Knjiga

INENJERSKA EKONOMIJA
prof. dr Dragan Mihajlovi
Dragan Mihajlovi Inenjerska ekonomija
Sadraj
1. UVOD ..................................................................................................................... 4
1.1.
Definicije ....................................................................................................... 4
1.2.
ta je inenjerska ekonomija? ...................................................................... 5
1.3.
Klasifikacija i nomenklatura djelatnosti ......................................................... 6
1.4.
Razvoj i stanje graevinarstva u svijetu i kod nas ........................................ 7
1.5.
Specifinosti graevinarstva ....................................................................... 10
1.6.
Kvalitet u graevinarstvu ............................................................................ 11
1.6.1. Uvod ..................................................................................................... 11

1.6.2. Upravljanje kvalitetom ........................................................................... 13
1.6.3. Standardizacija ..................................................................................... 14
1.6.3.1.
Standardi serije ISO 9000.................................................................. 16
1.6.3.2.
Standardi serije ISO 14000................................................................ 18
1.6.4. Zajednika evropska tehnika regulativa .................................................... 20

2. POSLOVANJE PREDUZEA ............................................................................ 22
2.1.
Uvod ........................................................................................................... 22
2.2.
Oblici organizovanja preduzea ................................................................. 22
2.3.
Sredstva preduzea ................................................................................... 24
2.4.
Rezultati rada preduzea ........................................................................... 26
2.5.
Upravljanje preduzeem ............................................................................. 28
2.5.1. Osnivanje i upravljanje akcionarskim drutvom .................................... 29

2.6.
Uloga menacerskog kadra u upravljanju preduzeem................................ 31
2.7.
Postulati tehnomenaderskog upravljanja preduzeem ............................. 33
3. PROJEKAT ........................................................................................................ 35
3.1.
Definicija projekta ....................................................................................... 35
3.2.
Upravljanje projektom................................................................................. 35
3.3.
Sadraj upravljanja projektima - projektni ciklus ......................................... 36
3.3.1. Karakteristike projektnih faza i projektnog ciklusa................................. 36

3.3.2. Projektni ciklus u graevinarstvu........................................................... 37
3.3.3. Uesnici u realizaciji projekta ................................................................ 38
3.3.4. Uticaj strukture i organizovanosti izvoaa na realizaciji projekta ......... 39
2

3.4.
Projektni proces.......................................................................................... 40
3.5.
Elementi neophodni za upravljanje projektom ............................................ 42
3.5.1.
Formulisanje projekta........................................................................... 44
3.5.2.
Obim projekta....................................................................................... 44
3.5.3. Vrijeme izvoenja.................................................................................. 45

3.5.4.
Trokovi projekta.................................................................................. 46
3.5.5.
Kontrola kvaliteta ................................................................................. 46
3.5.6. Radna snaga......................................................................................... 47

3.5.7. Informacije ............................................................................................ 47
3.5.8. Rizik ...................................................................................................... 48
3.5.9. Nabavke ................................................................................................ 49
3.6.
Uticaj projekata na okolinu ......................................................................... 50
4. INVESTICIONI PROCES ................................................................................... 52

4.1.
Uvod ........................................................................................................... 52
4.2. Investicioni program ....................................................................................... 53

4.3. Formiranje cijene investicije ........................................................................... 55
4.3.1. Osnovna terminologija i definicije ............................................................ 56
4.3.1.1. Kamatna stopa (interest rate) ............................................................... 56
4.3.1.2. Interkalarna kamata .............................................................................. 58
4.3.1.3. Diskontna stopa .................................................................................... 59
4.3.1.4. Amortizacija (mortage) ......................................................................... 60
4.3.1.5. Anuitet .................................................................................................. 61
4.4.
Odnos izvoaa radova prema investicionom projektu .............................. 62
4.4.1. Faza istraivanja trita ........................................................................ 62

4.4.2. Faza izrade ponude .............................................................................. 63
4.4.3. Faza ugovaranja ................................................................................... 64
4.4.4. Faza izrade dokumentacije i pripreme realizacije ................................. 66
4.4.5. Izgradnja objekta................................................................................... 67
4.4.6. Finaisijska realizacija ............................................................................ 68
4.4.7. Arhivski projekat i baza podataka ............................................................ 71
1. UVOD
1.1.
Definicije
Graevinarstvo je privredna i drutvena djelatnost koja se iskljuivo bavi graenjem i

odravanjem graevinskih objekata.
A ta je graenje?
Prema jednoj od mjerodavnijih definicija (Ujedinjene nacije, 1997.) graenje je
aktivnost usmjerena na stvaranje, obnovu, ponravak ili proirenje osnovnih sredstava
u vidu zgrada, zatim inenjersko oblikovanje zemljita te ostale inenjerske
konstrukcije kao to su putevi, mostovi, brane, itd.
Prema Zakonu o ureenju prostora RS graenje je skup usklaenih organizacionih,
planskih, projektnih, istrano- tehnikih, graevinskih, geodetskih, pravnih,
finansijskih, administrativnih i drugih aktivnosti u cilju izgradnje novih graevina ili
odreenih intervencija na postojeim objektima.
Graevinski proizvodi su objekti. Pod tim pojmom podrazumjeva se svaka
individualna nadzemna ili podzemna graevina, koja je u graevinskom smislu
odvojena cjelina sa unaprijed odreenom iamjenom. Sa tehniko-konstruktivnog
stajalita graevinski objekti se mogu klasifikovati u tri srodne, ali dovoljno razliite
grupe koje su u opte usvojenoj terminologiji poznate kao:
visokogradnja (stambeni objekti, administrativni objekti, industrijski objekti,
objekti drutveiog standarda, objekti posebne namjene,...)
niskogradnja (putevi, ulice, pruge, mostovi, tuneli, platoi, aerodromi,.,.)
hidrogranja (brane, luke, pristanita, plovni kanali, obale, objekti regulacije
povrinskih tokova,...).
Svi ovi objekti namjenjeni su zadovoljavanju specifinih potreba i pokazuju brojne
sliiosti u pogledu primjenjenih tehnologija radova, organizacije izvoenja radova i
pristupu angaovanja kadrova, opreme i materijala. Sama namjena objekata
visokogradnje ini ih brojano najveom grupom uslijed ega se i najvei broj
inenjera upravo angauje na pripremi i realizaciji radova na takvim objektima.
Meutim, objekti niskogradnje i hidrogradnje imaju relativno manji broj aktivnosti ali i
prosjeno veu cijenu kotanja od objekata visokogradnje sline kategorije. U tabeli
1.1. data je struktura investicione vrijednosti objekata izraena kroz prosjeno uee
glavnih vrsta radova.

1.2.
ta je inenjerska ekonomija?
To je grana opte ekonomije koja se bavi prouavanjem i definisanjem mjera i

aktivnosti da se ogranieni resursi upotrebe na najcjelishodniji nain, u naem
sluaju u oblasti graevinarstva. Prema tome, ona ima zadatak da izuava karakter,
djelovanje i pojavne oblike optih ekonomskih zakonitosti i principa, ovdje sa
posebnim naglaskom na graevinarstvo; da istrauje i izuava ekonomske
zakonitosti, ekonomsko-politike i administrativne mjere, prindipe i kriterijume
sistema organizacije i rada u inenjerskoj sferi drutvenih aktivnosti. Kao primjenjena
ekonomska disciplina ona izuava i analizira stanje i stepen razvijenosti i strukturu
graevinarstva, kako sa aspekta njegove uloge i mjesta u drutvu tako i sa stanovita
razvoja savremene nauke, tehnike i tehnologije u ovoj oblasti. Dovoljno saznanja o
moguim ekonomskim posljedicama pojedinih odluka pomae njihovim donosiocima
da} imajui u vidu okruenje u kome djeluju, racionalizuju sadraj, naine i metode
rada i optimiziraju ekonomske rezultate.
Mjesto graevinarstva i uloga u nacionalnoj ekonomiji odreeno je njegovim
ueem u investicionom procesu. Zajedno sa mainogradnjom, graevinarstvo ini
osnovu investicionog ciklusa i znaajan je dio drutvene reprodukcije.
Sistematsko i kontinuirano praenje cjelokulnog procesa rada u graevinarstvu ini
osnovu za utvrivanje najpovoljnijih uslova za nastup na tritu, izbor optimalnih
tehniko- tehnolokih rjeenja kao i uslova za realizaciju proizvodnje na tritu,
Ekonomika graevinarstva, usko specijalizovana nauna grana, gubi znaaj kao
autonomna nauna disciplina, odnosno razvija se u interdisciplinarnu naunu oblast
u okviru koje je potrebno obezbijediti saradnju specijalista razliitih profila radi
rjeavanja sve sloenijih problema u oblasti graevinske djelatnosti. Brojnost i
sloenost problema graevinske proizvodnje zahtijeva istraivanje i razvoj veoma
kompleksnih metoda koje treba da omogue utvrivanje odgovora i da daju
prijedloge aktivnosti za njihovo optimalno rjeavanje.
Inenjerska ekonomija se neposredno vezuje za srodne naune discipline kao to su
ekonomika preduzea, organizacija rada, kibernetika, menadment, itd. Ona takoe
zahtijeva veoma dobro poznavanje elemenata privrednog sistema i ekonomske
politike, kontinuirano praenje trendova na svjetskom tritu usluga kao i uspjeno
implementaciju rezultata tehniko-tehnodokih istraivanja.
Na makro nivou, inenjerska ekonomija dobija fundamentalni karakter koji se
ispoljava u naelnim pristupima i objanjenju graevinarstva kao sloenog privrednog
sektora u kojemu se deavaju interakcije razliitih segmenata ljudskih aktivnosti.
Izuavanjem konkretnih problema poslovanja graevinskih preduzea (na
mikronivou) inenjerska ekonomija dobija i primijenjeni karakter. Rezultati istraivanja
(na makro i mikronivou) koriste se u cilju poboljanja svih aspekata graevinarstva, a
prvenstveno radi smanjenja potrebnih ulaganja i maksimizaciju dobiti uz istovremeno
poveanje kvaliteta.
5

1.3.
Klasifikacija i nomenklatura djelatnosti
U svim zemljama svijeta postoje odreeni propisi kojima se definie klasifikacija

djelatnosti i vri registar preduzea i lica koja obavljaju odreenu djelatnost. Kod nas
je to regulisano Zakonom o klasifikaciji djelatnosti i registru jedinica razvrstavanja
koji je na snazi od 1997.godine i gdje su sve djelatnosti podijeljene u 17 sektora, 18
podsektora, 60 oblasti, 222 grane, 506 grupa i 609 podgrupa. Do tada (od 1976. do
1996.) u upotrebi je bila Jedinstvena klasifikacija djelatnosti prema kojoj su sve
organizacije razvrstavane u 14 oblasti sa daljim dekadnim sistemom razvrstavanja na
grane, grupe i podgrupe.
Izdvajanje graevinarstva u posebnu oblast drutvene reprodukcije rezultat je
ostvarene drutvene podjele rada i uloge graevinarstva te razvijanja razliitih
organizacionih oblika preduzea radi poveanja proizvodnih sposobnosti.
Klasifikacija sadri ifre, iazive i opise djelatiosti, Razvrstavanje po djelatnosti vri se
prema propisanoj metodologij i, gdj e su dj elatnosti rasporeene u sektore i
podsektore. Registar sadri naziv, identifikacioni broj i adresu preduzea ili lica, ifru i
naziv djelatnosti, odnosno druga identifikaciona obiljeja i podatke o promjenama.
Graevinarstvo je definisano u sektoru i osnovnom ifrom oblasti 45. U
podsektorima su definisane sljedee karakteristike:
451
Pripremni radovi
452
Izgradnja objekata
453
Instalacioni radovi
454
Zavrni radovi
Osnovni ciljevi klasifikacije su uvid u sloenost strukture graevinarstva i laka

sistematizacija posmatranih aktivnosti. Kao to se moe vidjeti iz tabele 2.1.
klasifikacija je izvrena u domenu objekata i radova. Ujedno lako je zakljuiti da
pojam graevinarstva pokriva i veoma heterogen sektor drutvenih aktivnosti - od
izgradnje objekata i radova vezanih kako za izgradnju novih tako i za odravanje,
odnosno, rekonstrukciju i adaptaciju postojeih objekata.
U mnogim strunim knjigama dalje se analizira ova probdematika te se, radi lakeg
praenja i evidencije unutar samih graevinskih preduzea, predlae podjela na
znatno sloenijem nivou sa daljom tendencijom detaljizacije, a u svrhu elektronskog
praenja, planiranja potreba i efikasnog upravljanja projektima.
Nomenklaturom je rjeen samo dio obuhvaanja i uoavanja vrste radova u
graevinarstvu, jer rjeava njihov naziv i opis. Meutim, strukturalni sastav
graevinarstva je mnogo iri i obuhvata graevinarstvo kao cjelinu. Sa tog aspekta
svrsishodnija je kategorizacija graevinskih objekata i radova sa obzirom na njihove
6

karakteristike. Posebno je ovo znaajno u savremeno doba, kada se nove
tehnologije, a time i novi proizvodi na tritu graevinskih usluga, pojavljuju skoro
svakodnevno, ime se stvaraju i preduslovi za dopunjavanje iroke lepeze vrsta
graevinskih objekata (npr. uskoro i u svemiru).
Podjela navedena u tabeli 1.2. iskazuje jedan od tradicionalnih pristupa podjele
objekata ali je i dobra osnova za dalju kategorizaciju.
Graevinski objekti razvrstani su u vrste, kategorije i podkategorije a klasirani su
pomou trocifrenih brojeva. Prva cifra oznaava vrstu, druga kategoriju, a trea
podkategoriju graevinskih radova. Svi graevinski radovi obuhvaeni su u deset
vrsta (0 ... 9) a svaka vrsta u do deset kategorija. Unutar svake vrste ima devet
kategorija (1 ...9). Podkategorije (1 ... 7) namijenjene su novogradnjama,
podkategorija 8 rekonstrukcijama i adaptacijama, a podkategorija 9 velikim
popravkama. Ova podjela vrijedi za sve vrste i kategorije radova, osim za vrstu 9 i
njene kategorije, koje su namijenjene odravanju objekata.
1.4.
Razvoj i stanje graevinarstva u svijetu i kod nas
Istorijski tragovi graevinarstva potiu iz 5.milenija p.n.e. uz dosta oskudne

arheoloke nalaze. Osim objekata za stanovanje, prema arheolokim ialazima prve
graevine na svijetu nastale su u Mesopotamiji (kanali za navodnjavanje). Keopsova
piramida, izgraena oko 2500 g.p.n.e jeste jedan on najmonumentalnijih i
najzagonetnijih objekata do sada izgraenih (stranica piramide duga je 230 m a
visina je 146,6 m; graena od blokova teine 2,5 t - pojedini blokovi teki su 400 t).
Takoe, kineski zid (jedina vjetaka greevina na Zemlji koja se vidi sa Mjeseca)
izgraen je oko 3 v.p.n.e. i dug je 2450 km, visok 16 m i irok od 6 - 8 m.
Ajfelov toranj u Parizu (visine 300 m) izgraen je 1889.godine i prva je elina
konstrukcija te veliine. Tek krajem prolog vij eka sagraeni su obj ekti visine preko
400 m (tornjevi Petronasau Maleziji i poslovne zgrade u ikagu i NJujorku), a na
Tajvanu je u toku izgradnja poslovne zgrade vie od 500 m.
U dosadanjem razvoju drutva nije se pravovremeno posveivalo dovoljno panje
zatiti ljudi i generalno zatiti prirodne okoline. Zbog toga su ovi trokovi sada postali
limitirajui u razvoju mnogih zemalja. Ovo se posebno odnosi na zemlje centralne i
jugoistone Evrope,, gdje je uprkos naglom porastu stepena motorizacije nakon
1990.godine ali i potreba prilagoavanja industrije strogim ekolokim propisima,
znatno umanjena sposobnost drava za finansiranjem u oblast infrastrukture te
eljenim brim industrijskim razvojem.
Ovu nau "zaboravnost" iajbolje ilustruje tzv. godinji model astronoma H.
Siedentopfa. U njegovom modelu se dosadanjih 170 miliona godina zemljine istorije
kondenzuje u jediu godinu od 365 dana. Prema modelu, ovjek je poeo da hoda po
zemlji i koristi orua tek 30 decembra i za svega 6 minuta iskorjenio je oko 200
7

ivotinjskih vrsta. Tek 31 decembra, na 30 minuta prije ponoi, ovjek je poeo da
obrauje zemljite, to predstavlja njegov prvi napor da mijenja povrinu Zemlje. Sva
tehnoloka revolucija traje 20 minuta. Industrijska revolucija poinje 36 sekundi prije
ponoi i u zadnjih 30 sekundi ovjek sagorijeva sva tekua i gasna goriva, koja su
formirana u cijelom prethodnom istorijskom razdoblju, dovodei u opasnost i osnovne
uslove za ivot (promjena klime, ozonske rupe u omotau i sl.).
Graevinarstvo je jedan od segmenata primarne ljudske djelatnosti koji mora da prui
odgovore i na sve ea pitanja o nainu i mogunostima ljudskog opstanka na
Zemlji. Usljed klimatskih promjena dolazi do velikih vremenskih nepogoda; olujnih
vjetrova, poplava, zemljotresa i sl. ali to sve ujedno predstavlja i novi pokretaki
mehanizam za istraivanja, projekte i graevinska rjeenja u oblasti ekologije,
infrastrukture i visokogradnje.
Jedan od osnovnih preduslova za sveobuhvatan razvoj svake drave jeste
funkcionisanje i razvoj privrede, a samim tim i graevinarstva. Tako, ne postoji
primjer u svjetskoj istoriji da je neka zemlja razvila svoj ekonomski i drutveni sistem
a da prije toga nije izgradila respektabilnu saobraajnu infrastrukturu. Globalizacija
trita, jaanje regionalnih integracija i nastojanje da se unaprijedi konkurentnost na
domaem i meunarodnom planu doprinosi ubrzanom poveanju potreba za
izgradnjom kalitalnih objekata u oblasti saobraaja, vodoprivrede, energetike,
telekomunikacija i sl.
Stanje na tritu graevinskih usluga se stalno mijenja; privatni sektor je znaajno
proirio svoju angaovanost na izgradnji i odravanju svih vrsta objekata kao i u sferi
usluga na koje se do sada gledalo kao na monopole koje iskljuivo treba da
obezbjeuje i da njima upravlja javni sektor - drava.
Iskustva iz razliitih zemalja pokazuju da nedostatak odgovornosti i nejasni ciljevi
fondova, odnosno firmi u javnom vlasnitvu, rezultiraju neefikasnou i staliim
gubicima, odnosno, prijetnjom steajem. Time e se za privatni sektor jo vie
proiriti trite a konkurencijom omoguiti i vii nivo usluga dojueranjih
monopolista. Meutim, ostaje problem koji mora biti individualno rijeavan - kako
sprijeiti da monopol pree iz dravnih u privatne ruke.
U zemljama u tranziciji, kao i u zemljama biveg "istonog bloka" uee
graevinarstva kao privredne grane dostizalo je i preko 20%. Graevinski kompleks
SAD-a stvara oko 11% drutvenog proizvoda (Japan 12.3, Velika Britanija 9.6,
Francuska 13.V itd.) dok broj zaposlenih varira oko 15% od ukupno angaovane
radne snage u zemlji.
Biva SFRJ, a i BiH, je bila poznata po velikim, specijalizovanim i kvalitetnim
izvoaima graevinskih radova koji su se dokazali na gradilitima irom svijeta (od
June Amerike, preko Afrike do Bliskog i Srednjeg istoka). Proboj na inostrano trite
poeo je nakon izgradnje luke Latakija u Siriji (1953-1957). Konkurentiost naih firmi
je krajem osamdesetih godina opadala sa pojavom jeftinije radne snage sa Dalekog
8

istoka te naom nemogunou kvalitetnog kreditiranja proizvodnje i nedovoljnim
marketinkim nastupom.
Nedosljedna promjena strukture vlasnitva, nedovoljna angaovanost i nedostatak
trita u devedesetim godinama sunovratili su status i poloaj graevinarstva. Tek
pojavom stranih investitora na domaem tritu i formiranjem preduzea u realno
privatnom vlasnitvu stvari kreu sa mrtve take. Za oekivati je da e sa zavretkom
procesa privatizacije nastati nova profitabilna i kvalitetno - konkurentna graevinska
preduzea a trite investicija trebati graevinske usluge.
Opte karakteristike ekonomskih kretanja u svijetu imaju reperkusije i na nae
podruje a posebno razoaranje u sposobnosti dravom dirigovane privrede.
Prelazak na trini nain poslovanja i pratee politike reforme omoguavaju laki
pristup kapitalu kao i uvoenje novih tehnologija u poslovanju. Preduzea uoavaju
da je veoma teko stei dobru reputaciju ali da ju je na drugoj strani lako izgubiti.
Ona koje preive poratni period imae i dobro savladane lekcije iz poslovnih
odnosa. Vie se ne moe zanemariti strana konkurencija i konkurentni izvori
snabdijevanja, nove tehnologije, materijali, oprema i nain organizacije,
prilagoavanje poslovanja meunarodnim standardima i sl. Sve ovo mora omoguiti
da se zarade, materijalni trokovi, a kroz to i ukupan profit preduzea, ne smiju
znatno razlikovati od istih veliina u svijetu.
Preduzea se danas mogu odrati samo obavljajui dobar posao, a klju
profitabilnog poslovanja je u poznavanju kupaca usluga i zadovoljavanje njihovih
potreba preko konkurentnijih ponuda.
Karakteristino je da u svjetskoj privredi posljednjih godina intenzivno raste nivo
usluga inenjeringa povezanih sa graevinarstvom koje ukljuuju izvravanje tehnoekonomskih istraivanja i analiza koje prethode izgradnji, projektovanje objekata,
tehniki nadzor nad izgradnjom, montau opreme, putanje objekta u pogon ali i
neposredno uee u graenju objekta.
Veza izmeu izvoza kapitala i izvoenja radova je pravilo, a svaki drugi oblik je
izuzetak. Monopolizacija poslova na graevinskom tritu je karakteristika
savremenih globalnih procesa. Samostalno graevinska preduzea nastupaju veoma
rijetko. Rasprostranjen je sistem nastupa preko inostrapih filijala, mjeovitih
kompanija, uz uee zemalja uvoznika i izvoznika usluga kao i zemalja treeg
svijeta. Tako je Japan osvojio dio trita SAD, gdje inae djeluju i filijale evropskih
graevinskih korporacija. SAD su najvei izvoznik graevinskih usluga i imaju veoma
snanu poziciju u zapadno- evropskim zemljama. Npr. od deset najveih inenjerskograevinskih firmi u V.Britaniji est su filijale amerikih kompanija.
Vie od 2/3 ukupne vrijednosti graevinskih poslova koje firme iz SAD izvedu u
svijetu otpada na 10 kompanija a najvea od njih je Behtel (50.000 radnika i ukupno
ostvareni prihod u 2000.godini od 14,3 milijardi USD).
9

U Evropi jedna od najveih korporacija u oblasti graevinarstva je grupa Vini (u
2000. godini 115.000 radnika i ukupan prihod od 17 milijardi Evra, od ega u oblasti
puteva 38.000 radnika i prihod od 5,3 milijarde Evra).
1.5.
Specifinosti graevinarstva
Graevinarstvo ima karakteristike koje se, pojedinano uzete, sreu i kod drugih
privrednih grana ali se u takvoj kombinaciji javljaju samo u graevinarstvu pa stoga i
zasluuju poseban tretman u prouavanju. Ove karakteristike su fiziki karakter
proizvoda, struktura graevinarstva i organizacija graevinskih procesa,
determinante trine potranje i nain odreivanja cijene usluga.
Graevinarstvo je jedinstven proces - nema ponavljanja, vae samo generalni
principi, pravila i procedure. Kao jedna od najstarijih, kreativnih preokupacija ljudskog
drutva graevinarstvo nosi i teret brojnih mana proisteklih iz tradicionalnosti
djelatnosti. Svakako najizraenija i ujedno najtea je konzervativnost i inertnost pri
usvajanju aplikativnih dostignua iz drugih tehnikih disciplina i njihova primjena u
graevinarstvu. Ovo je i jedan od najvanijih razloga zastoja razvoja naeg
graevinarstva.
Kao i mnoge druge grane graevinarstvo ima svoje ve navedene spedifinosti, koje
proizilaze iz karaktera tehnolokog procesa i karakteristika finalnog proizvoda
graevinarstva, Ovdje potendiramo samo one koje stvarno odudaraju od drugih
vidova privredne djelatnosti i time karakteriu graevinarstvo:
1. Graevinski objekat je skoro uvijek unikat, ak i kada se gradi serijski, jer i
tada postoje odreene razlike uslovljene lokacijom, topografskim, geolokim,
geomehanikim ili hidrolokim uslovima, odnosno uslijed ekonomskih ili
estetskih zahtjeva,
2. Konani proizvod graevinarstva - objekat- ostaje, a radna snaga i oprema se
premjetaju na novu lokaciju to je suprotno karakteristikama svih drugih
vidova proizvodnje. Za svaki pojedinani proizvod (objekat) zahtjeva se
formiranje posebne organizacije i obezbjeenje posebiih resursa. Kako su
gradilita, u principu, dislocirana od sjedita firme javljaju se brojni
organizacioni, socijalni i psiholoki problemi.
3. Tokom realizacije znaajnih investicionih projekata (a za iju je implementaciju
potreban dui vremenski period) mogue su promjene ekonomske politike,
zakonskih propisa, a ujedno su promjenljivi i uslovi snabdijevanja potrebnim
materijalima, energentima, opremom i sl. to se sve moe odraziti na krajnju
rentabilnost projekta.
4. Tokom graenja investitor moe da namee odreene izmjene u projektu. Ovo
utie na ukupnu realizaciju, promjene roka, cijenu i kvalitet graenja.
10

5. Znaajni infrastrukturni objekti (putevi, pruge, brane i sl.) imaju veliku
investicionu vrijednost, a obim i duina trajanja graenja uslovljavaju
angaovanje velikog broja radnika i opreme. Zbog toga su neophodni
kontinuiraia koordinacija i usklaivanje svih poslova, zadataka i uesnika u
projektu.
6. Kod realizacije graevinskih objekata mogue su razliite greke u izvoenju
koje nastaju zbog loe koordinacije sa projektantom ili nadzorom, loe
organizacije i pripreme izvoaa ili greke direktnog realizatora pojedine
operacije. Kao posljedica toga mogui su prekidi i zastoji u graenju, a to
opet uzrokuje poveanje trokova.
7. Uloena sredstva u graevinsku proizvodnju imaju nizak koeficijent obrta, pa
obim ulaganja u graevinsku proizvodnju u visokom stepenu zavisi od
dinamike rasta nacionalne privrede. Visoke stope privrednog rasta su uzrok i
relativno veem investiranju u izgradnju graevinskih objekata, dok
usporavanje dinamike privrednog rasta izaziva i smanjenje investiranja u
sektoru graenja.
1.6.
Kvalitet u graevinarstvu
1.6.1. Uvod
Nezavisno koja je metoda primijenjena u pripremi procesa graenja, neophodno je
organizovati i u toku graenja kontrodisati razliite vrste radova koj ima se realizuj u
aktivnosti opisane u tehnikoj dokumentaciji, a ugovorene izmeu izvoaa i
investitora. Obim i struktura kontrole kvaliteta radova su opisani i sankcionisani
normativnom dokumentacijom.
Pod pojmom kvalitet podrazumjeva se skup karakteristika nekog procesa, proizvoda
ili organizacije koje se odnose na njihovu mogunost da zadovolje iskazane potrebe
kao i potrebe koje se podrazumijevaju.
Pojam sistem kvaliteta predstavlja opis sistema upravljanja i kao nastavak razvoja od
klasine kole do sistemskog pristupa upravljanja (stratekog menadmenta, teorije
efikasnosti i konkurentskog menacmenta) definie sadraj i primjenu pristupa i
metoda koje su koristile privrede razvijenih zemalja (npr Japan) na putu ka svjetskoj
trinoj dominaciji.
Sistem kvaliteta je proces koji, zajedno sa uvoenjem informatike tehnologije,
karakterie kraj dvadesetog vijeka (kao i vrijeme globalnih komunikacija te
integrisanja drava, privreda, kultura i svih drugih oblika ivota) te koji se u veini
drava razvija pod intenzivnom panjom i sponzorstvom drave. On vodi brem
povezivanju sa svijetom i pogodan je nain, kroz novi pristup organizaciji i poimanju
poslova, za unapreenje procesa rada i poveanja profita. Uobiajeno je predstaviti
ovaj razvoj kroz sljedee faze:
11

Tehnika kontrola (QI Quality Inspection) kao najranija etapa u razvoju
kvaliteta sa ciljem utvrivanja loe izvedenih radova ili proizvoda;
Kontrola kvaliteta (QC Quality Control), koja se bazira na statistikoj analizi
operacija i procesa te operativnom upravljanju kvalitetom;
Obezbjeenje kvaliteta (QA Quality Assurance) gdje kvalitet postaje
neophodan uslov za opstanak na tritu te predmet upravljanja;
Upravljanje kvalitetom (QM Quality Management) gdje kvalitet postaje
predmet i nain upravljanja;
Potpuno upravljanje kvalitetom (TQM Total Quality Management) je
upravljaki koncept potpune orjentisanosti svih zaposlenih iskljuivo na
kvalitet,
Opti kvalitet ivljenja (Quality of Life) je nova etapa u kojoj se mora
obezbijediti kvalitet i u svim oblastima svakodneviog ivota; to je etapa opteg
upravljanja kojoj se globalno tei.
12

Termin "kvalitet" je u optoj primjeni i u razliitim sredinama ima raznovrsna
znaenja. Npr. u graevinarstvu se koriste razliite definicije za kvalitet a stvaraju
nepotrebnu konfuziju i nerazumijevanje. Tako nas definicija "kvalitet je ispunjenost
zahtjeva" (conformance of requirements) upuuje na tumaenje da se kvalitet shvata
samo kao ispunjavanje nunih zahtjeva tj. da kvalitet treba da kota to manje, dok
nas definicija "kvalitet je stepen odlinosti" (degree of excellence) upuuje na to da
se kvalitet ogleda u savrenstvu i da zato mora da kota vie. Kvalitet ima svoju
veliinu, kada se daju precizne tehnike opjene. Veliina ima svoju vrijednost koja se
obino kree u granicama od 0 do 1, pri emu granina vrijednost kvaliteta 0
oznaava odsustvo kvaliteta, dok granina vrijednost 1 oznaava vrhunski kvalitet.
Odreivanje vrijednosti kvaliteta za rezultate procesa se obino zasniva na dobijenim
rezultatima mjerenja, ispitivanja i kontrolisanja.
1.6.2. Upravljanje kvalitetom
Pod upravljanjem kvalitetom podrazumijevaju se funkcije upravljanja koj e odreuj u
po litiku kvaliteta, ciljeve i odgovornosti, a ostvaruju se putem planiranja kvaliteta,
operativnog upravljanja kvalitetom, obezbjeenja kvaliteta i poboljanja kvaliteta u
okviru sistema kvaliteta.
Politika kvaliteta obuhvata osnovne pravce i ciljeve preduzea u podruju
obezbjeenja kvaliteta i nju propisuje direktor preduzea, ali odgovornost za primjenu
upravljanja kvalitetom odnosi se na sve dijelove preduzea. Kvalitet rezultata
procesa rada je jedan od glavnih faktora u poslovanju preduzea. Opte je poznato
da na svim tritima postoji stalan trend sve stroijih zahtjeva potroaa i korisnika
usluga u pogledu kvaliteta. Veoma lako je bilo doi do zakljuka da je neophodno
stalno poboljanje kvaliteta procesa rada kako bi se postiglo i odralo dobro
ekonomsko poslovanje i upravljanje preduzeem.
Meunarodnim standardima datim u okviru grupe ISO 9004 definisano je da
dokumentacija, odnosno procedure, predstavljaj u j ednu od pet osnovnih
komponenti sistema kvaliteta. Bilo koje preduzee moe biti ocijenjeno iskljuivo na
osnovu dokumenata kojima dokazuje da radi odreen proces na odreen nain. Ako
nema dovoljno dokumenata za taj proces, onda se preduzee ne moe ocijenjivati,
ne moe se utvrditi stanje, a prema tome ni razmotriti mogunost poboljanja
procesa.
Veina preduzea ukupna dokumenta sistema kvaliteta koncentrie u tri nivoa, kao:
poslovnik kvaliteta
procedure sistema kvaliteta
radna dokumentacija.
Poslovnik kvaliteta ima namjenu da pomae kreiranje i implementaciju sietema
kvaliteta, opisuje ciljeve i strukturu sistema kvaliteta, definie odgovornost
13

rukovodstva, daje presjek stanja izmeu sistema kvaliteta i standarda prema kojim se
vri dertifikacija preduzea, daje povezanost procedura, slui kao referentni
dokument i obezbjeuje adekvatan opis sistema kvaliteta.
Pocedurama sistema kvaliteta definiu se operacije svakog procesa koje se odnose
na zahtjeve standarda i na to ta se radi, na izvrioca radne operacije, na mjesto
izvravanja - od koga i kome - i vrijeme i nain izvravanja. Procedure se rade na
osnovu detaljnog plana koji je proizaao iz analize postojeeg stanja u odnosu na
zahtjeve standarda.
Radna dokumentacija obuhvata radna uputstva, instrukcije i obrasce koji ih prate.
Zavisno od tipa preduzea, ovdje spadaju knjige, uputstva i prirunici koji se
upotrebljavaju pri radu.
Metode upravljanja se mogu razdvojiti u dvije osnovne grupe, eksperimentalnu i
modelsku. Eksperimentalna metoda upravljanja primj enjuj e neposredno izvoenje
eksperimenata u realnom sistemu kvaliteta, tokom potrebnog perioda vremena.
Dobijaju se tana rjeenja zasnovana na eksperimentima i analizi dobijenih
statistikih podataka ali se rijetko primjenjuje zbog visokih trokova i duine
potrebnog vremena. Modelske metode upravljanja zahtijevaju formiranje
matematikog modela koji predstavlja sistem kvaliteta. Dobijena rjeenja su pribliia
jer izabrani model ne moe nikada zamijeniti realni sistem.
Obezbjeenje kvaliteta je usko vezano za funkciju obavljanja planiranih i
sistematizovanih aktivnosti i dokazivanja koja su neophodna da bi rezultat procesa
rada ispunio propisane zahtjeve mjere kvaliteta. Obezbjeenje kvaliteta, u sistemu
kvaliteta, a prema odabranom modelu, omoguava svakom preduzeu da postigne,
odrava i nastavi stalno poboljanje svojih rezultata rada prema ugovorenim
rezultatima kvaliteta, da poboljava svoj rad kako bi mogla da ispunjava utvrene
potrebe, da postoji povjerenje u rukovodstvo i radnike da mogu i da stalno
ispunjavaju ugovorene zahtjeve u pogledu kvaliteta te da se stekne povjerenje
potroaa i korisnika usluga u potvrdi da su zahtjevi za kvalitetom dostignuti.
Poboljanje kvaliteta j e proces skupa akcij a koj e se preduzimaju u cijelom
preduzeu sa ciljem poveanja efikasnosti i efektivnosti procesa rada kako za
preduzee tako i za korisnike usluga, odnosno potroae.
1.6.3. Standardizacija
Razvojem koncepta osiguranja kvaliteta QA pristupilo se kompleksnom djelovanju u
svima fazama stvaranja proizvoda ili usluga kako bi se sprijeila pojava nedostataka.
Ovaj pristup je bio osnova za pojavu svih vrsta standrada.
Pod pojmom standard moemo smatrati svaki dokumentovani sporazum koji u sebi
sadri tehnike specifikacije ili druge precizne kriterije koji e se upotrebljavati kao.
14

uputstva, pravila ili definicije karakteristika kojim e se obezbijediti da materijali,
proizvodi, procesi i usluge odgovaraju svojoj namjeni.
Meunarodna organizacija za standarde (International
Organization
for
Standardization - ISO) je federacija nacionalnih tijela u oblasti standarda (trenutno
oko 140 zemalja) koja je osnovana 1947. godine. Skraenica 180 je izvedeia od
grke rijei "isos to znai isti, podudaran te je povezana sa pojmom standard, a
veoma lako je bilo i vezati je za prepoznatljivo ime organizacije - engleska skraenica
IOS.
Postojanje neujednaenih standarda za sline tehnologije u razliitim zemljama ili
regionima moe doprinijeti stvaranju tzv. .tehnikih barijera i onemoguavati
meusobnu saradnju i zajedniki nastup na tritu. To je bio jedan od osnovnih
razloga za stvaranje ISO standarda. Meunarodno usvojeni standardi doprinose da
ivot bude jednostavniji i poveavaju pouzdanost i efektivnost roba i usluga koje svi
koristimo. Npr. format kreditnih kartica, telefonskih kartica i ostalih vidova pametnix,
kartica je irom svijeta isti (debljina - 0,76 mm) ime se omoguuje njihova upotreba
na svakom dijelu planete. ISO standardi se razvijaju na osnovu principa koncenzusa
zainteresovanih pri njegovom formulisanju (proizvoai, potroai, korisnici,
laboratorije, vlade, profesionalna udruenja), dobrovoljnosti zainteresovanih i
mogunosti stvaranja rjeenja koja e zadovoljiti potrebe irom svijeta. Do danas je
razvijeio oko 12000 meunarodnih standarda, koji su nali svoju primjenu.
Graevinarstvo je u ISO klasifikaciji dobilo kod 93 i podijeljeno je na osnovne
grupacije:
=> 93.010
Graevinarstvo
=> 93.020
Zemljani radovi, iskopi, temelji, podzemni radovi
=> 93.025
Vanjski sistemi za prenos i isporuku vode
=> 93.030
Vanjski sistemi za otpadne vode
=> 93.040
Izgradnja mostova
=> 93,060
Izgradnja tunela
=> 93.080
Izgradnja puteva
=> 93.100
Izgradnja eljeznica
=> 93.110
Izgradnja iara
=> 93.120
Izgradnja aerodroma
=> 93.140
Izgradnja vodnih kanala i luka
=> 93.160
Izgradnja brana
15

Unutar jedne grupacije vrena je dalja podjela, pa tako npr. za izgradnju puteva ona
trenutno izgleda ovako:
=> 93.080 Izgradnja puteva
93.080.01 Izgradnja puteva - opti dio

93.080.10 Izgradnja puteva ukljuujui opremu zaodravanje puteva (
oprema za izvoenje radova je data standardom 91.220)
93.080.20 Materijali za izgradnju puteva
93.080.30 Oprema i instalacije na putevima (mjerenje brzine, saobraajni
znaci, oznake na putevima i sl.)
93.080.40 Semafori i pratea oprema
93.080.99 Ostali standardi vezani za izgradnju puteva
Proces standardizacije je kontinuiran i dalje se nastavlja na svim poljima, a pri

usvajanju nove grupe ili pojedinanog standarda potrebno je obezbijediti 75%
glasova svih lanova da bi standard mogao biti objavljen.
1.6.3.1. Standardi serije ISO 9000
Ovi standardi su se pojavili krajem sedamdesetih godina prolog vijeka kao sinteza
dugogodinjeg rada na standardima kvaliteta i to po uzoru na standarde amerike
vojske (MIL standardi). ISO 9000 uglavnom obuhvata i definie upravljanje
kvalitetom (Quality Management) unutar pojedine kompanije ili organizacije.
To znai da je potrebno uspostaviti unutranju organizadiju koja e primjenom
odgovarajuih aktivnosti u svakom trenutku zadovoljiti zahtjeve korisnika i koja e
kontinuirano raditi na poboljanju svojih karakteristika. Ova grupa standarda imala je
veoma dobru globalnu reputaciju u podruju upravljanja kvalitetom pa je krajem 2000
izdata je nova, poboljana verzija standarda, ISO 9000:2000. Ovo je prva grupa
standarda koju pojedina organizacija (kompanija, preduzee, ustanova i sl.) treba da
implementira radi dostizanja vieg nivoa svojih poslovnih ciljeva u postupku
prilagoavanja svjetskom tritu. U grupi ISO 9000:2000 sadrano je vie razliitih
standarda i uputstava:
ISO 9000:2000
ISO 9001:2000
ISO 9004:2000
ISO 19011
ISO 10005:1995
ISO 10006:1997
ISO 10007:1995
ISO /DIS 10012
ISO 10012-2:1997
Osnove i rjenik pojmova

Zahtjevi standarda
Uputstvo za poboljanje karakteristika
Uputstvo za kontrolu i reviziju sistema upravljanja
Uputstva za pripremu i prihvatanje planova kvaliteta
Uputstvo za kvalitet projektnih procesa i proizvoda
Uputstvo za funkcionalnu organizaciju upravljanja
Uputstvo za kalibraciju modela mjerenja kvaliteta
Uputstvo za kontrolu mjerenja kvaliteta
16

ISO 10013:1995
Uputstvo za pripremu internih uputstava za upravljanje
kvalitetom
ISO/TR 10014:1998 Uputstvo kako postii ekonomske efekte primjenom
upravljanja kvalitetom
ISO 10015:1999
Uputstvo
zapripremu,
primjenu,
odravanje
i
poboljavanje strategije i sistema obuke za upravljanje kvalitetom
Struktura standarda usdovljava da se definiu zahtjevi a ne rjeenja. Za sada postoje
samo standardi grupe ISO 9000 na osnovu kojih nezavisna agendija moe odijeniti
kvalitet. U svakom od standarda ISO 9000 postoji pet sekdija u kojima su navedene
aktivnosti koje moraju biti ispunjene prilikom implementacije sistema. To su:
realizacija proizvoda (to moe biti usluga, materijal, hardver, softver i sl.),
sistem upravljanja kvalitetom,
odgovornost,
upravljanje resursima,
mjerenje, analiza, poboljanja.
Standardi ove grupe bazirani su na osam principa upravljanja i izvedeni su na

osnovu iskustva i saznanja meunarodnih eksperata koji su uestvovali u
koncipiranju standarda. Ovi principi mogu da poslue rukovodeem kadru kao okvirni
plan za poboljanje efikasnosti njihovog preduzea .
Princip 1. Orijentacija na kupce. Preduzee zavisi od kupaca njihovih
proizvoda i zato mora dobro shvatiti sadanje i budue potrebe kupaca,
njihove zahtjeve i nastojati da prevazie njihova oekivanja;
Princip 2. Rukovoenje. Dobar rukovodilac uspostavlja jedinstvo unutar
preduzea i radnici imaju povjerenja u postavljene ciljeve;
Princip 3, Zainteresovanost radnika. Radnici svih nivoa su osnova jednog
preduzea i potpuno iskoritenje njihovih sposobnosti moe donijeti veliku
korist preduzeu;
Princip 4. Proesni pristup. eljeni rezultati se postiu mnogo lake kada se
aktivnostima i potrebnim resursima upravlja kao procesima;
Princip 5. Sistemski pristup upravljanju. Identifikacija, razumijevanje i
upravljanje povezanim procesima, kao sistemom, doprinosi efektivnosti
preduzea i ekonominosti u postizanju eljenih ciljeva;
Princip 6. Kontinurana poboljanja. Kontinuirano poboljanje performansi
preduzea mora biti stalni cilj upravljanja;
Princip 7. Donoenje odluka na osnovu injenica. Efikasne i efektivne odluke
moraju se donijeti iskljuivo na osnovu analize podataka i informacija;
Princip 8. Dobri meusobni odnosi. Svako preduzee sa svojim
podizvoaima, odnosno kooperantima, mora razvijati dobre odnose jer oni
obostrano poveavaju moguunosti u stvaranju novih vrijednosti.
17

Postoji mnogo razliitih naina u primjeni ovih principa. Priroda samog preduzea i
sueljavanje sa specifinim izazovima definisae nain primjene.
Sigurno je da se mogu postii znatne koristi bazirajui sistem upravljanja na ovim
principima. Jedna od osnovnih karakteristika sadanjeg vremena su stalne promjene
u svim oblastima ivota. Promjene su uslov opstanka, uklapanja u internacioialne
tokove i glavna odlika razvoja. Ambijent stalnih promjena trai od preduzea i proces
transformacija koji ne podrazumijeva samo vlasniku, nego i organizacionu,
programsku, tehnoloku i upravljaku transformaciju. U tim promjenama uestvuju
svi, ili bar veina zaposlenih, a za njihovo uspjeno sprovoenje osnovni uslov je
stalno osposobljavanje zaposlenih na novi nain rada. Za sprovoenje promjena
posebno je vana uloga rukovodstva koje podstie ili spreava promjene, pa je zato
vaan uslov permanentno obrazovanje rukovodstva. Osposobljavanjem rukovodeih
kadrova postiu se znaajni rezultati u shvatanju znaaja sistema kvaliteta,
postupaka i sredstava neophodnih za njihovo sudjelovanje u funkcionisanju tog
sistema. Oni moraju prihvatiti i razumjeti postojee kriterije za ocjenjivanje efikasnosti
sistema. Osposobljavanje mora obuhvatiti i tehniki kadar radi njihovog doprinosa
uspjehu sistema kvaliteta a posebnu panju treba obratiti na rad sa statistikim
metodama, kao to su prouavanje sposobnosti procesa, statistiko uzorkovanje,
prikupljanje i analiza podataka, identifikacija problema, analiza problema i korektivne
mjere.
Najvaniji element promjena od jedne zastarjele, tradicionalno organizovaie
industrijske zemlje ka visokosofisticiranoj globalno dominantnoj ekonomiji desio se u
Japanu. Osnova promjena je bio sveobuhvatan sistem obuke. Rauna se da je u
periodu od 1950. do 1970. godine vie stotina hiljada rukovodilaca svih nivoa i vie
miliona zaposlenih prolo obuku. Danas u Japanu rukovodioci (menaderi) godinje
provode izmeu 40 i 50 dana na razliitim vrstama obuke iz svog djelokruga rada.
Smatra se da je glavni razlog japanskog uspjeha bio u tome to su kvalitetu pristupili
kao konceptu i svoju organizaciju podredili prouavanju zahtjeva korisnika. Ustvari,
dokazali su da je kvalitet sposobnost organizacije da uoi i implementira korisnikove
elje.
Amerika iskustva su pokazala da se kvalitet uspjeno impdementira samo kada ga
preduzee prihvati kao promjenu organizacije. Kvalitet nije bilo kakva promjena - to
su promjene bez kraja koje se odvijaju na svim nivoima organizacije i zahvata ak i
sve partnere preduzea. Samo takve promjene su put za postizanje potpunog
kvaliteta.
1.6.3.2. Standardi serije ISO 14000
Prihvatajui daje problem zatite ovjekove okoline jedan od najvanijih u ovoj fazi
razvoj a ljudske zajednice, pod pokroviteljstvom ISO jo je 1993.godine pokrenuta
procedura oko sveobuhvatne standardizacije u ovoj oblasti. U stvari, pristup je bio
18

dvojak: teilo se ispunjenju oekivanja poslovnog svijeta, industrije, vlada, nevladinih
organizacija sa jedne ali i korisnika svih njihovih usluga sa druge strane, a u podruju
zatite ovjekove okoline. Do sada je razvijeno oko 350 standarda iz oblasti zatite
okoline za nadgledanje aspekata kao to su kvalitet vazduha, vode i zemljita. Ovi
standardi obezbjeuju poslovnom svijetu i vladama nauno verifikovane podatke o
ekolokim efektima ekonomskih aktivnosti. Takoe, oni slue i nerazvijenim
zemljama kao osnova za izradu zakonodavstva u ovoj oblasti.
U okviru ISO prihvaen je strategijski pristup ka razvoju sistema standarda za
upravljanje u oblasti zatite okoline kako bi oni mogli biti primijenjeni u svakom tipu
organizacije (kompanije, dravna administracija, javne slube i sl.) bilo u privatiom ili
u javnom sektoru. Ova grupa standarda se oznaava kao serij a ISO 14000 i njihovo
objavljivanje je zapoelo 1996.godine. U okviru ovoga razvijen je sistem za
upravljanje okolinom (EMS Environmental Management System)) -ISO 14001 i ISO
14004 sa prateim dokumentima. Problem je definisan tako da je uspostavljanje i
primjena organizadije EMS od primarne vanosti u odluivanju i usvajanju ciljeva
zatite i politike zatite okoline. EMS alati su razvijeni i postoje zato da pomognu
organizadiji u realizaciji politike i ciljeva zatite okoliie. Iajvaniji standardi u ovoj seriji
su:
ISO 14001:1996 - pomae zainteresovanim u formulisanju vlastitog EMS i
zahtj eva od njih mj erenje i nadzor aktiviosti, proizvoda i usluga sa ciljem
kontinuiranog poboljanja karakteristika
ISO 14004:1996 - daje uputstva za uspostavljanje i funkcionisanje EMS
ukljuujui i uputstva koja znatno prevazilaze zahtjeve ISO 14001.
ISO 14010, ISO 14011 i ISO 14012 iz 1996.godine daju osnovne principe za
reviziju EMS, procedure kao i kriterije za sastav tima za reviziju EMS te
njihove kvalifikacije.
ISO 14020, ISO 14021 i ISO 14024 iz 1998.godine daju osnovne principe koji
slue kao baza za razvoj uputstava za izradu standarda kojima se definiu
zahtjevi u zatiti okoline kao i deklaracije proizvoda i usluga, zatim
terminologija, testiranje, simboli i metodologija verifikacije organizacije u
oblasti zatite okoline.
ISO 14031, ISO 14032 iz 1998.godine daju uputstva o nainu selekcije i
upotrebe indikatora kojima se moe procijeniti dostignuti nivo organizacije
EMS.
ISO 14040:1997, ISO 14041:1998, ISO 14042, ISO 14043, ISO 14048 i ISO
14049 definiu procjenu ivotnog ciklusa proizvoda i usluga, terminologiju, cilj i
obim studije ivotnog ciklusa, interpretaciju rezultata i potrebne informacije te
dodatna uputstva za primjenu ISO 14001.
ISO 14050:1998 je rijenik definicija i pomae da korisiici mogu shvatiti sve
pojmove upotrebljene u seriji ISO 14000.
Implementirajui standarde serije ISO 14000 kao i upotrebom ostalih alata koje
obezbjeuju drugi standardi ove serije dostie se znatno vei nivo zatite okoline od
19

onoga koji zahtijevaju zakonske obaveze. Sistemska primjena i pristup standardima
ISO 14000 prisiljava zainteresovane da detaljno analiziraju sva podruja u kojima
njihovo poslovanje moe imati utidaja na okolinu pa je mogue ostvariti sljedee
koristi:
smanjenje trokova upravljanja otpadnim materijalima;

utede u potronji energije i materijala;
manji trokovi distribucije;
popravljanje vlastitog imida u oima zakonodavca, javnosti i kupaca;
okvir za kontinuirano poboljanje ekolokih performansi.
1.6.4. Zajednika evropska tehnika regulativa

Znatno ranije i od samih pomisli za ujedinjavanjem prostora zapadne Evrope (prije
vie od trideset godina) roena je ideja o ujednaavanju standarda u oblasti
graevinarstva. U okviru tadanjeg tzv. "zajednikog trita" 1962.godine formiran je
Komitet za evropsku stan dardizacij u , a tek poetkom osamdesetih godina u njemu
poinje da radi i graevinski sektor. U okviru svoje organizacione strukture
graevinski sektor ima odsjeke za opremu za graevinarstvo, graevinske materijale,
komponente i proizvode, zatim graevinske konstrukcije, graevinske instalacije i
puteve.
Prelomna taka na putu zajednitvu je bila kada je Savjet evropske zajednice krajem
1988.godine objavio svoju direktivu br 89/106 , koja pored ostalog, sadri i tehnike
zahtjeve vezane za standardizaciju graevinskih materijala i proizvoda. Utvren je
stav da se donesu zajednike evropske norme i tehniki propisi koji e posluiti kao
osnova za prilagoavanje pojediiih nacionaliih propisa i normi.
Osnovni zadatak CEN-a je da pripremi Evropske standarde (European Standard EN) koji u stvari predstavljaju set tehnikih specifikacija ustanovljenih u saradnji i uz
odobrenje svih zemalja lanica CEN Jednom usvojeni standard mora biti
implementiran kao nacionalni standard i svi postojei standardi u zemlji, koji su u
koliziji sa njim, moraju biti povueni. Osim standarda EN, najvaniji dokumenti koje
donosi CEN su:
dokumenti harmonizacije (Harmonization Document HD) donose se i
usvajaju na isti nain kao i EN, ali njihova primjena je fleksibilna tako da je u
pojedinim zemljama i dalje mogua primjena nacionalnog standarda;
evropski predstandardi (European Prestandard - ENV) koji su namjienjeni za
privremenu upotrebu u podrujuima gdje je napredak tehnologije veoma brz i
gdje postoji potreba za brzim regulisanjem odnosa. ENV ima eksperimentalni
period od tri godine sa mogunou transformacije u HD ili ENV.
Rad u CEN-u obavlja se u specijalizovanim tehnikim komitetima (Technical
Committee - TC) gdje zainteresovane zemlje delegiraju svoje predstavnike. Do sada
20

se najdalje otilo u podruju konstrukcija sa izradom dokumeiata poznatih pod
nazivom Evrokodovi. Sa poetkom 2002.godine do sada je definisano devet
eurokodova i to:
Evrokod 1: Osnovi projektovanja i dejstvo na konetrukcije (11 standarda)

Evrokod 2: Projektovanje betonskih konstrukcija (9 standarda)
Evrokod 3: Projektovanje eliiih konstrukcija
Evrokod 4: Prjektovanje spregnutih konstrukcija
Evrokod 5: Projektovanje drvenih konstrukcija
Evrokod 6: Projektovanje zidanih konstrukcija
Evrokod 7: Projektovanje u geotehnici
Evrokod 8: Proraun koistrukcija na dejstvo zemljotresa
Evrokod 9: Projektovanje aluminijumskih konstrukcija
U oblasti puteva rad se odvija u tri tehnika komiteta i to

TC 226, putna oprema (obiljeavanje, znakovi, upravljanje saobraajem,
zatita)
TC 227, materijali za graenje puteva (asfalti, betoni, itd.)
TC 154, mineralni agregati za graenje puteva.
Veina standarda se nalazi u fazi eksperimentalne primjene ali je sve intenzivniji rad
na donoenju novih standarda. Direktiva, evropske norme i priznate tehnike
spedifikadije ine usklaenu strukturu propisa i postupaka koji treba da obezbijede
usaglaeni zajedniki pristup problemima projektovanja, graenja i kvaliteta u
graevinarstvu. Za zemlje Evropske unije obavezna je primjena ovih standarda dok
je u drugim zemljama njihova primjena na doborovoljnoj bazi. Naravno da Bosna i
Hercegovina, kao drava sa entitetima bez vlastito ustanovljenih standarda, odnosno
sa JUS-evima u primjeni, ima mogunost - da u okviru i svoje ire evropske
orijentacije - prihvati evropske norme i propise kao svoje i dosljedno ih primjenjuje.
21
2. POSLOVANJE PREDUZEA
2.1.
Uvod
Preduzee predstavlja oblik organizacije odreenih drutvenih aktivnosti, u kojem se

formiranjem potrebne organizacione strukture i racionalnom kombinacijom
raspoloivih resursa (zaposleni i sredstva za proizvodnju) odvija proces proizvodnje u
cilju ostvarivanja povoljnih ekonomskih efekata. Takoe, pod pojmom preduzee
podrazumjevamo i razliite forme i modalitete organizovanja i funkcionisanja ali i
specifine karakteristike kao to su oblik svojine, nain upravljanja i sl. Izvorni pojam
je nastao u uslovima formiranja rane faze kapitalistikih odnosa i ima korijene u rijei
"poduzetnitvo" to oznaava osnovne atribute tog perioda: privatno vlasnitvo i
inicijativu pojedinca-poduzetnika. Sa promjenama pojavnih oblika, naina upravljanja
i odluivanja i sl. evoluirao je i sadraj pojma preduzee. U savremenom znaenju
pod preduzeem podrazumjevamo organizacioni sistem koji svojim djelovanjem
stvara nove upotrebne vrijednosti i realizuje ih na tritu.
Rad graevinskih preduzea se uvijek odvijao u vrlo sloenom mikro i makro
okruenju. Mikrookruenje ine druga preduzea sa kojima se moraju uspostaviti
poslovni odnosi radi uspjene realizacije poslova ali i druge konkurentske firme sa
kojima se preduzee susree na tritu. Makrookruenje se odnosi na iri drutvenoekonomski prostor koji moe da utie ili ak i determinie poslovanje preduzea
(politiki i pravni sistem, meunarodno okruenje i sl.).
2.2.
Oblici organizovanja preduzea
Veoma jednostavno je definisati cilj poslovanja preduzea, jer je ak i zakonskom

definicijom precizirano da je preduzee pravno lice koje obavlja odreenu djelatnost
radi sticanja dobiti - profita. Profit se ostvaruje samo ako su prihodi vei od trokova.
Meutim, uvijek se pojavljuju i drugi ciljevi koji moraju biti kvantitativno, kvalitativio i
vremenski odreeni. Osnovna funkcija preduzea je stvaranje proizvoda i usluga odnosio podmirivanje drutvenih potreba i zadovoljavanje zahtjeva potroaa,
korisiika usluga.
Osnovni funkcionalni oblici preduzea su:
privredno drutvo (koje moe biti drutvo lica ili drutvo . kapitala) i
javno preduzee.
Drutvo lica se osniva kao ortako drutvo ili komanditno (mjeovito) drutvo dok se
drutvo kapitala osniva kao akcionarsko drutvo ili drutvo sa ogranienom
odgovornou.
22

Ortako drutvo jeste drutvo osnovano ugovorom izmeu dva ili vie fizikih lica
(pojedinaca), koja se obavezuju da e, uz sopstvenu neogranienu solidarnu
odgovornost za obaveze drutva, obavljati odreenu djelatnost pod zajednikom
firmom.
Komanditno drutvo je drutvo koje se osniva ugovorom dva ili vie lica radi
obavljanja djelatnosti pod zajednikom firmom, od kojih najmanje jedno lice odgovara
neogranieno solidarno za obaveze drutva, a rizik najmanje jednog lica ogranien je
na iznos ugovorenog iznosa.
Akcionarsko drutvo je drutvo koje osnivaju pravna, odnosno fizika lica radi
obavljanja djedatnosti, iji je osnovni kapital utvren i podijeljen na akcije odreene
nominalne vrijednosti. Zbir nominaliih vrijednosti svih akcija ini osnovni kapital
akcionarskog drutva.
Drutvo sa ogranienom odgovornou je drutvo koje, radi obavljanja djelatnosti,
osnivaju pravna ili fizika lica koja ne odgovaraju za obaveze drutva, a snose rizik
za poslovanje drutva do visine svog uloga. Ulozi lanova drutva ine osnovni
kapital drutva i 'oni ne mogu biti izraeni u akcijama.
Javno preduzee je preduzee koje obavlja djelatnost od opteg interesa a moe ga
osnovati drava, odnosno, jedinica lokalne samouprave. Meutim, djelatnosti od
opteg interesa mogu obavljati i drugi oblici preduzea, odnosno, preduzetnici,
U svom poslovanju, radi zadovoljenja razliitih ciljeva i interesa, preduzea se mogu
meusobno povezivati - ako to nije u suprotnosti sa propisima o monopolu.
Povezana preduzea, po svom obliku organizovanja mogu biti:
matino i zavisno preduzee
preduzee sa uzajamnim ueem
holding.
Ako jedno preduzee ima u drugom preduzeu veinsko ili znaajno uee kapitala
ili ako, na osnovu ugovora zakljuenog sa drugim preduzeem, ima pravo da imenuje
veinu ili najmanje etvrtinu lanova upravnog odbora tog preduzea, odnosno, ima
veinu ili najmanje etvrtinu glasova u skuptini, to se preduzee smatra matinim a
drugo preduzee zavisnim.
Preduzea sa uzajamanim ueem kapitala su povezana preduzea kod kojih
svako preduzee ima uee kapitala u drugom preduzeu.
Holding je preduzee koje ima u svojini akdije ili udjele zavisnih preduzea, a
prvenstveno obavlja djelatnost upravljanja, stidanja uea kapitala u drugom
preduzeu putem akcija, udjela ili zamjenjivih obveznica (osnivanje, trajio ulaganje,
kupovina, razmj ena) kao i djelatnost raspolaganja tim hartijama od vrijednosti.
23

U razvijenim zemljama zapadnog svijeta, odnosno, u zemljama razvijene trine
privrede, postoje veoma razliite organizacije preduzea u zavisnosti od: svojine,
veliine kapitala, naina upravljanja prisustva na tritu, itd.
Najrasprostranjeniji organizacioni oblik je korporacija koja predstavlja ekonomsku
cjelinu sa odgovarajuom visinom zajednikog kapitala i odreenim sistemom
upravljanja. Korporacije se mogu formirati u privrednim djelatnostima ali i u javnim
slubama. Udruivanjem korporacija po razliitim osnovama nastaju konglomerati.
Koncerni su organizacioni oblici u kojima pojedini dijelovi imaju pravnu samostalnost
ali se rad odvija zajedniki (od nabavke sirovina do organizacije naunih
istraivanja).
Karteli su monopolski organizacioni oblici udruenih preduzea na bazi ugovora
kojim se reguliu pitanja saradnje, naroito u pogledu obima proizvodnje, podjele
trita i visini cijene proizvoda.
Trustovi su monopolske organizacije sa relativnom samostalnou lanica koje se
nalaze pod zajednikom upravom.
2.3.
Sredstva preduzea
Svaki organizacioni oblik preduzea pretpostavlja u sebi i posjedovalje odgovarajuih

materijalnih dobara kojima se izvrava osnovna djelatnost preduzea. Materijalna
dobra, kojim preduzee raspolae, nazivaju se imovina ili sredstva preduzea i mogu
se javiti u obliku stvari (graevinska oprema, maine, materijali), novanih sredstava i
hartija od vrijednosti (mjenice, ekovi, obveznice, akcije).
U pogledu vlasnitva sredstva preduzea mogu biti sopstvena (poetni kapital
osnivaa, akumulacija, amortizacija, dotacije, pomoi i sl.) i tua (krediti, obveznice,
dugovanja, lizing poslovi itd.).
Osnovna sredstva ili sredstva rada su ona sredstva koja svoju vrijednost postepeno
prenose na novi proizvod, tokom vie reprodukcionih ciklusa. Mogu biti u
materijalnom obliku, novanom obliku ili u obliku prava.
Prema funkciji, osnovna sredstva se dijele na:
graevinske objekte;
ureaje i opremu;
transportia sredstva;
krupan alat i inventar;
zemljite;
patente, licence i druga prava;
osnivaka ulaganja;
24

Osnovna sredstva se u procesu poslovanja preduzea pojavljuju u sljedeim
pojavnim oblicima:
poetni novani oblik u vidu investicija prilikom izgradnje objekta ili nabavke
opreme;
poetni robni oblik prije aktiviranja opreme, odnosno objekta;
tehniko-tehnoloki, odnosno, naturalni oblik u vidu maina, opreme i dr. koji
neposredno uestvuju u odreenom proizvodnom ciklusu;
zavrni robni oblik (kao troak sredstava za rad u cijeni kotanja);
zavrni novani oblik koji se nakon naplaenih radova kumulira u fondovima
preduzea.
Vrijednost osnovnih sredstava se izraava u novcu i evidentira se u knjigovodstvu
preduzea. Razlikujemo nabavnu vrijednost (cijenu po kojoj je sredstvo kupljeno,
transport, osiguranje, montau i sl.), sadanju vrijednost (razlika izmeu nabavne i
amortizovane vrijednosti), otpisanu ili amorizovanu vrijednost (iznos obraunate
amortizacije od vremena nabavke osnovnog sredstva) i reprodukcionu vrijednost
(iznos potreban da se u odreenom vremenu izvri zamjena osnovnog sredstva).
Obrtna sredstva ine dio poslovnih sredstava preduzea i ona svoju vrijednost
prenose na novi proizvod odjednom i u cjelini (sirovine, energija, potroni materijal).
Obrtna sredstva mogu biti u obliku novca (gotovina u blagajni, stanje iro rauna,
ekovi, mjenice itd.), stvari (materijal, sirovine, pluproizvodi i proizvodi, ambalaa,
zalihe itd.) i prava (avansi podizvoaima i dobavljaima, akontacije zarada i
dnevnica, 'potrivanja za realizovane poslove i sl.).
Obim obrtnih sredstava je veoma vaan radi nesmetanog obavljanja osnovne
djelatnosti preduzea. Na njega najvie utie vrsta tehnolokog procesa kojim
preduzee realizuje svoju djelatnost, vrsta finalnog proizvoda preduzea te uslovi
nabavke materijala, sirovina i energenata na tritu.
Vrsta tehnolokog procesa utie preko duine trajanja procesa (ako proces traje
due bie potrebna i vea masa obrtnih sredstava) i naina ulaganja (ako je u
odreenom proizvodu nepovoljan dinamiki ciklus ulaganja - veina odmah na
poetku) bie takoe neophodan vei obim obrtnih sredstava. Vrsta finalnog
proizvoda definie i potrebnu veliinu mase obrtnih sredstava - kod kvalitetnijih
proizvoda neophodni su i kvalitetniji i skuplji materijali, odnosno, vea obrtna
sredstva, a u sluaju preduzea sa irokim dijalazonom proizvoda gdje se zahtijevaju
vee koliine razliitih ulaznih komponenti - potrebna su i vea obrtna sredstva.
Uslovi nabavke na tritu su znaajan faktor za veliinu potrebne mase obrtnih
serdstava, Bolje istraeno trite i dugorono uspostavljeii odnosi nabavke, nie
cijene, povoljniji uslovi plaanja i optimizacija transporta i skladitenja znatno utiu na
smanjenje veliine potrebnih obrtnih sredstava.
25

Kao jedan od preduslova u tenderima za velike graevinske radove pojavljuje se i
kriterij veliine slobodnih obrtnih sredstava za realizadiju projekta, i on obino iznosi
od 1/3 do 2/3 ugovorene vrijednosti objekta. Zbog toga je neohodno izvriti
optimizaciju i racionalizaciju obrtnih sredstava (nivo obrtnih sredstava mora biti takav
da obezbjeuje najnie trokove po jedinici nabavljenog i uskladitenog materijala, a
daje mogunost ostvarenja kontinuiranog procesa proizvodnje).
Interes preduzea je da koeficijent obrta sredstava bude to vei, tj. da bude to
krae vrijeme u kome su sredstva utroena ili ugraena a nisu naplaena.
Likvidnost preduzea oznaava sposobnost preduzea da isplati (likvidira) sve
zakonske obaveze i obaveze prema treim licima u rokovima njihovog dospijea.
2.4.
Rezultati rada preduzea
Osnovni cilj svakog proizvodnog rada, pa tako i graevinarstva je stvaranje novih

proizvoda (objekata, ureenih povrina, infrastrukture i sl.) radi sticanja odreenog
profita - dobiti.
Fiziki proizvod pokazuje rezultate rada kroz koliinu realizovanih ugovora i
izvedenih objekata. Broj izvedenih objekata ne govori realno o finansijskoj strani
preduzea jer je esto pri izgradnji objekata angaovano vie izvoaa - pa je
finansijska podjela sredstava srazmjerna ulozi izvoaa - a svaki izvoa , bez obzira
na njegovu veliinu i znaaj, smatra se uesnikom u fizikoj realizaciji objekta.
Ukupan prihod predstavljaju finansijska sredstva koja izvoa radova ostvari
prodajom svojih proizvoda, usluga i rada, tj. to je novani izraz rezultata poslovanja.
Kao i fiziki proizvod tako i ovaj kriterij ne govori realno o finansijskoj snazi izvoaa
radova; npr. kod dva izvoaa radova koja ostvare isti ukupan prihod trokovi
uglavnom nisu jednaki, pa prema tome, jednom izvoau moe ostati znatno vie
sredstava za zadovoljenje sopstvenih potreba i ulaganje u dalji razvoj preduzea.
Ukupan prihod moe se formirati iz tri izvora, a to su: poslovni prihodi, prihodi od
finansijskog poslovanja (prihod od kamata, dividendi i sl.) i tzv. vanredni prihodi
(posebne nagrade i premije, donadije, otpis potraivanja od strane povjeridaca itd.
Poslovni prihodi su najvaniji jer se kroz njih prikazuje kako prihod ostvaren
osnovnom djelatnosti preduzea tako i prihodi od zakupnina, prodaje materijala,
poluproizvoda i proizvoda, upotrebe mehanizacije i sl. Najznaajni dio poslovnih
prihoda u graevinarstvu (prihod od izvedenih radova) se moe predstaviti u vidu
fakturisane realizacij e (ispostavljenih rauna) i stvarno naplaene realizacije.
Nerealno predstavljen ukupan prihod moe da dovede do tekih posljedica u
poslovanju preduzea (sakrivanjem prihoda izbjegavaju se poreske obaveze prema
dravi ali se time ujedno izbjegava i uee radnika i ostalih dioniara u raspodjeli
dijela ostvarene dobiti). Profit ili dobit preduzea se ostvaruje ako je ostvareni ukupan
26

prihod vei od ukupnih rashoda preduzea (bruto profit). Pojam neto dobiti
predstavlja profit nakon obraunatog poreza na dobit.
Rezultati rada, odnosno, uspjeha ili neuspjeha jednog preduzea moraju se
predstaviti putem odreenih knjigovodstvenih instrumenata. U svjetskom, ali i naem
raunovodstvenom zakonodavstvu kao pokazatelji koristi se bilans stanja i bilans
uspjeha.
Bilans stanja predstavlja statiki presjek finansijskog stanja preduzea u odreenom
momentu, gdje se predstavljaju dva niza podataka ~ aktiva (sredstva preduzea-tj.
prava preduzea) i pasiva (izvori sredstava-obaveze preduzea). Ako je aktiva vea
od pasive, bilans preduzea je pozitivan i utvrena razlika se biljei u pasivi kao
dobit. Ako je aktiva manja od pasive, bilans preduzea je negativan i utvreia razlika
se biljei u aktivi kao gubitak. Sve pozicije aktive se u bilansu stanja grupiu prema
funkciji na osnovna sredstva (nematerijalne investicije, materijalne investicije,
investicije u toku i plasmani-uea) i obrtna sredstva (zalihe, potraivanja, likvidna
sredstva), a u pasivi prema vlasnikom aspektu sredstava na vlastita (sopstveni
kapital, rezerve i nerasporeena dobit) i tua (dugoroni i kratkoroni zajmovi).
Precjenjivanjem imovine (aktive) i podcjenjivanjem izvora (pasive) moe se prikazati
stanje preduzea boljim nego to jeste. U sluaju da se gubici ele sanirati
uzimanjem novih kredita, davalac kredita analizira bilans stanja preduzea i utvruje
da li postoji realna mogunost da naplati svoj dug, to to mu najbolje pokazuje pasiva
- u kojoj je definisana struktura kapitala (sredstava) preduzea.
Bilans uspjeha ima za cilj da prikae sve rashode i sve prihode u posmatraiom
obraunskom periodu i da prikae ostvareni rezultat poslovanja preduzea. Pri tome,
i prihodi i rashodi se ralanjuju prema osnovi njihovog nastanka. Vei rashodi od
prihoda umanjuju supstancu sopstvenog kapitala preduzea i znae gubitak. Vei
prihodi od rashoda uveavaju supstancu preduzea i znae dobit.
Cilj obraunavanja prihoda i rashoda u bilansu uspjeha je da se u relativnim
pokazateljima, poreenjem rezultata sa nekim prethodnim periodom, utvrde
pokazatelji poslovanja preduzea.
Analiza meusobnih odnosa bilansa uspjeha i bilansa stanja zasniva se na obraunu
niza koeficijenata, a na osnovu odgovarajuih podataka iz pomenutih bilansa.
Osnovni zahtjev analize meusobnih odnosa bilansa stanja i bilansa uspjeha svodi
se na utvrivanje relevantnih relacija; odnosa i koeficijenata na osnovu kojih e biti
mogue realno ocijeniti efikasnost koritenja imovine preduzea. Kljuni pokazatelji,
koji se najee sreu i finansijskim analizama bilansa stanja i bilansa uspjeha su:
Koeficijent obrta ukupne imovine izraunava se kao odnos izmeu ukupnog
prihoda ostvarenog 'u obraunskom periodu i stanja imovine na kraju obraunskog
perioda.
27

Koeficijent obrta obrtnih sredstava izraunava se kao odnos izmeu ukupnog
prihoda ostvarenog u obraunskom periodu u stanja obrtnih sredstava na kraju
obraunskog perioda.
Stopa dohotka na imovinu izraunava se kao odnos izmeu ostvarenog dohotka u
obraunskom periodu i stanja imovine preduzea na kraju obraunskog perioda.
Stopa dobiti na imovinu izraunava se kao odnos izmeu ostvarene dobiti u
Stopa gubitka na imovinu izraunava se kao odnos izmeu ostvarenog gubitka u
Rezultati analiza slue kao osnova za voenje poslovne politike i preduzimanje
organizacionih, ekonomskih, tehniko- tehnolokih i drugih mjera radi poboljanja
strukture sredstava i izvora te poveanja ekonomske efikasnosti poslovanja
preduzea u narednom periodu.
2.5.
Upravljanje preduzeem
Kao to je i normalno, preduzeem upravljaju vlasnici, odnosno, predstavnici

vlasnika, srazmjerno ueu u akcijama osim u sluaju posjedovanja akcija ili udjela
bez prava upravljanja.
Organi preduzea su:
skuptina, kao organ vlasnika;

upravni odbor, kao organ upravljanja;
direktor, kao organ poslovodstva;
nadzorni odbor, kao organ nadzora.
Nain upravljanja, kao i duga vana pitanja za poslovanje preduzea definiu se

optim aktima preduzea. Osnovni opti akt preduzea je statut i sva druga
pojedinana akta preduzea moraju biti u saglasnosti sa statutom. Druga opta akta
preduzea su pravilnici i odluke kojima se na opti nain reguliu odreena pitanja.
Skuptina vlasnika preduzea donosi statut, utvruje poslovnu politiku, usvaja
godinji obraun i izvjetaje o poslovanju, odluuje o raspodjeli godinje dobiti i
pokriu gubitka, odluuje o poveanju i smanjenju osnovnog kapitala, odluuje o
statusnim promjenama, promjeni oblika i prestanku rada preduzea, bira i opoziva
lanove upravnog odbora te odluuje i o drugim pitanjima, koja su utvrena bilo
zakonom, osnivakim aktom ili statutom.
Upravni odbor priprema prijedloge odluka za skuptinu i izvrava njene odluke,
donosi opta akta preduzea (a koje ne donosi skuptina), stara se o pripremi
godinjeg obrauna i usvaja periodini obraun, priprema godinje raunovodstvene
28

iskaze, izvjetaje o posdovanju i sprovoenju poslovne politike, predlae raspodjelu
dobiti, postavlja i razrjeava direktora te daje smjernice direktoru za ostvarivanje
ciljeva poslovne politike, odluuje o poslovnoj saradnji i povezivanju preduzea,
donosi investicione odluke, odluuje o raspolaganju akcijama, odluuje o osnivanju
novih preduzea, itd. Upravni odbor se bira na skuptini i sastoji se od najmanje tri
lana, koji se mogu birati iz redova akcionara, lica van drutva ili zaposlenih u
drutvu.
Direktor organizuje i vodi poslovanje preduzea, zastupa preduzee, stara se i
odgovara za zakonitost rada preduzea te obavlja druge poslove koji su mu
dodijeljeni statutom preduzea.
Nadzorni odbor vri nadzor nad zakonitou rada uprave preduzea (direktor i
upravni odbor), pregleda periodine obraune i utvruje da li su sastavljeni u skladu
sa propisima, utvruje da li se poslovne knjige vode uredno i u skladu sa propisima,
izvjetava o godinjim raunovodstvenim iskazima i izvjetajima o poslovanju
preduzea koji se podnose skuptini, daje miljenje o prijedlozima za raspodjelu
dobiti, razmatra izvjetaje revizora i podnosi skuptini izvjetaj o rezultatima nadzora.
Sastoji se od najmanje tri lana i njih bira skuptina drutva iz reda akcionara ali i lica
izvan drutva.
2.5.1. Osnivanje i upravljanje akcionarskim drutvom
Najei oblik organizovanja preduzea u graevinarstvu je putem forme
akcionarskih drutava. Akcionarsko drutvo se osniva ugovorom o osnivanju gdje
osnivai mogu da otkupe sve akcije prilikom osnivanja, bez upuivanja poziva za
upis i uplatu akcija (tzv. simultano osnivanje) ili upuivanjem javnog poziva treim
licima za upis i uplatu akcija (tzv. sukcesivno osnivanje). Ulozi akcioiara mogu biti u
novcu i u stvarima i pravima izraenim u novanom obliku.
Kod simultanog osnivanja osnivai otkupljuju sve akcije do registracije drutva, bez
upuivanja javnog poziva za upis i uplatu akcija i bez odravanja osnivake
skuptine. Organi ovako osnovanog akcionarskog drutva su skuptiia i direktor (u
sluaju da preduzee ima vie od 200 radnika i upravni i nadzorni odbor). Poslove
skuptine i direktora u jednolanom drutvu obavlja vlasnik. Da bi se preduzee
upisalo u registar moraju se obezbijediti:
osnivaka akta
odluka o imenovanju zastupnika
statut drutva
izvjetaj o ulozima u stvarima i pravima
izvjetaj ovlatenog procjenjivaa o vrijednosti uloga
izvjetaj banke o deponovanim sredstvima
dokument o odgovarajuim sredstvima obezbjeenja za nenovani ulog.
29

Kod sukcesivnog osnivanja osnivai upuuju javni poziv za upis i uplatu akcija
(prospekt) kojim se definiu firma, sjedite i djelatnost preduzea, visina osnovnog
kapitala, broj i nominalna vrijednost akcija, mjesto, vrijeme i rok za upis akcija,
mjesto, vrijeme i rok uplate akcija, posebna prava osnivaa, nain sazivanja
osnivake skuptine i drugi podaci kojima se o buduem preduzeu to bolje mogu
obavjestiti zainteresovani ulagai.
Osnivai su obavezni da sazovu osnivaku skuptinu u roku od 60 dana od dana
isteka roka za upis akcija utvrenog u javnom pozivu. Osnivaka skuptina utvruje
da li je osnovni kapital upisan i uplaen u skladu sa vaeim zakonima i donosi prvi
statut akcionarskog drutva te bira organe drutva i odluuje o posebiim pravima koji
pripadaju osnivaima.
Akcionarsko drutvo se upisuje u registar ako sud utvrdi da je osnivaka skuptina
sazvana i odrana u zakonski prihvatljivim rokovima, da je osnovni kapital upisan i
uplaen u cjelini, da su nenovani ulozi u cjelini predati drutvu koje se osniva.
Najvaniji opti akt, Statut akcionarskog drutva sadri odredbe o:
firmi (nazivu) i sjeditu drutva;

djelatnosti drutva;
iznosu osnovnog kapitala i nainu uplate akcija;
nominalnoj vrijednosti, vrsti i klasi svih izdatih akcija;
nainu sazivanja skuptine i nainu donoenja odluka;
nainu potpisivanja firme drutva;
izboru, opozivu i djelokrugu organa drutva;
raspodjeli dobiti, rezervama i snoenju gubitaka;
posljedidama proputanja uplate akcija ili neblagovremene uplate akcija;
zatiti ivotne sredine;
postupku izmjene statuta i prestanku postojanja drutva
drugim pitanjima znaajnim za akcionarsko drutvo.
Svaka akcija preduzea daje pravo glasa srazmjerno nominalnoj vrijednosti akcije
dok se prava vrijediost akcija utvruje poslovanjem na berzi. Prema redosljedu
izdavanja akcije mogu da budu osnivake (akcije prve emisije) i akcije sljedeih
emisija. Prema sadrini prava uea u dobiti akcije mogu biti obine (redovne) i
prioritetne (povlatene). Obine akcije daju pravo na ueu u upravljanju drutvom,
pravo na uee u dobiti i pravo na dio likvidacione mase. Prioritetne akcije daju
pravo na prednost kod isplata odreenih iznosa ili procenta od nominalne vrij ednosti
akcij a u odnosu na obine akcij e, prednost kod raspodjele likvidacione mase.
Akcionari imaju pravo na udio u raspodjeli godinje dobiti ostvarene poslovanjem
preduzea a iju visinu odreuje skuptina drutva (dividenda).
30

Veina sadanjih akcionarskih drutava formirana je kao posljedica primjene Zakona
o privatizaciji dravnog kapitala u preduzeima. Sredstva plaanja u postupku
privatizacije su bili:
vaueri besplatno dodijeljeni svim graanima RS;
kuponi izdati kao kompenzacija za potraivanja po osnovu stare devizne
tednje;
novac.
Program privatizacije pojedinog preduzea se odreivao programom privatizacije s
tim da je najmanje 55% vrijednosti dravnog kapitala moralo biti privatizovano putem
vauer ponude. Vaueri su se koristili iskljuivo za kupovinu akcija u tzv. vauer
ponudi putem privatizacionih investicionih fondova ili direktnim ulaganjem graana u
pojedina preduzea. U postupku privatizacije preduzea su bila duna da 10% akcija
dravnog kapitala prenesu na Fond penzij sko-invalidskog osiguranja i 5% na Fond
za restituciju.
Od 830 preduzea sa dravnim kapitalom PIF-ovi su uloili vauere u 567 preduzea
dok su u 263 preduzea vauere uloili samo graani kao pojedinci. Ukupna
vrijednost uloenih vauera iznosi 41.126.438, od ega je 68,3% uloeno kroz
fondove a 31,7% samostalno. Pretvaranje vauera u akcije po principu 1 vauer = 1
akcija, a preko vrijednosti osnovnog kapitala preduzea iz osnovnog bilansa stanja,
utvrena je i nominalna vrijednost svih akcija preduzea.
Poetkom rada berze zapoela je i trgovina akcijama (po principu ponude i potranje)
te e samo na berzi biti mogue utvrditi bonitet i stvarnu vrijednost akcija svakog
pojedinanog preduzea. U prvim danima rada berze vrijednost akcija preduzea se
kretala u rasponu od 4% do 185% njihove nominalne vrijednosti.
2.6.
Uloga menacerskog kadra u upravljanju preduzeem
Iako e u narednim poglavljima detaljnije biti opisani uloga i znaaj tehnomenaderskog kadra u pripremi o realizaciji projekata te organizaciji preduzea
potrebno je istai da se povoljan rezultat u poslovanju preduzea moe ostvariti
samo punom koordinacijom svih elemenata organizacije i raspoloivog kadra (od
fizikih izvrilaca graevinskih poslova pa do sektora marketinga, prodaje, pripreme i
ugovarakog tima).
Jedna od kljunih uloga menadera je i rukovoenje koje moemo definisati kao
proces kreiranja i odravanja uslova u kojima pojedinci, radei zajedno, postiu
odreene ciljeve. Menader treba da stvori uslove u kojima e zaposleni da ostvaruju
postavljene, odnosno zahtijevane, grupne ciljeve sa najmanjim utrokom vremena,
novca i materijala. Pri tome, menader postavlja ciljeve i kree u njihovo ostvarenje,
a uspjean je samo onaj menader koji ostvaruje postavljene ciljeve i zadatke u
odgovarajuem roku i uz optimalne trokove. Uspjean menader mora optimalno
31

upravljati poslovima, ljudima ali i samim sobom. Uloga menadera je veoma stresna
uloga, a profesija je najkompleksnija i najzahtjevnija od svih profesija. Ona je ujedno i
zanat i nauka ali i prirodna sklonost i umjetnost.
Graevinske inenjere moemo grubo podijeliti u dvije grupe: jednu ine oni inenjeri
koji zajedno sa drugim strukama osmiljavaju i projektuju razliite objekte i drugu
grupu inenjera iie oni koji te objekte grade. Od ove druge grupe veliki broj inenjera
tokom svoje karijere napreduje do elnih pozicija u graevinskim preduzeima; do
mjesta rukovodioca gradilita, sektora i sl.
Termin tehnomenaer najbolje definie takvu ulogu inenjera - to je osoba koja mora
biti dobro tehniki obrazovana i stalno struno usavravana sa dodatnim
obrazovanjem iz podruj a dru gih nau ka (ekonomij a, pravo, organizacij a,
psihologija i sl.). Dobar tehnomenader se razlikuje od drugih dobrih menadera po
sposobnosti da istovremeno koristi sposobnost primjene inenjerskih principa struke,
umjenost organizovanja, planiranja, usmjeravanja i koritenja raspoloivih resursa u
izvrenju postavljenog cilja. Kako su inenjerski poslovi struni i temelje se na
fizikim zakonima - onda se i aktivnosti odvijaju na predvien i oekivan nain - to su
i inenjeri po svojoj prirodi i obrazovanju vie skloni da panju posveuju prvenstveno
stvarima a manje ljudima. Meutim, rukovoenje je vie umijee i temelji se na radu
sa ljudima pa esto razni faktori koji utiu na motivaciju i ponaanje ljudi imaju
znaajaniji uticaj na konani rezultat od isto fizikih pokazatelja.
Krajnji cilj svakog menadera moemo dvojako posmatrati: kao tehniki (da ono to
radi i funkcionie u realnosti) i menaderski (da realizacijom tehnikog cilja ostvari
maksimalni profit za preduzee).
O menaderima u preduzeu sada se razmilja iskljuivo kao o posrednicima
vlasnika. Dioniari (vlasnici), koji se nadaju da e menadment djelovati tako da se u
potpunosti ostvare najbolji interesi dioniara, ovlauju ih da donose poslovne
odluke. Meutim, ciljevi menadmenta se mogu razlikovati od ciljeva dioniara
preduzea. Ovo je mogue u sluaju uea, velikog broja malih dioniara sa
razliito iskazanim interesima, kada oni ak i ne mogu iskazati zajednike interese, a
kamoli kontrolisati menadment i uticati na njega. Dioniari mogu oekivati da e
menadment donositi optimalne odluke samo ako su mu osigurani odgovarajui
poticaji i samo ako je vrenje nadzora nad poslovanjem preduzea kontinuirano i
kvalitetno. Poticaji mogu biti u vidu dodatnih dionica za menadere, nagrada i
beneficija ~ odnosno ispravno postavljenog sistema nagraivanja. Tek tada se moe
oekivati da e menaderski kadar voditi rauna o interesima preduzea vie nego o
svojim pojedinanim interesima.
Budui da naelo maksimizacije dioniarske dobiti osigurava racionalan putokaz za
poslovanje (mada to nije sveobuhvatno kao maksimiziranje ukupne imovine
dioniara) ono se mora koristiti i kao pretpostavljeni cilj pri donoenju poslovnih
odluka. Ovo ne znai da menadment mora zaboraviti i drutvenu odgovornost, kao
32

to su zatita potroaa, isplata pravinih zarada i odgovorajuih doprinosa,
odravanje odgovarajueg nivoa zapoljavanja i sigurnosti na poslu, aktivno
sudjelovanje u rjeavanju problema zatite okoline (vazduh, voda, zemljite). Veoma
je teko odrediti balans u ispunjenju svih interesa, preduzee se na kraju moe
posmatrati kao proizvoa i privatnih i drutvenih dobara, ali ipak maksimizacija
dioniarske dobiti ostaje jedini pravi cilj menadmeita preduzea.
Menaderi operativno vode i pripremaju donoenje tri najvanije odluke u poslovanju
preduzea: odluku o investiranju, odluku o finansiranju i odluku o dividendama. One
zajedno, na kraju odreuju vrijednost preduzea za njegove dioniare. Kada se
pretpostavi da je cilj maksimizirati tu vrijednost, preduzee se mora boriti za
optimalnu kombinaciju ove tri meusobno povezane odluke. Odluka da se iivestira u
novu opremu, na primjer, zahtjeva i finansiranje takve ikvesticije. Odluka o
finansiranju utie na odluku o dividendi, jer zadravanje zarade koja e se koristiti za
interno finansiranje predstavlja dividendu koje se dioniari moraju odree. Povezane
odluke koje tee optimumu, mogu se ostvariti samo sa jasno definisanim pojmovima i
krajnjim ciljem.
Kada se analizira ivotni ciklus preduzea, za oekivati je da na njegovom samom
poetku nema isplate dividendi. Kako ono sazrijeva i poinje stvarati viak novca
plaaju se i dividende - simboline na samom poetku, ali kako se pronalazi sve
manje moguiosti za investiranje, tako dioniarima slijede i sve vee dividende.
Budui da dividende predstavljaju odlivanje novca, onda to bol>e i snanije novano
stanje i ukupna likvidnost preduzea poveavaju i njegovu sposobnost plaanja
dividendi. Meutim, ovdje se pojavljuje i druga opcija interesa menadmenta i
dioniara i to uz pitanje - koliko dugo i do kojeg iznosa vrijedi ulagati u investicije
unutar samog preduzea (oprema, kapital i sl.), a na utrb isplate dividendi?
Koji je to odnos koji predstavlja balans interesa dioniara izmeu vrijednosti dionica
preduzea i/ili prihoda od dividendi ? Pravilnim stavom menadmenta i proialaenjem
i provoenjem ulaganja bez visokog rizika uveava se vrijednost preduzea, a time i
vrijednost dionica. Putokaz za menadment je iskljuivo finansijski cilj - profit i za
svako pojedinano preduzee mogu se na osnovu plana poslovanja za period od
najmanje pet godina (realnog sagledavanja trita ali i mogunosti preduzea)
donositi i odluke o nainu raspodjele profita - u investicije ili u dividende.
2.7.
Postulati tehnomenaderskog upravljanja preduzeem
1. Raditi sa potrebnim i dovoljnim tj. najmanjim moguim brojem radnika;

2. poveati rentabilnost putem uvoenja savremenih naina upravljanja proj
ektima koj i podrazumij evaj u to manje organizacijskih nivoa;
3. usmjeriti se na trite i proizvode koji su izvan dominacije razvijenih i
renomiranih domaih i inostranih preduzea;
33

4. odreivati cijene na osnovu stvarne vrijednosti (10%), a ne u poreenju sa
konkurentima;
5. postii dobru i stabilnu reputaciju kvalitetom izvedenih radova i usluga;
6. investirati u savremena istraivanja, tehnologije, opremu i kadrove;
7. udruivati se radi stvaranja novih proizvoda, obrazovanja kadrova i realizacije
velikih investicija;
8. izvlaiti maksimum brzim nastupom na tritu i realizacijom radova ali i
povlaenjem iz pojedinih oblasti u skladu sa uslovima na tritu;
9. smanjiti zalihe i prazan hod na najmanju moguu mjeru;
10. proiriti djelatnost kroz dopunske usluge preduzea;
11. davati dio vlasnitva preduzea svojim kljunim kadrovima;
12. smanjiti pretjerani formalizam;
13. uvoditi, podsticati i primjenjivati etika naela u poslovanju, potovanje
pojedinaca, poten odnos prema investitorima ~~ odnosno ispuniti obeanja
data kupcima usluga i radova.
34
3. PROJEKAT
3.1.
Definicija projekta
Graevinarstvo je veoma iroko podruje inenjerskog djelovanja, od

najjednostavnijih operacija u pripremi graenja do sloenih tehnolokih radnji pri
realizaciji krupnih investicionih projekata. Sve ove operacije pojedinano imaju
zajednike karakteristike te se, radi sistematinosti pristupa i njihovog prouavanja,
svaka od njih moe definisati kao projekat.
Prema tome, u graevinarstvu pod pojmom projekat podrazumjeva se privremeno
angaovanje radne snage i/ili materijala i/ili mehanizacije i/ili usluga sa ciljem davanja
specifinog proizvoda ili usluge.
Privremeno zato to svaki projekat ima definisan poetak i oekivani kraj radova.
Takoe, privremena priroda projekata se ogleda npr. u nastojanjima brzog osvajanja
trpta kada proizvod ima ogranieni vremenski period plasmaia i sl. Proizvodi ili
usluge, po pravilu, nisu privremeni. Veina projekata se i preduzima da bi trajali dui
vremenski period, neki ak i vijekovima (putevi, brane, spomenici, itd.). Svaki
graevinski projekat je specifian, kao to je ve reeno, jer se barem u
pojedinostima razlikuje od ostalih iz iste serije proizvoda ili usluga.
Projekti se izvode na svim nivoima organizovanja; mogu u sebi ukljuiti pojedinca ili
vie hiljada zaposlenih, mogu zahtijevati 100 radnih sati ili 10.000.000 radnih sati,
mogu zahtijevati angaovanje samo jedne firme ili za kompleksan projekat, i
zajedniki nastup vie raznorodnih firmi joint venture.
Program je grupa projekata kojima se koordinirano upravlja sa ciljem postizanja
rezultata, koji se ne bi mogli ostvariti ako bi upravljanje bilo individualno.
3.2.
Upravljanje projektom
Pod pojmom upravljanja projektom podrazumijeva se primjena znanja, iskustava,

razliitih alata i tehnika, sa ciljem da se dostignu oekiva rezultati projekta . Ovaj
pojam se ponekad upotrebljava i da opie organizacioni pristup upravljanju na
postojeem projektu.
Da bi se ispunili zahtjevi projekta neophodno je da se analiziraju razliiti uporedni
pokazatelji, kao to su:
obim radova, rok izvoenja, trokovi i kvalitet
uesnici u projektu sa razliitim interesima
identifikacija potreba i oekivanja.
35

Mnoga znanja potrebna za ispravno upravljanje projektom jedinstvena su za
nojedinani projekat (npr. analiza kritinog puta, detaljan predmjer i predraun
radova, itd.). U svakom sluaju, upravljanje projektom zahtijeva i ukljuivanje onih
disciplina koje se prouavaju kod upravljanja procesima.
Opte upravljanje u sebi ima ukomponovano planiranje, organizaciju, angaovanje
radne snage, izvoenje i kontrolu kvaliteta radova. Ono u sebi ukljuuje i druge
neophodne oblasti: kompjuterske vjetine, pravo, ekonomiju, teoriju vjerovatnoe,
logistiku i psihologiju.
Podruje primjene je kategorija u projektu koja u sebi sadri zajednike elemente
znaajne za pojedine projekte, dakle ne za sve. Podruja primjene se uglavnom
definiu kao:
tehniki elementi, kao to je razvoj softvera, tehnologije graenja i sl.
upravljaki elementi, kao to su ugovori sa Vladom ili razvoj novih proizvoda,
grupacije, kao to su finansijske usluge, industrija, graevinarstvo i sl.
3.3.
Sadraj upravljanja projektima - projektni ciklus
Projekat i upravljanje projektom deavaju se u okruenju mnogo irem nego to je

sam projekat. LJudi ukljueni u svakodnevnu realizaciju projekta moraju shvatiti da je
potpuno angaovanje i prihvatanje realizacije usvojenog sistema upravljanja
projektom neophodno ali to istovremeno ne znai da je i dovoljno za konani uspjeh
projekta.
Kako angaovanje na projektu uvijek trai donoenje odreenih vrsta odluka, to u
sebi ukljuuje i znaajan stepen nesigurnosti. Zbog toga subjekti koji izvode projekte
obino vre podjelu projekta na nekoliko projektnih faza to im omoguava bolju
kontrolu upravljanja i uspostavljanje odgovarajuih veza sa dnevnim aktivnostima na
realizaciji projekta. Generalno, ove faze projekta su u teoriji poznate pod nazivom
projektni ciklus.
3.3.1. Karakteristike projektnih faza i projektnog ciklusa
Svaki projekat se oznaava poetkom i zavretkom pojedine faze te rezultatom te
faze. Zakljuivanje pojedine faze znai potrebu definisanja mogunosti prelaska u
realizaciju nove faze, te otkrivanje i ispravljanje greaka,
Fazno definisanje u projektnom ciklusu u sebi ukljuuje i neku formu transfera
tehnologije ili postavljanje novih zahtjeva za projektovanjem, izmjenama u graenju i
sl. Rezultati prethodne faze se obino moraju usvojiti prije nego to pone realizacija
nove faze. Ponekad radovi na novoj fazi mogu poeti i prije, ako ocijenimo da je rizik
za takvu odluku prihvatljiv.
36

Projektnim ciklusom definiu se poetak i kraj projekta. Npr, nakon identifikacije
mogunosti ulaganja sredstava, pristupa se izradi prethodne studije izvodljivosti sa
ciljem utvrivanja opravdanosti daljeg angaovanja na projektu.
Projektni ciklus generalno definie
koji e tehniki radovi biti poduzeti u svakoj pojedinanoj fazi,
ko e biti ukljuen u realizaciju pojedine faze.
Opis projektnog ciklusa moe biti uopten ali i veoma detaljan. Veoma detaljan opis
ukljuuje u sebi veliki broj formulara, dijagrama i kontrolnih upitnika sa ciljem da se
obezbijede struktura i pouzdanost informacija u projeKtu.
U najveem broju opisi projektnog ciklusa sadre brojne zajednike karakteristike:
trokovi i nivo angaovanja radne snage na poetku su izuzetno niski i
kulminiraju pri kraju projekta;
vjerovatnoa uspjenog zavretka ali i rizika nesigurnosti je najvea na
poetku projekta;
mogunost vanjskog uticaja na projekat opada sa viim stepenom izvedenosti
radova. Glavni uzrok tome je to trokovi promjena i ispravki u projektu rastu
sa stepenom zavrenosti;
3.3.2. Projektni ciklus u graevinarstvu
Iako mnogi projekti imaju podudarne faze, sa slinim opisom, sadrajem i konanim
rezultatom radova, rijetko su identini. Npr. unutar iste firme jedna faza radova moe,
u razliitim projektima, biti definisana sa ili bez podfaza.
Podfaze mogu imati veliki uticaj na finalni rezultat projekta; npr. kada je projektna
kua angaovana da uradi projekat zgrade, prva podfaza izrade projekta je
definisanje elja i potreba investitora i usklaivanje sa realno moguim uslovima
(spratnost, velinna lokacije, urbanistiki uslovi, itd).
U strunoj literaturi veoma je irok pristup defiiisanju podruja projekta i ciklusa
projekta te preteno zavisi od oblasti rada.
Uobiajeno je da se projektni ciklus u graevinarstvu definie u etiri faze:
1. Formulacija opravdanosti projekta, izrada generalnog projekta i potrebna
odobrenja. Na kraju ove faze se donosi odluka DA ili NE nastaviti sa
realizacijom projekta.
2. Detaljno planiranje i idejni projekat; izrada trokovnika i dinamikog plana
realizacije; opti i posebni uslovi ugovora.
3. Izgradnja - graevinski i instalaterski radovi te provjera i testiranje objekta.
Objekat je uglavnom zavren na kraju ove faze.
37

4. Primopredaja objekta - zavrna ispitivanja i poetak odravanja. Tek na kraju
ove faze objekat se nalazi u punoj eksploataciji.
Meutim, za svaku od ovih faza postoje i zajednike karakteristike za sve projekte:
prethodno utvreni cilj, potrebni resursi (finansijska sredstva, oprema, materijal,
radna snaga), rokovi, potrebka organizaciona struktura kao i razvijen informacioni i
kontrolni sistem.
3.3.3. Uesnici u realizaciji projekta

Uesnici u realizaciji projekta su pojedinci i organizacije direktno ukljueni u projekat,
ali i svi drugi iji se interesi mogu pozitivno ili negativno reflektovati na tok realizacije
projekta, odnosno, njegov uspjean zavretak.
Tim koji upravlja projektom mora na vrijeme identifikovati sve uesnike, sasluati
njihove elje i oekivanja i onda tokom realizacije njihovim uticajem upravljati na
zadovoljavajui nain tako da se projekat uspjengao zavri.
Kljuni uesnici u projektu su:
38

Projekt menader, osoba zaduena za upravljanje projektom (direktor
projekta);
Kupac usluge, pojedinac ili organizacija koja e koristiti proizvod projekta;
Izvoa, preduzee iji e radnici direktno izvoditi radove;
Investitor, pojedinac ili organizacija koji obezbjeuju finansijska sredstva za
realizaciju projekta.
Uz ove kljune uesnike postoji mnogo razliitih kategorija uesnika u projektu direktnih i indirektnih, iji uticaj moe biti presudan za realizaciju projekta, kao npr.
podizvoai, isporuioci opreme i materijala, lanovi projektnog tima, radnici i njihove
porodice, vlasnici zemljita, vladine organizacije, nevladine organizacije, lokalna
administrativna uprava, itd.
Upravljanje interesima uesnika u projektu moe biti veoma teko, posebno to ti
interesi mogu biti veoma razliiti i uglavnom konfliktni. Generalni zakljuak je da se
razrjeenje problema interesa uesnika u projektu mora svesti u korist kupca usluga.
Naravno da se oekivanja i elje ostalih uesnika ne smiju zanemariti i iznalaenje
optimalnog rjeenja je najvei izazov u toku upravljanja projektom.
3.3.4. Uticaj strukture i organizovanosti izvoaa na realizaciji projekta
Pojedinani projekti su obino dio znatno ireg plana djelovanja razliitih korporacija,
vladinih agencija, meunarodnih finansijskih institucija, asocijacija, preduzea i sl. (u
daljem tekstu pod jednim pojmom "izvoa").
Pojedinani izvoai, koistituisani i orijentisaii sa primarnim ciljem uspjene
realizacije projekta, mogu se podijeliti u dvije kategorije:
Izvoai koji svoje prihode ostvaruju izvodei projekte za druge korisnike arhitektonske firme, graevinske firme, konsultanti, itd.
Izvoai koji odreuju sistem organizacije zavisno od prirode projekta.
Ovi izvoai imaju ustanovljen svoj sistem organizacije i upravljanja tako da se lako
mogu prilagoditi pojedinanim projektima. Uobiajeno je da je njihov finansijski sektor
prilagoen za istovremeno voenje vie raznolikih projekata.
Izvoai koji nisu konstituisani prema projektima, imaju organizaciju ustanovljenu sa
ciljem da pokuaju uspjeno ispuniti projektne potrebe. Odsustvo projektno
orijentisanog sistema obino ini upravljanje teim i kompleksnijim.
Pojedini izvoai razvili su sopstvene sisteme vrednovanja rada, normi, ponaanja i
oekivanja od projekta. NJihove procedure i poslovna politika su jedinstvene i
prepoznatljive na tritu i esto imaju direktan uticaj na realizaciju projekata.
39

Unutranja struktura izvoaa esto donosi i ogranienja u optimalnom koritenju
resursa pri realizaciji projekta. Organizaciona struktura moe iroko da varira od
funkcionalne do projektne.
Klasina funkcionalna organizacija predstavljena je hijerarhijom u kojoj svaki
zaposleni ima i zna svoga pretpostavljenog. Osoblje je grupisano prema
specijalnostima, ncr. marketing, projektni sektor, finansijski sektor itd. (tzv. vertikalna
organizacija).
Nasuprot tome, projektno orijentisana izvoaka organizacija je ona kod koje se
zaposleni angauju istovremeno na vie projekata a rukovodilac projekta ima punu
autonomiju i mo odluivanja u angaovanju radnika, sredstava i drugih potreba za
svoj tim koji realizuje neki projekat (tzv. horizontalna organizacija).
Najsavremeniji oblik unutranje organizacije je tzv. matrina organizacija koja ima
karakteristike i funkcionalnog i klasinog tipa organizacije. Uloga rukovodioca
projekta je vie koordinirajua nego upravljaka a radnici se za projektni tim angauju
iz svih sektora firme (sa punim ili ne-punim radnim vremenom) i na odreeno vrijeme.
Projektni tim razvija sopstvene procedure rada, izvjetavanja i upravljanja projektom.
Jedini, odnosno, glavni pokazatelj uspjenosti je projekat realizovan kvalitetno, na
vrijeme i u okviru predvienog budeta.
3.4.
Projektni proces
Realizacija projekata se sastoji od realizacije pojedinih procesa, tj. serije akcija koje
treba da daju rezultate. Procese izvode izvrioci (ljudi) i obino se procesi dijele na
dvije grupe:
Procesi opteg upravljanja projektom - opis i organizovanje rada na realizaciji
projekta
Procesi orijentisani na finalni proizvod - specifinosti graevinskog objekta
Obe vrste procesa se meusobno preklapaju i cijelo vrijeme realizacije projekta se
nalaze u interakciji. Nije mogue definisati sadraj projektnih procesa ako ne postoje
osnovna znanja o tome kako realizovati graevinski objekat. Procesi unutar jedne
faze projekta mogu se definisati u pet grupa:
Proces poetka - utvrivanje da li projekat ili faza treba da ponu i odluka za
tu aktivnost;
Proces planiranja - preduzimanje svih aktivnosti da bi se projekat mogao
realizovati;
Proces izvoenja - koordinacija radne snage i ostalih resursa na realizaciji
projekta;
Proces kontrole - osiguranje da e projekat biti izveden prema zadanim
uslovima, praenje realizacije i ispravljanje greaka;
40

Proces zatvaranja radova - formalno prihvatanje faze ili projekta.
41

3.5.
Elementi neophodni za upravljanje projektom
Pod elementima neophodnim za upravljanje projektom podrazumj evaj u se saznanja

i praksa u ovoj oblasti kao i komponentni procesi svake podgrupe u realizaciji
projekta. Ovi procesi su organizovani u devet grupa:
1. Sagledavanje cjeline projekta; sadri procese koji obezbjeuju da svi razliiti
elementi projekta budu pravilno koordinisani.
2. Obim projekta; sadri procese koji obezbjeuju ukljuenje svih radova
potrebnih za uspjenu realizaciju projekta.
3. Vremenski rokovi; sadre procese koji obezbjeuju da e projekat biti zavren
na vrijeme.
4. Trokovi; sadre procese potrebne da se projekat realizuje u okviru
odobrenog budeta.
5. Kontrola izvoenja; procesi obezbjeuju sve potrebne uslove da bi projekat
zadovoljio razloge zbog kojih se realizuje.
6. Potrebe radne snage; procesi obezbjeuju najefikasniju upotrebi radne snage
pri realizaciji projekta.
7. Informacije, procesi obezbjeuju proizvodnju, prikupljanje, podjelu i
pohranjivanje informacija potrebnih za realizaciju projekta.
8. Rizik; procesi obezbjeuju identifikaciju, analizu i aktivnosti prema projektnim
rizicima.
9. Nabavke, definisanje procesa potrebnih pri nabavci roba i usluga od treih
lica.
42
43

3.5.1. Formulisanje projekta
U ovoj fazi ialaze se procesi koji moraju osigurati da razliiti elementi projekta budu
na istoj osnovi proueni i zatim pravilno koordinisani. Ovo najee predstavlja jedai
vid poreenja i vrednovanja alternativa sa ciljem da se to prije i u to veoj mjeri
ostvare ciljevi projekta. Uglavnom, sastoji se od tri najvanija procesa:
Plan razvoja projekta, gdje se u obzir uzimaju rezultati prethodnih faza ili
istorijski podaci, organizacioni problemi, finansijska ogranienja, itd. ime se
stvara koherentan dokument koji se koristi kao osnovni plai tokom izvoenja i
kontrole projekta;
Plan izvoenja, je proces izvoenja samih radova. Najznaajniji dio odobrenog
budeta bie upravo ovdje i utroen te se stoga moraju koordinisati sve
funkcionalne veze unutar izvoaa, sa investitorom, odnosno sa svim
uesnicima u realizaciji projekta.
Plan izmjena u projektu, je proces koji treba koordinisati sve promjene tokom
realizacije projekta. Prouavaju se uticaji moguih promjena, odreuje
trenutak kada do njih dolazi i na koji nain se projekat prilagoava
promjenama. Cilj je da se promjenama uiaprijedi efektivnost rada, odnosno,
da se poveaju ukupne koristi za sve uesnike u projektu.
3.5.2. Obim projekta
Neophodno je definisati procese koji e obezbjediti da se u projektu predvide svi
potrebni radovi, i to samo radovi neophodni za uspjeno izvoenje projekta. Primarno
se definie i kontrolie ta jeste ili nije ukljueno u projekat i to po sljedeim
procesima:
Poetak - zvanino se odobrava poetak nove faze projekta. Formalno to
znai da je utvreno postojanje novog projekta, odnosno, da se u postojeem
projektu prelazi u novu fazu pri emu se koriste razliiti kriteriji i metode za
selekciju projekata (finansijski kriteriji, opti interes, itd., odnosno, finansij skomatematiki algoritmi i metode prorauna).
Plan obima - Ovo je proces iji je konani rezultat potpisani sporazum na bazi
kojeg e se projektni tim i investitor sporazumjeti, odnosno donositi odluke u
budunosti, o tome kada i u kom trenutku je koja faza ili projekat u cjelini
zavren.
Definisanje obima - u ovom procesu se kompleksnije razmatra sama priroda
projekta i krajnji rezultat definie kao vei broj manjih rezultata, a sa ciljem
tanijeg definisanja trokova, vremena i potrebnih resursa, mjerljivosti
rezultata te definisanja odgovornosti.
Verifikacija - je proces u kome svi uesnici u projektu prihvataju definisani
obim projekta, to zahtijeva reviziju i uvjerenje da e projekat moi biti u
potpunosti i na vrijeme zavren.
44

Plan kontrole promjene obima - je proces u kojem se razmatra uticaj svih
faktora na mogue promjene obima projekta. Ova kontrola mora se provoditi
zajedno sa ostalim kontrolnim procesima (vrijeme, trokovi, kvalitet,...)
3.5.3. Vrijeme izvoenja
U ovoj fazi nalaze se procesi koji moraju osigurati da se projekat zavri u planiranom
vremenu. Veoma su vani, jer polazei sa aspekta pravilnog definisanja trajanja
aktivnosti jedino se moe i stii do realnog dinamikog plana.
Definisanje aktivnosti - ovaj proces zahtijeva definisanje svih specifinih
aktivnosti pratee dokumentacije i to u svrhu dostizanja krajnjih rezultata
projekta. Rezultat ovog procesa je lista svih aktiviosti neophodnih za
realizaciju projekta.
Procjena trajanja i meusobne veze aktivnosti ~ za usvojenu listu aktivnosti
potrebno je, radi kasnije izrade realistinog i dostinog dinamikog plana,
izvriti procjenu trajanja i meusobne veze pojedinih aktivnosti. Kao rezultat
dobijamo jedan od mrenih dijagrama aktivnosti sa definisanim zavisnostima i
trajanjima svih aktivnosti.
Izrada dinamikog plana - U dinamikom planu moramo definisati datume
poetka i kraja svake aktivnosti. Ovaj postupak je iterativan i teoretski se
dobijaju najraniji i najkasniji poetak, odnosno, zavretak svih pojedinanih
operacija. Pri tome se koriste razliite tehnike matematske analize (Critical
Path Method CPM, Program Evaluation and Review Technique PERT,
itd.). Osim toga potrebno je i pokuati da se povezivanjem pojedinih operacija
(npr. poetak betoniranja temelja iako svi iskopi nisu zavreni i sd.), a uz
uvaavanje obima projekta, skrati ukupno vrijeme trajanja projekta.
45

Plan kontrole dinamikog plana Tokom izvoenja radova neophodno je
stalno vriti reviziju i kontrolu usvojenog dinamikog plana sa ciljem
spreavanja nastajanja negativnih uticaja na projekat. Ovdje se definiu
procedure - kako, kada i zato moe doi do izmjena u dinamikom planu.
3.5.4. Trokovi projekta
U ovom dijelu neophodno je objediniti procese koji e osigurati zavretak projekta u
okviru odobrenog budeta. Primarni zadatak je ustanoviti trokove resursa
neophodnih za zavretak pojedinih aktivnosti projekta. Ovdje se, takoe, mora voditi
rauna i o interesima uesnika u projektu te o odlukama koje se donose tokom
realizacije a usko su povezane sa visinom trokova (npr. limitirajui reviziju tehnikog
projekta - i time smanjujui aktuelne trokove - mogu se izazvati nepredvidivo visoki
trokovi tokom izvoenja i eksploatacije). Najvaniji procesi u ovoj fazi su:
Plan potrebnih resursa - odrediti koji e resursi (radna snaga, oprema,
materijal) i u kojem obimu biti upotrebljeni za realizaciju svake aktivnosti.
Veoma je vano da se projektni tim upozna sa lokalnim uslovima, standardima
i pravilima;
Procjena trokova - radi se propjena trokova resursa potrebnih za zavretak
aktivnosti i to prvenstveno na bazi raspoloivih alternativa. Ovdje se mora
napraviti razlika od cijene aktivnosti - jer to je poslovna odluka i od nje zavisi
koliki profit e biti ostvaren;
Veliina trokova - alociraju se ukupni trokovi za sve radne operaciju sa
ciljem da se mogu odrediti i pratiti rezultati realizacije projekta;
Kontrola trokova - kontroliu se promjene u projektu u odnosu na ukupno
odobren budet projekta.
3.5.5. Kontrola kvaliteta
Pod kontrolom kvaliteta podrazumjevaju se sve aktivnosti koje e obezbijediti da
projekat zadovolji sva oekivanja. U ovoj fazi odreuju se politika kvaliteta, ciljevi i
odgovornost za poslove, kao to su: planiranje kvaliteta, kontrola kvaliteta,
dokazivanje kvaliteta i poboljanje kvaliteta radova na projektu. Kvalitet izvedenih
radova zavisi od osobina ugraenih materijala, primijenjenih tehnologija graenja,
vrste koriene opreme, kvaliteta rada i ispunjavanja svih tehnikih propisa i
standarda. Savremeno shvatanje kvaliteta jeste ispunjenje svih zahtjeva uesnika u
projektu i definisano je serijama 180 standarda (9000,10000, itd.). Glavni procesi su:
Planiranje kvaliteta - identifikuju se propisi i standardi kvaliteta relevantni za
projekat te odreuje nain kako ih ispotovati;
Dokazivanje kvaliteta vri se procjena kvaliteta aktivnosti u okviru faza
projekta sa ciljem prethodnog dokazivanja da e one kasnije odgovarati
zahtjevanim standardima;
46

Kontrola kvaliteta - vri se ispitivanje rezultata faza projekta sa ciljem
dokazivanja da one odgovaraju zahtjevanim standardima
3.5.6. Radna snaga
Vjerovatno da je najtea faza rada na realizaciji projekta ispravan odabir radne snage
pomou koje e se na optimalan nain dostii ciljevi projekta. Poevi od izbora
rukovodeeg kadra, dogovora sa njim, motiviranja i obuke, preko formiranja radnih
timova pa do procjene mogunosti radnika, odnosa izmeu radnika, njihove
zdravstvene zatite, zatite na radu i na kraju pregovaranja i rjeavanja eventualnih
konflikata - sve je to zadatak projektnog tima, odnosno projekt meiadera.
Iako postoje razliita shvatanja o obimu, najvaniji procesi u ovoj fazi su:
Planiranje organizacije rada na projektu - ukljuuje u sebe identifikaciju,
dokumentovanje i dodjelu uloga u realizaciji projekta, odgovornost kao i
obaveze izvjetavanja.
Obezbjeivanje radne snage ~ esto je nemogue obezbijediti najbolju
moguu radnu snagu pa je zato veoma vano planirati projekat i uskladiti ga
sa mogunostima dostupne radne snage. Potrebno je utvrditi njihovo ranije
radno iskustvo, lini interes za rad, psiho-fizike osobine i sl.
Poboljanje efekata rada ~~ tokom realizacije projekta, praenjem efekata
radne snage, utvruju se trenutne mogunosti pojedinaca i funkcionalnost
formiranih timova. Na osnovu rezultata preduzimaju se razliiti vidovi aktivnosti
na poboljanju efekata rada (nagraivanje, kanjavanje, unapreenje i sl.).
Kontrola potreba radne snage ~ sa tokom realizacije projekta stalno se prati
efikasnost i broj angaovane radne snage te na vrijeme poduzimaju aktivnosti
na eventualnom usaglaavanju sa usvojenim dinamikim planom.
3.5.7. Informacije
U ovoj fazi projekta osiguravaju se procesi koji e omoguiti stvaranje informacija u
prihvatljivom vremenskom roku, njihovo prikupljanje, raspodjelu i arhiviranje. Ovdje
se definiu veze izmeu osoblja, ideja i informacija neophodnih za uspjeh projekta.
Svaki pojedinac ukljuen u projekat mora biti svjestan uloge i odgovornosti da
proizvede, primi i poalje informaciju u "jeziku" projekta (izbor medija, stil, tehnike
prezentacije, itd.). Na samom poetku projekta definiu se, takoe, stepen tajnosti i
nivo dostupnosti informacija pojedinim uesnicima u projektu kao i odgovbrnost za
njihovu (zlo)upotrebu.
Glavni procesi u ovoj fazi realizacije projekta su:
Planiranje komunikacija ~ odreuju se potrebe za informacijama kod svih
uesnika u projektu (kome je informacija potrebna, kada i kako e mu ona biti
47

dostavljena). Definie se i tehnologija ili metod za transfer informacija kao i
odgovornost za obezbjeivanje pravovremene i tane informacije.
Distribucija informacija - Ovo je proces u kome se vri implementacija plana
izvjetavanja. Poiljalac informacije je odgovoran da njegova informacija bude
jasna i kompletna tako da je primalac moe pravilno razumjeti. Primalac je
duan ne samo da potvrdi prijem informacije ve i da je razumio njenu sutinu.
Informacije se mogu razmjenjivati putem razliitih metoda, od manuelnih do
onih stvorenih putem elektronskih baza podataka.
Izvjetavanje - proces u kome svi uesnici u projektu primaju informacije o
nainu upotrebe raspoloivih resursa sa ciljem to efikasnije realizacije
projekta. Karakteristini su izvj etaj i o stanju proj ekta, napredovanju projekta
kao i predvianja o buduem toku projekta (stanje radova, rokovi, procjena
rizika, trokovi, itd. uvijek su prisutne kategorije u izvjetajima).
Administrativna kontrola - Tokom realizacije svake faze projekta proizvede se
veliki broj informacija (dopisa, izvjetaja i sl.) te je neophodno njihovo praenje
i pravilno arhiviranje. Ne smije se dozvoliti gubitak niti jedne informacije koja
moe biti vana i korisna za kasniji tok projekta.
3.5.8. Rizik
Ovdje su zastupljeni procesi potrebni za identifikacij u, analizu te preduzimanje
odgovarajuih aktivnosti u odnosu na rizike u realizaciji projekta. Dobro procijenjen
rizik prua mogunost ostvarivanja dobiti, odnosno, loa procjena ili
neprepoznavanje dovodi do gubitka pri realizaciji projekta, Glavni procesi pri tome
su:
Identifikacija rizika - vri se analiza toka i pretpostavljaju se (odnosno
prepoznaju) rizici koji mogu negativno uticati na realizaciju projekta. Rizici se
dijele na unutranje (one na koje projektni tim moe uticati - procjena
trokova, angaovanje radne snage) i vanjske (na koje projektni tim ne moe
uticati - promjena visine poreza, promjene cijena na tritu i sl.).
Vrednovanje rizika - ukljuuje vrednovanje rizika i meuzavisnost aktivnosti
koje su zahvaene rizikom, a u cilju to bolje pripreme i odgovora na nastale
rizike.
Plan aktivnosti - definiu se mogunosti djelovanja sa ciljem odgovora na
izloenost riziku. Uopte, mogue su tri vrste aktivnosti:
=> prevencija - projektni tim moe da pretpostavi odreene rizike i na vrijeme
preduzme mjere za njihovo spreavanje;
=> kontrola tokom rizinih aktivnosti i redukovanje moguih negativnih uticaja;
=> prihvatanje posljedica nastalih uslijed realizovanja rizinih aktivnosti.
48

Kontrola rizinih aktivnosti - vano je sprovoenje plana promjena sa kojim bi
se odgovorilo na rizike u toku realizacij e proj ekta. Kada se promj ene j
ednom poj ave neophodno je ciklino vriti njihovu identifikaciju i pronjenu te
pripremiti odgovore na mogue rizike. Vano je na poetku shvatiti, da ma
kako bila kompleksna i sveobuhvatna uraena analiza i predvianje pojave
rizika, nikada nije mogue sve rizike predvicjeti, a posebno ne stepen njihove
vjerovatnoe i uestalosti.
3.5.9. Nabavke
Pri realizaciji bilo kojeg projekta javlja se potreba za nabavkama materijala i/ili radne
snage i/ili mehanizacije i/ili usluga, Ovdje razlikujemo dva vida nabavki: nabavke u
javnom sektoru (to se finansira iz javnih fondova, odnosno, budeta) i ostale
nabavke (koje preduzimaju izvoai pri realizaciji projekata).
Kod oba vida nabavki sutina je ista: proces mora biti transparentan i javan jer se
time obezbjeuju i najpovoljnije cijene u posmatranoj nabavci. Nabavke mogu biti
otvorene (ponude od svih ponuaa) i selektivne (od odabranih ponuaa nakon
izvrene predkvalifikacije). Osnovni procesi u ovoj fazi projekta su:
Plan licitacija - u svakom projektu mora se napraviti plan potrebnih nabavki (na
osnovu liste aktiviosti i potrebnih resursa) i plan licitacija (na osnovu
dinamikog plana).
Licitacija - osim to svaka licitacija treba da bude javna i transparentna, ona
mora da sadri i druge elemente koji omoguavaju jednake uslove za sve
ponuae. To se, prije svega, odnosi na jasno definisan obim i tehniku
specifikaciju traenih roba ili usluga te na uslove i vrijeme isporuke. Tzv.
tenderska dokumentacija obavezno mora sadravati uslove ugovora (opte i
posebne), nacrt ugovora kao i upute za ponuae i formulare za traene
podatke i garancije.
Izbor nabavljaa - Potencijalnim isporuiocima mora se ostaviti dovoljan rok za
dostavljanje poiuda te jasno definisati kriteriji na osnovu kojih e biti izvrena
procjena ponuda. U principu, nakon otvaranja ponuda, nije dozvoljeno dalje
pregovaranje o ponuenim uslovima sa najpovoljnijim ponuaem, jer se time
drugi ponuai dovode u neravnopravan poloaj.
Kod radova su u optoj primjeni uslovi ugovora po R101S~up, a kod nabavki roba u
primjeni su razliita pravila ESE . Osim specijalizovanih organizacija UN i mnoge su
meunarodne finansijske institucije (Svjetska banka i njene orgaiizacije, Evropska
banka za obnovu i razvoj, i sl.) razvile svoje sisteme i pravila za sprovoenje procesa
nabavki ako se finansiraju iz njihovih sredstava. Pregled i evaluacija ponuda te
prijedlog izbora ponuaa uvijek se vri komisijskim putem, uz zagarantovanu tajnost
dostavljenih podataka i punu nezavisnost rada komisije. Najpovljnija ponuda ne mora
49

biti ona sa najniom cijenom (veoma vani elementi su rok isporuke, vrijeme i nain
plaanja, garancije, itd.).
Ugovaranje - Ugovaranje je najjednostavniji posao ako je proces licitacije bio
dobro pripremljen i dobro proveden. Poto je ponua ve ranije kroz
tendersku dokumentaciju upoznat sa uslovima ugovora, kupac obavjetava
najpovoljnijeg ponuaa da prihvata njegovu ponudu i zakazuje termin
notpisivanja ugovora. Tek nakon potpisa ugovora obavjetavaju se ostali
ponuai da njihova poiuda nije prihvaena i vraaju im se, eventualno
dostavljene, garancije uz ponudu.
Kontrola isporuka i zatvaranje ugovora - proces nabavke se ne zavrava tek
isporukom materijala i/ili radne snage i/ili mehanizacije i/ili usluga ve
njegovim praenjem i istekom garantnog roka (ako je zahtijevan). Zbog toga je
ovaj proces kljuan za realizaciju tekueg projekta ali i za budue projekte jer
se kroz njega prikupljaju neophodne informacije za nove nabavke. Kod velikih
nabavljaa neophodno je formirati posebna odjeljenja koja prate stanje i
analiziraju uslove trita i biraju najpovoljnije vrijeme i uslove za svoje
nabavke.
3.6.
Uticaj projekata na okolinu
Moderno doba je donijelo i nove poglede na ivot i prostor u kome ivimo. Ve

negdje iza 1960.godine primjetna su nastojanja da se pri realizaciji velikih kapitalnih
objekata kao jedan od kljunih faktora za njegovu ocjenu uzme i mogui uticaj
projekta na okolinu.
Svi projekti koji se finansiraju iz sredstava meunarodnih kredita moraju imati uraen
odgovarajui ekoloki elaborat i iz njega proistekle potrebne saglasnosti. U Republici
Srpskoj u toku je donoenje Zakona o zatiti okoline.
Prema savremenim pogledima i iskustvima u radu sa projektima, procjenu uticaja
projekata na okolinu treba raditi u vrlo ranoj fazi projektnog ciklusa. U sutini,
procjena uticaja na okolinu predstavlja istraivanje i vrednovanje uticaja projekta na
ljude, floru, faunu, zemljite, vodu, vazduh, klimu, pejza, kulturnu i istorijsku batinu
te procjenu moguih interakcija izmeu navedenih oblasti.
Dobijeni rezultati se procjenjuju i kompariu u razliitim varijantama sa pozitivnim i
negativnim efektima uticaja te se sankcioniu i sve potrebne mjere za preventivu i
ublaavanje uticaja. Kljuna pitanja na koja je potrebno odgovoriti su:
Koji su pozitivni i negativni efekti uticaja projekta na okolinu;

Kada efekti nastaju;
Gdje efekti nastaju;
Kakve su karakteristike efekata;
Kakve mjere se mogu preduzeti.
50

Procjena uticaja projekta na okolinu treba da rijei i razliite interese i mogua
sukobljavanja u toku realizacije projekta i u fazi eksploatacije. Svrha procjene je i
otvoreniji pristup znaajnim projektima kroz uee javnosti i postizanje interaktivnog
djelovanja razdiitih interesnih grupa.
Da bi se dobili odgovori na sva pitanja u sveobuhavtnoj pronjeni uticaja na okolinu,
cijeli proces se moe podijeliti u tri faze rada:
Definisanje i dimenzioniranje u cilju identifikacije efekata i odreivanja
projektnog zadatka (odreivanje nadlenih institucija, grupa i eksperata,
definisanje kljunih oblasti uticaja i interesnih grupa);
Procjena uticaja koja se odnosi ia proces identifikacije, pregled i kompletiranje
informacija, alternative, konsultacije, prognoziranje, vrednovanje, identifikacija
potrebnih mjera, prezentacija rezultata i konani rezultati;
Post-projektni izvjetaj koji obuhvata pregled i reviziju rezultata, proces
donoenja odluke, implementaciju projekta, monitoring u cilju osiguranja
predvienih mjera i kontrolu da li su se prognozirani efekti ostvarili.
Zbog nepostojanja domae pravne regulative mogua je primjena razliitih propisa i
uputstava iz ove oblasti Evropske unije , odnosno, meunarodne organizacije za
standardizaciju (180 standardi), itd.
51
4. INVESTICIONI PROCES
4.1.
Uvod
Investicioni proces obuhvata aktivnosti potrebne za realizaciju izgradnje investicionog

projekta. To je naroito sloen proces koji se sastoji iz velikog broja faza i
pojedinanih aktivnosti.
Kako su proizvodni procesi u graevinarstvu stohastikog karaktera te
podrazumijevaju neizvjesnost u odnosu na planirano vrijeme izgradnje i trokove, a
uz to obino na vie lokacijski udaljenih mjesta, funkcionie vie organizovanih
podsistema u sklopu realizacije istog cilja, jasno je da su izgradnja i upravljanje
izgradnjom izuzetno kompleksan zadatak.
Zbog toga se uglavnom koristi termin "investicioni projekat" umjesto "graevinski
projekat" jer se tokom izgradnje, pored graevinskih, realizuje i veliki broj raznovrsnih
aktivnosti, od verifikacije ekonomske i drutvene opravdanosti investicije, do
ugovaranja, isporuke, montae, transfera tehnologije, obuke, itd.
Svaki investicioni projekat podlijee provjeri-reviziji dokumentaciono-informacione
osnove koja sadri relevantne parametre za donoenje konane odluke o
prihvatljivosti projekta.
Prema vaeoj praksi investiciono-tehniku dokumentaciju ine:
Investicioni program - elaborat u kome se definie investicioni objekat koji e
se graditi, daje analiza uslova za izgradnju i izlae opravdanost izgradnje tog
objekta;
Projekat tehnologije - elaborat u kome se definiu tehnoloki postupci i
procesi u toku izgradnje;
Projektni zadatak - sadri kvalitativno i kvantitativno odreene elemente za
projektovanje za sve faze projekta i definie ga investitor.
Tehnika dokumentacija - ini je jedan ili vie projekata potrebnih za
izvoenje objekta i sadri u sebi tekstualne, raunske i grafike dijelove kojima
se potpuno definiu sva tehnika rjeenja potrebna za izvoenje svih vrsta
radova. Tehnika rjeenja u projektu moraju biti usklaena sa odgovarajuim
tehnikim propisima (tehnike mjere, normativi, standardi i sl.).
Investicioni projekat mogue je posmatrati sa vie aspekata, i to od onih osnovnih
(finansijkih, administrativnih, itd.) pa do tehniko-tehnolokih. Generalno se mogu
uoiti dva pristupa realizaciji investicionog projekta, i to:
Sa aspekta investitora (organizacija kojoj je povjerena odgovornost da
raspolae finansijskim sredstvima potrebnim za realizaciju investicionog
projekta),
Fazu formiranja koncepcije projekta, koja prestaje sa donoenjem odluke o
investiciji
52

Faza realizacije, koja se zavrava istekom garantnog roka i
Faza eksploatacije.
Sa aspekta izvoaa radova faze realizacije investicionog projekta mogu se
definisati kao
Istraivanje trita
Izrada ponude
Ugovaranje
Izrada dokumentacije i priprema realizacije
Izgradnja objekta
Finansijska realizacija
Arhivski projekat i baze podataka.
4.2. Investicioni program
Investicioni program je elaborat kojim se utvruje ekonomska i drutvena
opravdanost ulaganja sredstava, te analiziraju tehkiki, ekonomski i drugi uslovi
izgradnje. Planiranje trokova projekta vri se realizacijom investicionog programa.
Struktura investicionog programa zavisi od vrste objekta, uslova lokacije na kojoj se
objekat realizuje, vaeih standarda i zakonskih propisa a vrijednost pojedinih stavki
od uslova trita.
Prema naem Zakonu o ureenju prostora izrada investicionog programa (uostalom
kao i idejnog rjeenja i idejnog projekta u fazi projektovanja) je fakultativna. Meutim,
investicioni program predstavlja osnovni izvor informacija i podataka za formiranje
finansijske konstrukcije projekta i prua mogunost za praenje i analizu ulaganja
finansijskih sredstava tokom graenja.
Prije 1992. g. postojala je zvanina metodologija za planiranje investicionih projekata,
meutim, njena primjena za objekte saobraajne infrastrukture bila je limitirana.
Na inicijativu Svjetske banke jo 1974.godine za SFRJ je uraeno uputstvo za izradu
studija izvodljivosti puteva , koje se kao osnova, sa izmjenama vezanim prvenstveno
na uvoenje oblasti ekologije kao nove kategorije pri procjeni, a nastalim u periodu
1991-1996, i danas koristi kod ocjene projekta koji se finansiraju sredstvima
meunarodnih finansijskih institucija.
U Srbiji je doneen Pravilnik o sadrini i obimu prethodne studije opravdanosti i
studije opravdanosti (Sl.glasnik 39/99) koji se, kao dovoljno dobar dokument, moe
koristiti kao vodi pri izradi investicionog programa ali opet veoma teko za objekte
linijske infrastrukture.
Investicioni program moemo posmatrati kao:
Pripremu investicionog projekta - to obuhvata pojavu ideje o potrebi
investiranja, identifikaciju moguih i prihvatljivih investicionih rjeenja i
procjenu koristi i trokova svakog investicionog rjeenja.
53

Ocjenu investicionog projekta - to obuhvata definisanje kriterijuma i izbor
metoda za ocjenu moguih i prihvatljivih investicionih rjeenja, izradu
analitiko- dokumentacione osnove za izbor projekata i donoenje investicione
odluke.
U pripremi investicionog projekta uobiajeno je, ali ne i obavezno, da se rade studija
povoljnosti (Opportunity studyu), prethodna studija opravdanosti (Prefeasibility study)
i studija opravdanosti (Feasibility study).
Problem ocjene ekonomske prihvatljivosti (efikasnosti, rentabilnosti) investicionog
projekta ima kompleksan karakter i zadire u iroku sferu metodologije ekonomske
analize. Pojedini uesnici u procesu investiranja imaju razliit stav i ocjenu buduih
efekata investicija. Oekivani efekti se moraju kvantifikovati na osnovu prethodno
utvrenih metoda primjenom jednog ili vie, odnosno, itavog sistema kriterija.
Pitanje odabira kriterija je metodoloko pitanje i prvenstveno zavisi od namjene
objekta. Svaki objekat ima odreene specifinosti u graenju i kasnijoj eksploataciji
ali ih sa stanovita efekata moemo podijeliti na neposredne (komercijalne) i
posredne (drutveno-korisne) efekte.
Navedeni elementi vrednovanja iniciraju i odgovarajui izbor kriterija. Ocjene
komercijalnih efekata obuhvataju sagledavanje finansijskih uinaka koji se vrednuju
kao direktni uinci na osnovu individualnih preferencija, dok se drutveni efekat
vrednuje osnovnim i dodatnim doprinosom projekta na ue, odnosno, ire okruenje.
Zbog toga je posebno znaajno detaljno sagledavanje funkcionalne namjene objekta,
odnosno, koje od efekata projekta treba pri ocjeni preferirati (npr. kod industrijskih
objekata prednost se daje finansijskim parametrima - poveanje proizvodnje, dobiti i
sl. a kod infrastrukturnih objekata kao to su pruga, put, hidroenergetski objekti
prednost pri vrednovanju imaju prije svega drutveni efekti).
Nakon izrade investicionog projekta, posebno studije opravdanosti u kojoj je izvrena
onjena prihvatljivosti, daje se zbirna ocjena projekta.
Investiciona odluka predstavlja prihvatanje odreenog rjeenja nakon razmatranja
vie varijanata. Posebnu panju u pripremi investicione odluke treba posvetiti
primjeni kvalitativno-analitikih metoda, jer se u osnovi izbora ovog ili onog projekta
nalazi to je mogue tanije kvantitativno odreivanje trokova i prihoda projekta.
Mogunost primjene pojedinih metoda zavisie od okolnosti pod kojim se donosi
investiciona odluka. Nema univerzalne metode koja bi u svim situacijama dala
zadovoljavajue rjeenje.
Zbirna ocjena projekta na osnovu prethodnih informacija treba da obuhvati:
Eliminacione kriterije
Funkcionalne kriterije
Deskriptivne kriterije.
54

Odreivanje parametara, koji su polazne osnove za provjeru ocjene projekta, zavisi
od toga sa kojeg aspekta se vri ocjena projekta.
Ukoliko se ocjena projekta vri sa stanovita ekonomske ocjene parametari kod
pojedinanih kriterija su sljedei:
Eliminacioni kriteriji obuhvataju: vrijeme povrata uloenih sredstava, neto
sadanju vrijednost i internu stopu rentabilnosti;
Funkcionalni kriteriji obuhvataju likvidnost projekta
Deskriptivni kriteriji obuhvataju statike indikatore (ukupan prihod, broj
radnika, bruto zarada i sl.)
Ukoliko se ocjena projekta vri sa stanovita drutvene ocjene potrebno je iskazati i
sljedee parametre:
Eliminacioni kriteriji obuhvataju drutvenu neto sadanju vrijednost i
ekonomsku stopu rentabilnosti
Funkcionalni kriteriji obuhvataju vrijeme povrata udoenih sredstava, neto
sadanju vrijednost i internu stopu rentabilnosti;
Deskriptivni kriteriji obuhvataju dopunske kriterije.
Eliminacioni kriteriji se izvode iz trino-finansijske ocjene projekta te je osnovna
informaciona osnova ekonomski i finansijski tok projekta. Ekonomski tok projekta se
izvodi iz bilansa uspjeha i daje elemente za ocjenu profitabilnosti projekta. Finansijski
tok projekta prua informacije o prihodima i rashodima finansijskih sredstava i o neto
novanom toku, koji je osnova za diskontovanje, te se na osnovu dobijenih podataka
daje ocjena o likvidnosti projekta.
4.3. Formiranje cijene investicije
Investiranje predstavlja takvu aktivnost u kojoj se ulau novana sredstva u odreenu
vrstu dobara ili rada a ijim e se koritenjem u budunosti ova sredstva vratiti
uveana. Pojam je latinskog porijekla "investitio" i znai ulaganja u realna dobra, tj
dobra u izgradnji. Investicije se mogu preduzimati iz ekonomskih, socijalnih ili nekih
drugih razloga. Potrebe za investiranjem su uvijek vee od raspoloivih sredstava, a
osnovni uslov za ulazak u nove investicije jeste da njihova efektivnost bude to vea,
odnosno da donese to veu dobit.
Kada se pristupa izgradnji odreenog graevinskog objekta, bez obzira na njegov
karakter, moraju se uvaiti ukupni izdaci koji obuhvataju:
1.
2.
3.
4.
5.
Trinu cijenu zemljita (eksproprisanu vrijednost),

Trokove pribavljanja, pripremanja i opremanja zemljita,
Trokove ienja terena i uklanjanje starih objekata,
Trokove projektovanjai revizija,
Administrativne trokove (dozvole, saglasnosti,.,.),
55

6. Trokove graenja,
7. Trokove opremanja (prikljuci,...)
8. Trokove odravanja,
9. Trokove finansiranja (kamate i sl.)
10. Trokove korienja i upravljanja,
11. Profit.
Kompenzaciju za uloenu radnu snagu, materijal i opremu izvoa radova ostvaruje
samo kroz trokove graenja, odnosno izraenu svoju cijenu radova.
Cijene radova mogu biti:
Proizvodne (koje obuhvataju samo trokove proizvodnje);
Prodajne (obuhvataju trokove proizvodnje, rizik, dobit, prodaju, reklamu i
propagandu);
Ugovorne (obuhvataju radove i trokove ugovorene izmeu investitora i
glavnog izvoaa radova).
Pojam troak povezan je sa proizvodnjom, a u praksi se razlikuju direktni trokovi i
indirektni trokovi. Direktni trokovi ukljuuju sve izdatke za radnu snagu i materijal,
te profit izvoaa radova. Indirektni trokovi obuhvataju sve druge trokove, kao to
su administrativni, finansijski, kamate, osiguranja, itd. U graevinarstvu je jo vana
podjela na fiksne (trokove ulaganja) i varijabilne trokove (trokove koji zavise od
vremena).
4.3.1. Osnovna terminologija i definicije
U cilju jasnijeg sagledavanja ekonomskih pitanja i problematike, koja e biti
prezentirana, daje se pregled definicija osnovnih pojmova i termina, koji se najee
upotrebljavaju u ovoj oblasti.
4.3.1.1. Kamatna stopa (interest rate)
Predstavlja cijenu koritenja finansijskih sredstava, a koju korisnik kredita isplauje
davaocu kredita. Za dui vremenski period ta naknada e biti vea, pa se kamata
moe nazvati i vremenskom vrijednou novca.
Na tritu kapitala osim kamatne stope postoji i pojam bruto kamatne stope, u koju
se dodatno uraunavaju i stopa inflacije i stopa rizika.
Kod odobravanja kredita od strane meunarodnih institucija esto je u upotrebi
kamatna stopa poznata pod nazivom LIBOR (London InterBank Offered Rate). To je
veliina stope koja slui za trgovanje na bankarskom tritu u Londonu i proraunava
se na osnovu depozita banaka denominovanih u dolare (tzv. eurodolari- tj depoziti u
bankama zemalja gdje valuta nije dolar) .
56

Razlikujemo prostu i sloenu kamatu. Pod prostom kamatom podrazumijeva se ona
koja se uvijek rauna na istu osnovicu.
Npr.: Kredit K=1000
Kamatna stopa i = 10%
Dug na kraju prve godine K1
K1 = K (1+ i) = 1000 (1+0,10) = 1100
Za isti iznos kredita na kraju druge godine dug e iznositi:
K2 = K (1+ i*2) = 1000 (1+0,10 2) = 1200
Sloena kamata predstavlja takav obraun kamate na pozajmljena sredstva gdje se
poetnom kapitalu, u navedenom vremenskom periodu, dodaje ili izraunava kamata
na kamatu iz prethodnog perioda. Obraunata kamata se ne isplauje ve se svake
godine dodaje na kapital, odnosno dug. Sloena kamata slui kao osnovica za
finansijski proraun efektivnosti investicija.
Npr.: Kredit K=1000
Kamatna stopa i = 10%
Dug na kraju prve godine K1
Dug na kraju druge godine K2, itd.,
K1 = K (1+i) = 1000 (1+0,10) = 1100
K2 = K1 (1+i) = 1100 (1+0,10) = 1210
K3 = K2 (1+i) = 1210 (1+0,10) = 1331
Opti obrazac za utvrivanje sloene kamate glasi:
Kn = K (1+i)n
gdjej e:
Kn kumulativna vrijednost duga
K - poetni dug
i - kamatna stopa
p - broj godina
Vrijednosti za kamatni faktor (1+i)n moe se nai u finansijskim tablicama pod
nazivom Single Payment Compound Factor.
57

Veoma je indikativan i pokazatelj kada se vri obraun kamata. Na primjer, posuditi
novac na godinu dana sa kamatom 12% nije isto kao i posuditi novac sa kamatom od
1% mjeseno. U prvom sluaju, nakon godinu dana vrijednost je
I1=1000 (1+0,12) =1120
a u drugom sluaju je
I2 = 1000 (1+0,01)12 = 1126,82
Anticipativno (dekurzivno) raunanje kamata
Ako je na primjer osnovni dug 1000 i kamatna stopa 10%, pozajmljiva moe dobiti
odmah 1000 a na kraju godine vratiti e ovaj iznos uvean za kamatu, odnosno:
K1= 1000 (1+0,10) = 1100
Anticipativno raunanje kamata predstavlja takav proraun pri kome se kamata plaa
unaprijed smanjenjem poetnog duga. Tako, iznos samih kamata na kraju godine
iznosi
ik = (1000 10)/100 = 100
a pozajmljiva e na poetku godine primiti iznos duga umanjen za iznos kamate,
odnosno 1000 - 100 = 900.
Svi ekonomski prorauni efektivnosti investicija zasnivaju se na dekurzivnom raunu
sloene kamate.
4.3.1.2. Interkalarna kamata
Specifinost objekata infrastrukture i ostalih kapitalnih objekata je da izgradnja
obino traje dui niz godina. Radi to realnijeg sagledavanja ukupnih investicija (gdje
se presjek uvijek radi u nekoj odreenoj godini) potrebno je sraunati i interkalarnu
kamatu. Ona se plaa na uloena sredstva prije putanja opreme ili objekta u
eksploataciju i njen iznos se dodaje ukupnoj vrijednosti investicije.
Obraunava se na sljedei nain:
I (1+i)n -1
-1
m=I1 -I=
n
i
gdje je:
m - interkalarna kamata,
I1 - investicija sa interkalarnom kamatom,
I - investicija,
n - broj godina izgradnje objekta,
58

i - kamatna stopa na godinjem nivou.
4.3.1.3. Diskontna stopa

Utvruje se na osnovu kamatne stope i drugih trokova davaoca kredita koji zavise
od uslova kreditiranja. Zbog svoenja svih ulaganja na sadanju vrijednost ovaj je
parametar ugraen u sve formule prorauna rentabilnosti.
U proraunima se koriste razliite stope diskontovanja. Meutim, u datim uslovima
uvijek postoji jedna odreena stopa koja slui kao mjerilo za orijentaciju pri
odreivanju efektivnosti uloenih sredstava. To je obino najpovoljnija stopa po kojoj
bi se mogla uloiti sredstva u ma koju drugu investiciju i ta njena visina se uzima
izmeu 6% i 12%, zavisno od vrste objekta koji se finansira. Npr, u SAD je to
kamatna stopa po kojoj lokalne (manje) banke otplauju uzete kredite centralnoj
banci i njenu visinu odreuje FOMC (Federal Open Market Committee) - dok veliinu
diskontne stope u drugim zemljama obino odreuje centralna banka.
esto se postavlja pitanje koliko treba uloiti sredstava danas da bi se u odreenom
periodu dobila izvjesna suma novca uz raunanje kamata na kamatu. Ovaj proces se
naziva diskontovanje i vri se prema obrascu:
K=Kn
1
n
(1+i)
faktor = (1+i)n naziva se koeficijent diskontovanja i u finansijskim tablicama moe se

nai pod nazivom Single Payment Present Worth Factor.
Primjer: Koliko danas treba uloiti sredstava ako se na njih obraunava kamata od
10% da bi se poslije 10 godina primilo 2594, pod uslovom da se cijela kamata dodaje
kapitalu, a obraunavanje se vri godinje.
K=Kn
1
n
(1+i)
= 2594
1
10
(1+0,10)
= 2594 0,38554 = 1000
Rok povrata je vrijeme potrebno da se sredstva uloena u investicioni objekat vrate

kroz dobit realizovanu ulaganjem.
59

4.3.1.4. Amortizacija (mortage)
Rije amortizacija potie od latinske rijei "amortire" - umrtviti iz koje se kasnije u
ekonomskoj teoriji razvio naziv amortizacija. Amortizacija se svodi na dva osnovna
vida:
Finansijska amortizacija i
Amortizacija sredstava za rad.
U finansijskoj terminologiji rije amortizacija predstavlja isplatu nekog duga,
obveznica i sl. i u stvari je obezbjeenje vraanja uloenog kapitala.
Amortizacija sredstava za rad izraava izvjestan stepen njihove dotrajalosti kao
posljedicu koritenja. Vrijednost sredstava za rad se postepeno smanjuje, a njena
obnova izraunata i izdvojena u novanom obliku, vri se na taj nain da se nakon
izvjesnog vremena kapital ponovo pretvara u naturalni oblik (opremu).
Veina shvatanja o pojmu amortizacije moe se svrstati u tri glavne teorije, po kojima
je amortizacija:
Postupak za stvaranje potrebnih finansijskih sredstava za nadoknadu
umanjenja vrijednosti osnovnog sredstva;
Postupak za otplatu kapitala uloenog u osnovna sredstva;
Proces prenosa trokova osnovnog sredstva na tekue poslovanje.
U anglosaksonskoj literaturi izraz Depreciation" odgovara naem pojmu amortizacije
sredstava za rad, a "Amortization" pojmu finansijske amortizacije.
Ekonomska teorija poznaje vie sistema i metoda obraunavanja amortizacije, a u
praksi se primjenjuju dva osnovna, i to:
Vremenski sistem, gdje se kod obraunavanja polazi od vijeka trajanja
sredstava za rad kao osnovnog kriterija, a sastoji se od tri metoda obrauna
(konstantni, progresivni, degresivni) koji se razlikuju po visini godinje
amortizovanih iznosa to ulaze u cijenu usluge.
Funkcionalni sistem koji polazi od ostvarenog obima rada kao baze za
utvrivanje amortizacionih iznosa, to zahtijeva dobru i tanu evidenciju
koritenja sredstava za rad.
U Republici Srpskoj nije propisan nain izdvajanja sredstava za amortizaciju, ali
postoje pravilnici koji definiu i propisuju minimalnu veliinu godinje stope
amortizacije. U tabeli 4.2. prikazane su stope amortizacije za pojedine vrste
graevinskih objekata.
Kao to je navedeno za graevinske objekte, slina skala je definisana i za
postrojenja, opremu i mehanizaciju u graevinasrtvu te su pojedine vrijednosti
navedene u tabeli 4.3..
60

4.3.1.5. Anuitet
Rije anuitet potie od latinske rijei annuus - godinji, iz kojeg se kasnije razvio
francuski izraz annuite, prihvaen u ekonomskoj literaturi i oznaava iznos kojim se u
odreenim intervalima otplauje dugoroni kredit. Sastoji se od otplate samog kredita
i kamata na ostatak duga. U naim uslovima kamata se isplauje iz dohotka kao dio
ugovorenih obaveza dok se otplata kredita vri iz dobiti ili amortizacije.
Primjer:
Ako se u periodu od "n" godina ulae iznos od "A" novanih sredstava godinje i na
koja se plaa kamata po stopi od i%, a obraun vri dekurzivno, postavlja se pitanje
koliki treba da bude godinji ulog da bi se na kraju imala suma sredstava "Kn".
Ukupan kumulativni iznos svih uplata uloen uz sloenu kamatu pri godinjem
dekurzivnom obraunu bie:
n
(1+i) -1
i
iz ega dobijamo A=Kn
Kn =A
i
(1+i)n -1
gdje je:
Kn - iznos sredstava u n-toj godini
A - godinji ulog - anuitet
i - kamatna stopa; n - broj godina
Ako u gornju formulu uvrstimo Kn=K (1+i)n
i
A=K (1+i)
n
(1+i) -1
=K
n
(1+i) i
(1+i)n - 1
(1+i)n i
Vrijednost faktora (1+i)n - 1 nalazi se u finansijskim tablicama i naziva se klasinim

koeficijentom amortizacije.
Primjer: Jedna kompanija nabavila je 10 kamiona uvrijednosti 1,5 mil.. Koliki je
anuitet koji e omoguiti amortizaciju tih kamiona za 12 godina uz kamatnu stopu od
8%.
A=?
A=1.500.000
I=1.500.000 n=12 i=8
(1+0,08)12 0,08
(1+0,08)12 - 1
=1.500.000 0,13270=199.050
Ovo je sluaj kada je ostatak vrijednosti kamiona (rezidualna vrijednost) na kraju

vijeka amortizacije jednak nuli. Meutim, u praksi to obino nije tako, jer oprema ima
61

neku prodajnu vrijednost, pa bi se ovaj proraun izvrio na sljedei nain:
Procijenimo da je prodajna vrijednost (V) tih kamiona na kraju vijeka amortizacije:
V=150.000 .
A=(I - V)
n
(1+i) i
(1+i)n - 1
+V i=
12
=(1.500.000 - 150.000)
4.4.
(1+0,08)
0,08
(1+0,08)12 - 1
+150.000 0,08=191.145
Odnos izvoaa radova prema investicionom projektu
Problematika investicija i realizacija investicionog projekta veoma esto se posmatra

samo sa aspekta investitora. Meutim, ovaj proces je veoma znaajan i za
potencijalne izvoae radova, jer kao to je reeno, svaki novi projekat je specifian,
jedinstven i ima novo znaenje, te se za njega treba posebno i pripremiti.
Sa aspekta izvoaa radova, u literaturi, se obino definiu sljedee faze radova:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Istraivanje trita,
Izrada ponude,
Ugovaranje,
Izrada dokumentacije i priprema realizacije,
Izgradnja objekta,
Finansijskarealizacija
Arhivski projekat i baze podataka.
Da bi izvoa ostvario profit pri realizaciji nekog objekta neophodno je da kvalitetno

provede pripreme i realizaciju gore navedenih faza. Sa tog apekta posebno su
znaajne prva i poslednja faza koj e pokazuj u potrebu za kontinuiranim
angaovanjem izvoaa i njegovoj, prevashodno, trinoj orjentisanosti. Uspjena
realizacija ovih faza predstavljaju osnovu za dobru realizaciju ostalih faza.
4.4.1. Faza istraivanja trita
Ova faza obuhvata:
Identifikaciju moguih resursa
Prodajna cijena
Cijena transporta
Analiza moguih dobavljaa
Evidentiranje tehniko-tehnolokih informacija (strune publikacije, sajmovi,
dnevne novine, internet,...)
Analiza i praenje nastupa proizvoaa opreme i mehanizacije;
Analiza i praenje nastupa konkurenata na tritu;
62

Evidentiranje oglasa i konkursa za izradu studija izvodljivosti, projektne
dokumentacije i sl., te praenje planova vladinih organizacija, velikih
privrednih sistema i meunarodnih finansijskih institucija;
Praenje objavljivanja, upoznavanje i analiza pravne (zakoni, odluke, rjeenja)
i graevinske (standardi, uputstva, norme) regulative u oblasti realizacije
investicionih projekata;
Kontakti sa investitorima, prezentacija mogunosti i uspjeno izvedenih
poslova;
4.4.2. Faza izrade ponude
Podrazumijeva kompletnu analizu svih poslova koji proizilaze iz zadatka i formiranje
preliminarne procjene sa dozvoljenim odstupanjem od 10-15%. Izrada ponude
odvija se po unaprijed definisanoj proceduri uz maksimalno koritenje iskustava i
podataka iz prethodnih projekata, podataka iz faze istraivanja trita i baze
podataka samog izvoaa radova. Postoje definisane procedure i metodologija za
pojednostavljenu izradu ponuda u graevinarstvu. Takoe, mnogi od lako dostupnih
softvera na naem tritu u oblasti planiranja i organizacije projekata pruaju
mogunost definisanja ponuda (MS Project, Primavera, ...).
Kalkulacije sa primjenom graevinskih normi su raunski korak u procjeni, ali ne i
najvaniji dio ponuene cijene, roka i kvaliteta
Cijena ponude se formira kalkulacijom sljedeih ulaznih veliina:
koliina utroenog materijala prema normama,

cijena materijala na tritu,
vrijeme zarad prema normama,
cijena radnih sati po grupama,
vrijeme rada i troak rada mehanizacije i opreme,
amortizacija opreme prema zakonu,
trokovi pripremnih radova, reije i ostalih usluga,
trokovi podizvoaa,
profit.
Ako je ponuda definisana kao dokument koj i prethodi stvarau ugovornih odnosa,
ona ima za cilj da odredi bitne elemente ugovora: predmet i cijenu, rok izvoenja,
nain plaanja, ugovorne premije i kazne, uslove promjene cijene i cijelu
administraciju voenja budueg ugovora. Kod nas se poziv za ponudu uobiajeno
upuuje na tri naina:
direktna pogodba (manji poslovi, prethodna dugorona saradnja, aneks
postojeem ugovoru, ekskluzivnost nastupa na tritu i sl.);
ponude po pozivu (investitor po svom izboru vri prethodnu selekciju izvoaa
i nakon toga poziva nekoliko - najmanje tri - da podnesu ponudu);
63

javni poziv za ponude, objavljuje se u javnim glasilima i na kojem mogu
uestvovati svi podobni izvoai. Podobnost izvoaa utvruje se na osnovu
kriterija objavljenih u pozivu za ponude,
Uobiajeno je da u pozivu za ponudu bude definisan i predmet ponude, meutim
deava se da investitor ostavi mogunost za davanje i varijantnog rjeenja,
poboljanja i sl. Ponua mora da bude organizaciono i tehniki na takvom nivou da
se moe upustiti u ovakve sloene ekonomsko-tehniko-tehnoloke analize.
Najvaniji zadatak poziva je ipak da predmet budueg ugovora bude dobro definisan
te da se definiu tehniki uslovi i standardi po kojima e se realizovati projekat.
Obavezni dio poziva je prezentacija optih i posebnih uslovi po kojima e se kasnije
sklopiti ugovor.
Uloga poziva za dostavljanje ponuda jeste da ustanovi i niz pravila po kojima e se
odvijati konani izbor izvoaa. Sastoji se od definisanja niza procedura:
Kada i gdje se ponude predaju,

Ko su podobni izvoai (finansijske i tehnike informacije o izvoaima),
Oblik i jezik ugovora,
Vrijeme i datum otvaranja ponuda,
Period vanosti ponude,
Garancije uz ponudu.
U okviru dokaza podobnosti izvoaa za realizaciju odreenog projekta kljuni su

sljedei elementi: iskustvo izvoaa i njegovog kljunog osoblja na realizaciji
projekata istog ili slinog stepena sloenosti, kvalifikaciona struktura kljunog osoblja,
finansijska sposobnost (vlastita likvidna sredstva ili garancije banaka) te zakonske
pretpostavke za rad na projektu (licence, registracije i dozvole).
Prema uslovima iz zahtjeva za davanje ponude od strane izvoaa, ponude se mogu
razlikovati po svom sadraju, te imamo vie ekstremnih sluajeva:
Cijena prema odreenim elementima (jedinine cijene) i
Jedinstvena cijena za cijeli posao (tzv. klju u ruke - Turnkey)
Graenje i isporuka tehnologije (Know-How)
Meu ovim krajnjim sluajevima u zahtjevima za ponudu postoje mnogobrojni drugi
modaliteti i kombinacije, a koji zavise od sposobnosti i strategije investitora u potupku
realizacije projekta.
4.4.3. Faza ugovaranja
Predstavlja proces konanog dogovora i finalizuje se zakljuivanjem ugovorne
obaveze izmeu investitora i izvoaa. Ugovorom svaka od ugovornih strana
preuzima odreene obaveze, a jasno i jednoznano se definiu predmet i cijena
64

ugovora kao i ostale odredbe (dinamiki plan realizacije i proistekli rokovi, nain i
dinamika plaanja, nadzor i drugi specifini zahtjevi).
Ugovori o izvoenju graevinskih radova mogu se geieralno podijeliti u dvije
kategorije:
Klasini ugovori
Ugovor o projektovanju,
Ugovor o izradi investidiono-tehnike dokumentacije,
Ugovor o izvoenju graevinskih radova,
Ugovor o isporuci i montai opreme,
Ugovor o vrenju nadzora nad izgradnjom,
Kompleksni ugovori
"Klju u ruke" gdje investitor povjerava izvoau sve faze od izrade projektne
dokumentacije do poetka eksploatacije objekta,
Ugovor kojim izvoa gradi i predaje investitoru objekat sa odreenom
proizvodnjom i projektovanim kvalitetom, te obuka osoblja,
Ugovor gdje investitor povjerava jednom izvoau da koordinira sve aktivnosti
i zakljuuje dalje ugovore sa ostalim izvoaima koje je neophodno
angaovati (kod nas poznati pod nazivom "konsalting"),
Ugovori u kojima se izvoa radova pojavljuje i kao su- investitor. Obino se u
ovim sluajevima prave dva ugovora; jedai o izvoenju a drugi o nainu
finansiranja objekta.
Sloenost i dinaminost odnosa meu uesnicima u graenju (projektovanje,

graenje, nadzor) rezultirala je injenicom da se u ovoj oblasti zakljuuju
mnogobrojni i raznovrsni ugovori. Osnovni propis ia osnovu kojeg se ureuju odnosi
izmeu zainteresovanih strana je Zakon o obligacionim odnosima (ZOO) . Za
njegovo razumjevanje i pravilnu primjenu vano je imati u vidu osnovna naela:
Autonomija volje (slobodna volja ugovornih strana da urede svoje odnose po
svojoj volji, u granicama prinudnih propisa, javnog poretka i dobrih poslovnih
obiaja),
Ravnopravnost, savjesnost i potenje u zasnivanju ugovornih odnosa,
Zabrana stvaranja ili koritenja monopolskog poloaja na tritu,
Zabrana prouzrokovanja tete,
Jednaka vrijednost uzajamnih davanja ugovornih strana,
Obaveza izvravanja i odgovornost za izvravanje preuzetih ugovornih
obaveza,
Obaveza postupanja sa panjom dobrog privrednika i domaina, a po
pravilima i obiajima struke,
Obaveza postupanja u skladu sa dobrim poslovnim obiajima,
Fakultativna primjena uzansi
65

Uzanse o graenju se primjenjuju samo ako su ugovorne strane dogovorile njihovu
primjenu.
Generalno se moe rei da iz naela autonomije volje i naela dispozitivnosti Zakona
o obligacionim odnosima proizilazi da ugovorne strane svoje odnose mogu urediti i
drugaije nego to je to odreeno odredbama zakona, osim kada iz teksta ili smisla
pojedine odredbe proizilazi da je ona obavezna. Pri tome treba imati u vidu da je
sloboda ugovornih strana ograiiena i drugim propisima i zakonima, kao i stvorenim
obiajima u odgovarajuim oblastima obligacionih odnosa.
"Dobrovoljni" karakter veine odredaba 300 omoguuje da se na obligacione odnose
u oblasti graenja primijene odreena pravila, koja su formulisale razne
meunarodne i domae institucije , u nastojanju da kodifikuju obiaje nastale u
praksi i da obezbijede osnovu za unifikaciju ureivanja ugovornih odnosa.
4.4.4. Faza izrade dokumentacije i pripreme realizacije
Rezultati izrade projekta imaju presudan uticaj na konaan uspjeh jednog
investicionog projekta, kako sa aspekta investitora tako i sa aspekta izvoaa
radova. Razlikujemo dvije karakteristine situacije:
kada se projektovanje odvija po nalogu investitora i pod njegovim nadzorom
(kada projektna organzacija npr. ne uzima u obzir ovladane tehnologije rada
odreenog izvoaa i sl.)
kada se projektovanje odvija u okviru izvoaa radova, tj. kada je predmet
ponude bio definisan funkcionalnim parametrima objekta i kada izvoa
finadni proizvod u punoj mj eri prilagoava svoj oj tehnologij i izvoenja,
kadrovskim i drugim mogunostima, ali u okviru ogranienja datih projektnim
zadatkom.
Uporedo sa izradom glavnog izvoakog projekta pristupa se tehnikoj i tehnolokoj
pripremi i planiranju izvoenja radova na gradilitu. Tehniko-tehnoloka rjeenja
pojedinih procesa graenja su primarna u funkciji dostizanja cilja i uklapanja
dinamike izvravanja radova u dogovorene rokove. Uslovi ogranienja mogu biti
razliiti, od pristizanja pojedinih dijelova opreme, do raspoloivog broja radnika i
maina, meteorolokih i klimatskih uslova, moguih frontova rada i napadn* taaka,
i sl. Neophodno je, jednom od savremenih raunarskih metoda, izvriti optimizaciju
plana realizacije i to kako sa aspekta svih uesnika u projektu tako i uz uvaavanje
ograniavajuih faktora.
Ako je faza pripreme realizacije dobro osmiljena i provedena, sigurno je da e u
samoj fazi realizacije radova biti manje problema.
66

4.4.5. Izgradnja objekta
Ovo je najznaajnija faza u realizaciji jednog investicionog (graevinskog) projekta,
koja, zbog svojih tehniko-tehnolokih specifinosti i mjesta na kome se izvode
radovi, zahtijeva posebnu analizu te usvajanje strategije i normi ija je primjena
neophodna u procesu upravljanja izgradnjom.
Veoma su znaajna iskustva koja su izvoa, odnosno njegovo kljuno osoblje, stekli
na realizaciji, po obimu i sloenosti, slinih projekata. to je vea sloenost projekta
to je i vea potreba za primjenom savremenih metoda planiranja i razvojem
odgovarajueg informacionog sistema. Veoma precizno mora biti definisana
organizaciona struktura izvoaa na realizaciji projekta, kako sa hijerarhijskog
aspekta, tako i u pogledu podjele prava i odgovornosti za pojedine oblasti.
Sama fizika realizadija projekta uglavnom slijedi usvojena pravila i, ukoliko j e
priprema bila uspj ena, rij etko se pojavljuju problemi. Ovdje je veoma znaajan
odnos koji izvoa radova uspije uspostaviti sa nadzorom i investitorom. Naim
propisima regulisano je da izvoa mora voditi graevinski dnevnik sa bpisom radnih
pozicija, angaovane radne snage i maina, a u graevinskoj knjizi vri se obraun
koliina i cijena izvedenih radova. Nadzorni organ trebalo bi da dnevno potpisuje i
time ovjerava graevinski dnevnik, a knjiga se usaglaava i ovjerava prilikom izrade
mjesene situacije. Sva korespodencija izmeu izvoaa, investitora i nadzora vri
se kroz graevinski dnevnik.
Kod nas je veoma rijetko u praksi i dopisna knjiga, gdje izvoa registruje i upoznava
nadzor i investitora o svim promjenama na gradilitu.
Pri izvoenju graevinskih radova u inostranstvu, primjenjuje se iskljuivo sistem
dopisa. Izvoa priprema izvjetaj o svakom dogaaju na realizaciji projekta i
dostavlja ga iskljuivo pisanim putem (doprema materijala, pripremljena pozicija rada
za prijem, izmjena u projektu i sl). Dopis potpisuju projekt menader (rukovodilac
radova) i ovlateni predstavnik investitora na gradilitu (ef nadzora). Osnovna
prepiska obuhvata:
Dopise u vezi sa tehnologijom rada,

Dopise u vezi sa rokovima za poetak i zavretak pojedinih faza rada,
Instrukcije za izvoenje radova (Instructions),
Instrukcije date na licu mjesta (Site Instructions)
Naloge za promjene u projektu (Variation Order),
Prijemne liste (Request for Approval of Works)
Dnevne izvjetaje o izvoenju radova (Daily Reports).
Svi dopisi su sastavni dio dokumentacije i moraju se uredno evidentirati, sortirati

prema unaprijed definisanom sistemu i uvati.
67

4.4.6. Finaisijska realizacija
Faza finansijske realizacije izvedenog posla predstavlja krunisanje tehnikotehnolokih i organizacionih zianja izvoaa radova i njihovo pretvaranje u novana
sredstva, a uobiajeno se ispoljava kroz:
Mjesene situacije (raune za izvedene radove),
Zahtjeve za dodatnim plaanjima i
Konani obraun izvedenih radova.
Ovo je veoma znaajna faza u ivotnom ciklusu projekta i zahtijeva izvanredno
paljivo pripremanje dokumentacije i taktike za pregovore oko naplate.
Finansijska realizacija projekta poinje avansnom situacijom (tj. plaanjem
izvoaa unaprijed), a njena veliina je uvijek definisana ugovorom. Avansno
plaanje predvieno je za mobilisanje izvoaa, formiranje gradilita, nabavku
osnovnih materijala i opreme za poetak radova. Kod infrastrukturnih radova ona
iznosi izmeu 10 i 20% od ukupne vrijednosti ugovora i pravda se kroz mjesene
situacije ranije utvrenom dinamikom. Za avansom dobijeni iznos izvoa radova
mora obezbijediti neopozivu bankovnu garanciju (tj. investitor je moe naplatiti na
prvi zahtjev ukoliko se ne potuju uslovi ugovora).
Mjesena (privremena) situacija predstavlja obraun za radove izvedene u
prethodnom kalendarskom mjesecu i bazirana je na podacima iz graevinskog
dnevnika i graevinske knjige. Po sadraju, ona mora da odgovara pozicijama i
specifikacijama ugovorenim kroz predmjer radova i izvoa u nju unosi: podatke o
koliinama i cijenama izvedenih radova, ukupnu vrijednost izvedenih radova, ranije
isplaene iznose i iznos koji treba isplatiti na osnovu ispostavljene situacije.
Uobiajeno je pravo investitora da zadri odreeni dio cijene graenja na ime
otklanjanja uoenih ili oekivanih nedostataka.
Zahtjev za dodatnim plaanjima (odtetni zahtjev - Claim) je zahtjev izvoaa
prema investitoru sa tano definisanom vremenskom i finansijkom vrijednou,
potkrijepljen konkretnim dokazima i podnijet u propisnom roku. NJime se trai
naknada vremena i/ili trokova koje izvoa smatra da je izgubio ili pretrpio bez
sopstvene krivice, uslijed okolnosti (ukljuujui naloge, injenja i/ili neinjenja
investitora i nadzora) koje odstupaju od uslova osnovnog ugovora i nisu se mogle
predvidjeti prilikom pripreme ponude.
Izrada odtetnih zahtjeva predstavlja najdelikatniji dio poslovne politike izvoaa jer
se njihovom uspjenom realizacij om obezbj euj u finansij ska nadoknada na ime
poveanih trokova rada i/ili produetak roka graenja. Zavisno od dogovora,
odtetni zahtjevi se mogu prezentirati kroz mjesene situacije ili tek pri konanom
obraunu.
68

Konani obraun izvedenih radova predstavlja sravnjenje svih ispostavljenih mj
esenih situacij a, zahtj eva za dodatnim plaanjima i drugaije nastalih trokova pri
realizaciji projekta izmeu izvoaa radova, iadzora i ovlatenih predstavnika
investitora.
inom primopredaje radova poinje rok od 60 dana u kome mora biti zavren
konaan obraun meusobnih finansijskih obaveza ugovornih strana. U konanom
obraunu navode se sve' cijene radova, vrijednosti privremenih situacija, ispunjenje
ugovornih obaveza (rok i kvalitet) kao i opis neusaglaenih stavova.
Ako je dolo do zajednikog usaglaavanja stavova ovjerava se okonana situacija,
pravi zapisnik o tome i ona postaje osnova za konana plaanja izvoaa za
izvedene radove.
Rokovi plaanja se definiu ugovorom i obino iznose od 15 do 60 dana od dana
ovjere ispostavljene situacije.
Izuzetno vaan dio konanog obrauna radova ine postupak revizije ugovorene
cijene kao i odreivanje razlike koju izvoa treba da ostvari po toj osnovi. Uobiajeni
nain za to (predvien i meunarodiom regulativom) je tzv. klizna skala i njenom
primjenom se mogu preduprijediti brojni neeljeni konflikti ugovornih strana.
Kod znaajnih investicionih projekata duina izvoenja radova je jedna od glavnih
karakteristika - ona u proces graenja unosi i niz nepoznanica i poremeaja. U
trenutku zakljuivanja ugovora veina faktora kao to su: trina nestabilnost,
poremeaj odnosa ponude i potranje (promjena cijena sirovina, poluproizvoda i
prefabrikata), ne moe se sa sigurnou prognozirati te je veoma veliki poslovni rizik
koji preuzimaju ugovorne strane. Zbog toga prihvatanje fiksne cijene predstavlja
veoma rizian potez i nije u skladu sa dobrom poslovnom politikom i uspjenim
voenjem investicije. Klizna skala ne moe biti pokrie izvoau radova za propuste
nastale uslijed subjektivnih slabosti kao to su: izbor i primjena neodgovarajue
tehnologije, korienje materijala neodgovarajuih karakteristika i kvaliteta,
nepravovremeno angaovanje i nedostatak kvalifikovane radne snage i sl. Takoe,
klizna skala nije sredstvo za neutralisanje preuzimanja poslovnog rizika, kao
sastavnog dijela ugovornog odnosa, ve sredstvo za obezbjeenje od posljedica
nepredvidljivih dogaaja. NJome obe ugovorne strane podjednako prihvataju
obavezu snoenja posljedica poslovanja u nestabilnim ekonomskim okolnostima i
definiu mehanizam, koji, na nepristrasan nain, arbitrira u trenutku izmirivanja
finansijskih obaveza.
Postoji vie oblika unoenja klizne skale kao stavke ugovora. U graevinskim
ugovorima uobiajena je primjena razvijenog oblika u vidu formule
69

gdje je:
C - revidovana cijena,
Co - ugovorena cijena,
Mo, Ro - cijena po jedinici materijala ili radne snage koja vai na dan potpisivanja
ugovora,
M, R - cijena po jedinici materijala ili radne snage koja vai na dan zavretka radova
iz ugovora,
a, b, c - indeksi uea pojedinih trokova u strukturi ugovorene cijene (a+b+c=1)
gdje su
a ~ uee fiksnih trokova na koje ne utie nestabilnost trita,
b - odnos trokova materijala prema ukupnim trokovima,
c - uee trokova radne snage u ukupnim trokovima.
Iz formule je vidljivo da se ve pri zakljuivanju ugovora moraju precizirati veliine,
odnosno, meusobni odnos indeksa a, b, c, jer se jedino na njih moe uticati dok su
ostale veliine posljedica objektivnih vrijednosti na tritu. Interee investitora je da se
to vie smanji uee varijabilnih trokova f, s) te se on konfrontira sa interesom
izvoaa koji nastoji obezbjediti to vee pokrivanje razlike u cijeni materijala i radne
snage. Zato je usaglaavanje vrijednosti indeksa a, b, c veoma ozbiljan proces koji
prethodi potpisivanju ugovora a konani rezultat, uglavnom, zavisi od vjetine
pregovaraa.
U fiksne trokove "a" spadaju reijski trokovi, trokovi izdavajanja za fondove i
akumulaciju te odreene trokove vezane za mehanizaciju (amortizacija,
odravanje). U varijabilne trokove "b, c" ubrajaju se trokovi materijala, energije,
plate radnika i trokovi gradilita.
Nakon analiziranja broja pozicija i struktura trokova na izgradnji investicionog
projekta opta je preporuka da se u niskogradnji i hidrotehnikim radovima primijeni
tzv. analitika metodologija (gdje se za svaku poziciju rada analizira promjena cijene
svake relevantne veliine), a kod realizacije objekata visokogradnje da se primijeni
tzv. sumarna indeksna metodologija (gdje se analizira prodajna cijena u funkciji rasta
trokova ivota i trokova graenja) te se cijena reviduje za objekat u cjelini.
70

4.4.7. Arhivski projekat i baza podataka
Izvoa radova je duan da po zavretku radova, a prije konanog plaanja preda
investitoru projekat izvedenih radova (arhivski projekat) koji se sastoji od slika, crtea
i tekstualnih podataka. U njemu su definisane sve promjene u odnosu na ugovoreni
projekat.
Za svoje potrebe, izvoa priprema i stvara baze podataka koje e mu omoguiti
laku pripremu, korigovanje cijena u buduim projektima i dobijanje slinih poslova u
budunosti. Ove baze podataka prvenstveno obuhvataju sljedee:
Podatke o utrocima radne snage, mehanizacije i materijala po j edinici mj ere
kao i o finansij skim efektima i vremenu izvoenja;
Podatke o primjenjenim projektnim i tehnolokim rjeenjima, postupcima i
metodama izvoenja kao i njihovoj efikasnosti;
Podatke vezane za opremu - opJenu odnosa sa proizvoaim, odnosno
serviserima opreme, eventualnoj montai nove opreme, probnom radu,
garantnom roku i cijenama;
Podatke o kljunim kadrovima - uee u projektu i rezultati rada na poslovima
koje su obavljali;
Podatke o podizvoaima i kooperantima - o kvalitetu rada, ponaanju u toku
realizacije projekta;
Podatke o nadzoru i investitoru.
U meunarodnim licitacijama, nakon utvrivanja podobnosti izvoaa, jedina
relevaitna kategorija pri izboru izvoaa jeste cijena radova. Samo na osnovu dobro
voene baze podataka mogue je kvalitetno pripremiti novu ponudu i tako dobiti novi
posao.
71
72
73

Knjiga

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Knjiga

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

INENJERSKA EKONOMIJA

prof. dr Dragan Mihajlovi

Dragan Mihajlovi Inenjerska ekonomija

ta je inenjerska ekonomija? ...................................................................... 5

Klasifikacija i nomenklatura djelatnosti ......................................................... 6

Razvoj i stanje graevinarstva u svijetu i kod nas ........................................ 7

Specifinosti graevinarstva ....................................................................... 10

Kvalitet u graevinarstvu ............................................................................ 11

1.6.1. Uvod ..................................................................................................... 11

Standardi serije ISO 9000.................................................................. 16

Standardi serije ISO 14000................................................................ 18

1.6.4. Zajednika evropska tehnika regulativa .................................................... 20

Oblici organizovanja preduzea ................................................................. 22

Sredstva preduzea ................................................................................... 24

Rezultati rada preduzea ........................................................................... 26

Upravljanje preduzeem ............................................................................. 28

2.5.1. Osnivanje i upravljanje akcionarskim drutvom .................................... 29

Uloga menacerskog kadra u upravljanju preduzeem................................ 31

Postulati tehnomenaderskog upravljanja preduzeem ............................. 33

Definicija projekta ....................................................................................... 35

Sadraj upravljanja projektima - projektni ciklus ......................................... 36

3.3.1. Karakteristike projektnih faza i projektnog ciklusa................................. 36

Dragan Mihajlovi Inenjerska ekonomija

Elementi neophodni za upravljanje projektom ............................................ 42

3.5.3. Vrijeme izvoenja.................................................................................. 45

Kontrola kvaliteta ................................................................................. 46

3.5.6. Radna snaga......................................................................................... 47

Uticaj projekata na okolinu ......................................................................... 50

4. INVESTICIONI PROCES ................................................................................... 52

4.2. Investicioni program ....................................................................................... 53

Odnos izvoaa radova prema investicionom projektu .............................. 62

4.4.1. Faza istraivanja trita ........................................................................ 62

Dragan Mihajlovi Inenjerska ekonomija

Graevinarstvo je privredna i drutvena djelatnost koja se iskljuivo bavi graenjem i

Dragan Mihajlovi Inenjerska ekonomija

To je grana opte ekonomije koja se bavi prouavanjem i definisanjem mjera i

Dragan Mihajlovi Inenjerska ekonomija

Klasifikacija i nomenklatura djelatnosti

U svim zemljama svijeta postoje odreeni propisi kojima se definie klasifikacija

Osnovni ciljevi klasifikacije su uvid u sloenost strukture graevinarstva i laka

Dragan Mihajlovi Inenjerska ekonomija

Razvoj i stanje graevinarstva u svijetu i kod nas

Istorijski tragovi graevinarstva potiu iz 5.milenija p.n.e. uz dosta oskudne

Dragan Mihajlovi Inenjerska ekonomija

Dragan Mihajlovi Inenjerska ekonomija

Dragan Mihajlovi Inenjerska ekonomija

Dragan Mihajlovi Inenjerska ekonomija

Dragan Mihajlovi Inenjerska ekonomija

Dragan Mihajlovi Inenjerska ekonomija

Dragan Mihajlovi Inenjerska ekonomija

Dragan Mihajlovi Inenjerska ekonomija

Zemljani radovi, iskopi, temelji, podzemni radovi

Vanjski sistemi za prenos i isporuku vode

Vanjski sistemi za otpadne vode

Izgradnja vodnih kanala i luka

Dragan Mihajlovi Inenjerska ekonomija

93.080.01 Izgradnja puteva - opti dio

Proces standardizacije je kontinuiran i dalje se nastavlja na svim poljima, a pri

Osnove i rjenik pojmova

Dragan Mihajlovi Inenjerska ekonomija

Standardi ove grupe bazirani su na osam principa upravljanja i izvedeni su na

Dragan Mihajlovi Inenjerska ekonomija

Dragan Mihajlovi Inenjerska ekonomija