) insanlar n saflq
ldetm vasitsi kimi dyrlndiril bilr. Niy? nki yksk snt nmunlri ruhn
lahi Nura qovumu sntkarlarn mnvi-ruhi biliklr n qlb qaplar aq olanlara, bir
nv, rhbrliyidir. Psixoenergetik qvvy malik bel snt srlri mnvi saflamaya
tkan ver bilir. Bel srlr dinamik srlr d demk olar, nki onlar yksk idrak v
demli, saf mnviyyat sahiblrinin ruhunun enerjisini dayr. Notlarn, rnglrin, szlrin,
plastik fiqurlarn, ornamentlrin, naxlarn irisind canl enerji vibrasiyalar sayrr.
Nizami Gncvi Xosrov v irin poemasnda bu bard bel deyir: Yz ildn sonra gr
sorusan ki, o (Nizami - M.A.) haradadr. Hr beytdn ss glr: Budur o!".
nformativ enerji vibrasiyalar il tmas mahidid (oxucuda, dinlyicid,
seyrid) myyn mnvi-ruhi dyiikliklr, htta hallar yarada bilir. Ancaq he d hamda
yox. Grkmli rqnas alim, sufi dbiyyatnn tdqiqats Andrey Bertels sakral
informativ ykl srlr haqqnda bel yazr: Hq dininin elm gvhrlri alleqoriya sapna
keirilib v sirr mcrsnd gizldilib. Ona yalnz saf olanlar toxuna bilr. Hr cr snt
srlri var, yksk texniki gstricilrl rsy glmi snt srlri gz xo gl bilr.
Lakin sr rkdn, ruhdan kemyib, yalnz aln mhsulu kimi meydana glirs, o zaman
bel srin yalnz zahiri grntsndn v fiziki tsirindn baqa he bir tsir qvvsi
olmur. Bu baxmdan, ruhun qidas adlandrlan sufi snti sufi musiqisi, rsmlri,
poeziyas, rqslri mhm hmiyyt ksb edir. Mnvi-ruhi tkaml kemyn, lakin
yksk snt vq v zvq olan insanlarn hr hans sbbdn ilham hallarn yaamalar
da gzl snt nmunlrinin yaranmasna sbb olur. Yaradclq aktnda bel
sntkarlarn ruhu ilahi almd prvazlanr, akt baa atdqda is bel insan adi dnc
trzind yaayan insan sviyysin dr. Bel insanlarn yaratdqlar snt yksk, htta

edevr ola bilr, amma tbrrk (relikviya) olmur v sakral funksiya damr. Dnya
mdniyyti tarixind stnlk tkil edn bel sntkarlarn xsiyytlri il yaradcl
arasnda byk frqlr olub. Burada Yunqun szlri yada dr: Yaradclq istedad onu
dayandan daha stndr. Mnviyyatn safladrmayan sntkar ilham halnda yksk
snt nmayi etdirrs d, gndlik hyatnda yksk mnviyyat gstr bilmir.
Btn snt nvlri irisind ruha n gcl tsir edn vasit musiqidir. Hind sufimistiki Hzrt nayt Xan (1882-1927) musiqinin mnviyyatn saflamasnda byk
rolunu gstrrk yazr: Almaz almaz ks bildiyi kimi, musiqi vibrasiyalar da insann
fiziki v qli vibrasiyalarn dayandrb ruhunu yksltmy xidmt edir. Bel hqiqt
sntin digr sahlrin d amil edilmlidir. Tsiri il aln sakitlmsi, mnvi (daxili)
strukturlarn harmoniyasnn ld edilmsi, latent (yatm) ruhi keyfiyytlrin
stimulladrlmas mmkn olan snt srlri mnviyyatn saflamasna yardm olur.
Sufi sntinin estetikas mhz mnviyyatn estetikasdr, elc d Uzaq rq v Qrb dinimistik nnlrinin irisind yaranm snt srlri sakral informativ yk malik olduu
n mnviyyata xidmt edir. Demli, mnviyyat il yaradcl vhdtd olan
insanlarn snti mnviyyatn saflamasna yardm olur. Elmd is baqa crdr. Daha
ox ekstravert fenomen olan elm introvert sntdn frqli olaraq rasionaldr v maddi dnya
il baldr. Elm saf mnviyyatla tnzimlnmynd tkbbr v rqabt meydanna
evrilir. Elm mnviyyat daha az, mnviyyat is elmi daha ox irli aparr.