You are on page 1of 162

B gio dc v o to

Trng i hc nng nghip I - H Ni


--------------------------

inh vn hng - trn vn chin


Pgs.ts. inh vn hng (Ch bin)

Gio trnh
Ho hc hu c

Nm 2007

1
Gio trnh Ho hu c ..1
http://hhud.tvu.edu.vn

Li ni u

Gio trnh ho hu c ny c bin son theo cng mn hc chnh thc dng cho
khi ngnh Nng- Lm- Ng nghip do b mn ho trng i hc Nng nghip I ch tr v
c hi ng khi ngnh thng qua. Gio trnh nhm cung cp cho sinh vin nhng kin thc c
bn v Ho hu c.
Trng tm ca gio trnh l cu to v tnh cht ca cc hp cht hu c, cu to v tnh cht
ca mt s loi hp cht t nhin c lin quan nhiu n cc mn hc c s v chuyn mn ca
khi ngnh.
Tuy nhin, do thi lng mn hc rt t (2 VH), nn chng ti ci tin chng mc sao
cho gn nht. Cng chnh v vy khng trnh khi sai st khi bin son. chng ti rt mong nhn
c nhng kin ng gp ca bn c v ng nghip gio trnh c hon thin hn cho
ln ti bn sau.
H Ni, 2007
Cc tc gi

2
http://hhud.tvu.edu.vn

Chng I.
i cng
Xa kia, ngi ta khng phn bit cht v c v cht hu c, mc d t thi c i ngi ta
bit dng v sn xut mt s cht hu c nh ngi n bit ly ng t ma, bit ly
chm t cy chm; ngi Ai Cp bit ly tinh du thm, cho ln men nc ngt thnh ru. Cng
chnh v vy, khi ngi ta cha phn bit ha hc v c v ha hc hu c.
S pht trin ca ha hc hu c bt u t th k XVII, khi cc hp cht ly t cy ci v
ng vt c a vo nghin cu. n gia th k XVIII, trn c s phn ng t chy ngi ta
xc nh c cacbon, hiro, nit, oxi c trong cc hp cht tch t ng vt v thc vt, t
ha hc hu c thc s bt u pht trin. Khi nim ha hc hu c do Beczeliuyt (Bezelius)
xut nm 1807. ng cho rng c th sinh vt l xng ha hc, c b phn ring bit sn
xut cc sn phm quan trng cho s sng.
Nm 1824 Vuele (Wohler) tng hp c axit oxalic (H2C2O4) t xianogen (C2N2) v
nm 1828 ng cng tng hp c ur (H2N-CO-NH2) t amoni xianat (H4NOCN). Tip sau
hng lot cc cng trnh mi c cng b, k c cc cng trnh tng hp cc hp cht hu c
khng tch c t t nhin. n u th k XIX ngi ta khng nh rng cacbon l thnh
phn c bn khng th thiu c trong cc hp cht hu c. Ngi ta a ra nh ngha:
Ho hc hu c l hc thuyt v ho hc ca cc hp cht ca cacbon.
Trn c s nghin cu cc c im cu to chung ca cc hp cht hu c, Soolemme
(Soorlemmer) v mt s tc gi nh ngha:
Ho hc hu c l ngnh ho hc ca hirocacbon v cc dn xut ca chng.
Cho n nay c hai nh ngha trn vn c cng nhn.
S pht trin ca ho hc hu c khng nhng c tc dng trc tip n cc ngnh kinh t
quc dn c lin quan n ho hc hu c, m cn nh hng su sc n cc ngnh khoa hc
khc nh sinh hc, ho sinh, y hc, dc hc, nng nghip ...lm cho con ngi ngy cng lm
ch thin nhin v bt thin nhin, iu khin thin nhin phc v i sng con ngi.
Ho hc hu c l ho hc v nhng hp cht ca cacbon. i tng nghin cu ca mn
hc ny l cc hirocacbon v cc dn xut ca chng. i tng ny c kho st ring l do
mt s nguyn nhn sau y:
- S lng cc hp cht hu c rt ln v tng rt nhanh. Khong trn 10 triu hp cht hu
c c bit. Trong c nhng hp cht ng vai tr v cng quan trng i vi cc qu
trnh hot ng sng ca c th sinh vt nh cc hp cht gluxit, cc hp cht protein, cc axit
nucleic, cc vitamin, cc hocmon
- Vai tr to ln v ng dng phong ph ca ho hc hu c trong i sng hng ngy v
trong cc ngnh kinh t quc dn: Nhin liu v du nhn, cc loi nng dc, thuc cha bnh,
cc cht hot ng b mt, cc cht mu v phm nhum
3
http://hhud.tvu.edu.vn

- i vi cc ngnh sinh hc ni chung v cc ngnh Nng-Lm-Ng ni ring, ho hc


hu c c coi nh l mn hc c s nghin cu cc quy lut v c ch ca cc qu trnh
chuyn ho cc cht trong c th, t c th ra nhng bin php k thut thch hp tc ng
lm tng nng sut, cht lng ca cy trng v vt nui.
1. Cu to v c im ca Cacbon
Nh trn ni, ho hc hu c l ngnh ho hc dnh ring cho nguyn t cacbon. S
lng cc hp cht hu c rt nhiu v ngy cng c tng ln rt nhanh bi nhng hp cht mi
tm c trong th gii t nhin v bng con ng tng hp trong cc phng th nghim.
Vn t ra l ti sao nguyn t cacbon li c kh nng hnh thnh nhiu hp cht n
nh vy? Mun gii quyt vn ny trc ht chng ta nghin cu cu to v c im ca
nguyn t cacbon.
Cacbon l nguyn t thuc chu k hai, phn nhm chnh nhm bn ca bng h thng tun
hon. Lp v in t ca n c 6 in t c chia thnh 2 lp : lp trong c 2 in t ( 1s2); lp
ngoi c 4 in t ( 2s22p2).

1s2 2s2
2p2
Cc lp in t s v p s to nn nhng m my in t (obitan) khc nhau. Obitan s c
dng hnh cu. Cc obitan p c dng s 8 ni. Cc obitan p phn chia trong khng gian theo 3
chiu px, py v pz.
y

y
+

z
y

z
z

x
z

S phn b in t trn cc obitan nh vy chnh l cu to ca nguyn t cacbon trng


thi c bn hay trng thi tnh. trng thi ny, cacbon c 2 in t c thn (2p2), do vy ta c
th ngh rng cacbon c ho tr 2.
4
http://hhud.tvu.edu.vn

Thc t th trong cc hp cht hu c, cacbon bao gi cng c ho tr 4. iu ny c th gii


thch c trn c s thuyt lng t. Theo quan nim ca thuyt ny, trc khi to thnh cc lin
kt, di tc dng ca nng lng, mt in t phn lp 2s s c kch thch chuyn ln
phn lp 2p :
1s2 2s2 2p2 1s2 2s1 2p3
Nng lng cn thit dng cho qu trnh ny gi l nng lng kch thch v n s c
b li sau khi hnh thnh lin kt.
trng thi kch thch, nguyn t cacbon c 4 in t c thn, v th cacbon c ho tr 4.
Bn in t c thn ca cacbon c phn b hai trng thi khc nhau v mt nng
lng. Mt in t 2s trng thi nng lng thp hn, kh nng i vo lin kt kh hn. Ba in
t 2p tn ti trng thi nng lng cao hn, kh nng i vo lin kt d dng hn. Do vy, mt
trong bn lin kt ca cacbon to bi in t 2s phi khc vi ba lin kt cn li to bi cc in
t 2p.
Tuy nhin, trong thc t ho hc hu c li khc. Ngi ta gp cc hp cht hu c, trong
bn lin kt ca nguyn t cacbon hon ton ging nhau.
gii thch vn ny ngi ta cho rng, obitan 2s trn ln vi cc obitan 2p to
thnh cc obitan mi c nng lng v hnh dng khng gian ging nhau. l s lai ho (hay
cn gi l s lai to) ca cc obitan.
y
x
z
Hnh dng ca obitan lai ho

Trong cc hp cht hu c, nguyn t cacbon c th tham gia vo ba trng thi lai ho khc
nhau.
Lai ho sp3 hay lai ho t din : trng thi ny, mt obitan 2s trn ln vi ba obitan 2p
c bn obitan lai ho ging ht nhau hng v bn nh ca mt hnh t din u. Trc ca
cc obitan lai ho to vi nhau nhng gc bng nhau v bng 109028 (gc ho tr). y chnh l
gc ho tr bn vng nht ca nguyn t cacbon.
Trng thi lai ho sp3 l c s gii thch khi nim ca L Ben v Van Hp (1874) v thuyt
t din ca nguyn t cacbon. Trng thi lai ho sp3 gp trong cc hp cht no, trong mi lin
kt gia nguyn t cacbon vi nguyn t ca nguyn t khc hoc vi chnh nguyn t cacbon l
nhng mi lin kt n (ni n).
5
http://hhud.tvu.edu.vn

Lai ho sp2 hay lai ho tam gic: trng thi ny, obitan 2s trn ln vi hai obitan 2p to
thnh ba obitan lai ho. Ba obitan lai ho ny nm trn cng mt mt phng v trc ca chng to
vi nhau nhng gc 1200. trng thi lai ho sp2 nguyn t cacbon cn li mt in t 2p khng
tham gia vo s lai ho, trc ca n vung gc vi mt phng cha ba obitan lai ho. n t p
ny s tham gia vo s hnh thnh lin kt cng vi cc in t p ca cc nguyn t cacbon bn
cnh. Trng thi lai ho sp2 thng gp trong cc hp cht cha lin kt i (ni i).
Lai ho sp hay lai ho ng thng : trng thi ny, obitan 2s trn ln vi mt obitan 2p
c hai obitan lai ho ging ht nhau. Hai obitan ny cng nm trn mt mt phng v trc
ca chng to vi nhau gc 1800. trng thi lai ho sp, nguyn t cacbon cn hai obitan p
khng tham gia vo s lai ho. Cng ging nh in t p trng thi lai ho sp2, cc in t p ny
s tham gia vo s hnh thnh cc lin kt . Trng thi lai ho sp thng gp trong cc hp cht
cha lin kt ba (ni ba).
Di y m t hnh dng v s phn b m my in t cc trng thi lai ho khc
nhau.
+

+
+

++

+
+

Lai ho sp3

Lai ho sp2

Lai ho sp

Nh vy nguyn t cacbon ho tr bn l vin gch xy dng nn ton b ho hu c cu


to. Tr mt vi ngoi l, ta c th biu din nhng hp cht ca cacbon bng nhng cng thc
trong cacbon c bn lin kt cng ho tr (bt k l nguyn t cacbon lin kt vi nguyn t
cacbon hay nguyn t ca nguyn t khc).
biu din cng thc ca cc hp cht hu c, ngy nay ngi ta thng dng cng thc
cu to, trong quy c rng mt vch ni lin cc k hiu nguyn t tng trng cho mt lin
kt n, hai vch cho mt lin kt i v ba vch cho mt lin kt ba.
Cch hay c dng nht l biu din di dng cng thc na cu to. Cch ny cho php
tit kim ch v thi gian, nhng ng thi cng kh r rng:
CH4
CH3-CH3
CH2=CH2
CHCH
metan
etan
etylen
axetylen
H2C
H2C

CH2
CH2

CH2
CH2
xiclohexan

HC
HC

CH

CH
benzen

CH
CH

6
http://hhud.tvu.edu.vn

CH3 -CH2 -OH

ancol etylic

CH3
CH3 -C =O
axeton

CH3 -O -CH3
imetyl ete

OH
CH3 -C =O
axit axetic

Khc vi cc nguyn t khc, ngoi kh nng c th tham gia vo c ba trng thi lai ho
sau hnh thnh nn cc lin kt khc nhau, nguyn t cacbon cn c nhng c im m cc
nguyn t khc khng c c lm tng kh nng hnh thnh cc hp cht khc nhau, lm cho
s lng cc hp cht hu c rt ln. Nhng c im l cc nguyn t cacbon c kh nng
kt hp vi nhau to thnh mch, trong lin kt cacbon- cacbon rt bn. Mch cacbon c
th l mch khng phn nhnh (mch thng), mch phn nhnh hoc mch vng. Nhng mch
c th rt ngn ch gm vi nguyn t cacbon ni vi nhau, nhng cng c th rt di, bao gm
hng trm, hng ngn nguyn t:
C
-C-C-C-C-

-C-C-C-C-

mch khng phn nhnh

mch phn nhnh

C
C

mch vng

Khi to thnh mch, cc nguyn t cacbon lin kt vi nhau. Cc nguyn t cacbon u


mch ch lin kt trc tip vi mt nguyn t cacbon khc, cc nguyn t cacbon gia mch c
th lin kt vi hai, ba hoc bn nguyn t cacbon khc. Tu thuc s lin kt m mt nguyn t
cacbonn lin kt trc tip vi cc nguyn t cacbon khc, ngi ta phn bit thnh cacbon
bc 1, cacbon bc 2, cacbon bc 3 hoc cacbon bc 4. Th d, trong phn t etan:
CH3- CH3
hai nguyn t cacbon u l bc 1, bi v mi nguyn t cacbon trong ch c lin kt trc
tip vi mt nguyn t cacbon khc. Trong phn t propan:
1

CH3- CH2- CH3


cc nguyn t cacbon s 1 v s 3 l cacbon bc 1 do chng ch lin kt trc tip vi mt nguyn
t cacbon khc. Nguyn t cacbon s 2 l cacbon bc 2 v n lin kt trc tip vi hai nguyn t
cacbon s 1 v s 3. Trong phn t isobutan:
1

CH3- CH- CH3


CH3
nguyn t cacbon s 2 l cacbon bc 3 v n lin kt trc tip vi ba nguyn t cacbon khc.
Tng t nh vy chng ta c th d dng nhn thy, trong phn t neopentan:
CH3
CH3- C- CH3
CH3
nguyn t cacbon s 2 l cacbon bc 4.
7
http://hhud.tvu.edu.vn

Kh nng phn ng ca cc nguyn t lin kt vi cc nguyn t cacbon c bc khc nhau


s khc nhau. V vy, vic nhn bit bc ca cc nguyn t cacbon cho php phn on c kh
nng phn ng ca cc phn t hp cht hu c. iu ny s c chng ta cp ti cc
chng sau.
2. lin kt ho hc trong cc hp cht hu c
Nguyn t ca cc nguyn t, tr cc kh tr, u c th phn ng vi nhau to nn phn
t, tc l lin kt vi nhau to nn cc hp cht. Ni mt cch khc, cc nguyn t u c
khuynh hng bo ho lp v in t ngoi cng tr thnh lp v in t bn vng (lp v ca
kh tr).
C nhiu kiu lin kt ho hc vi nhng c im khc nhau: lin kt ion, lin kt cng
ho tr, lin kt phi tr, lin kt hiro, lin kt kim loi...cc loi lin kt ny u c nghin
cu trong mn c s l thuyt ho hc.
Trong cc loi lin kt trn, lin kt cng ho tr l ph bin v quan trng nht i vi cc
hp cht hu c. V vy chng ta nhc li mt s im c bn v loi lin kt ny.
2.1. lin kt cng ho tr
Lin kt ho hc thc hin bng nhng cp in t dng chung gi l lin kt cng ho tr.
Cp in t dng chung ny tt nhin phi c spin ngc chiu nhau v khi n thuc v c hai
nguyn t.
Theo quan im hin i th lin kt ho hc c hnh thnh khi c s xen ph ti a ca
hai obitan nguyn t. Obitan xen ph nhau nhn c khi y gi l obitan phn t.
Tu theo kiu xen ph ca cc obitan nguyn t, ngi ta phn bit lin kt cng ho tr
thnh lin kt xicma () v lin kt pi ().
a. Lin kt
Lin kt l lin kt m cc obitan nguyn t xen ph nhau theo kiu ni ui. Obitan
phn t bao quanh trc ni hai nhn nguyn t. Lin kt c th to bi cc obitan nguyn t s
vi s, s vi p, p vi p hoc sp3, sp2, sp vi nhau.
Di y gii thiu s phn b mt in t khi to thnh lin kt gia hiro-hiro,
gia cacbon-hiro v gia cacbon-cacbon.

H H

Lin kt gia H-H, H-C, C-C

8
http://hhud.tvu.edu.vn

Vng xen ph ca cc obitan nguyn t l cc i, do vy lin kt l loi lin kt bn


vng.
Lin kt c i xng trc, do vy hai nguyn t hoc nhm nguyn t c th quay tng
i t do quanh trc i xng lm xut hin cc cu dng khc nhau trong mt s hp cht hu
c.
b. Lin kt
Lin kt l lin kt m cc obitan nguyn t xen ph nhau theo kiu cnh sn. Obitan
phn t i xng nhau qua mt phng nt (mt phng cha trc ni hai nhn nguyn t v vung
gc vi trc ca obitan nguyn t).
Lin kt ch to thnh gia hai obitan p vi nhau, p vi d hoc d vi d. Hnh di dy l s
phn b mt in t ca lin kt to bi cc obitan nguyn t p.

+ +

+
CC

CC
-

S phn b mt in t ca lin kt
Cc obitan nguyn t xen ph nhau t, do vy cc lin kt thng km bn, d b ph v
tham gia trong cc phn ng ho hc.
Lin kt khng c i xng trc, do vy cc nhm th khng c kh nng quay t do xung
quanh trc i xng. y chnh l nguyn nhn lm xut hin ng phn hnh hc cis- trans trong
cc hp cht c ni i C=C.
Trong cc hp cht hu c, lin kt c thc hin gia hai nguyn t cacbon vi nhau
nh trong cc hp cht hu c cha no cha lin kt i v lin kt ba:
C=C

C=C

gia cacbon v nguyn t ca nguyn t khc nh oxi, nit...


C=O

C = NH

C=N

Trng hp cc lin kt hnh thnh gia hai nguyn t ca hai nguyn t c m in


chnh lch nhau th n s b phn cc.

9
http://hhud.tvu.edu.vn

Th d:
+

C=O

nhng hp cht c lin kt i lin hp, chng hn nh trong phn t butaien (CH2=CHCH=CH2), cc in t linh ng, chng thng c gii to trn ton b mch lin hp lm cho
cc hp cht thuc loi ny thng c nhng tnh cht c bit so vi cc hp cht cha ni i
bnh thng.
c. Mt s c im ca lin kt cng ho tr
Lin kt cng ho tr c mt s c tnh khc vi nhng loi lin kt khc:
- di lin kt
Bng thc nghim ngi ta xc nh c rng, khong cch gia hai ht nhn nguyn t
trong lin kt cng ho tr l mt i lng khng i. Khong cch c gi l di lin
kt. di lin kt thng c k hiu l d, n v tnh bng angxtron (A0) hay nanomet (nm)
(1nm = 10A0; 1A0 = 10-8cm).
di lin kt khng phi l tng bn knh ca hai nguyn t, m l tng bn knh cng ho
tr ca hai nguyn t lin kt vi nhau.
Bit bn knh cng ho tr ca nguyn t ta c th tnh c mt cch gn ng di lin
kt. Th d, bn knh ca nguyn t hiro l 0,54A0, bn knh cng ho tr ca n l 0,37A0, th
di lin kt H-H l 0,37A0 +0,37A0 = 0,74A0, ch khng phi l 0,54A0 + 0,54A0 = 1,08A0.
Nh vy khi to thnh phn t hiro c s xen ph nhau gia hai obitan 1s ca hai
nguyn t hiro.
Cc cng trnh nghin cu chng t rng, s xen ph gia hai nguyn t cng nhiu,
di lin kt cng ngn, lin kt cng bn, cng kh b ph v. Song, di lin kt khng phi l
i lng c bn nh gi s bn vng ca mt lin kt ho hc.
- phn cc ca lin kt
Trong lin kt cng ho tr, nu obitan phn t c cu to cn i, ngha l mt in t
ca obitan phn t phn b u gia hai ht nhn, trng tm in tch dng v m trng nhau th
lin kt l khng phn cc.
Lin kt cng ho tr khng phn cc ch to thnh gia hai nguyn t ca cng mt nguyn
t. Th d, lin kt H- H trong phn t H2, lin kt Cl- Cl trong phn t Cl2, lin kt C- C trong
phn t CH3- CH3 v CCl3- CCl3...l nhng lin kt cng ho tr khng phn cc.
Trong trng hp nu obitan phn t c cu to khng cn i, ngha l mt in t ca
obitan phn t lch v pha mt trong hai nguyn t th lin kt cng ho tr l phn cc.
10
http://hhud.tvu.edu.vn

Lin kt cng ho tr phn cc to thnh do cc nguyn t c m in khc nhau lin kt


vi nhau. Khi y, mt in t ca obitan phn t s lch v pha nguyn t no c m in
ln hn, lm cho nguyn t giu in t hn, tc n mang mt phn in tch m (k hiu -).
Ngc li, nguyn t kia ngho in t hn, mang mt phn in tch dng (k hiu +). Nh
vy, trng tm in tch dng v m khng trng nhau, m cch nhau mt khong l no . Th
d, trong lin kt C- F, flo c m in l 4, cn ca cacbon l 2,5, ngha l flo c m in
ln hn, lin kt C- F b phn cc v pha nguyn t flo, flo mang mt phn in tch m, cn
cacbon mang mt phn in tch dng:
c trng cho lin kt cng ho tr phn cc ngi ta dng i lng mmen lng cc,
k hiu l muy (). Mmen c tnh bng cng thc:
= e.l
e l in tch in t
l l di lng cc (khong cch gi cc trng tm in tch dng v m)
n v ca mmen lng cc l bai (D) hay culong.met (C.m), 1C.m = 3.1029 D.
Th d, mmen lng cc ca mt vi lin kt nh sau: C- C = 0, C- H = 0,4D, C- N=1,2D,
C- O =1,6D, C- Cl =2,3D. Mmen lng cc c trng cho phn cc ca lin kt cng ho tr.
Lin kt khng phn cc c = 0, lin kt phn cc c 0. Mmen lng cc cng ln lin
kt cng phn cc v ngc li. Ni chung, lin kt cng phn cc, cng km bn, cng d b ph
v trong qu trnh tham gia phn ng. Song, cng c kh nhiu trng hp ngoi l. Trong nhng
trng hp , ngi ta phi xt ti kh phn cc ca lin kt hay ng hn l xt ti nng
lng lin kt.
phn cc ca lin kt quyt nh trc ht bi m in ca cc nguyn t lin kt vi
nhau. Hai nguyn t c m in chnh lch nhau cng ln lin kt vi nhau th lin kt y cng
phn cc v ngc li.
Cn ch thm rng, i lng mmen lng cc khng phi l i lng c nh m n
thay i do nh hng ca cc nguyn t hoc nhm nguyn t trong phn t, nh hng ca mi
trng. phn cc ca lin kt C- H cn ph thuc vo trng thi lai ho ca nguyn t cacbon.
Th du, Csp3-H =0,307D (metan), Csp2-H =0,629D (etylen), Csp-H =0,754D (axetilen)
2.2. Nng lng lin kt
Trong qu trnh hnh thnh phn t cc cht t cc nguyn t t do c s gii phng nng
lng. Nng lng gi l nng lng nguyn t v c tnh bng Kcal/mol.
Vy nng lng nguyn t hnh thnh phn t l nng lng gii phng ra khi hnh thnh
mt phn t gam cht t cc nguyn t t do iu kin tiu chun.

11
http://hhud.tvu.edu.vn

Th d, khi to thnh mt phn t gam HCl t cc nguyn t t do H v Cl gii phng ra mt


nng lng 102 Kcal/mol, nn nng lng nguyn t hnh thnh phn t bng 102 Kcal/mol.
i vi phn t hai nguyn t th nng lng nguyn t hnh thnh phn t cng chnh l
nng lng lin kt.
Vy nng lng lin kt chnh l nng lng cn thit ph v lin kt . Nng lng
lin kt cng nh, lin kt cng km bn, cng d b ph v v ngc li.
i vi phn t nhiu nguyn t nh CH4, C2H6... ngi ta dng khi nim nng lng lin
kt trung bnh bi v trong phn t nhiu nguyn t d rng gm nhng lin kt ging nhau, cc
lin kt vn c nng lng lin kt khc nhau tu theo th t hnh thnh trc hoc sau. Th
d, trong phn t metan (CH4) c 4 lin kt C-H. Lin kt th nht c nng lng 102 Kcal/mol,
lin kt th hai l 83 Kcal/mol, lin kt th ba l 128 Kcal/mol, lin kt th t l 80 Kcal/mol. Do
vy nng lng nguyn t hnh thnh phn t CH4 l 102 + 83 + 128 + 80 = 393 Kcal/mol. Nng
lng lin kt trung bnh ca lin kt C- H l 393:4 = 98,25 Kcal/mol.
3. Phn loi cc hp cht hu c v phn ng hu c
3.1.Phn loi cc hp cht hu c
Theo cch phn loi ph bin nht, cc hp cht hu c c phn thnh dy cc hp cht
khng vng v dy cc hp cht vng. Mi dy li c phn chia thnh nhng nhm v nhng
phn nhm nh hn, m ta c th hnh dung bng s tm tt sau y:
Cc hp cht hu c

Cc hp cht khng vng

No

Khng no

Cc hp cht vng

Cc hp cht
ng vng

Cc hp cht
d vng

Cc hp cht Cc hp cht
vng khng thm vng thm

No

Khng no

D vng
khng thm

No

D vng
thm

Khng no

H thng phn loi trn y ly hirocacbon hoc hp cht d vng n gin nht lm hp
cht c s. Nu ta thay th nguyn t hiro ca hp cht c s bng mt nguyn t hoc nhm
12 hu c ..12
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

nguyn t khc ta s c cc hp cht c nhm nh chc. Mi nhm nh chc ny li c


chia thnh cc phn nhm theo mch khng vng, mch vng...
3.2. Phn loi cc phn ng hu c
Cc phn ng hu c c phn loi theo nhiu cch khc nhau: Theo c im ca s bin
i lin kt, theo c im ca tc nhn phn ng, theo s lng cc tiu phn tham gia vo giai
on quyt nh tc phn ng, theo hng ca phn ng hoc phi hp tt c cc cch phn
loi ni trn.
a. Phn loi theo c im ca s bin i lin kt
Cc phn ng hu c thng thng xy ra bng cch lm t lin kt cng ho tr c v to
thnh lin kt cng ho tr mi. Mt lin kt cng ho tr c th b t theo hai cch khc nhau.
Theo cch th nht, sau khi lin kt cng ho tr b t mi nguyn t em theo n mt
electron ca i electron lin kt. Khi trong mi trng phn ng xut hin nhng gc t do
hay nguyn t hot ng.

Hay

R:X

R. + X.

R. + X.

Cch t nh vy c gi l t i xng hay ng li v phn ng tng ng c gi l


phn ng ng li hay phn ng gc t do.
Theo cch th hai, sau khi lin kt cng ho tr b t th i electron lin kt li mt
nguyn t, cn nguyn t kia khng em theo electron lin kt no.
R : X

Hay

R X

chnh l cch t khng i xng hay d li v phn ng xy ra trong trng hp ny l


phn ng d li hay phn ng ion.
b. Phn loi theo c im ca tc nhn phn ng
Nhng tc nhn phn ng (Y-) l cc anion, cc phn t trung ho trong c nguyn t cn
cp electron t do c th cho i mt cch d dng, mt s phn t c cha electron c i lc
mnh i vi trung tm mang in tch dng.

13
http://hhud.tvu.edu.vn

Nhng tc nhn nh vy c gi l cc tc nhn nucleophin (tc nhn i nhn). Phn ng


xy ra vi s tham gia ca cc tc nhn nucleophin gi l phn ng nucleophin.
Cc tc nhn l nhng ion dng, nhng phn t c cha nguyn t khng c bt t y
(axit liuyt), cc lng cc hoc phn t b phn cc di nh hng ca mi trng phn ng
thng c i lc i vi trung tm mang in tch m.

l cc tc nhn electrophin (tc nhn i in t). Phn ng xy ra vi s tham gia ca tc


nhn electrphin c gi l phn ng electrophin.
c. Phn loi theo hng ca phn ng
Theo cch ny ngi ta chia cc phn ng hu c thnh phn ng th, phn ng cng hp v
phn ng tch.
Phn ng th (k hiu l S) l phn ng trong mt nguyn t hay mt nhm nguyn t
trong phn t ny c thay th bng mt nguyn t hay mt nhm nguyn t khc. Th d, phn ng:
askt
CH4 + Cl2

CH3Cl + HCl

y mt nguyn t hiro trong phn t metan c thay th bng nguyn t clo.


Phn ng cng hp (k hiu l A) l phn ng trong hai hay nhiu phn t kt hp vi
nhau to thnh phn t mi. Th d, phn ng cng hp phn t hiro vo phn t etylen to
thnh etan.
Ni
H2C = CH2 + H2

CH3-CH3

Phn ng tch (k hiu l E) l phn ng trong mt phn t b loi i mt s nguyn t


hoc nhm nguyn t to thnh hp cht mi c ni kp. Th d, phn ng loi nc ca ancol
etylic to thnh etylen.
H2SO4
CH3-CH2-OH

CH2=CH2 + H2O

Trong cc loi phn ng ni trn, ty thuc vo c im ca tc nhn phn ng chng cn


c th c phn chia chi tit v c th hn. Chng hn, phn ng th c th gm phn ng th
gc (SR), phn ng th electrophin (SE), phn ng th nucleophin (SN).

14
http://hhud.tvu.edu.vn

Cn ch thm rng, trong qu trnh phn ng ca c ba loi phn ng trn u c th xy


ra s i ch mt nguyn t hay mt nhm nguyn t trong phn t c gi l s chuyn v.
S chuyn v cng c th c coi l loi phn ng th t.
d. Phn loi theo s lng tiu phn tham gia vo giai on quyt nh vn tc ca phn
ng
Theo cch phn loi ny ta phn bit thnh phn ng n phn t, phn ng lng phn t,
phn ng tam phn t v phn ng a phn t.
4. C ch phn ng
C ch phn ng l con ng chi tit m phn ng din ra t cht u n cht cui qua
cc hp cht trung gian v trng thi chuyn tip.
Hp cht trung gian (hay sn phm trung gian) l cc gc t do hay cc ion ng vi cc cc
tiu nng lng, cn trng thi chuyn tip (hay phc hot ng) l trng thi c nng lng cc
i ca h phn t trc khi phn ng.
Th d:

HO- ... CH3 ... Brtrng thi chuyn tip

HO- + CH3B r
Cht u

TTCT1

TTCT

TTCT2

HO- CH3 + Brcht cui

E2
HCTG
E1

Cht u

H
Cht cui

Tin trnh phn ng

Cht u

H
Cht cui

Tin trnh phn ng

E l nng lng hot ha, H l hiu ng nhit ca phn ng trong iu kin ng p. Phn
ng xy ra khi H< 0.
5. Cu trc phn t hp cht hu c
Trong ho hc hu c ta thng gp nhiu hp cht khc nhau v tnh cht, song li c cng
mt cng thc phn t. Hin tng mt cng thc phn t ng vi hai hoc nhiu hp cht khc
nhau c gi l hin tng ng phn. Hin tng ng phn c gii thch trn c s
thuyt cu to ho hc ca nh bc hc Nga A. M. Butlrp. Do c hin tng ng phn m s
lng cc cc hp cht hu c c tm thy tng ln gp bi. C hin tng ng phn l do cc
cht c cu trc khc nhau.
15
http://hhud.tvu.edu.vn

Ngi ta bit rt nhiu loi ng phn khc nhau, nhng chung quy li da vo cc c
im v cu trc ta c th phn chng thnh hai loi chnh, l ng phn cu to (ng phn
mt phng) v ng phn khng gian (ng phn lp th).
5.1. ng phn cu to
Cc ng phn cu to phn bit nhau v trt t sp xp ca cc nguyn t trong phn t
hoc v loi lin kt gia cc nguyn t, tc l phn bit nhau v mt cu to. Sau y l mt s
ng phn cu to ch yu.
a. ng phn mch cacbon
Cc ng phn loi ny phn bit nhau v cch sp xp cc nguyn t cacbon trong mch.
Th d, n-pentan; isopentan v neopentan u c cng thc phn t l C5H12, nhng c cu to
mch cacbon khc nhau:
CH3-CH2-CH2-CH2-CH3

CH3
CH3-CH-CH2-CH3

n-pentan

CH3
CH3-C-CH3
CH3
neopentan

isopentan

S ng phn mch cacbon tng ln rt nhanh theo s nguyn t cacbon c trong phn t.
Th d, butan C4H10 c 2 ng phn, heptan C7H16 c 9 ng phn, ecan C10H22 c 159 ng
phn, triecan C13H28 c 803 ng phn, tricontan C30H62 c 411846763 ng phn ...
b. ng phn nhm nh chc
Cc ng phn nhm nh chc c cng thnh phn phn t, nhng khc nhau v nhm nh
chc.
Th d:

CH3-CH2-C-H v
O
anehit propionic

CH3-C-CH3
O
axeton

Hai cht ny cng c thnh phn phn t C3H6O, nhng c nhm nh chc khc nhau.
Nhm nh chc ca anehit propionic l -CH=O, cn ca axeton l >C=O. Anehit propionic c
im si 500C, tham gia c phn ng trng bc v phn ng vi thuc th Phlinh. Axeton si
400C, khng tham gia c phn ng trng bc cng nh phn ng vi thuc th Phlinh.
c. ng phn v tr nhm nh chc
Cc ng phn loi ny c cng thnh phn phn t, cng nhm nh chc, nhng phn bit
nhau v v tr ca nhm nh chc trong mch cacbon.
Th d:
CH3-CH2-CH2-OH

CH3-CH-CH3
OH

16 hu c ..16
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

propan-1-ol

propan-2-ol

Hai ng phn ny c cng thnh phn phn t C3H8O, cng nhm nh chc ru (nhm OH), nhng v tr ca nhm -OH trong mch cacbon khc nhau.
d. ng phn lin kt
Cc ng phn ny phn bit nhau v loi lin kt gia cc nguyn t cacbon. Th d, buten-2
v xiclbutan.

CH3-CH=CH-CH3
But-2-en

H2C

CH2

H2C

CH2

xiclobutan

Trong phn t hai ng phn ny cc nguyn t cacbon lin kt vi nhau theo cc cch khc
nhau.
Ngoi bn loi ng phn cu to chnh trn y, hin tng h bin hay hin tng
tautome l hin tng t chuyn ho qua li gia hai dng ng phn khng bn cng c xp
vo mt loi ca ng phn cu to.
Th d, hai dng cu to tn ti trong dung dch ca axetamit:
CH3-C-NH2
CH3-C=NH
O
OH
(dng amit)
(dng imit)
5.2. ng phn khng gian
Cc ng phn khng gian c cng thnh phn phn t, cng mt cu to, nhng khc nhau
v s phn b khng gian ca cc nguyn t hoc cc nhm nguyn t trong phn t. Hai loi
ng phn khng gian chnh l ng phn hnh hc v ng phn quang hc. hai loi ny cc
cht ng phn phn bit nhau v cu hnh, tc l s phn bit trong khng gian ca cc nguyn
t hay cc nhm nguyn t xung quanh phn cng nhc hoc phn khng trng vi nh ca
phn t. Ngoi ra, cc ng phn cu dng cng c th c coi l loi ng phn khng gian th
ba. Tt c cc loi ng phn khng gian ny nhiu khi xut hin xen k nhau.
a. ng phn hnh hc
Nu c hai nguyn t ni vi nhau bng mt lin kt cng ho tr cng nhc, ngha l
khng c s quay ca hai phn phn t quanh trc ni ca hai nguyn t ny th hai nhm th ni
vi chng c th c nhng cch phn b khng gian khc nhau: Nu chng cng pha i vi
nhau ta gi l ng phn cis, khc pha l ng phn trans.
Da trn c s , ng phn hnh hc thng c cc hp cht c ni i cacbon-cacbon,
ni i gia cacbon v mt s d t no hoc gia cc d t vi nhau v cc hp cht mch
vng. l nhng phn cng nhc, lm cho cc nhm th ni vi chng khng c kh nng quay
t do. Sau y l mt s th d:
17 hu c ..17
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

h
c

cooh

hooc

cooh

hooc

h
axit fumaric (trans)

axit maleic (cis)


h

ch3

hooc
r1

h
c

ch3

axit iso crotonic (cis)


r2
r1
C

hooc
r2

h
axit crotonic (trans)

C6H5
N

C 6H 5
N

C6H5
N

C 6H5

ho

oh

oxim

azobenzen

ch3

ch3

ch3

ch3
trans-1,2-imetyl xiclopropan

cis-1,2-imetylxiclopropan

Cc ng phn hnh hc khc nhau r rt v tnh cht vt l v ho hc.


phn bit cc ng phn dng cis v dng trans ngi ta c th cn c vo:
-

Mmen lng cc: mmen lng cc ca ng phn dng cis lun lun ln hn mmen
lng cc ca dng trans.

Th d, phn t 1,2-icloeten:
H

Cl

C
C
Cl

Cl
C
C

trans-1,2-icloeten
=0

Cl

cis-1,2-icloeten
= 1,89D

18
http://hhud.tvu.edu.vn

Nhit si, nhit nng chy, t khi khc nhau. Chng hn, cis-1,2-icloeten si
60,80C, t trng l 1,283, cn trans- 1,2-icloeten si 47,90C v t trng l 1,256.
Kh nng tham gia phn ng ho hc ca ng phn dng cis thng mnh hn ng
phn dng trans.

Th d, axit maleic (dng cis) d dng tham gia phn ng loi nc to thnh anhirit
maleic.
H

O
C C OH
C C= OH
O

C C

=O

C C=

O
O

+ H 2O

trong khi dng trans (axit fumaric) khng th tham gia phn ng ny.
b. ng phn quang hc
iu kin cn v xut hin ng phn quang hc cc hp cht hu c l phn t ca
chng phi c cc trung tm bt i xng. Trung tm bt i xng ph bin nht i vi cc hp
cht hu c l nguyn t cacbon bt i, tc l nguyn t cacbon m bn ho tr ca n c lin
kt vi bn nguyn t hoc nhm nguyn t hon ton khc nhau.
Th d: Trong phn t axit lactic:
H
CH3 C COOH
OH

Nguyn t C2 c lin kt vi cc nguyn t v nhm nguyn t -H, -OH, -CH3,


hon ton khc nhau, do vy C2 l nguyn t cacbon bt i.

-COOH

Ngi ta k hiu nguyn t cacbon bt i l C*.


Nhng phn t hp cht hu c c cha nguyn t cacbon bt i c th tn ti nhng cu
hnh khng gian khc nhau v biu din chng ngi ta c th dng cc kiu m hnh hoc cng
thc khc nhau, ph bin nht l cc m hnh t din, m hnh qu cu v c bit l cng thc chiu
Fis (Fisher)..
Phn t axit lactic trn y c hai cu hnh khng gian i xng nhau qua mt phng gng.

19
http://hhud.tvu.edu.vn

cooh

cooh

ho

oh

h
ch3

ch3

(a)
cooh

cooh

ho
h

h
ch3
ho

oh
ch3

(b)

cooh

ho

cooh

ch3

(c)

oh

ch3

Cu hnh khng gian ca axit lactic


a) M hnh t din
b) M hnh khi cu v thanh ni
c) Cng thc chiu Fis
Hai cu hnh ny trng chng rt ging nhau, song khng bao gi c th trng kht ln nhau
c, m chng lun lun i xng nhau nh vt v nh trong gng, nh bn tay tri v bn tay
phi, nh hai chic giy ca mt iKhi trng thi lng, kh hoc trong dung dch chng u
c kh nng lm quay mt phng nh sng phn cc. Gc quay i vi c hai dng u bng nhau
v gi tr tuyt i, nhng hng quay th i lp nhau. Ngi ta gi l nhng ng phn
quang hc.
Vy, ng phn quang hc l nhng cht c cng thnh phn phn t, c cng cu to, nhng
c cu hnh khng gian khc nhau do c kh nng lm quay mt phng nh sng phn cc khc
nhau.

20
http://hhud.tvu.edu.vn

Ngoi nguyn t cacbon, cn mt s nguyn t khc nh nit, photpho, silic cng c th


ng vai tr trung tm bt i xng. Chng hn, ngi ta phn lp c cc mui amoni, cc
hp cht silic v cc photphin quang hot ca cc hp cht sau y:

ch3

(ch3)2ch
(ch3)2chch2

n ch2ch3.cl

ch3

si

ch3 ; c6h5

p
n-c3h7

c6h5

Tnh quang hot cn c tm thy c mt s trng hp phn t khng trng vi nh m


khng c cc trung tm bt i xng.
Th d: axit 6,6- initro iphenic
NO2 COOH

COOH NO2

COOH NO
2

NO2 COOH

Hai ng phn quang hc c tr s tuyt i ca gc quay cc bng nhau nhng khc du


c gi l hai cht nghch quang v chng to thnh mt cp nghch quang.
Trong t nhin v trong cc phn ng tng hp nhiu khi ngi ta nhn c cc ng phn
i quang cng vi nhau. Mt tp hp gm cc lng bng nhau ca cc ng phn quay phi v
ng phn quay tri gi l bin th raxemic. trng thi rn ta cn phn bit hn hp raxemic v
hp cht raxemic. Hn hp raxemic l mt hn hp vi lng bng nhau cc tinh th ca dng
quay phi v dng quay tri, khi hnh thnh tinh th t mt dung dch bin th raxemic th cc
dng ny kt tinh ring r. Tri li, khi hnh thnh hp cht raxemic th cc phn t nghch quang
kt hp tng i mt thnh t bo c bn ca tinh th, trong t bo ny lun c mt lng bng
nhau ca cc ng phn quay phi v quay tri.
Trong trng hp phn t c nhiu trung tm bt i xng th s ng phn quang hc tng
ln rt nhanh. Chng hn, vi phn t c n nguyn t cacbon bt i khc nhau th s ng phn
quang hc l 2n, s cp nghch quang v s bin th raxemic s l 2n-1. Tuy nhin, nu c nhng
trung tm bt i xng ging nhau trong phn t th s ng phn quang hc, cng nh s cp
nghch quang v s bin th raxemic s t hn so vi cch tnh trn.
Th d, phn t , -ihiroxibutyric.

*
*
ch3-choh-choh-cooh

21 hu c ..21
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

Trong phn t ca n c hai nguyn t cacbon bt i, do vy s c 4 ng phn quang hc,


to thnh hai cp nghch quang v hai bin th raxemic. Cng thc chiu Fis ca cc ng phn
quang hc nh sau:

oh

ho

oh

ho

ho

oh
h

ho
h

h
oh
ch3

ch3

ch3

ch3

cooh

cooh

cooh

cooh

Cn c vo cu hnh, cc cht hot quang c th c chia thnh hai dy ln: Dy D v dy


L. l nhng k hiu dng ch cu hnh ca phn t cht hot quang. Cn c xp mt cht
hot quang no vo dy D hay dy L l cc cu hnh chun ca phn t glixeranehit. Phn t
glixeranehit c mt C*, do c hai cu hnh khng gian khc nhau, ng vi hai ng phn
quang hc.
cho

cho
h

oh

ho

ch2-OH
D(+)glixeranehit

ch2-OH
L(-)glixeranehit

Nhng cht hot quang c 1 C*, nu s sp xp H v OH quanh nguyn t C* ging s sp xp


ca D-glixeranehit th cht thuc dy D, nu s sp xp ging L-glixeranehit th thuc dy L.
Th d:

cooh

cooh
h

oh
ch3
axit d(-)lactic

ho
ch3

axit l(+)lactic

i vi nhng cht c nhiu nguyn t C* ngi ta cng xp tng t, nhng phi cn c


vo cu hnh ca nguyn t C* xa nhm chc, trong nguyn t cacbon c ch s oxi ho cao
nht.

22
http://hhud.tvu.edu.vn

Th d:
cho
oh
h

ho

cho
h

ho

oh

oh

ho

oh

ho

h
ch2oh

ch2oh
D(+) glucoz

L(-) glucoz

Du (+), (-) trong cc cng thc chiu l dng ch chiu quay ca mt phng nh sng
phn cc.
Trong cc hp cht khc, nhm chun c th l SH, NH2, X, CH3.
Hin tng quang hot rt ph bin trong cc hp cht hu c, c bit trong cc hp cht t
nhin v c ngha sinh hc rt ln. Trong t nhin, c nhiu cht (gluxit, axit amin, protein,
ankaloit) l nhng cht quang hot.
c. Cu dng

Khi nim cc cu dng hay cn gi l cc hnh th ca mt phn t dng ch cc dng


cu trc khng gian ca n ch phn bit nhau do quay quanh mt lin kt n v khng th a
v trng kht ln nhau. Chng hn, phn t etan, hai nhm metyl c th quay quanh trc lin kt
cacbon-cacbon v do phn t c th c v s cu dng khc nhau, trong hai cu dng in
hnh l cu dng che khut v cu dng xen k. biu din cc cu dng ngi ta dng cng
thc phi cnh hoc thun tin hn l cng thc Niumen.
Cu dng che khut:

Cu dng xen k:

h
h h

h
h

h
h

h
h

h
h

h
h

cng thc phi cnh cng thc Niumen

cng thc phi cnh

cng thc Niumen

cu dng che khut, cc nguyn t hiro ca hai nhm metyl che khut nhau. cu dng
xen k, cc nguyn t hiro ca hai nhm metyl vo ch trng ca nhau. Cu dng xen k bn
hn cu dng che khut, hiu s nng lng gia hai dng ny l 2,8 kcal/mol.

23
http://hhud.tvu.edu.vn

cc dn xut th 1,2 ca etan ta cng xt tng t. Tuy nhin, s cu dng in hnh y


khng phi l hai, m l su, trong c ba l dng xen k v ba l dng che khut. Th d,
n-butan ta c ba cu dng xen k v ba cu dng che khut nh sau:
h
h

ch3
h
h
ch3

ch3
h

dng i (anti)

ch3
h
h
h

ch3
ch3

cc dng lch

ch3ch3
h

h
h h

h ch3
ch3

dng khut

h ch3

h
h hh

ch3
h

cc dng na khut

Cc dng lch v na khut mc nng lng nh nhau. Cu dng u tin l cu dng i.


Cu dng ny bn hn cu dng lch 0,8 kcal/mol, bn hn cu dng na khut 3,4 kcal/mol v
cu dng khut khong 4,4 - 6,1 kcal/mol.
Ta gi cc cu dng c th tn ti bn vng l cc ng phn cu dng.
Cc ng phn cu dng thc t c tn ti v c th nhn bit c thng qua vic kho st
cc tnh cht vt l v ho hc, song khng th phn lp c chng ring bit bi v chng rt d
dng chuyn ho ln nhau qua vic quay quanh trc lin kt n.
6. nh hng tng h gia cc nguyn t v nhm nguyn t
trong phn t hp cht hu c

Vn nh hng tng h gia cc nguyn t v nhm nguyn t trong phn t hp cht


hu c c nh bc hc Nga A. M. Butlrp trnh by trong thuyt cu to ho hc nm
1861. Sau , Maccpnhicp pht trin thnh hc thuyt gi l thuyt nh hng tng h
gia cc nguyn t v nhm nguyn t trong phn t hp cht hu c. Ni dung ca hc thuyt
ny c trnh by di dng mt s hiu ng in t sau y.
6.1. Hiu ng cm ng
hiu th no l hiu ng cm ng, trc ht chng ta xt mt s th d sau y.
Th d 1, so snh mc linh ng ca nguyn t hiro trong nhm hiroxyl ca axit axetic
v axit cloaxetic.
CH3-C-O-H
O

Cl-CH2-C-O-H
O

axit axetic

axit cloaxetic

Ka= 1,8. 10-5

Ka= 155. 10-5

c hai axit trn u c nhm cacboxyl (-COOH). Trong nhm ny lin kt O-H vn l
lin kt phn cc v pha nguyn t oxi do n c m in ln hn. Mt khc, nhm cacbonyl
(>C=O) cng ht electron dng chung trong lin kt C-O v pha mnh, khin cho nguyn t oxi
24 hu c ..24
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

cng ht cp electron dng chung ca lin kt O-H v pha n mnh hn. Kt qu l lin kt O-H
cng phn cc mnh v nguyn t H trong nhm -OH tr nn linh ng. Ta c th biu din qu
trnh nh sau:
c

Qua hng s Ka ta thy tnh axit ca axit cloaxetic mnh hn rt nhiu so vi axit axetic.
Ni mt cch khc, nguyn t H trong nhm OH ca axit cloaxetic linh ng hn ca axit axetic.
Nguyn nhn ca iu c gii thch nh sau: Trong phn t axit cloaxetic, nhm cacboxyl
c lin kt trc tip vi nhm -CH2Cl, do nh hng ca nguyn t clo c m in ln m
lin kt C-Cl b phn cc v pha nguyn t clo. Nh s phn cc ny m nguyn t clo mang
phn in tch m (k hiu -), nguyn t cacbon trong nhm CH2 mang phn in tch dng (k
hiu +), nguyn t cacbon ny li ht cp electron dng chung gia n v nguyn t cacbon
trong nhm cacboxyl v pha n, t gy nh hng tip theo v cui cng dn n lin kt O-H
tr nn rt phn cc.

cl

+
ch2

+
c

Ngc li, trong phn t axit axetic, nhm cacboxyl lin kt vi nhm metyl (-CH3). Ngi
ta chng minh c rng nhm metyl c kh nng y li cp electron ra xa mnh. Trong
trng hp nhm metyl trung ho bt phn in tch dng ca nguyn t cacbon trong nhm
cacboxyl, t gy nh hng tip theo lm gim bt s phn cc ca lin kt O-H.
+
c

ch3

nh hng ca nguyn t clo v nhm metyl theo kiu nh vy c gi l hiu ng cm


ng. Nguyn t clo v nhm metyl l nhng trung tm gy nn hiu ng cm ng.
Th d 2, xt hai phn t propan v n-propyl clorua ta thy rng, khc vi propan, phn t npropyl clorua c lin kt C1-Cl b phn cc mnh v pha nguyn t clo l nguyn t c m
in ln hn.
h
h

h
"
+
c
3
h

h
h
'
+ +
c
c
1
2
h
h

cl

Do nguyn t clo mang mt phn in tch m, cn nguyn t C1 mang mt phn in


tch dng. V nguyn t C1 mang mt phn in tch dng nn lin kt C1-C2 cng b phn cc
v pha C1, ri n lin kt C2-C3 cng b phn cc v pha C2, mc d s phn cc yu hn
25 hu c ..25
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

nhiu. S phn cc cng xy ra c cc lin kt C-H trong phn t. Kt qu chung l phn t


n-propyl clorua l phn t phn cc.
T nhng th d trn ta c th hiu v hiu ng cm ng nh sau: Hiu ng cm ng l s di
chuyn my electron dc theo mch cacbon di tc dng ht hoc y ca cc nguyn t th hay
nhm th; hay hiu ng cm ng l s phn cc lan truyn cc lin kt lin tip theo mch lin
kt do s phn cc ca mt lin kt no .
Ngi ta thng dng mi tn thng (

) ch hng lan truyn ca hiu ng cm ng.

Hiu ng cm ng c k hiu bng ch I (Inductive effect). Nu quy c rng trong lin


kt (C-H), nguyn t H c I=0 th nhng nhm th c kh nng ht electron mnh hn H c
coi l nhng nhm c hiu ng cm ng m (-I), cn nhng nhm c kh nng y electron mnh
hn H l nhng nhm c hiu ng cm ng dng (+I).

+
y

+i

+
c
-i

i=0

Hiu ng +I thng thy cc nhm ankyl v cc nhm mang in tch m. Nhm ankyl
cng ln, cng phn nhnh hiu ng +I cng ln. Trong cc nhm mang in tch m, m in
cng nh hiu ng +I cng ln.
ch3
-ch3 < -ch2-ch3 < -ch
<
ch3

ch3
ch3
-c
ch3

-o < -s < -se


Hiu ng -I thng thy cc nhm khng no, cc nhm mang in tch dng v cc
nhm ng vi nhng nguyn t c m in ln. Ni chung, cc nhm cng khng no, c
m in cng ln th hiu ng -I cng ln.
-c cr > -cr=cr2 > -cr2-cr3

-f > -cl > -Br > -I


-or2 > -or ; -NR3 > -NR2

-or2 > -sr2 > SeR2 , ...


c tnh quan trng nht ca hiu ng cm ng l n gim rt nhanh khi mch cc lin kt
ko di. Th d, phn t axit butyric:

ch3 - ch2 - ch2 - c - o - h


o

26
http://hhud.tvu.edu.vn

Nu thay th mt nguyn t H cc v tr , , bng nguyn t clo th lm cho lc axit


tng ln. Nu nguyn t clo v tr lc axit tng 92 ln, nu v tr lc axit tng 6 ln, cn
nu v tr lc axit ch tng c 2 ln so vi lc axit ca axit butyric.
6.2. Hiu ng lin hp
Hiu ng lin hp ch c trng cho cc phn t c cha h lin hp.
Phn t c cha h lin hp l nhng phn t t.rong c cc lin kt bi lun phin lin
kt n -) hoc nhng phn t trong cn nguyn t hay nhm nguyn t c cp electron
khng phn chia (cp electron t do, cha tham gia lin kt) cch lin kt bng mt lin kt
n.
Th d: Cc phn t sau y c cha h lin hp:
ch2 = ch - ch = ch2
=

ch3 - c - nh2
o

; ch2 = ch - ch = ch - ch =O
; ch2 = ch -cl
oh
;

cc h lin hp nh vy c mt c ch chuyn dch electron c trng cho obitan phn t


ca h lin hp, khc hn c ch chuyn dch cm ng trn. biu din chiu chuyn dch
in t trong h lin hp ngi ta dng mi tn cong.
Th d: Phn t lin hp but-1,3-ien trng thi bnh thng khng phn cc, 4 electron p
ca 4 nguyn t cacbon xen ph ln nhau, pha ho chung vo nhau to thnh mt obitan
phn t duy nht gii ta u trn c 4 nguyn t cacbon.
+
CH2

CH

CH2

CH

CH

CH2

CH

CH2

Nu thay th mt nguyn t H nhm -CH2 bng nhm -CHO chng hn th nhm ny s tham
gia lin hp vi obitan phn t ca butaien. Nh c tnh phn cc sn c ca nhm -CHO, ton
b obitan phn t mi hnh thnh ca phn t b dch chuyn mt phn v pha nguyn t xi.
Ta ni y c hiu ng lin hp -.
27
http://hhud.tvu.edu.vn

++
CH2

CH

CH

CH

CH

CH2

CH

CH

CH

CH

Mt th d khc, trong phn t vinyl clorua:


ch2 = ch - cl

Nguyn t clo cn ba cp electron p t do cha tham gia lin kt. Mt trong ba cp ny c


trc song song vi trc ca cc electron ti vng ni i, v vy chng s tham gia lin hp vi
nhau to thnh obitan phn t mi. Ton b obitan phn t mi ny b y lch v pha nguyn
t C2.
ch2 = ch

cl

Hiu ng lin hp trong trng hp ny l hiu ng lin hp p-.


Vy, hiu ng lin hp l hiu ng dch chuyn my electron trong h lin hp di nh
hng ht hoc y electron ca cc nhm th.
Hiu ng lin hp c k hiu bng ch C (conjugate effect). Ngi ta cng phn bit hiu
ng lin hp thnh hai loi: Hiu ng lin hp m (-C) v hiu ng lin hp dng (+C).
Nhng nhm th c kh nng ht electron gy ra hiu ng lin hp m, thng l nhng
nhm th khng no nh cc nhm -NO2, -CN, -CHO, -COOH, >C=O, >C=NH ...Hng chuyn
dch electron trong h lin hp c cha nhm vi hiu ng -C c m t nh sau:
c

Dy nhm th sau y gy ra hiu ng -C gim dn:


=

-no2 > -cho > -c-r > -c-oh


o
o

Cc nhm th c kh nng y electron gy ra hiu ng lin hp dng, l cc nhm th


c cp electron p t do nh cc halgen (-X), -NH2, -OCH3, ...Hng chuyn dch electron theo
hng i v pha lin kt .
28 hu c ..28
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

Dy nhm th sau y gy ra hiu ng +C gim dn:


- F > - Cl > - Br > -I > -OH > - NH2
Ngoi nhng nhm th lun lun biu hin hiu ng -C hoc +C, cn c mt s nhm c
hiu ng lin hp vi chiu thay i tu thuc vo bn cht ca nhm th lin kt vi chng.
l cc nhm nh vinyl (CH2=CH-), phenyl (C6H5-), etinyl (CH C-) ...
Th d:
o
n

nh2

o
+c

-c

-c

+C

Mt s nhm th nh cc halogen, -NH2, -OH, vvng thi gy hai hiu ng +C v -I


ngc chiu nhau. Trong nhng trng hp nh vy, ni chung +C > -I v hiu ng +C quyt nh
c kh nng ln chiu hng phn ng. Ring trng hp cc halogen, do c m in ln
nn -I > +C, hiu ng -I quyt nh kh nng phn ng, nhng hiu ng +C quyt nh chiu
hng ca phn ng.
Xt v c tnh ca hiu ng lin hp ngi ta thy rng khc vi hiu ng cm ng, hiu
ng lin hp ch thay i rt t nu tng chiu di mch lin hp. c tnh na l hiu ng lin
hp ch xut hin trn h lin hp phng hay gn phng, tc l h lin hp trong trc ca cc
ocbitan v p song song hay gn nh song song vi nhau.

H khng phng
khng xen ph

H phng
xen ph

6.3. Hiu ng siu lin hp


Trong h thng nhng phn t c cha nhng lin kt C-H ng cch lin kt kp bi lin
kt n C-C nh:

29
http://hhud.tvu.edu.vn

H
-C-C=C

-C-C

-C-C=O

N ;

nhng h thng nh vy c s lin hp gia cp electron ca lin kt kp vi cp


electron ca lin kt C-H (dng mi tn cong i t lin kt C-H n lin kt C- C ch s lin
hp ). S lin hp nh vy c gi l hiu ng siu lin hp hay hiu ng lin hp -.

H
c

c ;

N ;

Hiu ng siu lin hp c k hiu bng ch H (hyperconjugate effect). Hiu ng siu lin
hp tng theo s lng lin kt C-H v tr ca nhm ankyl.
- CH3 > - CH2- CH3 > -CH(CH3)2 > - C(CH3)3
Trn y chng ta cp n ba loi hiu ng chnh thng c biu hin trong cc hp
cht hu c. Vic xem xt cc hiu ng ny cho php ta tin on c kh nng phn ng v
nhng chiu hng chnh s xy ra ca cc phn ng hu c, ng thi cn cho php gii thch
cnhiu tnh cht ca cc hp cht hu c. V vy hiu c chng l rt cn thit nghin
cu v cc hp cht hu c v cc phn ng hu c.

30
http://hhud.tvu.edu.vn

Cu hi v bi tp
1. Cc loi ng phn? Biu din cc ng phn bng cng thc cu to hoc cu hnh
khng gian thch hp.
2. Cc loi hiu ng in t trong phn t hp cht hu c. ng dng ca vic xt cc hiu
ng in t trong ho hc hu c.
3. Vit cng thc cu to cc ng phn c th c ca cc hp cht c cng thc phn t
C6H12; C4H8; C2H4O2; C3H6O.
4. Cu hnh khng gian v gi tn cc ng phn hnh hc ca cc hp cht sau:
But-2-en
2-metylbut-2-enoic
1,2- iclo xiclopropan
But-2-enioic
5. Cng thc chiu Fis v gi tn cc ng phn quang hc ca cc hp cht sau:
Axit lactic
Alanin
Anehit glixeric
Serin
Glucoz
Fructoz
6. So snh tnh linh ng ca nguyn t H trong nhm -OH ca cc hp cht sau v gii
thch bng cc hiu ng in t:
HOH; C2H5OH; HCOOH
7. So snh tnh axit ca cc axit sau v gii thch:
HCOOH; CH3- CH2- COOH; CH3- CH2-CH2- COOH v CH3- CH- COOH
CH3
CH3- CH2- CH2- COOH; CH2= CH- CH2- COOH v CH3- CH= CH- COOH
CH3- CH2- COOH; CH3- CH- COOH v CH2- CH2 - COOH
Cl
Cl
8. So snh s phn cc ca lin kt C- Cl gia cc hp cht sau v gii thch.
CH3
CH3- CH2- CH2- Cl; CH3- CH- Cl v CH3- C- Cl
CH3
CH3
CH3- CH2- Cl v C6H5- Cl
9. Xt chiu phn cc ca cc lin kt trong cc hp cht sau y v gii thch.
Pent- 2-en
2- metylbut-2-en
Vinyl clorua
Allyl clorua

31
http://hhud.tvu.edu.vn

Chng II
Hirocacbon

Hirocacbon l hp cht hu c trong phn t ch gm cc nguyn t cacbon v hiro. Cc


nguyn t cacbon lin kt vi nhau thnh mch cacbon.
Tu theo cu to mch cacbon ngi ta chia hirocacbon thnh: Hirocacbon dy khng
vng (hirocacbon axiclic) v hirocacbon dy vng (hirocacbon xiclic).
Trong mi dy, tu thuc bn cht ca lin kt gia cacbon v cacbon c th chia
hirocacbon thnh ankan, anken, ankaien, ankin, xiclo anken, xiclo anken, hirocacbon thm.
Trong chng ny chng ta ch cp n mt s hirocacbon chnh, l hirocacbon no,
hirocacbon khng vng cha no v hirocacbon thm.
1. Hirocacbon no (ankan, xicloankan)

Hirocacbon no bao gm ankan v xicloankan.


Trong phn t hirocacbon no, cc nguyn t cacbon lin kt trc tip vi nhau bng lin
kt xch ma ().
An kan l hirocacbon mch khng vng c cng thc chung l CnH2n+2 ( n 1).
Xicloankan l hirocacbon mch vng c cng thc chung l CnH2n ( n 3).
1.1. Cch gi tn v ng phn
a. Tn gi thng thng

Cc ankan c tn cng l ui an (ngha l no). Bn cht u ca dy ng ng c tn


gi khng h thng:
CH4
metan

C2H6
etan

C3H8
propan

Nhng ankan tip theo gi tn theo th t:


Ch s Hilp ch s nguyn t cacbon + an
Th d:
C5H12
pentan
C8H18
octan

C6H14
hexan
C9H20
nonan

C7H16
heptan
C10H22
ecan

32
http://hhud.tvu.edu.vn

C4H8
butan

ch hircacbon khng phn nhnh thng thm tip u ng n (normal) hoc khng
c. Tip u ng iso gi nhng hp cht c hai nhm metyl u mch khng phn nhnh,
cn tip u ng neo ch hp cht c 3 nhm metyl u mch khng phn nhnh.
Th d:
CH3- CH2 -CH2- CH2- CH3
n-pentan

CH3 - CH- CH2- CH3


CH3
isopentan

CH3
CH3- C- CH3
CH3
neopentan

b. Tn gc v bc ca gc

Trong hp cht hu c thng gp nhng nhm nguyn t c xem nh mt n v cu


trc c thnh phn, s lng tng t ankan, ch t hn mt nguyn t hiro c gi l gc ankyl
(cng thc chung CnH2n+1-). Tn gc ankyl ging ankan tng ng ch thay ui an bng ui
yl.
Th d:
CH3metyl

C2H5etyl

C3H7propyl

Da vo bc ca nguyn t cacbon mang ho tr t do, cc gc ankyl li c chia thnh:


gc ankyl bc I, gc ankyl bc II, gc ankyl bc III.
Th d:
CH3-CH2-CH2-CH2CH3- CH2 - CHCH3
n- butyl (gc bc I)
sec- butyl (gc bc II)
CH3 - CH - CH2CH3
CH3
CH3- CCH3
iso- butyl (gc bc I)
tert- butyl (gc bc III)
c. Tn gi IUPAC

Danh php h thng ho y nht l danh php IUPAC ca hip hi ho hc quc t v


ng dng (International Union of Pure and Applied Chemistry). Nguyn tc gi tn ankan theo
IUPAC bao gm cc im sau:
- Tn ca ankan c kt thc bng an.
- Mch chnh c chn l mch cacbon di nht khng phn nhnh. Nhng nhm
ankyl kt hp vi mch chnh c xem nh nhm th.
- Vic nh s mch chnh c tin hnh t pha no sao cho tng cc ch s ca
nhm th l b nht. Mi nhm th c ch s tng ng vi v tr ca n trong mch.
- Trng hp c cc nhm th ging nhau cng mt nguyn t cacbon hoc cc
nguyn t cacbon khc nhau th phi ghi s ch ca mi mt nhm th trong chng.
- Gi tn theo th t:
V tr nhnh + tn nhnh + tn mch chnh
Khi c mt nhiu nhm th khc nhau th th t gi tn c th theo th t tng dn tnh
phc tp ca nhm th hoc theo a, b, c.
33
http://hhud.tvu.edu.vn

Th d:
CH3 - CH - CH - CH2 - CH2 - CH3
CH3 CH3

CH3
CH3 -C - CH - CH2 - CH2 - CH3
CH3 CH2-CH3

2,3 -imetyl hexan

2,2-imetyl-3-etyl-hexan

Cc xicloankan c gi tn theo cch gi IUPAC. Mch chnh lun phi l mch vng.
Vic nh s ch c tin hnh i vi cc xicloankan c hai nhnh tr ln. Bt u nh s t
nguyn t cacbon lin kt vi nhnh n gin nht v theo chiu sao cho tng s s ch v tr
mch nhnh l nh nht, sau gi tn theo th t:
V tr nhnh + tn nhnh + xiclo + tn ankan tng ng
Th d:
CH3

CH3
CH2 -CH3
1-mtyl-2-tylxiclpentan

mtylxiclhexan

d. ng phn

Cc ankan c ba loi ng phn chnh l ng phn mch cacbon, ng phn quang hc v


ng phn hnh th.
Th d 1: Cc ng phn v cu to mch cacbon ca pentan.
CH3
CH3- CH2 -CH2- CH2- CH3
CH3 -CH- CH2- CH3
CH3- C- CH3
CH3
CH3
n- pentan
isopentan
neopentan
Th d 2: C7H16 c hai cng thc cu to cha nguyn t cacbon bt i, do c cc ng
phn quang hc.
* -CH -CH -CH
CH -CH -CH
3

CH3
CH3
* -CH -CH
CH3 -CH -CH
2
3
CH3
Th d 3: ng phn cu dng ca n-butan
CH3
CH3CH3
H
H

H
CH3

H
H

dng i ca butan
dng khut ca butan
Xicloankan c s ng phn nhiu hn s ng phn ca ankan. Xicloankan c cc loi
ng phn sau:
34 hu c ..34
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

- ng phn v cu to mch cacbon phn nhnh


Th d:
CH3
CH -CH3

CH2 -CH2 -CH3


n propylxiclopentan
- ng phn v cu to mch vng
Th d:

isopropylxiclopentan

CH3

metylxiclopentan
- ng phn v v tr nhnh
Th d:
CH3
CH2 -CH3

xiclohexan

CH3

CH2 -CH3
1-metyl-2-etyl xiclohexan
- ng phn hnh hc
Th d:
CH3

1-metyl-4-etyl xiclohexan

CH3

CH3
CH3
cis -1,2-imetyl
xiclopropan

trans -1,2-imetyl
xiclopropan

1.2. Phng php iu ch


a. Phn ng Vuyc- Fittic

Nguyn tc ca phng php ny l cho dn xut halgen tc dng vi kim loi Na.
0
CH3 - CH -Cl + 2 Na + Cl - CH -CH3 t CH3 - CH2 - CH -CH3 + 2NaCl
2

CH2 -CH2 - CH2 + 2 Na


Br
Br

CH3
t0

CH3
+ 2NaBr

b. Phn ng cacboxyl ho

iu kin nhit cao v c xc tc, axit cacboxylic b loi CO2 to thnh ankan.

35
http://hhud.tvu.edu.vn

Th d:
t0
xt

CH3 - CH2-COOH
CH2 - CH2-C
CH2 - CH2-C
O

CH3 - CH3 + CO2

O
OH MnO , t0 CH2 - CH2
2
C =O
OH - H2O, -CO2 CH2 - CH
2

CH2 - CH2
[H]
CH2
Zn + HCl CH2 - CH2
- H 2O

Thng thng ngi ta tin hnh cacboxyl ho mui cacboxylat.


Th d:
CH3COONa + NaOH rn
CH2 - CH2-C

O
O

CH2 - CH2-C

O
O

Ca

CaO CH + Na CO
4
2
3
t0

CH2 - CH2
t0
C =O
-CaCO3 CH2 - CH
2

CH2 - CH2
[H]
CH2
Zn + HCl CH2 - CH2
- H2O

c. in phn dung dch mui natri ca axit monocacboxylic


2 RCOONa + 2 H2O

p R -R + 2 NaOH + 2 CO + H
2
2

1.3. Tnh cht vt l


Ankan l nhng cht khng mu, khng mi, t tan trong nc, tan nhiu trong dung mi
hu c, c khi lng ring nh hn 1,0.
Bn cht u ca dy ng ng l cht kh, nhng ankan c t 5-17 nguyn t cacbon
trong phn t l cht lng, t C18H28 tr ln l nhng cht rn.
Nhit si, nhit nng chy tng dn theo chiu tng mch cacbon. Cc ng phn
mch nhnh c nhit si thp hn ng phn mch thng. nhit si cng thp nu s nhnh
cng nhiu v cng gn u mch chnh.
Xicloankan cng l nhng cht khng mu, khng mi c nhit si cao hn nhit si
ca ankan tng ng. Xiclopentan v xiclohexan l nhng cht lng, cn cc xicloankan cao hn
l nhng cht rn.

1.4. Cu to
Trong phn t ankan v xiclankan cc nguyn t cacbon u trng thi lai ho sp3. Bn
obitan lai ho sp3 ca nguyn t cacbon c hnh dng, mc nng lng nh nhau hng v bn
nh ca mt t din u. Gc ho tr l 109028. Bn obitan lai ho sp3ca nguyn t cacbon ny
to vi obitan sp3 ca nguyn t cacbon khc hoc vi obitan s ca nguyn t hir bn lin kt
36 hu c ..36
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

. Do trong phn t ankan ch gm cc lin kt bn vng nn ankan kh tham gia cc phn ng


ho hc.

Hnh 2.1. Cc lin kt trong phn t metan v etan

Trong phn t xicloankan cng ch gm cc lin kt bn vng, nhng do mch cacbon


ng vng lm cho gc lin kt b thay i so vi gc ho tr 109028, dn n bn ca cc
xicloankan thay i. Cc xicloankan c s cnh ca vng khc nhau, gc lin kt khc nhau, bn
s khc nhau.
gii thch bn khc nhau ca cc xicloankan, nm 1885 Annph Bayer a ra
thuyt sc cng Bayer. Ni dung ca thuyt sc cng Bayer nh sau:
- Mi nguyn t cacbon to vng cng nm trn mt mt phng, ngha l vng c cu to
phng.
- Gc ho tr bn l gc 109028. Cc gc ho tr ca vng ln hn hay nh hn 109028 u
lm cho lin kt cacbon-cacbon km bn v n phi chu mt lc cng ra hay p li.
Gc cng hay gc p cng ln vng cng km bn v kh nng phn ng ca vng cng
ln.
Gc cng hay p c tnh bng biu thc:
=

109028' -
2

Trong : l gc cng hay gc p


l gc ca vng

Kt qu tnh chnh lch gc ho tr ca mt s xicloankan nh sau:


n

3
+24044

4
+9044

5
+0044

6
-5016

7
-9033

8
-12051

Nh vy sc cng ln nht l xiclopropan, nhng sc cng ny gim bt mt cht do nhng


obitan lai ho ca nguyn t cacbon b xen ph theo dng lin kt hnh qu chui.

37
http://hhud.tvu.edu.vn

1600 600

Hnh 2.2. Lin kt hnh qu chui

Lin kt ny km hiu qu, l trung gian gia lin kt v lin kt . iu cho php gii
thch xiclopropan c khuynh hng tham gia phn ng cng hp m vng.
Khi tng kch thc ca vng chnh lch ca gc ho tr so vi gc l tng gim. Nhng
xiclohexan c gc ca vng l 1200, vy n phi c sc cng ln hn xiclopentan. Kt lun ny
mu thun vi tnh cht. S d nh vy l v thuyt sc cng Bayer da vo gi thuyt cu to
phng ca mi h thng xicloankan. Thc t chng c s sp xp khng gian khng phng ca
cc nguyn t cacbon trong vng, do sc cng gim.

1.5. Tnh cht ho hc


iu kin thng cc ankan km hot ng ho hc, chng khng phn ng vi kim c,
axit c v cc cht oxi ho nh kali pecmanganat, kali bicromat. nhit cao hoc trong
nhng iu kin c bit ankan tham gia mt s phn ng, trong phn ng th, phn ng hu
l nhng phn ng quan trng nht.
a. Phn ng th

Quan trng hn c l phn ng halogen ho, l phn ng thay th nguyn t hiro ca


ankan bng nguyn t halogen. Phn ng ch thc hin c khi c nh sng khuch tn hoc
nhit cao.
Phng trnh phn ng tng qut:
RH + X2

h
(t0)

RX

+ HX

thy r trung tm phn ng, ta c th biu din di dng sau:


C - H + X2

h
(t0)

C -X + HX

y, X2 l F2, Cl2, Br2, I2.


Phn ng xy ra theo c ch th gc (SR)qua cc giai on:
- Giai on u tin l giai on khi mo phn ng. Do tc dng ca nh sng t ngoi
hoc nhit cao, lin kt gia hai nguyn t halogen b ct t theo kiu ng li to
thnh hai nguyn t halogen hot ng, mi nguyn t halogen mang mt in t t do:
38 hu c ..38
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

X X

2X

- Giai on tip theo, nguyn t halogen hot ng tc dng vi ankan ct t ng li lin


kt C-H to ra mt gc cacb t do, gc ny phn ng tip vi phn t halogen khc to ra
dn xut halogen v nguyn t halogen hot ng. Phn ng tip tc xy ra lp i lp li
theo kiu phn ng dy chuyn. Giai on ny thng c gi l giai on pht trin
mch.
C-H +X

C + HX

CX + X

+ X2

- Phn ng dng li khi xy ra mt trong s cc phn ng sau:


X

C C

C -X

X2

Giai on ny c gi l giai on tt mch.


Kh nng tham gia phn ng halogen ho gim dn t flo n it. Flo phn ng cc k mnh
lit vi ankan cho sn phm ca phn ng hu do tt c cc lin kt C-C v C-H u b ct t.
Cc ankan c cc nguyn t cacbon bc khc nhau trong phn t khi tham gia phn ng s cho
nhiu sn phm, nhng sn phm th nguyn t hiro ca nguyn t cacbon bc cao l sn phm
chnh.
Th d:
Cl
h
CH3 -C -CH3 + CH3 -CH -CH2Cl + 2 HCl
2 CH3 -CH -CH3 + 2Cl2
CH3
CH3
CH3
sn phm chnh sn phm ph
b. Phn ng cng hp ca xicloankan

Cc vng 3, 4 cnh km bn, c tnh cht ging anken, chng d dng tham gia cc phn
ng cng hp m vng.
Th d:
CH2
H2C

CH2

+ Br2

Br -CH2 -CH2 -CH2 -Br

c. Phn ng oxi ho

iu kin bnh thng cc ankan khng b oxi ho bi oxi khng kh, cc cht oxi ho
mnh nh H2SO4 c, KMnO4Nhng nhit cao, cc ankan b oxi ho to thnh sn
phm cha oxi. Khi un nng t 100 - 1600C vi s c mt ca cc cht xc tc (KMnO4,
Na2CO3) cc ankan b oxi ho bi oxi khng kh to thnh cc axit.
39
http://hhud.tvu.edu.vn

Th d:
100 -1600C
CH3 -(CH2)16 -CH3 + 3 O2
2CH3 -(CH2)16 -COOH + 2 H2O

Trong mt s trng hp c th gy nn s t mch cacbon.


CH3 -(CH2)n -CH3

O2,xt

CH3 -(CH2)x -COOH


CH3 -(CH2)y -COOH

Khi c mt oxi d, cc ankan b chy to thnh kh CO2 v H2O, ng thi gii phng mt
lng nhit ln.
Th d:
CH4 + 2 O2

CO2 + 2 H2O +885Kj

Chnh v th m mt s ankan c dng lm nhin liu t.


d. Phn ng hu

nhit cao, khng c oxi khng kh, cc ankan b phn hu gy mch to thnh cc ankan
v cc hirocacbon khng no (anken) c mch ngn hn. Qu trnh ny c gi l qu trnh
crckinh.
crckinh
CnH 2n+2
CxH 2x+2 + CyH 2y
ankan
anken
2 CH3-CH2-CH2-CH3

CH3-CH=CH2 + CH4 + CH2=CH2 + CH3-CH3

Phn ng ny c dng nhiu trong cng nghip du m iu ch xng.


2. Hirocacbon khng vng cha no (anken, ankaien, ankin)

Hirocacbon cha no l nhng hirocacbon m trong phn t c mt hay nhiu lin kt pi


(). Nhng hirocacbon thuc loi ny ch yu gm c: anken, ankaien, ankin.
Anken l hirocacbon cha no, mch h c mt lin kt i trong phn t. Cng thc chung
l CnH2n (n2).
Cc anken lp thnh mt dy ng ng, ng u dy ng ng l tylen (C2H4).
Ankaien l hirocacbon cha no, mch h c hai lin kt i trong phn t. Cng thc
chung l CnH2n -2 (n3). Tu theo v tr ca hai lin kt i ngi ta phn ankaien thnh ba loi:
- Ankaien c hai lin kt i cch xa nhau
40 hu c ..40
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

Th d: CH2=CH - CH2 - CH2 - CH=CH2


hex-1,5-ien
- Ankaien c hai lin kt i lin nhau
Th d:

CH2=C = CH2

CH3- CH = C = CH2

prop-1,2-ien

but-1,2-ien

- Ankaien c hai lin kt i xen k mt lin kt n (ankaien lin hp)


Th d:

CH2=CH - CH = CH2
but-1,3 -ien

CH2=C - CH = CH2
CH3
2-metylbut-1,3-ien
(iso pren)

- Ankin l hirocacbon cha no, mch h c mt lin kt ba trong phn t. Cng thc
chung l CnH2n -2 (n2). Chng lp thnh mt dy ng ng, ng u dy ng
ng l axetylen (C2H2).

2.1. Cch gi tn v ng phn


a. Tn gi thng thng

Cch gi tn ny ch p dng cho cc hircacbon khng vng, cha no n gin, c mt


lin kt i. Ngi ta gi tn ankan tng ng ri thay ui an bng ui ylen.
Th d:
CH2=CH2
etylen

CH3-CH=CH2
propylen

CH3-C=CH2
CH3
isobutylen

Mt s ankaien c tn gi h thng nh sau:


CH2=C=CH2

CH2=CH-CH=CH2

CH2=CH-CH2-CH2-CH=CH2

CH2=C-CH=CH2
CH3
allen
ivinyl
iallyl
isopren
i vi cc ankin, ngi ta ly axetilen lm cht gc, cn cc ng ng ca axetilen c
coi l dn xut th ca axetilen khi th nguyn t hir trong axetilen bng gc ankyl v gi tn nh
sau:
Tn gc ankyl + axetilen
Th d:
CH3-C CH
CH3-C C-CH3
metyl axetilen
imetyl axetilen

41
http://hhud.tvu.edu.vn

b. Tn gi IUPAC

gi tn cc hirocacbon khng vng cha no theo tn gi IUPAC, th t cc bc tng


t nh gi tn ankan, nhng ch khc:
- Chn mch chnh l mch cacbon di nht cha lin kt kp.
- nh s th t cacbon trn mch chnh bt u t pha gn lin kt kp nht.
- Mch chnh c tn gi ca ankan tng ng b ui an, s ch v tr lin kt kp v ui
en, ien hoc in.
Th d:
CH3-CH=CH-CH3

CH2=C-CH=CH2
CH3
2-metylbut-1,3-ien

but-2-en

CH3 C C-CH-CH3
CH3
4-metyl pent-2-in

Cc gc cha lin kt i c tn gi chung l ankenyl. Cn ch tn gi thng dng ca


mt s ankenyl sau y:
CH2=CH- CH2=CH-CH2CH2=CCH3
vinyl
allyl
iso- propenyl
CH2=
CH3-CH=
metylen
etylien
Gc ho tr mt ca ankin gi l ankinyl.
CH=C CH=C -CH2 etinyl
prop-2-inyl
c. ng phn

Cc hirocacbon cha no c cc loi ng phn:


- ng phn v cu to mch cacbon
Th d:
CH3-CH-CH=CH2
CH3
3-metyl but-1-en
(isopentylen)

CH3-CH2-CH2-CH=CH2
pent-1-en
(pentylen)

- ng phn v v tr lin kt kp
CH3 -CH2 -C=CH

but-1-in

CH3 -C=C -CH3

but-2-in

42
http://hhud.tvu.edu.vn

- ng phn hnh hc
CH3
H
C =C
CH2 -CH3
H
trans-pent-2-en

CH3
CH2 -CH3
C =C
H
H
cis-pent-2-en

2.2. Phng php iu ch


a. i t dn xut halogen

Cc hirocacbon cha no c th iu ch bng cch loi HX ca dn xut halogen trong


mi trng kim/ru:
KOH CH - CH =C -CH + HBr
3
3
ru
CH3

CH3 -CH -CH -CH3


Br CH3
CH3 -CH2 -CHCl2

KOH CH - C =C + 2 HCl
3
ru

CH2 -CH2 -CH2 -CH2


Br
Br

KOH CH = CH -CH =CH + 2 HBr


2
2
ru

b. i t ancol

Cc hirocacbon cha no c th iu ch bng cch loi nc ca ancol trong iu kin c


H2SO4 c lm cht ht nc nhit trn 1700C.
CH3 -CH2 -OH

H2SO4
CH2 = CH2 + H2O
>1700C

H SO
CH3 -CH -CH2 -OH 2 04 CH3 - C = CH + 2H2O
>170 C
OH
H SO
CH2 -CH2 -CH2 -CH2 2 04 CH2 = CH - CH =CH2 + 2H2O
>170 C
OH
OH

Khi c mt Al2O3 v nhit thch hp c th tng hp c but-1,3-ien t ancol etylic.


2 CH3 -CH2 -OH

Al2O3
CH2 = CH - CH =CH2 + 2H2O + H2
t0

c. Cc phng php ring iu ch axetilen

CaC2 + 2 H2O

Ca(OH)2 + C2H2

43 hu c ..43
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

2 CH4

15000C

CH =CH + 3 H2

2.3. Tnh cht vt l


Cc anken t C2H4 n C4H8 l cht kh, t C5H10 n C16H32 l cht lng, cn li t C17H34
tr ln l nhng cht rn. Cc anken c nhit si v nhit nng chy thp hn so vi ankan
tng ng. Nhit si ca ng phn cis cao hn ng phn trans, cn nhit nng chy th
ngc li.
Cc ankin tnh cht vt l cng tng t nh anken. Khi trng lng phn t ca cc ankin
tng ln th nhit si v nhit nng chy, t trng cng tng.

2.4. Cu to
a. Cu to ca cc anken
Hai nguyn t cacbon lin kt i trng thi lai ho sp2. Ba obitan lai ho sp2 ca nguyn
t cacbon ni i hnh thnh ba lin kt , trong c mt lin kt (C-C) hnh thnh do s
xen ph ca obitan sp2- sp2 v hai lin kt khc c th l lin kt (C-H) do s xen ph ca
obitan sp2- s hoc lin kt (C-C) do s xen ph ca obitan sp2 ca cabon ni i v sp3 ca
cacbon. Mi nguyn t cacbon lin kt i cn li mt obitan 2pz cha tham gia lai ho, chng
c trc vung gc vi mt phng cha lin kt , song song vi nhau, c spin ngc chiu nhau,
chng xen ph vi nhau hnh thnh lin kt . Do lin kt i gm mt lin kt v mt lin
kt . V trong phn t c cha lin kt km bn, d dng b ph v tham gia cc phn ng
cng hp, oxi ho v trng hp.
H

H
C C

Hnh 2-3. Lin kt trong phn t etylen


Hnh 2-4. Lin kt trong phn t etylen
b. Cu to ca ankaien
Cc ankaien c cu to tng t nh anken. Ring cc ankaien lin hp cc in t
lin hp vi nhau to thnh mt obitan phn t duy nht gii to trn ton b h lin hp.

H
H
H

H
H
H

Hnh 2-5: Lin kt trong phn t but-1,3-ien


44
http://hhud.tvu.edu.vn

c. Cu to ca ankin

Hai nguyn t cacbon lin kt ba trng thi lai ho sp. Hai obitan lai ho sp to thnh
hai lin kt , trong c mt lin kt (C-C) hnh thnh do s xen ph ca hai obitan lai ho
sp, v mt lin kt , do s xen ph ca obitan lai ho sp ca cacbon ni ba vi obitan s ca
nguyn t hir hoc hnh thnh do s xen ph ca hai obitan lai ho sp vi sp3.
Mi nguyn t cacbon ni ba cn li hai obitan p cha tham gia lai ho, chng c trc
vung gc vi mt phng cha lin kt , song song vi nhau v c spin ngc chiu nhau. Cc
obitan p ny xen ph vi nhau tng i mt hnh thnh nn hai lin kt . Cc lin kt km bn
nn cc ankin l hp cht hot ng ho hc mnh, d dng tham gia cc phn ng cng hp, xi
ho, phn ng trng hp.
H

Hnh 2-6: Cc lin kt trong phn t axetilen

Hnh 2-7: Cc lin kt trong phn t axetilen

2.5. Tnh cht ho hc


Trong phn t ca tt c cc hirocacbon cha no u c lin kt km bn, lin kt ny b
phn cc ho mnh bi cc hiu ng in t c trong ni b phn t, bi tc nhn phn ng v
iu kin phn ng, do vy cc hirocacbon cha no d dng tham gia phn ng cng hp, phn
ng oxi ho, phn ng trng hp.
a. Phn ng cng hp vo lin kt kp

Phn ng cng hp xy ra lin kt , chng hn phn ng cng hp ca anken xy ra theo


s tng qut sau:

+
C

C
+ A+B-

A
C

B
y AB c th l X2, HOH, HX, HOX, H2SO4
Phn ng xy ra theo c ch cng hp i in t qua hai gia on:
- giai on u, tc nhn i in t (cation A+) cng hp vo nguyn t cacbon mang
phn in tch m ni i to thnh cacbocation trung gian. y l giai on chm,
thun nghch, quyt nh tc phn ng.
AB
A+ + B-

45
http://hhud.tvu.edu.vn

+
C

chm

+ A+

+
C

- giai on sau, cacbocation trung gian tc dng vi anion B- cho sn phm. Giai on
ny phn ng xy ra nhanh, mt chiu.
A
A
+
nhanh
C
C
+ BC
C
B

Sau y ta xt mt s phn ng cng hp c th:


- Phn ng cng hp halogen
C

+ X2

y X2 l F2, Cl2, Br2, I2.


Th d:
CH3 -CH =CH2 + Br2

CH3 -CH -CH2


Br Br
CH2 -CH -CH =CH2 + CH2 -CH =CH -CH2

2 CH2 =CH -CH =CH2 +2Br2

Br
CH3 -C =CH

Br2

CH3 -C =CH

Br2

Br Br

Br
Br Br
CH -C -CH

Br

Br

Br Br

Phn ng cng hp Br2 c dng nhn bit lin kt kp.


- Phn ng cng hp hiro halogenua (HX)

Tt c cc hirocacbon cha no u d dng cng hp vi HX.

+
C
C
+ HX
C C

Th d:
+
CH3 -C = CH -CH3
CH3

Br
+ HBr

CH3 -C -CH2 -CH3


CH3

46 hu c ..46
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

C ch cng hp i in t:
HBr
H+ + Br+
CH3 -C = CH -CH3 + H
CH3

CH3 -C -CH2 -CH3


CH3
Br

CH3 -C -CH2 -CH3 + Br


CH3 -C -CH2 -CH3
CH3
CH3
Cc ankaien lin hp cng hp vi hirohalogenua bao gi cng cho hai loi sn phm
cng hp 1,2 v cng hp 1,4.

Th d:
Br
CH3 -C -CH =CH2 + CH3 -C =CH -CH2
2 CH2 =C - CH =CH2 +2 HBr
Br
CH3
CH3
CH3
C ch phn ng:
HBr
H+ + Br+
CH2 C - CH
CH2 + H+
CH3 - C CH CH2
CH3
CH3

Trong cacbocation lin hp in tch dng gii to trn c ba nguyn t cacbon, nhng tp
trung hn l C2, C4.
Br
+
+
CH3 - C CH CH2
CH3 - C CH CH2
CH2 + 2Br
2 CH3 C CH
CH3
Br
CH3
CH3
Hirohalogenua cng hp vo ankin s cho sn phm l gem ihalogen ankan.
Th d:
Cl
+ HCl
+ HCl
CH3 -C=C -CH3
CH3 -C =CH -CH3
CH3 -C -CH2 -CH3
Cl
Cl
- Cng hp nc
Trong mi trng axit cc anken v ankaien cng hp nc to ra cc ancol.
C

+ HOH

OH

Th d:
CH3 -CH =CH2 + H2O
CH2 =CH -CH =CH2 + H2O

H
H

CH3 -CH - CH3


OH
CH3 -CH = CH -CH2 -OH

47 hu c ..47
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

Khi c mt ca xc tc Hg2+ v axit mnh (H2SO4), cc ankin phn ng vi nc to thnh


enol, cht ny khng bn chu s ng phn ho to thnh hp cht cacbonyl. Nu ankin l
axetilen s thu c anehit axetic, cn ankin l ng ng ca axetilen thu c xeton.
Th d:
2+
Hg
chuyn v
CH = CH + H2O
CH2=CH - OH
CH3 -CHO
H2SO4

Hg2+
chuyn v
CH3-C= CH2
CH3 -C -CH3
H2SO4
O
OH
=

CH3 -C = CH + H2O

b. Phn ng oxi ho

Ph thuc vo iu kin ca phn ng cc hirocacbon cha no c th b oxi ho to thnh


cc sn phm khc nhau: poli ancol, anehit, xeton, axit,
nhit bnh thng cc hirocacbon cha no b oxi ho bi dung dch KMnO4 hoc
dung dch H2O2 trong mi trng axit yu to thnh poli ancol.

Th d:
CH3 - Ch = CH2 +KMnO4 +H2O

CH3 - CH -CH2 + KOH + MnO2


oh oh

CH2 - CH -CH-CH2 + KOH + MnO2


oh oh oh oh
Vi tc nhn oxi ho mnh nh hn hp KMnO4 + H2SO4 hoc K2Cr2O7, cc hirocacbon
cha no b oxi ho cho sn phm l axit cacboxylic, xeton v cacbon ioxit.
Th d:
K Cr O +H2SO4
CH3 - Ch =CH - CH3 2 2 7
2 CH3 - COOH + H2O
CH2 =Ch - CH = CH2 +KMnO4 +H2O

CH2 =Ch - CH = CH2

HOOC -COOH + 2CO2 + H2O

K2Cr2O7 +H2SO4

CH3 - C -CH3 + CO2 + H2O


O
Nhng phn ng ny c dng xc nh v tr ca lin kt i trong phn t anken hoc
ankaien.
Khi b oxi ho bi ozon (O3), lin kt i trong phn t anken b t ra to thnh nhng hp
cht cacbonyl.
Th d:
O
HO
CH3 - CH
CH -CH3 2
2 CH3CHO + H2O2
CH3 - Ch =CH - CH3 + O3
=

Ch3 - C = CH2
CH3

K2Cr2O7 +H2SO4

O O

48
http://hhud.tvu.edu.vn

O
CH2

CH2 =Ch - CH = CH2 + O3

O
CH - CH

O O
H2O

O O

2HCHO + OHC -CHo + H2O2

O
CH3 - C
CH -CH3
CH3 O O

H2 O

CH3 - C -CH3 + CH3CHO + H2O2


O
=

Ch3 - C = CH -CH3 + O3
CH3

CH2

Khi c mt cht xc tc Ag kim loi 150 -3500C hirocacbon cha no b oxi ho bi oxi
khng kh to thnh ete oxit.
Th d:
O
Ag
CH2 =CH2 + O2
CH
2 CH2
1500-3500C
O
O
Ag
CH2 =C - CH =CH2 +O2
C - CH CH2
0
0 CH2
150 -350 C
CH3
CH3
Phn ng oxi ho ng vai tr quan trng trong vic xc nh cu to ca nhng hp cht t
nhin phc tp v xc dnh cu to ca nhng hp cht cha lin kt i.
c. Phn ng trng hp

Phn ng trng hp l phn ng to thnh hp cht cao phn t t nhng phn t n gin.
Th d:
1900-2100C n ( - CH - CH -)
n CH2 =CH2
(-CH2 -CH2 -)n
2
2
1500-2000at
pli tylen
tylen
n ( -CH2 -CH =CH -CH2 -)
(-CH2 -CH =CH -CH2 -)n
n CH2 =Ch - CH = CH2
cao su buna
d. Phn ng th
Nhng ankin c cha nguyn t hiro lin kt vi cacbon trng thi lai ho sp c th tham
gia phn ng th. Nguyn t hiro c thay th bi nguyn t kim loi to thnh mui. Trong
phn ng ny ankin th hin tnh axit. iu ny c gii thch do nguyn t cacbon trng thi
lai ho sp c m in ln, lin kt Csp-H b phn cc mnh.
Kali hiroxit khan c th chuyn ankin-1 thnh kali axetilua, tuy nhin phn ng ny xy ra
thun li hn nu ta dng kali amiua trong amniac lng.
R -C =CH + KNH2

NH3 lng

R -C =C -K + NH3

Cc ankin -1 v axetilen d dng phn ng vi phc bc amoniacat cho kt ta bc axetilua.


49 hu c ..49
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

R -C =CH + 2[Ag(NH3)2]OH

HC =CH +2[Ag(NH3)2]OH

R -C =C Ag + 2NH3 + H2O

AgC =C Ag + 4 NH3 +2 H2O

3. hirocacbon thm

Hirocacbon thm l nhng hirocacbon c cha nhn benzen trong phn t.


Da vo cu to ngi ta chia hirocacbon thm thnh hai loi:
- Hirocacbon thm mt nhn
- Hirocacbon thm nhiu nhn
3.1. Hirocacbon thm mt nhn benzen
Hirocacbon thm mt nhn benzen c cng thc chung CnH2n-6 (n6), k hiu Ar-H.
Gc hirocacbon thm ho tr mt c tn gi l gc aryl, k hiu ArTh d:
C6H5C6H5-CH2phenyl
benzyl
a. Cch gi tn v ng phn

Ngi ta thng dng tn gi hp l gi tn ng ng ca benzen. Theo tn gi ny


ngi ta ly cht gc l benzen, cn cc ng ng khc ca benzen c coi l dn xut th ca
benzen khi th nguyn t hir trong nhn benzen bng gc ankyl v gi tn theo nguyn tc:
Tn gc ankyl +benzen
Ngoi ra mt s ng ng khc ca benzen cn c gi tn theo tn gi h thng.
Th d:
CH3

metylbenzen
(toluen)
CH3

CH -CH3
CH3
isopropylbenzen
(cumen)
CH3

CH3

CH3
CH3
o-xilen

CH3
p-xilen

50
http://hhud.tvu.edu.vn

m-xilen

Nhn thm c hai nhm th ankyl tr ln th hnh thnh ng phn v v tr nhm th.
gi tn cc ng phn ngi ta tin hnh nh s cc nguyn t cacbon ca vng benzen. Bt u
nh s t nguyn t cacbon trong vng benzen lin kt vi nhm th n gin nht. nh s
theo chiu sao cho tng cc con s ch v tr nhm th l nh nht. Gi tn theo nguyn tc:
V tr nhm th + tn nhm th + benzen
Th d:
CH3

CH3

CH3
CH2 -CH3
CH2 -CH3

1-metyl-2-etylbenzen

CH2 -CH3
1-metyl-4-etylbenzen

1-metyl-3-etylbenzen

Ngi ta qui c v tr s 2 v s 6 c gi l v tr octo (vit tt l o-), v tr s 3 v s 5


c gi l v tr meta (vit tt l m-), v tr s 4 gi l v tr para (vit tt l p-). Theo qui c
cc ng phn trn c gi tn tng ng l o-etyl toluen, m-tyl toluen, p-etyl toluen.
Vi cc dn xut ca benzen nhng nguyn tc c bn trn y vn c p dng.
Th d:
Cl

NO2

nitrobenzen
Br
Br

clobenzen
NO2
Cl

Br

1,2-ibrom benzen

3-clo-5-brom nitrobenzen

Tuy nhin nhiu benzen th mt ln mang tn h thng v chng ph bin rt rng ri i


hi chng ta phi nh.
Th d:
NH2

anilin

OH

phenol

OCH3

anisol
51
http://hhud.tvu.edu.vn

CHO

benzanehit

COOH

axit benzoic

Cc ng ng ca benzen c hai loi ng phn:


- ng phn v cu to mch nhnh.
CH -CH3
CH3
isopropylbenzen

CH2 - CH2 -CH3

n- propylbenzen
- ng phn v v tr nhm th
CH3

CH3

CH3

CH3
CH3

1,2-imetylbenzen

1,3-imetylbenzen

CH3
1,4-imetylbenzen

b. Phng php iu ch

Benzen c iu ch bng phn ng trng hp ba phn t axetilen 6000C.


6000C
C
Cc ng ng ca benzen c iu ch bng hai phng php chnh sau y:
- Phn ng Vuyc-Fittic
3 CH =CH

Ar -X + 2Na + X -R
Th d:
Cl

Ar -R + 2NaX

CH3

+ 2Na + Cl -CH3

+ 2NaCl

- Phn ng Frien-Crap
R
+ RX

AlCl3

HX

Th d:
CH2 -CH3
+CH3 -CH2 -Cl

AlCl3

HCl

c. Tnh cht vt l

Phn ln cc hirocacbon thm l nhng cht c mi c trng. Cc ng phn khc nhau


v v tr ca gc ankyl trong nhn benzen c nhit si gn ging nhau, nhng nhit nng
chy li khc nhau rt nhiu. Cc ng phn para c im nng chy cao nht.

52
http://hhud.tvu.edu.vn

d. Cu to ca benzen

Tt c cc hirocacbon thm u c cha nhn benzen. V vy vic nghin cu cu to ca


benzen cho php hiu v cu to ca cc hirocacbon thm.
- Cu to phn t benzen theo Kkul:
Ben zen c cng thc C6H6. Theo Kkul cu to ca benzen l nh sau:

Cu to ny th hin s khng no rt ln, ngha l n d dng tham gia phn ng cng hp


v kh i vi phn ng th. Ngc li, benzen tng i tr vi cc tc nhn oxi ho, d tham
gia phn ng th, kh tham gia phn ng cng hp.
- Cu to phn t benzen theo quan im hin i:
Benzen c cu to vng 6 cnh phng, tt c 6 nguyn t cacbon v 6 nguyn t hiro u
nm trn mt phng . Cc nguyn t cacbon u trng thi lai ho sp2, l kiu lai ho tam
gic, gc lai ho 1200. Mi nguyn t cacbon to thnh ba lin kt , trong c hai lin kt
C-C (sp2-sp2) v mt lin kt C-H (sp2-s).
Mi nguyn t cacbon cn li mt obitan 2pz cha tham gia lai ho. Cc obitan ny vung
gc vi mt phng cha lin kt (mt phng vng benzen), c spin ngc chiu nhau. Tt c 6
obitan 2pz ny xen ph, pha ho ln vo nhau, lin hp vi nhau to thnh mt obitan phn t
khp kn. Do s lin hp nh vy lm cho khong cch gia cc nguyn t cacbon trong phn t
u bng nhau (1,40A0), vng tr nn bn vng kh tham gia phn ng cng hp, bn vi tc
nhn oxi ho v d tham gia phn ng th. c tnh ny ca benzen c gi l tnh thm.

h
C

C
C

C
h

Cc lin kt trong phn t benzen

biu din cng thc cu to ca benzen ta c th dng mt trong ba cng thc sau:

53
http://hhud.tvu.edu.vn

c. Tnh cht ho hc
- Phn ng th

Benzen v ng ng ca benzen d dng tham gia phn ng th nguyn t hiro trong nhn
thm bng nguyn t hoc nhm nguyn t khc.
Phng trnh phn ng tng qut:
Ar -H + AB

xt

Ar -A + HB

Phn ng xy ra theo c ch th i in t (electrophin) hai giai on.


Giai on u, tc nhn i in t ( cation A+) tn cng vo h thng in t trong nhn,
mt cp in t c A nhn to thnh lin kt vi mt nguyn t C, trong nhn cn li hai
cp in t c gii to ng u trn nm nguyn t cacbon cn li. Sn phm trung gian
khng bn ny c gi l phc .
chm

Ar -H + A

H
Ar - A

Giai on sau, phc loi proton cacbon b th to thnh sn phm.


+

Ar

H
A

Ar

A + H

Sau y ta xt mt s phn ng c th.


- Phn ng halogen ho

L phn ng thay th nguyn t hiro trong nhn benzen bng nguyn t halogen. Tc nhn
ca phn ng l halogen v xc tc thng dng l cc axit liuyt nh AlCl3, FeX3.
Trong thc t phn ng ny thng dng xc tc l bt st. Bt st tc dng vi cc halogen
to thnh cc axit liuyt l FeX3.
S phn ng tng qut nh sau:
X
+ X2

Fe bt

+ HX

Cl2 v Br2 halogen ho benzen mt cch bnh thng, I2 phn ng thun nghch, F2 khng
phn ng trc tip vi benzen.

54
http://hhud.tvu.edu.vn

Th d:
Br
+ Br2

Fe bt

CH3
+ 2Br2 Fe bt

+ HBr
CH3
Br

CH3
+

+ 2HBr
Br

Tc nhn i in t c to thnh nh sau:


2 Fe + 3 X2
2FeX3

FeX3 + X2
X. ..... X. ....FeX3
Sau phn ng xy ra.
H
+
+ X
+X

FeX4 + X

+
+ H

iu kin nhit cao hoc chiu nh sng t ngoi, cc ng ng ca benzen thc hin
phn ng halogen ho phn nhnh theo c ch th gc tng t cc ankan.
Th d:

CH -CH3
+ Cl2
CH3

Cl
C -CH3
+ HCl
CH3

h
t0

- Phn ng nitro ho

Tc nhn phn ng thng dng l hn hp nitro ho ( HNO3 c + H2SO4 c).


Th d:

+HNO3

NO2
+

H2SO4

H2O

Tc nhn i in t NO2+ c to ra do phn ng:


HNO3 + 2H2SO4
+ NO2

NO2 + 2HSO4 + H3O


+

55
http://hhud.tvu.edu.vn

H
NO2

NO2
+ H

H + 2HSO4 + H3O

H2SO4 + H2O

- Phn ng ankyl ho

C th ankyl ho hirocacbon thm bng cc tc nhn ankyl halogenua, anken, vvKhi


dng tc nhn ankyl halogenua cn c xc tc l AlCl3 khan hoc FeCl3 lm xc tc.
R
+ HX

AlCl3

+R -X

Tc nhn i in t R+ c to thnh do:

+
AlCl3 ....X....R

AlCl3 + RX

+
AlCl3X + R
H
R
+

R+

+ R+
H+ + AlCl3X - Phn ng axyl ho

+
+ H

HX + AlCl3

Tc nhn axyl ho thng dng l axyl halogenua R-CO-X, xc tc l AlCl3.


=

C -R
O + HX

+ R -C -X
O

Tc nhn i in t c hnh thnh v c ch phn ng xy ra nh sau:


+
R -C ...Cl ....AlCl3
O

C -R
+
O +H

H
C -R
O

+
+
+ R -C
O
+
H + AlCl4
HCl + AlCl3

+
R -C + AlCl4
O
=

+ AlCl3

R -C -Cl
O

+ Quy tc th i in t trong nhn thm

Khi trong nhn thm c sn nhm th th cc nhm th ny s nh hng n s th tip


tc v hai phng din:
- Lm tng hay gim tc phn ng th
- Hng tc nhn th vo v tr nht nh i vi nhm th c sn.
56 hu c ..56
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

iu c quyt nh ch yu l do bn cht in t ca nhm th. C th phn chia cc


nhm th thnh hai loi nh sau:
- Nhng nhm th nh hng octo v para gm c: -R, -X, -OH, -NH2, -NHR, -NR2, -NH-CO-R
Nhng nhm th ny u hot ho nhn thm (tr nhng nguyn t halgen X), do chng
c ng thi hiu ng cm ng dng (+I) v hiu ng siu lin hp (-) hoc hiu ng lin hp
dng (+C) ln hn hiu ng cm ng m (-I) lm cho mt in t trong nhn benzen tng ln
v tng ch yu cc v tr octo v para. Do vy phn ng xy ra d dng hn v cho sn phm
th v tr octo v para.
Th d:
H
H C H
+I

+C NH2
-I

+C OH
-I

Khi nhn benzen c mt nguyn t halogen, mt in t trong nhn gim i bi nguyn


t halogen gy hiu ng cm ng m (-I) mnh hn hiu ng lin hp dng (+C). Tc phn
ng th i in t chm hn so vi benzen, nhng nguyn t halogen vn thuc nhm th nh
hng octo v para, v hiu ng lin hp dng (+C) quyt nh chiu phn cc ca lin kt kp
lm cho mt in t cc v tr octo v para ln hn v tr meta.
+C Cl
-I

- Nhng nhm th nh hng meta: Gm c -CN, -NO2, -CH=O, -COR, -COOH, -COOR
Nhng nhm ny c ng thi hai hiu ng ht in t (-I, -C) lm mt in t trong
nhn gim i, phn hot ho nhn thm v gim ch yu cc v tr octo v para. Phn ng th
xy ra kh khn hn so vi benzen v cho sn phm th v tr meta.
Th d:
-C
-I

-C

O
H

-I

-C

O
OH

-I

O
O

S tn ti hai nhm th trong vng benzen lm phc tp ho tc dng nh hng. C th


tin on hng ca phn ng da theo nguyn tc sau: Nu trong vng benzen tn ti hai nhm
th cng hot ho vng hoc c tc dng nh hng khc nhau th nhm hot ho mnh s
khng ch hng ca nhm th th ba.
57 hu c ..57
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

- Phn ng cng hp

Phn ng cng hp ph v h lin hp ca nhn thm xy ra tng i kh khn so vi cng


hp vo anken.
- Cng hp hiro: Phn ng xy ra khi c xc tc Ni, Pt, Pdta thu c xiclo ankan tng ng.
Th d:

+ 3 H2

benzen
CH3

xiclohexan
CH3
+3H2

toluen
metyl xiclohexan
- Cng hp halogen: Quan trng hn c l phn ng cng hp clo. Khi cho clo i qua
benzen c chiu nh sng khuch tn, phn ng xy ra ta thu c hexaclo xiclohexan.
Cl
Cl
0
Cl
50 C
+ 3 Cl2
h
Cl
Cl
Cl
Hexaclo xiclohexan c nhiu ng phn lp th, trong ng phn gamma () c hot tnh
c i vi cn trng, v vy ng phn ny c dng lm thuc tr su (c tn gi l thuc tr
su 6.6.6). Hin nay thuc tr su ny c cm s dng do s tn lu lu di v gy c hi
i vi mi trng.
Phn ng oxi ho

Benzen ch b oxi ho khi cho oxi khng kh tc dng nhit cao, c V2O5 xc tc to
thnh anhirit maleic.

+ O2

O
C=
O + CO2
C=
O

4000C-4500C
V2O5

anhirit maleic
Benzen cng tham gia phn ng ozon ho to thnh glioxal.
+ O3

H 2O

CHO
CHO

58
http://hhud.tvu.edu.vn

+ H2 O 2

Vi cc cht oxi ho mnh: KMnO4 +H2SO4, K2Cr2O7 +H2SO4cc ng ng ca benzen


b oxi ho mch nhnh, ct t lin kt C - C v oxi ho chng thnh nhm chc axit.
Th d:
COOH
+ CH3COOH + K2SO4 + MnSO4 + H2O

CH2 -CH2 -CH3


0
+ KMnO4 + H2SO4 t

n- propyl clorua

axit benzoic

CH3
t0
+ KMnO4 + H2SO4
CH3

o-xilen

COOH
+ CH3COOH + K2SO4 + MnSO4 + H2O
COOH
axit o- phtalic

3.2. Hirocacbon thm nhiu nhn


Hirocacbon thm nhiu nhn cn gi l hirocacbon thm a vng. Chng c chia lm hai
loi:
- Hirocacbon thm a vng ri rc
Th d:
- CH2 -

iphenyl

iphenylmetan

- Hirocacbon thm a vng ngng t


Th d:

naphtalen

anthraxen

a. Hirocacbon thm a vng ri rc

- i phenyl
i phenyl c th c iu ch t dn xut monohalogen thm bng phn ng Fittic.
59 hu c ..59
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

Th d:
Br +2Na +

Br

+ 2NaBr

iphenyl l nhng tinh th rn, khng mu, nng chy 710C, tan tt trong etanol v ete.
iphenyl cng tham gia cc phn ng th i in t nh nitro ho, halogen ho
u tin phn ng v tr 4, sau l v tr 4.
Th d:
HNO3
H2SO4

O 2N

NO2

NO2

b. Hirocacbon thm a vng ngng t

- Naphtalen (bng phin)


8
7
6

9
10

1
2
3
4

Naphtalen nguyn cht l cht kt tinh thnh nhng l mng ng nh, nng chy 80,30C
v si 2180C, c mi thm c trng, d bay hi v d thng hoa.
Naphtalen ging benzen nhiu phn ng, nhng kh nng phn ng ca naphtalen mnh
hn benzen.
Nhng phn ng th c th xy ra v tr (v tr 1, 4, 5 hoc 8)
Th d:
NO2
+ H2O

+ HNO3

Khi b oxi ho, naphtalen bin thnh anhirit phtalic.


O2
V2O5, 4500C

=O

O +2 H2O

C
O

60
http://hhud.tvu.edu.vn

- Phenanthren

Phenanthren l cht rn kt tinh di dng tinh th khng mu, nng chy 1010C v si
3400C. Phenanthren c tnh cht ho hc tng t nh naphtalen. Phenanthren rt gn vi nhiu
hp cht t nhin c hot tnh sinh l quan trng nh vitamin D, cc kch thch t sinh dc.

61
http://hhud.tvu.edu.vn

Cu hi v bi tp
1. C ch th gc t do v hng ca phn ng halogen ho ankan? Gii thch bn ca
cc xicloankan.
2. Cu to v tnh cht ca cc hirocacbon khng no. C ch cng hp i in t v hng
ca phn ng cng hp vo lin kt i C=C; lin kt ba CC.
3. Cu to ca benzen. Tnh thm v tnh cht ho hc ca cac hirocacbon thm. C ch
th i in t v quy lut th trong nhn thm.
4. Gi tn cc hp cht sau y theo tn gi thng thng v tn gi IUPAC.
4.1. CH3- CH2- CH2- CH2- CH3
4.2. CH3- CH- CH2- CH2- CH3
CH3
CH3
4.3. CH3- C- CH2- CH2- CH3
CH3
4.4. CH3- C=CH2
CH3
CH3- CH2- CCH
5. Vit cng thc cu to ca cc hp cht sau:
5.1. 2,5-imetyl octan
5.2. neoheptan
5.3. 2,5,5-trimetyl hept-3-en
5.4. isopropylbenzen
6. Vit cng thc cu to cc ng phn ca cc hirocacbon c cng thc phn t C6H14;
C5H10 v gi tn chng theo tn gi IUPAC.
7. Vit phng trnh v c ch cc phn ng sau:
7.1. 2-metyl propan + Cl2 askt

7.2. 2-metyl butan + Cl2 askt

7.3.
7.4.
7.5.
7.6.
7.7.
7.8.

t
isopropyl benzen + Cl2

2-metyl buta-1,3-ien + HCl

Pent- 2-en + HCl

Vinyl clorua + HCl

Bezen + HNO3

Fe
Toluen + Br2

8. Hon thnh cc phng trnh phn ng ho hc sau:


8.1. 2-metylpropen + KMnO4 + H2O
t)
8.2. Axetilen + KMnO4 + H2O

8.3. isopropyl benzen + KMnO4 + H2SO4


8.4. Buta-1,3-ien + O3
9. Cho bit cng thc cu to v gi tn cc hp cht c cng thc phn t:
9.1. C5H12; c mt nguyn t cacbon bc 3.
62 hu c ..62
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

9.2. C4H8; khi cho tc dng vi dung dch KMnO4 thu c ru hai chc, trong c
mt nhm chc ru bc mt v mt nhm chc ru bc 3.
9.3. C9H12; khi halogen ho nhit cao thu c dn xut halogen bc 3.
9.4. C5H10; oxi ho bng ozon, sau thu phn thu c anehit axetic v axeton.
10. T benzen v cc hp cht khc, hy vit phng trnh phn ng ho hc dng iu ch:
10.1. Axit o v m nitro benzoic.
10.2. Metyl phenyl xeton.
10.3. 2-clo- 2- phenylpropan.
10.4. p v m clo nitrobenzen.

63
http://hhud.tvu.edu.vn

Chng III

Dn xut ca hirocacbon
Dn xut ca hirocacbon l nhng hp cht m trong phn t ca chng cha mt hay mt
s nhm chc lin kt vi gc hirocacbon.
Da vo bn cht ca nhm chc m dn xut ca hirocacbon c chia thnh nhng loi
khc nhau. Th d dn xut halogen, ancol, ete, axit cacboxylic vv
Trong ni dung chng ny chng ta ch xt mt s dn xut quan trng, l dn xut
halogen, ancol- phenol, anehit-xeton, axit cacboxylic v amin.
1. Dn xut halogen

1.1. Phn loi


Dn xut halogen l loi hp cht hu c c cha nguyn t halogen (X) lin kt vi gc
hirocacbon. phn loi, ta da vo nhng c s sau y:
- Cu to ca gc hirocacbon: Da vo cu to ca gc ta c dn xut halogen khng vng
no, khng vng cha no; dn xut halogen vng no, vng cha no v dn xut halogen thm.
Th d:
CH3- CH2- Cl

CH2=CH-Br, CH2=CH-CH2-Cl

dn xut halogen khng vng no

dn xut halogen khng vng cha no


Cl

Cl

Cl
dn xut halogen vng no

dn xut halogen vng cha no

dn xut halogen thm

- Bn cht ca nguyn t halogen: Da vo bn cht ca nguyn t halogen ta c dn xut


flo, dn xut clo, dn xut brom v dn xut iot.
- S lng halogen c mt trong phn t: Da vo s lng ca halogen ta c dn xut
monohalogen, i, polihalogen.
Th d:
CH3Cl

CCl4

64 hu c ..64
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

dn xut monohalogen

dn xut polihalogen

- Da vo bc ca nguyn t cacbon lin kt trc tip vi nguyn t halogen ta c dn xut


halogen bc mt, bc hai v dn xut halogen bc ba.
Th d:
CH3
CH3-CH-Cl

CH3- CH2-Cl
dn xut bc 1

CH3
CH3-C-CH3
Cl
dn xut bc 3

dn xut bc 2

1.2. Cch gi tn v ng phn


a. Tn gi thng thng

Theo cch gi tn thng thng, ta gi tn gc hirocacbon ri n tn anion halogen


(halogenua).
Th d:
CH3- CH-Br
CH2=CH-Cl CH2=CH-CH2-Cl
CH3
V tr halogen + tn halogen + tn hirocacbon tng ng theo IUPAC
isopropyl bromua

vinyl clorua

allyl clorua

Br

phenylbrmua

CH2 -Cl
benzylclorua

b. Tn gi IUPAC

gi tn cc dn xut halgen theo tn gi IUPAC cn tin hnh cc bc ging nh gi tn cc


hircacbon.
Mch cacbon c nh s sao cho cacbon lin kt vi halogen c s th t thp. Sau
vic gi tn c tin hnh theo quy tc sau y:
V tr halogen + tn halogen + tn hirocacbon tng ng theo IUPAC
Nu phn t c cha hai, banguyn t halogen ging nhau, th trc tn halogen c thm
cc t i, tri,
Th d:
CH3-CH-CH-CH3
CH2=CH-CH2-Cl ClCH2-CH2Cl
Br CH3
2-brom-3-metylbutan
1-clo prop-2-en
1,2-iclo etan
65
http://hhud.tvu.edu.vn

CH2 -Cl

Cl

CH C -Cl
clo etin

clo phenylmetan

clo benzen

c. ng phn

Dn xut halogen khng vng no c ng phn mch cacbon v ng phn v tr nhm chc. Dn
xut halogen khng vng cha no c thm ng phn v tr ca lin kt i v ng phn hnh hc.
Th d 1: C4H9Cl c cc ng phn mch cacbon:
CH3-CH2-CH2-CH2-Cl

CH3-CH-CH2-Cl
CH3
1- clo butan
1- clo- 2- metylpropan
ng vi mi ng phn mch cacbon trn li c mt ng phn v tr nhm chc:
Cl
CH3
CH3-CH-CH2CH3
CH3-C-Cl
CH3-CH2-CH2-CH2-Cl
CH3
2- clobutan
2- clo-2- metylpropan
1-clobutan
th d 2: C3H5Cl c cc ng phn v tr ca lin kt i v ng phn v tr nhm chc:
CH2=CH-CH2-Cl
CH3-CH=CH-Cl
CH2=C-CH3
Cl
1-cloprop-2-en
1-cloprop-1-en
2-cloprop-1-en
Th d 3: C2H2Cl2 c cc ng phn hnh hc:
h

c= C
Cl

cl

cis iclo ten

cl
c= C

Cl

trans iclo ten

1.3. Phng php iu ch


a. Halogen ho hirocacbon

Ty thuc vo iu kin phn ng (chiu sng hoc nhit thch hp), ngi ta c th
iu ch dn xut halogen bng phn ng thay th nguyn t hiro trong hirocacbon bng
nguyn t halogen.
Th d:
askt
CH3 - CH3 + Cl2
CH3 - CH2 - Cl + HCl
CH2 = CH2 + Cl2

5000C

CH2 = CH - Cl + HCl
vinyl clorua

66
http://hhud.tvu.edu.vn

450 -5000C
CH2 = CH - CH3 + Cl2
CH2 = CH -CH2 -Cl + HCl
allyl clorua

+Br2

Br

Fe

+ HBr

b. Cng hp HX vo hirocacbon cha no

Th d:
CH2 = CH - CH3 + HBr

CH3 - CH - CH3
Br
2-brom propan

1.4. Tnh cht vt l


Ankyl halogenua l nhng cht khng mu, khng tan trong nc, d ho tan trong ancol,
ete v cc dung mi hu c khc.
Allyl clorua l cht lng, c nhit si 450C.
Vinyl clorua l cht kh khng mu, nhit si l 13,80C.

1.5. Cu to ca dn xut halogen


Tnh cht ho hc ca dn xut halogen c quyt nh bi s c mt ca nguyn t
halogen trong phn t. Do vy xt cu to ca dn xut halogen thc cht l xt lin kt cacbonhalogen v nh hng ca gc hirocacbon n lin kt ny.
Lin kt C-X l lin kt cng ho tr phn cc v pha nguyn t halogen (X) do nguyn t
halogen c m in ln hn m in ca nguyn t cacbon.
S phn cc ca lin kt C-X c m t nh sau:

Gc hirocacbon c nh hng quyt nh n s phn cc ca lin kt C-X v kh nng


hot ng ca nguyn t halogen.
- Gc ankyl gy hiu ng cm ng dng +I lm tng s phn cc ca lin kt C-X, s
lng cc gc ankyl tng, trng lng ca gc v bc ca gc tng th hiu ng cm ng dng
tng, dn n s phn cc ca lin kt C-X tng.

67
http://hhud.tvu.edu.vn

R
R

CH2

CH

R
R

R
Gc vinyl v gc phenyl gy hiu ng lin hp C lm gim s phn cc ca lin kt C-X.
Th d:
+C
X
-C
+C
CH2

CH

X
-C

Do kh nng phn ng ca nguyn t halogen trong dn xut thm ( kiu clo benzen) v
trong dn xut cha no (kiu vinyl clorua) kh khn hn so vi dn xut khng vng no.
Lin kt C-H cng l mt trung tm phn ng ca dn xut halogen. Do nh hng ca
hiu ng cm ng m -I ca nguyn t halogen m lin kt C-H phn cc mnh, nguyn t H
hot ng.
S phn cc c m t nh sau:
+
C

+
C

1.6. Tnh cht ho hc


a. Phn ng th nguyn t halogen
* C ch tng qut

Phn ng xy ra theo c ch th i nhn (SN). Tc nhn i nhn thng l mt anion tn


cng vo nguyn t cacbon mang mt phn gi tr in tch dng ca lin kt C-X.
+
C

X +Y

+X

Phn ng xy ra theo hai loi c ch


+ C ch th i nhn n phn t (SN1)
theo c ch ny, phn ng qua hai giai on: Giai on 1 to ra cabocation trung gian bn
vng. Giai on ny chm, thun nghch v quyt nh tc phn ng; giai on 2 to ra sn
phm phn ng.
68 hu c ..68
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

+
C

C +

Chm

C +

nhanh

Tc phn ng ch ph thuc nng dn xut halogen v = k.[RX].


+ C ch th i nhn lng phn t (SN2).
Theo c ch ny, phn ng xy ra 1 giai on qua bc to thnh phc trung gian hot ng
hay trng thi chuyn tip:
Y +

+
C

C +X

phc trung gian

Tc phn ng ph thuc nng dn xut halogen v kim: v =k.[RX].[OH-]


* Nhng phn ng c th

+ Phn ng thu phn


Phn ng thu phn cc dn xut halogen cho sn phm l cc ancol hoc phenol tng ng.
Tc nhn i nhn l HO-.
RX + H2O

ROH

HX

R : gc hirocacbon.
cho phn ng ch xy ra theo chiu thun, ngi ta tin hnh trong mi trng kim:
RX + H2O

OH-

ROH

HX

Phn ng thu phn ankyl halogenua d dng xy ra khi un nng vi kim trong dung dch
nc hay etanol-nc.
Th d:
to
CH3Cl +KOH
CH3OH + KCl
Cc dn xut kiu vinyl v phenyl halogenua ch b thu phn trong nhng iu kin rt khc
nghit.
69 hu c ..69
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

Th d:
OH

Cl

400 C
+NaOH
(rn)200at
clo benzen

+ NaCl
phenol

Dn xut polihalogen thng l nhng hp cht hot ng ho hc mnh hn cc dn xut


monohalogen no.
Th d, clorofoc rt d dng b thu phn trong mi trng kim.
OH
H C OH

OH -3 HCl

- H2O

OH
gem triol (khng bn)

Cl
clorofoc

H -C -OH
O
=

Cl
C Cl + 3 HOH

axit fomic

+ Phn ng vi amoniac
Phn ng ny c dng iu ch cc amin
R -X + NH3

to

R -NH2 + HX

Th d:
NH2

Cl
0

+ 2 NH3
clo benzen

200 C
60-100 at
xt

+ NH4Cl
anilin

+ Phn ng vi kali xianua ( KCN).


Sn phm ca phn ng ny l hp cht nitrin. Tc nhn i nhn l CN-.
R -X + KCN

R -CN + KX

b. Phn ng loi hiro halogenua

Phn ng loi HX c thc hin trong mi trng kim-ancol:

70
http://hhud.tvu.edu.vn

kim-ancol

+ HX

Hoc:
H

kim-ancol

OH- + HX

+ HX

HOH + X-

Th d:
CH3 -CH2 -Cl

KOH
CH2 =CH2 + HCl
C2H5OH

Phn ng loi HX c th xy ra theo c ch loi E1 hoc c ch loi E2.


- C ch tch loi i nhn n phn t ( E1)
Theo c ch E1, phn ng xy ra qua hai giai on. Giai on u to ra cacbocation, tng
t c ch SN1. Giai on sau cacbocation loi H+ to thnh sn phm cha no:

chm

H
cacbocation
nhanh

C =C

H
- C ch tch loi i nhn lng phn t (E2)
C ch E2 xy ra mt giai on qua phc trung gian hot ng hay trng thi chuyn tip.
C ch E2 tng t c ch SN2.

+ HY + X

trng thi chuyn tip


Cc dn xut bc mt ch c mt nguyn t cacbon v tr nn phn ng loi ch to ra
mt hirocacbon cha no.

Th d:

CH3 -CH2 -CH2 -Br

KOH
CH3 - CH =CH2 + HBr
C2H5OH

71
http://hhud.tvu.edu.vn

Cc dn xut bc hai v bc ba khi tham gia phn ng loi s to ra mt hn hp cc


hirocacbon cha no. Phn ng xy ra theo hng u tin loi H lin kt vi C c bc cao hn.

Th d:

2 CH3 -CH -CH2 -CH3 KOH CH3 - CH =CH -CH3 + CH2 =CH -CH2 -CH3 + 2 HBr
C2H5OH
(chnh)
(ph)
Br

c. Phn ng vi kim loi

Trong mi trng ete khan, dn xut halogen tc dng vi magi to hp cht c magi, cn
gi l hp cht Grinha.
0
t
R -X + Mg
R -Mg -X
ete khan
Th d:
t0
CH3 -CH2 -Br + Mg
CH -CH2 -Mg -Br
ete khan 3
etylmagi bromua
d. Phn ng ca gc hirocacbon

Nhng gc cha no v gc thm ca ankenyl v aryl halogenua c nhng tnh cht tng t
anken v tng t hirocacbon thm.
Cc dn xut cha no d dng tham gia cc phn ng cng hp theo c ch i in t.
Th d:
CH2

CH

Cl

+ HBr

CH3 - CH - Cl
Br

CH2

CH

CH2

Cl + HBr

CH3

CH

CH2Cl

Br

Ngoi ra chng cn tham gia phn ng trng hp to ra cc hp cht cao phn t.


Th d:
n CH2 =CH -Cl
vinyl clorua

CH2 -CH
Cl
P.V.C

72
http://hhud.tvu.edu.vn

Nhng dn xut halogen thm tham gia cc phn ng th nguyn t H nhn thm theo c
ch th i in t.

Th d:
Fe

CH2Br

CH2Br

CH2Br

+ 2 HBr

+2 Br2
Br

Br

2. Ancol v phenol

Khi thay th nguyn t hiro trong phn t hirocacbon bng nhm OH (nhm hiroxyl) ta
c cc dn xut hyroxyl. Tu theo bn cht ca gc hirocacbon lin kt vi nhm hyroxyl
m ta phn bit ancol (ru) v phenol.
Phenol khc ancol l nhm hyroxyl lin kt trc tip vi nhn thm, cn ancol nhm
hyroxyl lin kt vi gc hirocacbon mch h hay mch nhnh ca nhn thm.
Th d:
OH

phenol

CH2OH
CH3 -CH2 -OH

CH2 =CH -CH2 - OH

ancol no

ancol cha no

ancol thm

2.1. Phn loi

Tu theo s lng nhm hyroxyl c trong phn t, ta phn bit thnh dn xut mono,
polihyroxyl.
Th d:
OH

OH

OH

OH
mono phenol
CH3 -CH2 -OH
mono ancol

i phenol
HO -CH2 -CH2 -OH
i ancol

HO

OH
tri phenol

HO -CH2 -CHOH -CH2 -OH


tri ancol

i vi cc ancol, ngi ta cn phn bit ancol bc mt, ancol bc hai v ancol bc ba tng
ng vi nhm hyroxyl lin kt vi cacbon bc mt, cacbon bc hai, cacbon bc ba.
73 hu c ..73
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

R
R -CH2 -OH

R -CH -OH
R

ancol bc 1

R -CH -OH
R

ancol bc 2

ancol bc 3

Cc ancol khng vng cha no c mt lin kt i c phn bit vi nhau bi v tr ca lin


kt i v nhm hyroxyl.
Nu nhm hyroxyl lin kt trc tip vi cacbon sp2 ta c enol. Cc enol khng bn, ng
phn ho thnh hp cht cacbonyl tng ng.
Th d:
CH3 -CH =O

CH2 =CH - OH

Nhng ancol cha no khc c nhm hyroxyl lin kt khng trc tip vi nguyn t cacbon
sp2, i din tiu biu l ancol allylic CH2=CH-CH2-OH.
2.2. Cch gi tn v ng phn
a. Tn gi thng thng

Tn gi thng thng ch c p dng gi tn cho cc monoancol n gin v theo quy


tc chung nh sau:
Ancol + tn gc hirocacbon + ic
Th d:
CH3-CH2- OH

CH3CH2CH2-OH

CH3 -CH-OH
CH3

CH3-CH-CH2-OH
CH3

ancol etylic

ancol n propylic

ancol isopropylic

ancol isobutylic

CH2 -OH
ancol benzylic

b. Tn gi IUPAC

Tn gi ca cc ancol c da theo nguyn tc:


Tn hirocacbon tng ng theo IUPAC + s ch v tr nhm OH+Ol
Mch cacbon c nh s sao cho cacbon chc c s th t thp nht. Nu trong mch c
2, 3, 4, nhm OH th ta thm cc t i, tri, ttravo trc m ol.
74
http://hhud.tvu.edu.vn

Th d:
CH3CH2CH2-OH
propan-1-ol

CH3-CH-CH3
OH
propan-2-ol

CH3-CH-CH2-OH
CH3

CH2=CH-CH2-OH

2-metyl propan-1-ol

CH2-OH
CH2-OH
etan -1,2-iol (etylen glicol)

prop-2-en-1-ol

CH2OH-CHOH-CH2OH
propan-1,2,3-triol (glixrin)

Hiroxyl benzen (C6H5OH) l i din u tin ca cc phenol, cn c gi l axit phenic.


Sau ny th hin mi quan h vi ancol, ngi ta gi l phenol.
OH

c. ng phn

Tng t dn xut halogen, ancol c ng phn mch cacbon, ng phn v tr nhm chc
v ng phn lin kt.
Th d 1:
C4H9OH c cc ng phn:
CH3
CH3-CH2-CH2-CH2-OH CH3-CH -CH2-OH CH3-CH-CH2-CH3
CH3
OH
butan-1-ol
2-metylpropan-1-ol
butan-2-ol

CH3
CH3-C-CH3
OH
2-metylpropan-2-ol

Th d 2: C3H5OH c cc ng phn lin kt:


CH2=CH-CH2-OH
prop-2-en-1-ol
OH
xicl prpanol

2.3. Phng php iu ch

Ta c th iu ch cc ancol v phenol bng nhiu phng php khc nhau. Di y xin


gii thiu mt s phng php thng c dng trong cng nghip v trong phng th nghim.
a. Tng hp t hp cht c magi

T hp cht c magi c th tng hp cc ancol c bc khc nhau:


Anehit fomic hoc etylen oxit tc dng vi hp cht c magi cho ancol bc mt:
75 hu c ..75
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

Cc anehit khc hoc dn xut ankyl th ca etylen oxit tc dng vi hp cht c magi
cho ancol bc hai:
R'
R -CH=O

R MgX

HOH

R -CH -O -MgX

R'
R -CH-OH

X
Mg OH

Xeton, este hoc clorua axit tc dng vi hp cht c magi cho ancol bc ba:
R -C -R
R MgX
O
=

R
R -C -O -MgX

HOH

R
R -C-OH

X
Mg OH

b. Tng hp t hp cht cha no


R- CH

H+

CH2 + H2O

R -CH

CH3

OH

Th d:
CH3 - CH

CH2 + H2O

H+

CH3 -CH CH3


OH

c. Thu phn dn xut halogen

Th d:
CH2 -Cl
+ HOH
benzyl clorua
Cl

+NaOH rn
clo benzen

OH-

CH2 -OH
+ HCl
ancol benzylic

OH

4000C

+ NaCl

200at
phenol

2.4. Tnh cht vt l


Ancol l nhng cht lng hoc rn. Nhit si, nhit nng chy ca ancol tng dn khi
trng lng phn t tng v cao hn so vi nhit si, nhit nng chy ca nhng
hirocacbon tng ng. iu ny c gii thch bi s hnh thnh nhng lin kt hiro gia cc
phn t ancol:
76 hu c ..76
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

R
H

R
R

nhit thng, phenol l cht rn kt tinh khng mu. Phenol t tan vo nc, tan nhiu
trong nhng dung mi hu c.
2.5. Cu to ca ancol v phenol
xt cu to ca ancol v phenol ta xt bn cht ca lin kt oxi-hiro, nhng yu t nh
hng n s phn cc ca lin kt ny v nh hng ca nhm hiroxyl n gc hirocacbon.
Lin kt oxi-hiro l lin kt phn cc v pha nguyn t oxi, do oxi c m in ln hn
m in ca hiro.
Gc hirocacbon gy nhng hiu ng quyt nh s phn cc mnh hay yu ca lin kt
ny:
- Cc gc ankyl gy hiu ng cm ng dng +I lm gim s phn cc ca lin kt oxihiro. Khi s lng ca gc R tng, hiu ng +I tng, do vy s phn cc ca lin kt O-H gim
dn t ancol bc mt, ancol bc hai, ancol bc ba.
R"
R

CH2

CH
R'

R'

- Nhng gc cha no gy hiu ng ht in t I v - lm tng s phn cc ca lin kt


O-H, lm tng kh nng hot ng ca hiro trong nhm OH.
Th d:
H
CH2 =CH

H
- Gc phenyl c hiu ng lin hp -C vi cp in t p ca oxi trong nhm OH, ng thi
cn c hiu ng -I. Nhng hiu ng ny u lm tng s phn cc ca lin kt O-H, quyt nh
tnh axit ca phenol.

77
http://hhud.tvu.edu.vn

-C
O
-I

Cc nhm hiroxyl trong poliancol no gy hiu ng -I v nh hng tng h ln nhau, lm


tng s phn c ca lin kt O-H, lm cho kh nng hot ng ca nguyn t hiro trong nhm
OH mnh hn cc ancol no tng ng.
Th d:

CH2
CH2 -I

CH2
O
-I
CH OH
CH -I OH

-I
CH2 OH

CH

OH

CH2-I OH

tylenglicol

glixrin

Ngoi lin kt oxi-hiro, lin kt cacbon-oxi cng l mt trung tm phn ng ca loi hp


cht ny. Lin kt cacbon-oxi phn cc v pha nguyn t oxi, v oxi c m in ln hn. Mi
hiu ng cng phng, cng chiu vi chiu phn cc ca lin kt C-O u lm tng s phn cc
ca lin kt ny, v ngc li nhng hiu ng cng phng nhng ngc chiu vi chiu phn cc
ca lin kt C-O u lm gim s phn cc.
i vi cc monoancol khng vng no s phn cc ca lin kt C-O tng dn t ancol bc
mt n ancol bc ba, do hiu ng +I ca gc ankyl tng dn.
R
R

CH2

OH

CH

OH

OH

Ngc li, trong phn t phenol th s phn cc ca lin kt C-O b gim i do hiu ng +C
ca nhm OH.
+C
OH

Bn cnh nhng trung tm phn ng c xt trn, chng ta thy nhm hyroxyl cng
gy nh hng ng k n hot ng ca gc hirocacbon.
i vi cc gc no, nhm OH gy hiu ng -I lm tng kh nng hot ng ca nhng nguyn t
H.

78
http://hhud.tvu.edu.vn

OH

i vi cc gc cha no, nhm OH gy hiu ng -I lm gim mt in t ca lin kt i


cacbon-cacbon.
Th d:
CH2 =CH

CH2

OH

Trong phn t phenol, nhm OH gy hiu ng +C lm tng mt in t trong nhn thm


v tng ch yu v tr o. v p.
+C

OH

2.6. Tnh cht ho hc


a. Phn ng ca nguyn t hiro trong nhm OH
- Phn ng vi kim loi v hiroxit kim loi

Ancol no tc dng vi kim loi kim v mt vi kim loi khc to thnh ancolat.
Th d:
2C2H5-OH +2 Na

2 C2H5-ONa + H2

Ancolat kim loi kim l nhng cht rn, d b thu phn:


C2H5-ONa + H2O

C2H5-OH + NaOH

Poliancol v phenol c tnh axit yu nn chng khng ch phn ng vi kim loi kim m
cn phn ng vi hiroxit kim loi.
Th d: Glixerin tc dng vi Cu(OH)2 to ra phc mu xanh.

79
http://hhud.tvu.edu.vn

CH2 - O

CH2 - OH
2 CH -OH

Cu(OH)2

O -CH2
Cu

CH -O
H
CH2 - OH

CH2 - OH

O -CH
H

2 H2 O

HO -CH2

Phenol c tnh axit yu hn so vi axit cacbonic, nn phnolat phn ng vi axit cacbonic


gii phng phenol.
OH

O Na
+ NaOH

+ H2O

phenol
O Na

natri phenolat
OH
+ NaHCO3

+ CO2 + H2O

- Phn ng este ho
Ancol phn ng vi axit cacboxylic, anhirit axit, axyl halogenua v axit v c khc to
ra cc este. Phn ng ny c gi l phn ng este ho.

R' -C -OR + H2O


O

H+

O C R

t0

OH
+ (R -C -O)2

H+
t0

R -OH + R' -C -OH


O

+RCOOH

Th d:
H2SO4
t0

ancol isoamylic

CH3-C -OCH2 -CH2 -CH -CH3 + H2O


O
CH3
=

CH3 -CH -CH2 -CH2 -OH + CH3-C -OH


O
CH3

isoamyl axetat (du chui)

b. Phn ng ca nhm hiroxyl

Nhm hiroxyl trong ancol d dng c thay th bng nhm NH2 hoc bng nguyn t
halogen khi ancol phn ng vi amoniac, HX, PCl3, PCl5 hay SOCl2.

80
http://hhud.tvu.edu.vn

R -OH + NH3

Al2O3

R -NH2 + H2O

R -OH + HX

R -X + H2O

R -OH + PCl5

R -Cl + POCl3 + H2O

c. Phn ng loi nc (phn ng hirat ho)

Khi c mt cht ht nc (H2SO4 c) nhit cao (1700C), cc ancol tham gia phn ng
hirat ho to thnh cc hirocabon khng no.
R- CH
H

CH2
OH

H+
t0

R- CH

CH2 + H2O

C ch:
R - CH2 - CH2 -OH + HOSO3H

-H2O
R - CH2 - CH2 -OSO3H
t0

H2SO4

R -CH =CH2

i vi ancol bc hai, bc ba, phn ng ch yu xy ra theo hng loi hiro lin kt vi C


c bc cao hn to thnh anken c cu to bn vng.
i vi nhng ancol khng cn nguyn t H phn ng hirat ho xy ra cng vi s
chuyn v ni phn t.
Th d:
CH3
-H2O
CH3 -C -CH2 -OH
CH3 -C =CH -CH3
H+
CH3
CH3
C ch:
CH3
CH3 H
CH3 H
+
-H2O
H
CH3 -C -CH2 -OH
CH3 -C - C -OH2
CH3 -C - C
CH3
CH3 H
CH3 H
CH3
CH3
H
CH3 -C =CH -CH3 + H+
CH3 -C C
CH3 -C C H
CH3
CH3 H
CH3 H
0
Khi c mt axit sunfuric c v nhit <140 C, hai phn t ancol b hirat ho to te.
H2SO4
R -OH + HO -R 0
R -O -R + H2O
t
te
Th d:
H SO
CH3 -CH2 -OH + HO -CH2 -CH3 0 2 4 CH3 -CH2 -O -CH2 -CH3 + H2O
140 C
ancol etylic

ietyl ete

81 hu c ..81
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

d. Phn ng oxi ho

Ancol d dng b oxi ho bi cc tc nhn khc nhau, trong nhng iu kin khc nhau
to thnh hp cht cacbonyl, hoc axit cacboxylic.
Trong phng th nghim ngi ta oxi ho ancol bng CuO v nhit , KMnO4 trong mi
trng kim hay mi trng trung tnh, trong c th sng c s tham gia ca men hirogenaza.
Trong nhng iu kin nh trn, oxi ho ancol bc mt cho anehit, ancol bc hai cho
xeton.
R- CH2- OH

R-CHO + H2O
anehit
R- C R + H2O
R-CH- OH
R
O
axeton
Phn ng oxi ho ancol bc mt v ancol bc hai xy ra qua giai on to thnh gem iol.
H
H
[O]
R C OH
R C OH
R -CH =O + H2O
H

OH
gem iol

Ancol bc ba ch b oxi ho trong iu kin rt khc nghit to thnh hn hp axit


cacboxylic. Chng hn, khi un nng vi hn hp K2Cr2O7 +H2SO4 c, phn ng xy ra theo
phng trnh tng qut sau y:
R3
[O]
R1 -CH2 -C -OH
CH2 R2

R1 -COOH + R2 -COOH + R3 -COOH

Phn ng ny xy ra qua giai on to thnh cc hp cht khng no:

R3
R3
H2SO4 c, t0
[O]
R1 -CH2 -C -OH
R1 -CH =C -CH2 -R2
-H2O
-R
1COOH
CH2 R2
R2 -COOH + R3 -COOH
R2 -CH =C -R3
R2 -CH2 -C -R3
OH
O

Phenol d b oxi ho ngay trong khng kh nhit thng to ra quinon c mu hng:

82
http://hhud.tvu.edu.vn

OH
[O]

+H2O
=

O
quinon

phenol

c. Phn ng ca gc hirocacbon

Ph thuc vo bn cht ca phn gc hirocacbon, ancol v phenol c tnh cht ca


hirocacbon tng ng.
Cc ancol cha no tham gia phn ng cng hp vo lin kt i theo c ch i in t.

Th d:
CH2 = CH - CH2 - OH + HBr

CH3 - CH - CH2OH
Br

Ancol thm v phenol d dng tham gia phn ng th i in t trong nhn thm:
Th d:
CH2OH
+ 2Br2

CH2OH

CH2OH

Br
+2HBr

+
Br

op- brom

p o- brom

ancol benzylic

ancol benzylic

ancol benzylic

OH

Br

OH
Br

+ 3Br2
phenol

+ 3HBr
Br
2, 4,6- tribrom phenol

3. Hp cht cacbonyl (anehit v xeton)

Hp cht hu c c cha nhm >C=O ( nhm cabonyl) lin kt trc tip vi gc


hirocacbon c gi l hp cht cacbonyl.

83
http://hhud.tvu.edu.vn

Nu nhm >C=O lin kt vi mt gc hirocacbon v mt nguyn t hiro ta gi hp cht


cacbonyl l anehit, nu nhm >C=O lin kt vi hai gc hirocacbon ta gi l xeton.
R-C-H
O

R-C-R
O

anehit

xeton

3.1. Phn loi


Anehit v xeton c chia thnh nhng loi khc nhau tu theo bn cht ca gc
hirocacbon v s lng nhm cacbonyl.
Theo bn cht ca gc hirocacbon ta c:
- Hp cht cacbonyl no
Th d:
CH3- CH=O

CH3-C-CH3
O
axeton

axetanehit
CH=O

C
O

xiclhexyl cacbxanhit

ixicl hexyl xtn

- Hp cht cacbonyl thm:


Th d:
CH=O

C CH3
O
axeto phenon
benzanehit
- Hp cht cacbonyl cha no: Tiu biu l hp cht cacbonyl cha no c hai lin kt i lin
hp.
Th d:
CH2=CH-CH=O

acrolein (anehit acrylic)


CH2 =CH - C CH3
O
mtyl vinyl xtn
Theo s lng ca nhm cacbonyl ta c hp cht monocacbonyl, i,v policacbonyl.
84 hu c ..84
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

Th d:
O=CH-CH=O
glioxan

O=CH-C6H4-CH2-CH=O
anehit phtalic
=

CH3 - C CH2 - C CH3


O
O
axtyl axtn

3.2. Cch gi tn v ng phn


a. Tn gi thng thng

Tn ca anehit c gi theo tn ca axit cacboxylic tng ng, ch khc l thay t axit


bng t anehit, hoc l b t axit v i ui oic trong tn gi ca axit bng t anehit.
Th d:
H-CH=O
CH3-CH=O
CH2=CH-CH=O
anehit fomic
anehit axetic
anehit crotonic
(fomanehit)
(axetanehit)
(acrolein)
CH=O

anehit benzoic
(benzanehit)
Tn ca xeton c gi theo quy tc:
Tn gc hirocacbon + xeton
Th d:
CH3-CO-CH3
imetyl xeton (axeton)

CH3-CO-CH2-CH3
metyl etyl xeton

CH2=CH-CO-CH3
metyl vinyl xeton

b. Tn gi IUPAC

Tn ca anehit c gi theo quy tc:


Tn hirocacbon tng ng theo IUPAC + al
Mch cacbon c nh s bt u t cacbon nhm chc anehit.
Th d:
(CH3)2CH-CH=O
2-metylpropanal

CH2=CH-CH=O
prop-2-enal

CH3-CH=CH-CH=O
but-2-enal

Tn ca xeton c gi theo quy tc:


85 hu c ..85
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

Tn hirocacbon tng ng theo IUPAC + s ch v tr nhm cacbonyl + on


Mch cacbon c nh s sao cho cacbon ca nhm cacbonyl c s th t thp nht.
i vi cc hp cht policacbonyl c thm cc t i, tri, vvtrc m on ch s nhm
>C=O trong phn t l hai, ba,vv
Th d:
CH3CH2-CO-CH3
butanon
CH3- C -CH=CH2
O
but-3-en-2-on

CH3CH2-C-CH2- CH3 CH3- CH- C- CH3


O
CH3 O
pentan-3-on
3- metyl butan-2-on
CH3CH2- C- C- CH3
O O
pentan -2,3-ion

c. ng phn

Mono anehit khng c ng phn v tr nhm chc, ch c ng phn mch cacbon, ng


phn lin kt v ng phn hnh hc.
Th d 1: C3H7-CH=O c hai ng phn mch cacbon.
CH3-CH2-CH2-CH=O
butanal

(CH3)2CH-CH=O
2-metylpropanal

Th d 2: C3H5-CH=O c cc ng phn mch cacbon, ng phn v tr ca lin kt , ng


phn lin kt v ng phn hnh hc.
- ng phn mch cacbon:
CH2=CH-CH2-CH=O
But-3-enal

CH2=C-CH=O
CH3
2-metylprop-2-enal

- ng phn v tr lin kt :
CH2=CH-CH2-CH=O
But-3-enal

CH3-CH=CH-CH=O
but-2-enal

- ng phn loi lin kt:


CH2=CH -CH2 -CH =O
buten -3 -al
- ng phn hnh hc:

CH=O
fomyl xiclprpan

86
http://hhud.tvu.edu.vn

cHO
c

h
c

CH3

CH3

cHO

cis buten-2-al
trans buten-2-al
Mono xeton c y cc loi ng phn nh mono anehit v cn thm ng phn v tr nhm

chc.
Th d 1: C4H10C=O c cc ng phn mch cacbon v ng phn v tr nhm chc.
=

pentanon-2

CH3 -CH2 -C -CH2 -CH3


O

CH3 -C -CH -CH3


O CH3
3-mtyl butanon-2
=

CH3 -C -CH2 -CH2 -CH3


O

pentanon-3

Th d 2: C3H6C=O c cc ng phn loi lin kt:


H2C

CH2 = CH -C -CH3

CH2

H2C C=O
xicl butanon

O
mtyl vinyl xtn

Th d 3:
C4H8C=O c cc ng phn v tr ca lin kt , ng phn hnh hc v cc ng phn khc:

CH3

CH3

cis penten-3-on-2

h
c

C -CH3
O

C -CH3
C
O
h
=

c
h

CH3 - CH=CH -C -CH3


O
penten-3-on-2
=

CH2 = CH -CH2 -C -CH3


O
penten-4-on-2

trans penten-3-on-2

3.3. Phng php iu ch


a. oxi ho hirocacbon

Ngi ta c th oxi ho nhng hirocacbon khc nhau. Th d khi t chy chm n-ankan
tng kh sinh ra mt lng nh anehit, hoc xeton.
87 hu c ..87
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

Th d:
600-7000C
H -CH=O + H2O
xt
metanal

CH4 + O2

CH2 -CH3

O2
0
xt, t

C - CH3+ H2O
O

axeto phenon
xt
1
CH2 = CH2 + O2 0
2 50 C

CH3 -CH=O
axetanehit

b. oxi ho ancol

y l phng php quan trng iu ch cc anehit, xeton


Th d:
Cu, t0
2 CH3OH + O2
2H -CH=O + 2 H2O
[O]

CH3 -C -CH3 + H2O


O
=

CH3 -CH -CH3


OH

c. Phn ng Frien- Crap

Th d:
AlCl3

C6H5 -C -C6H5 + 2HCl


O

2C6H6 +Cl -C -Cl


O

C6H5 -C -CH3 + CH3COOH


O
C6H5 -C -C6H5 + HCl
O

AlCl3

C6H6 +C6H5 -C -Cl


O

AlCl3

C6H6 + (CH3CO)2O

d. Thu phn dn xut gem i halogen

Phn ng xy ra trong mi trng kim


R

+ H2O

OH
- HX

OH - H2O
OH

Th d:

C6H5 -CHCl2

+ 2 H2O

OH

benzylien clorua
88
http://hhud.tvu.edu.vn

C6H5 - CH=O +
benzanehit

R -C -R
O
=

HCl

3.4. tnh cht vt l


Anehit fomic l cht kh, c mi xc, cay kh chu, tan nhiu vo nc. Cc anehit khc
v cc xeton l nhng cht lng hoc cht rn. Axeton c mi xc nh. Benzanehit v nhiu
anehit thm khc c mi c trng ca hnh nhn. Ni chung anehit v xeton c nhit si
thp hn so vi ancol bc mt v bc hai tng ng.

3.5. cu to ca nhm cacbonyl


Trong phn t anehit v xeton, nguyn t cacbon ca nhm cacbonyl trng thi lai ho sp2,
vi gc ho tr 1200. Hai nguyn t oxi v cacbon lin kt vi nhau bng mt lin kt v mt lin
kt .
1,22A0
C

1200
Lin kt trong nhm C=O lun phn cc v pha oxi, v oxi c m in ln hn m
in ca cacbon. Ta c th m t:

C
O

S phn cc ny to ra mt trung tm C+ cho phn ng i nhn.


Gc hirocacbon khc nhau c nh hng khc nhau n gi tr in tch dng ca cacbon chc.
- Gc ankyl gy hiu ng cm ng dng +I lm gim gi tr in tch dng ca cacbon
trong nhm C=O. S lng ca gc ankyl tng, trng lng ca gc ankyl tng th hiu ng +I
tng, do vy + ca cacbon trong nhm C=O gim.
'

R
R
C
R
CH
O

> '

O
'

- Gc phenyl gy hiu ng +C lm gim gi tr in tch dng ca cacbon chc.


Th d:

CH

+C

- Trong phn t anehit v xeton cha no lin hp, gc vinyl gy hiu ng lin hp dng
+C. Hiu ng ny lm gim gi tr in tch dng ca cacbon chc.
Th d:

+C

CH2
CH
CH
O
Vi cc policacbonyl, c bit 1,2-icacbonyl, cc nhm C=O gy hiu ng I v nh
hng tng h ln nhau. nh hng lm tng gi tr in tch dng ca cacbon chc.
Th d:
89 hu c ..89
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

-I
CH

CH

Bn cnh nh hng ca gc hirocacbon n nhm cacbonyl, nhm cacbonyl cng gy nh


hng nht nh n gc hirocacbon v lin kt Cchc-hiro.
- Vi cc gc no, nhm C=O gy hiu ng cm ng m (-I). Hiu ng ny lm tng s phn
cc ca lin kt C-H.

Th d:
H
H

-I

CH=O

H
- Vi cc gc thm, nhm C=O gy cc hiu ng ht in t I v -C. Nhng hiu ng ny
lm gim mt in t trong nhn thm, v ch yu gim v tr octo v para. Do vy to ra
trung tm phn ng th i in t v tr meta.
Th d:
-C
CH O
-I

Nhng hp cht cacbonyl cha no lin hp, nhm C=O gy hiu ng lin hp m (-C). Hiu
ng ny lm phn cc ho h lin hp.
Th d:

CH2

-C
CH

CH

Cc lin kt trong nhm C=O lun phn cc v pha oxi, lm cho mt in t cacbon
gim i, cacbon mang mt phn in tch dng, dn n lm tng s phn cc ca lin kt CchcH trong anehit v to ra trung tm ca phn ng oxi ho lin kt ny.

O
H

3.6. tnh cht ho hc


90 hu c ..90
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

a. Phn ng cng hp vo nhm C=O


+
C

+
O +H Y
hoc X Y

OH
Y

HY l H-OH, H-OR, H-SO3Na, XY l R-MgX, CHCNa,


Phn ng cng hp vo nhm C=O xy ra theo c ch cng hp i nhn hai giai on.
Giai on mt: Tc nhn i nhn Y- kt hp vi nguyn t cacbon mang in tch dng ca
nhm C=O v to thnh sn phm trung gian l mt anion.
Giai on hai: Giai on proton ho sn phm trung gian, xy ra nhanh.
+
C

chm
O +Y

O nhanh
Y H

OH
Y

- Cc phn ng c th
+ Cng ancol: Phn ng ca anehit, xeton vi ancol to thnh sn phm gi l hp cht bn
axetal.
R - CH - OH
OR
Khi un nng bn axetal vi lng d ancol s thu c axetal.
R - CH - OH
OH2
R - CH - OR'
R OH
OR
OR
axetal
bn axetal
+ Cng hiro xianua (HCN)

OH
+
C
C
O + HCN
CN
Phn ng xy ra khi c baz lm cht xc tc v to ra sn phm xianhirin.
Th d:
CH3
CH3
CH3 C OH
CH3 C = O + HCN
CN
Khi thu phn hp cht xianhirin s to thnh - hiroxi axit.
CH3
CH3
CH3 C OH
2 H 2O
CH3 C COOH
NH3
CN
OH
+ Cng natribisunfit (NaHSO3)

OH
+
C
C
O + NaHSO3
SO3Na
R

CH = O + R OH

http://hhud.tvu.edu.vn

Sn phm ca phn ng trng thi tinh th v gi l hp cht cng bisunfit. Phn ng ny


c dng tch cc anehit hoc xeton ra khi hn hp vi cc cht khc.
Th d:
OH
C6H5CH =O + HSO3Na
C6H5 -CH -SO3Na
OH
CH3 -C -CH3 + HSO3Na
CH3 -C -SO3Na
CH3
O
C ch chung nh sau:
O
O
+
C
H
S
O
Na
C OH
C=O +
O
=
S
OH
SO3Na
ONa
OH
+ Cng hp cht c kim
T hp cht c magi v cc anehit hoc xeton, c th tng hp c cc ancol c bc
khc nhau. Trong cc phn ng ny th hp cht c magi tc dng nh l mt cht phn cc:
+
R MgX ( R: gc ankyl)
+ +
C = O + R MgX

C OMgX
R

HOH
-MgXOH

C OH
R

Hp cht cacbonyl ban u l HCHO ta c ru bc mt, nu l ng ng ca anehit


fomic c ru bc hai, cn nu l xeton c ru bc ba.
+ Phn ng vi amoniac v dn xut ca n ( NH3 v B-NH2. B c th l: Gc hirocacbon;
-NH2; -OH, vv)
V nguyn t nit cn mt cp in t sp3 t do, nn nit trong NH3 v B-NH2 ng vai tr
l tc nhn i nhn. Phn ng din ra qua qu trnh cng i nhn vo nhm C=O v sau l qu
trnh loi nc ca sn phm cng hp to sn phm ngng t hay sn phm th nguyn t oxi ca
nhm >C=O.
S tng qut ca phn ng:
+
C O

N -B

NH2 -B

NH -B

H2 O

C = N -B

OH

Phenyl hirazin (C6H5NHNH2) phn ng vi anehit hay xeton to thnh sn phm kt ta mu


vng.

http://hhud.tvu.edu.vn

C = N -NH -C6H5 + H2O

H2N -NH -C6H5

C O

Th d:
CH =O H2N -NH -C6H5 CH =N -NH -C6H5 H2N -NH -C6H5 CH =N -NH -C6H5
CH =N -NH -C6H5
CH =O
CH =O
- H2O
- H2O
bis phenylhirazon
b. Phn ng oxi ho

Phn ng oxi ho to thnh axit cacboxylic.


Anehit d dng b oxi ho bi cc cht oxi ho khc nhau, ngay c bi cc tc nhn oxi
ho yu nh thuc th Tlens, thuc th Phlinh

Phng trnh tng qut:


R -CH=O + [O]

R -C =O
OH

anehit

axit cacboxylic

Phn ng vi thuc th Tlens v Phlinh c dng pht hin nhm chc anehit.
Anehit phn ng vi thuc th Tlens to thnh bc kt ta.
R-CH=O + 2[Ag(NH3)2]OH

RCOONH4 + 2Ag +3NH3 + H2O

thuc th Tlens
Thuc th Tlens c iu ch bng cch cho AgNO3 phn ng vi NH4OH d.
AgNO3 + NH4OH

AgOH + NH4NO3

AgOH + 2 NH4OH

[Ag(NH3)2]OH + H2O

Phn ng ny cn c gi l phn ng trng gng.


Th d:
0
CH2=CH -CH=O +2[Ag(NH3)2]OH t

CH2=CH -COONH4 + 2Ag + 3NH3 + H2O

acrlin

Anehit khi phn ng vi thuc th Phlinh, ta thy xut hin kt ta mu gch ca Cu2O.

http://hhud.tvu.edu.vn

R CH =O

COOK
CH O
2
Cu + 2H2O
CH O
COONa

t0

R -COOH

COOK
CH OH
2 CH
OH
COONa

Cu2O

Thuc th Phlinh c iu ch nh sau:


CuSO4 + 2NaOH

Cu(OH)2 + Na2SO4

COOK
CH O H
Cu(OH)2
CH OH
COONa
kali natri tactrat

COOK
CH O
Cu
CH O
COONa

2 H2O

Thuc th Tlens oxi ho c c anehit bo v thm, cn thuc th Phlinh ch oxi ho


c anehit bo.
Khi tip xc vi oxi khng kh anehit ni chung d dng b oxi ho.
Th d:
2C6H5CH=O + O2

2C6H5COOH

anehit benzoic

axit benzoic

Khc vi anehit, xeton ch b oxi ho bi cc cht oxi ho mnh nh KMnO4 + H2SO4,


K2Cr2O7 + H2SO4 khi un nng. Khi phn ng xy ra, lin kt gia nguyn t C vi cacbon
cacbonyl b t ra to thnh hn hp cc axit cacboxylic.
=

R -CH2 -C -R' + [O]


O

R -COOH + R' -COOH

Trc khi b oxi ho, dng xeton ng phn ho thnh dng enol.

R -CH2 -C -R'
O
dng xeton

R -CH =C -R'
OH
dng enol

[O]

R -COOH + R' -COOH

Nu trong phn t xeton c nhiu nguyn t C c bc khc nhau, th phn ng u tin ct


dt lin kt pha nguyn t C c bc cao hn.
Th d:
94 hu c ..94
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

[O]

CH3 -CH2 -C -CH3


O

2CH3 -COOH

c. Phn ng ca gc hirocacbon

- Th H bng halogen
Do nh hng ca nhm cacbonyl m nguyn t H linh ng v d dng c th bi clo,
brom, thm ch c iot.
Th d:
CH3 -CH =O + Cl2

hv
xt

CH2Cl -CH =O + HCl

clo axetanehit
Nhng hp cht kiu R-CO-CH3 khi halogen ho trong mi trng kim cho dn xut
trihalogen.
R - C -CH3 + 3X2 + 3 NaOH
R -C -CX3 + 3NaX + 3 H2O
O
O
Dn xut trihalogen b phn ct to halofoc.
R -C -CX3 + NaOH
CHX3 + R -COONa
O
- Phn ng th nhn thm
Th d:
CHO
Fe
CH = O+ Br2
+ HBr
=

Br
m- brombenzanehit

- Phn ng cng hp
Hp cht cacbonyl cha no d dng tham gia phn ng cng hp theo c ch i in t vo
lin kt ca gc hirocacbon cha no.
Nhng hp cht cacbonyl cha no lin hp tham gia phn ng cho sn phm cng hp 3,4 l ch
yu.
Th d:
CH2 =CH -CH=O + HBr

CH2 -CH2 -CH=O


Br

C ch:

http://hhud.tvu.edu.vn


CH2

CH -CH

CH2 CH

CH2 CH

+H
Br

CH - OH

CH2 -CH =CH


OH
Br

CH - OH
CH2 -CH2 CH=O
Br

4. Axit cacboxylic

Axit cacboxylic l nhng hp cht hu c c nhm cacboxyl COOH lin kt vi gc


hirocacbon.

4.1. Phn loi


Ngi ta phn loi axit cacboxylic da vo cu to ca gc hirocacbon v s lng nhm
cacboxyl.
Da vo cu to ca gc ta c:
- Axit cacboxylic no, th d:
COOH
CH3 -CH2 -COOH
axit prpinic
- Axit cacboxylic thm, th d:
COOH

axit benzoic
- Axit cacboxylic cha no, th d:
CH2=CH-COOH
axit acrylic

axit xiclhexyl cacbxylic

CHC-COOH
axit propinoic

Phn ln cc axit cha no quan trng u cha lin kt i lin hp v tr , i vi


nhm cacboxyl.
Da vo s lng nhm cacboxyl ta c:
- Axit mono cacboxylic (c mt nhm cacboxyl)
Th d:
CH3 -COOH
axit axtic

COOH
axit xiclpentan cacbxylic
http://hhud.tvu.edu.vn

- Axit i cacboxylic (c hai nhm cacboxyl)


HOOC-COOH
HOOC-CH2-COOH
axit oxalic
axit malonic

4.2.cch gi tn, ng phn


a. Tn gi thng thng

Axit cacboxylic thng c tn gi lin quan n ngun gc tm ra chng.


Th d:
H-COOH

CH3-CH=CH-COOH

axit fomic

axit crotonic

CH3- COOH

HOOC-CH2-CH2-COOH

axit axetic

axit sucxinic

CH3- CH2- CH2- COOH

HOOC-CH2-CH2-CH2-COOH

axit butyric

axit glutaric

Tn gi hp l coi axit cacboxylic l dn xut ca axit axetic khi th nguyn t H bng


cc gc hirocacbon, v c gi tn theo qui tc:
Axit + gc hirocacbon + axetic
Th d:
CH3 -CH3 -COOH
axit metylaxetic

CH2COOH
axit phenyl axetic

CH2 =CH -CH2 -COOH


axit vinylaxetic

b. Tn gi IUPAC

Theo danh php ny, tn ca axit cacboxylic c gi theo qui tc sau:


Axit + tn hirocacbon tng ng theo IUPAC + oic
Mch cacbon c nh s bt u t nhm cacboxyl. Nhng axit c hai, banhm
cacboxyl c thm t i, trivo trc m oic.
Th d:
CH3- CH2- COOH
CH3-CH=CH-COOH
axit propanoic
axit but-2-enoic

http://hhud.tvu.edu.vn

CH2 = C-COOH
CH3
axit 2-mtyl prpenic

CH3 - C H-COOH
CH3
axit 2-mtyl prpanic

c. ng phn

Axit cacboxylic khng vng no c cc loi ng phn tng t mono anehit khng vng
no, cc axit mono cacboxylic cha no (c mt lin kt i) c thm ng phn hnh hc.
Th d 1:
C3H7-COOH c hai ng phn mch cacbon.
CH3- CH2- CH2- COOH
axit butanoic
axit 2-metyl propanoic
CH3 - C H-COOH
CH3
Th d 2: C3H5-COOH c cc ng phn mch cacbon, ng phn loi lin kt v ng phn
hnh hc.
CH2=CH-CH2-COOH
axit but-3-enoic

CH3-CH=CH-COOH
axit but-2-enoic

CH2 = C-COOH
CH3

COOH

axit 2-mtyl prpenic


CH3

axit xiclprpan cacbxylic


CH3

h
c

COOH

cOOH

C
h

axit cis buten-2-ic

axit trans buten-2-ic

4.3. Phng php iu ch


a. Phng php thu phn

+ Thu phn dn xut ca axit cacboxylic


Cc dn xut ca axit d dng b thu phn trong mi trng axit hay kim to ra axit tng
ng theo phng trnh sau:

H
R -C -Y + HOH
R -C -OH + HY
O
O
Y c th l halogen (halogenua axit), -OCOR (anhirit axit), -NH2 (amit), -OR ( este), v.v
Th d:

http://hhud.tvu.edu.vn

H
CH3 -C -OH + CH3 -CH2 -OH
CH3 -C -O -CH2 -CH3 + HOH
O
O
+ Cc hp cht nitrin khi b thu phn trong mi trng axit hay baz cng sinh ra axit
cacboxylic.
R -C N + 2 HOH

R -COOH + NH3

Th d:

H2SO4
CH2=CH -CN + 2H2O
CH2=CH -COOH + NH3
+ Thu phn dn xut poli halogen
Cl
OH
+3H2O
-HOH
R -C -Cl
R - C - OH
R -C -OH
-3HCl
Cl
O
OH

b. Phng php oxi ho

Bng cch s dng cc tc nhn oxi ho thch hp c th oxi ho hirocacbon, ancol,


anehit v xeton thnh axit cacboxylic. Nhng phn ng ny c nghin cu nhng chng
trc.
c. Cacboxyl ho hp cht c kim v anken

Th d:
CH3 -CH2 MgBr + CO2
CH2 =CH2 +CO

CH3 -CH2 -COOMgBr

H2O/H+
CH3CH2COOH + Mg(OH)Br

xt
CH3 -CH2 -COOH
+ H2O

4.4. tnh cht vt l


Cc axit mono cacboxylic no l cht lng hoc rn, cc axit thm v axit icacboxylic u
l cc cht rn. Nhiu axit cacboxylic tan tt vo trong nc.
Gia nhng phn t axit c nhng lin kt hiro. lin kt ny bn hn ancol v nhm OH
phn cc mnh. S c mt ca nhng lin kt hiro lm cho axit cacboxylic c nhit si cao
hn so vi dn xut halogen v ancol tng ng. Nhit si ca axit mono cacboxylic no khng
phn nhnh tng dn khi trng lng phn t tng. Nhit nng chy ca axit c s nguyn t
cacbon chn cao hn so vi axit c s nguyn t cacbon l.

4.5. cu to ca nhm cacboxyl

Nhm cacboxyl l s t hp cht ch gia nhm cacbonyl v nhm hiroxyl.


-C -O -H
O
99 hu c ..99
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

Nhm cacboxyl quyt nh tnh cht ho hc ca axit cacboxylic. Khi xt cu to ca nhm


cacboxyl chng ta xt bn cht ca nhng lin kt trong nhm ny, v xt cc yu t nh hng
n s phn cc ca chng.
- Lin kt oxi-hiro: y l lin kt phn cc v pha oxi, v oxi c m in cao hn d
m in ca hiro. Mt khc, cp in t p ca oxi trong nhm OH tham gia lin hp vi nhm
cacbonyl, trong nhm C=O gy hiu ng -C, ng thi nhm C=O cn gy hiu ng -I. Nhng
hiu ng ny (-C, -I) ng thi lm tng s phn cc ca lin kt oxi-hiro, lm cho nguyn t
hiro trong nhm OH rt linh ng v quyt nh tnh axit ca axit cacboxylic.
C

-C

-I

O
Nhng gc hirocacbon khc nhau c nh hng rt khc nhau n s phn cc ca lin kt

O-H.

Gc ankyl y in t theo hiu ng cm ng dng +I, lm gim s phn cc ca lin kt


O-H. Khi trng lng ca gc tng, cu to ca gc cng phn nhnh th hiu ng +I cng mnh,
do vy s phn cc ca lin kt O-H cng gim.
Th d: S phn cc ca lin kt O-H gim dn theo th t sau:
CH3
C -O
H
CH3CH2
C -O
H
H - C -O
H
O
O
O
axit propionic
axit fomic
axit axetic
Gc phenyl gy hiu ng -I lm tng s phn cc ca lin kt O-H.

Th d:
C
O

-I

axit benzoic
V vy nguyn t hiro trong nhm OH ca axit thm hot ng nmnh hn so vi nhng
axit khng vng no. Nhng gc cha no, tng t cc gc thm, gy hiu ng -I lm tng s phn
cc ca lin kt O-H, do vy cc axit cha no u c tnh axit mnh hn axit no tng ng. Khi
lin kt i C=C cng xa lin kt O-H, th nh hng -I ca gc cha no yu dn. Khi lin kt
i C=C v tr , th ngoi hiu ng -I, n cn tham gia lin hp vi nhm C=O ca chc axit,
hiu ng lin hp +C ny lm gim s phn cc ca lin kt O-H. Do vy trong dy ng ng
ca cc axit cacboxylic cha no, axit cha no , c lin kt O-H phn cc yu nht v axit cha
no , c lin kt O-H phn cc mnh nht.
Th d:
+C
H
CH2 =CH
CH2 =CH -I CH2 - C O
H
C O
-I
-C O
O

Trong phn t axit poli cacboxylic, nhm cacboxyl gy hiu ng -I v chng c nh hng
tng h ln nhau lm tng s phn cc ca lin kt O-H.
Th d:
H
HOOC -I CH - C O
O
100 hu c ..100
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

Khi hai nhm cacboxyl nhng v tr cng xa nhau th nh hng tng h yu dn, s
phn cc ca lin kt O-H gim dn.
- Lin kt cacbon-oxi: Nhng lin kt C-O u l nhng lin kt phn cc v pha oxi, v
nguyn t oxi c m in cao hn m in ca nguyn t cacbon.
OH
C
O
Mi hiu ng cng phng, cng chiu vi chiu phn cc ca lin kt C-O u lm tng s
phn cc ca lin kt ny.
Gc ankyl gy hiu ng y in t +I cng phng, cng chiu lm tng s phn cc ca lin kt
C-O.
OH

O
Nhng hiu ng cng phng nhng ngc chiu vi chiu phn cc ca lin kt C-O u
lm gim s phn cc ca lin kt ny.
Th d:

C
O

-I

OH

Do nhng nh hng m nhm OH hot ng.

Ngoi nhng trung tm phn ng , chng ta thy nhm cacboxyl cn gy hiu ng cm


ng m (-I), hiu ng ny hot ho nguyn t hiro v tr (H).
Th d:
H
-I
H
C
OH
C
H O
Trong phn t axit cacboxylic cha no hoc cha no lin hp (cha no , ), nhm cacboxyl
cng gy hiu ng -I hoc -C. Nhng hiu ng ny c nh hng ng k n kh nng cng hp
i in t vo lin kt i C=C.
Th d:
-C
-I
CH2 =CH
CH2 =CH
CH2 C O H
C O
-I
O
OH
i vi axit thm, nhm cacboxyl gy hiu ng -C v -I to ra nhng trung tm phn ng
th i in t v tr meta.
Th d:

O
OH

101 hu c ..101
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

4.6. Tnh cht ho hc


a. Tnh axit ca axit cacboxylic

S phn li axit cacboxylic trong dung dch nc xy ra theo mt cn bng:

RCOOH + H2O

RCOO + H3O
ion cacboxylat
Tt c mi yu t (hiu ng) lm tng s phn cc ca lin kt O-H v lm tng bn ca
anion cacboxylat u lm tng s phn li axit.
- Do c tnh axit nn axit cacboxylic phn ng c vi mt s kim loi, oxit kim loi v
kim to mui.
2R-COOH + 2 Na
2R-COOH + MgO
R-COOH + NaOH

2R-COONa + H2
(R-COO)2Mg + H2O
R-COONa + H2O

V axit cacboxylic l axit yu nn mui ca n b thu phn trong dung dch nc.
R-COONa + H2O
R-COOH + NaOH

b. Phn ng ca nhm OH

- Phn ng vi ancol to este- phn ng este ho


Phn ng ny c p dng rng ri iu ch este t axit cacboxylic v ancol.
R -COOH +H -OR'

R -COOR' + H2O

xc tc: H2SO4 c hoc HCl khan vv


C ch ca phn ng este ho nh sau:
+
R- C

- H 2O

OH t0

R C OH
OH

R C O R
OH

+
R

OH

OH H
R C O R
OH
O

R +H

Th d:

102 hu c ..102
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

H
CH3COOH + CH3CHCH2CH2 -OH 0 CH3C -O -CH2CH2CHCH3 H2O
t
CH3
CH3
O
axit axetic
ancol isoamylic
iso amylaxetat (du chui)
- Phn ng vi amoniac to amit
Khi phn ng xy ra ta thu c mui amoni, khi un nng mui amoni tch nc to thnh amit.
t0
R -C -NH2 + H2O
R -COOH + NH3
R-COONH4

R -C -Cl
O

+ HCl + SO2

R -C -OH + COCl2
O
- Phn ng to thnh anhirit axit

R -C -Cl
O

+ HCl + CO2

+ SOCl2

R -C -OH
O

- Phn ng to thnh axyl halogenua ( R-C-X )


O
Axit cacboxylic phn ng vi PCl5, SOCl2, COCl2 to ra axyl halogenua.
R -C -OH + PCl5
R -C -Cl + HCl + POCl3
O
O

T hai phn t axit cacboxylic, vi s c mt ca P2O5, POCl3vv... loi i mt phn t nc


cho ta anhirit axit.
O
t0

R -C
O + H2 O

R -C

2 R -C -OH
O

Nhng axit i cacboxylic c 4, 5 nguyn t cacbon khi loi nc cho anhirit ni phn.
Th d:
O
CH2 -COOH
CH2 -COOH

3000C

CH2 -C
CH2 -C

O + H2O
O

c. Phn ng cacboxyl ho (loi nhm cacboxyl)

C th thc hin phn ng cacboxyl ho bng cch nhit phn axit cacboxylic hoc nhit
phn mt s mui ca axit.
Th d:

103 hu c ..103
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

xt
CO2 + H2
tia t ngoi
H2SO4
CO2 + H2
H -COOH
Nhng axit i cacboxylic v tr 1,2 hoc 1,3 khi nhit phn to axit mono cacboxylic.
Th d:
HOOC -COOH
H -COOH + CO2
axit oxalic
axit fomic
H -COOH

Nhng axit i cacboxylic 1,6; 1,7 hoc xa hn na khi b nhit phn to xeton vng.
Th d:
CH2 -CH2 -COOH 3000C CH2 -CH2
C =O + CO2 + H2O
CH2 -CH2
CH2 -CH2 -COOH
axit aipic
xiclo pentanon
Axit axetic kh b cacboxyl ho hn axit fomic. Do vy cn phi nhit phn mui natri
axetat vi vi ti xt.
t0
CH3 -COONa + NaOH
CH4 + Na2CO3
CaO

d. Phn ng ca gc hirocacbon

- oxi ho: Nhm cacboxyl ca axit cacboxylic rt tr vi tc dng ca cc cht oxi ho, v
nguyn t cacbon-cacboxyl c s oxi ho cao nht. Ring axit fomic H-COOH, do cu to
trong phn t cn nhm chc anehit, nn axit fomic d b oxi ho ngay bi cc tc nhn oxi ho
yu nh thuc th Tlens v thuc th Phlinh.
Th d:
t0
H -C -OH + [Ag(NH3)]OH
H2O + CO2 + Ag
- NH3
O
Trong cc qu trnh sinh hc s oxi ho xy ra nh cht xc tc enzim hirogenaza v xy
ra v tr .
R -C -CH2 -COOH
O
=

R -CH2 -CH2 -COOH

axit -xeto cacboxylic


Axit -xeto cacboxylic tip tc b oxi ho ct t mch cacbon to thnh axit axetic v axit
cacboxylic c mch ngn hn so vi axit ban u hai nguyn t cacbon.

R -C -CH 2 -COOH
O

enzim
CH3 -COOH+ R -COOH
H 2O

104 hu c ..104
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

Axit cacboxylic mi to thnh li tip tc b oxi ho. Sn phm cui cng ca qu trnh oxi
ho trong c th sng l axit axetic tn ti di dng axetyl coenzim-A (CH3-CCoA).
O
- Halogen ho gc ankyl
Tu iu kin ca phn ng m qu trnh halogen ho gc ankyl ca axit cacboxylic c th
xy ra theo nhng c ch khc nhau (c ch gc hay c ch ion). Nu dng clo, hoc brom v c
mt P hoc FeCl3...th phn ng xy ra ch yu v tr .
P, Br2
P, Br2
R -CH2 -COOH
R-CHBr -COOH
R -CBr2 -COOH
-HBr
-HBr
Nu dng clo c nh sng khuch tn th phn ng ch yu cc v tr v ch mt lng
rt nh v tr .
- Phn ng th gc thm
Nhm -COOH phn hot ho nhn thm, nn cc phn ng th i in t trong nhn thm
ca axit cacboxylic thm thng xy ra kh khn hn so vi benzen, ng thi phn ng u tin
th v tr meta.
Th d:
H2SO4
COOH + HNO3
COOH + H2O
t0
NO2
axit benzoic
axit m- nitro benzoic
Do s phn hot ho nhn thm ca nhm cacboxyl m axit benzoic khng tham gia phn
ng Frien-Crap.

- Phn ng cng hp
Axit cha no tham gia phn ng cng hp i in t tng t cc anken.
Th d:
CH2 -CH2 COOH
Br
C ch cng hp vo axit cha no lin hp tng t nh phn ng ca but-1,3-ien v
acrolein.
C ch nh sau:

CH2 -CH2 C=O


CH2 CH -C O + H
CH2 CH C - OH Br CH2 -CH =C -OH
OH
OH
OH
Br
OH
Br
CH2 =CH -COOH + HBr

4.7. hiro xi axit


Hiroxi axit l nhng axit tp chc va c nhm hioxyl va c nhm cacboxyl trong phn t.
Cng thc chung:

105 hu c ..105
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

COOH

(COOH)n
v

R
OH
(OH)m
Cc hiroxi axit thng c gi theo tn ring, tn thng thng hay tn IUPAC nh l
axit th. V tr nhm hiroxyl c k hiu bng ch s Hilp hoc bng ch s.
CH3
CH3 -CH -COOH
CH3 -C -COOH
OH
OH
axit lactic
axit - hiroxi isobutyric
axit 2-hiroxi-2-metyl propanoic
axit - hiroxi propionic
axit 2-hiroxi propionic
Hiroxi axit c cc ng phn v mch cacbon, ng phn v tr tng i gia cc nhm
chc v ng phn quang hc.
CH3 -CH2 -CH -COOH
OH

CH3 -CH -CH2 -COOH


OH

axit - hiroxi butyric

axit - hiroxi butyric

COOH
C OH

HO

C OH

HO

COOH
axit D-tactric

COOH

COOH

C H
C H

CH2 -CH2 -CH2 -COOH


OH
axit - hiroxi butyric

HO
H

C H
C OH

COOH
H
HO

C OH
C H

COOH
COOH
axit meso tatric

COOH
axit L-tatric

iu ch cc hiroxi axit c th p dng cc phng php iu ch ancol v axit, nhng


phng php ph bin nht l cng hp HCN vi anehit hoc xeton ri thu phn.
Th d:
CH3CHO + HCN

CH3 -CH -CN


OH

CH3 -CH -CN + 2 H2O


CH3 -CH -COOH + NH3
OH
OH
Hiroxi axit c tnh axit mnh hn axit tng ng do hiu ng -I ca nhm -OH.

- Hiroxi axit c cc tnh cht ring ca nhm hirxyl v nhm cacbxyl.


- Hiroxi axit c cc phn ng ng thi ca c hai nhm chc.
- - hiroxi axit khi un nng, tch nc to este vng gia hai phn t gi l lactit.
CH3 -CH -OH +
COOH

HO C=O
HO -CH -CH3

t0

CH3 -CH -O -C=O

+ H2 O

O=C - O - CH -CH3
- - hiroxi axit tch nc ni phn t cho axit cha no.
106 hu c ..106
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

t0
CH3 -CH -CH2 -COOH
OH
- v - hiroxi axit to thnh lacton.
CH2 -CH2
t0
C=O
CH2
OH
OH

CH3 -CH=CH -COOH + H2O

CH2

CH2 -CH2

C=O + H2O

O
-butyro lacton
Axit - hiroxi butyric
Cc hiroxi axit tiu biu nht l axit lactic v axit xitric.

Axit lactic to thnh trong sa, rau, hoa qu khi c tc dng ca enzim. Axit lactic c trong
c bp, u khp xng, l sn phm phn tch ca glicogen. Khi lm vic c bp hm lng axit
lactic tng mnh lm ngi mt mi. Khi c ngh ngi, mt phn chuyn li glicogen, mt
phn b oxi ho thnh CO2 v nc.
Axit xitric (cn gi l axit limonic) c cng thc:
OH
HOOC -CH2 -C -CH2 -COOH
COOH
Axit xitric c trong thc vt, c bit l trong qu chanh (7-10%). Axit xitric ng vai tr
quan trng trong qu trnh trao i cht ca c th sng, trong chu trnh xitric.

4.8. amit

Cng thc chung ca cc amit:


R - C NH2
O
=

amit bc 1

R - C NH - C - R
O
O
R C=O
R - C N - C - R'
O
O

amit bc 2

amit bc 3

Th d:
H-CO-NH2
fomamit
CH3-CO-NH2
axetamit

C6H5-CO-NH2
benzamit
CH2-CO NH
CH2-CO
sucxinimit

Amit c th tn ti hai dng cu to sau y:


107 hu c ..107
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

R - C - NH2
R - C = NH
OH
O
Ging nh amin, amoniac, amit c tnh baz, nhng do cp in t t do ca nit lin hp
vi nhm >C=O, nn tnh baz rt yu. Dung dch nc ca cc amit khng to ra mi trng
kim.

R - C NH2
O
dng cu to th hai, cp in t t do ca oxi trong nhm -OH lin hp vi nhm >C=N
lm cho lin kt O-H phn cc mnh, nguyn t hiro linh ng quyt nh tnh axit ca amit.
R-C

OH

NH

Amit phn ng vi axit, baz to mui.


Th d:
CH3 - C - NH2 + HCl
O

CH3 - C - NH3 Cl
O

CH3 - C - NH2 +NaOH


O

CH3 - C = NH + H2O
ONa

5. Amin

Amin l dn xut th ca amoniac, chng c cng thc chung:


R - NH2
amin bc 1
R -NH - R1

amin bc 2

R -N -R1

amin bc 3

R3
Bc ca amin c xc nh bi s gc hirocacbon lin kt trc tip vi nguyn t nit.

Tu thuc vo bn cht ca gc hirocacbon (R), ta c cc amin khc nhau.


5.1. Cch gi tn

a. Tn gi thng thng
Tn gi thng thng ca cc amin tun theo theo quy tc:
108 hu c ..108
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

Tn gc hirocacbon + amin
Cc amin thm c nguyn t nit lin kt trc tip vi vng thm cn c gi nh dn xut
ca anilin.
Th d:
CH3 -NH -CH2 -CH3
CH3 -CH -NH2
CH3
isopropy lamin
NH2

phenyl amin (anilin)

metyl etyl amin


CH3 -N -CH3

N-N imetyl anilin

b. Tn gi IUPAC

Tn gi IUPAC ca amin c tm tt theo quy tc:


S ch v tr ca cacbon lin kt vi nguyn t N + amino hoc amino c nhm th + tn ca
hirocacbon theo IUPAC

Th d:
3
4
2 1
CH3 -CH - CH -CH3
CH3 NH2
2- amin 3-mtyl butan
3
4
5
CH3 -CH2 -CH -CH2 -CH3
2 CH -NH -CH3
1 CH3
2- mtylamin 3-tyl pentan

5
7
6
4
CH3 -CH2 -CH -CH2 -CH2 -CH3
3 CH - N -CH2 -CH3
2 CH2 CH3
1 CH3
3- mtyl tyl amin 4-tyl heptan

5.2. phng php iu ch


a. Ankyl ho trc tip

Ankyl ho amoniac bng akyl halogenua ta c amin c cc bc khc nhau v mui amoni
bc bn.
109 hu c ..109
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

R - X + NH3

RNH3X

R - X + R -NH2

R2NH2X

R - X + R2NH

R3NHX

NH3
NH3
NH3

R -NH2 + NH4X
R2NH + NH4X
R3N + NH4X

R - X + R3 N
R4NX
Tu theo t l s mol ca cc cht tham gia phn ng, ta c th nhn c cc amin c bc

khc nhau.
Nu i t dn xut halogen thm ankyl ho amoniac, thng phi thc hin phn ng
nhit cao v p sut cao.
Th d:
X

+ 2 NH3

3400C
340at

NH2

+ NH4Cl

b. Kh hp cht nitro

Phng php kh hp cht nitro cho php iu ch amin bc mt, c bit l amin thm.
Ar-NO2 + 6 H

Ar-NH2 + 2 H2O

Cc cht kh c dng thng l hiro mi sinh do tc dng ca kim loi v axit.

Th d:
NO2

NH2

+ 3Fe + 6HCl

+ 3 FeCl2 + H2O

c. Phn ng Hpman (phn ng thoi bin)

Khi cho amit tc dng vi brom trong kim hay natri hipoclorit hoc natri hipobromit, ta thu
c amin bc mt c s nguyn t cacbon t hn amit ban u mt nguyn t.
=

R -C -NH2
O

+ Br2

+ NaOH

R -NH2

CO2

+ NaBr

Th d:
=

CH3(CH2)4 -C -NH2
O

+ NaOBrH
CH3(CH2)4 -NH2 + CO2 + NaBr

5.3. Tnh cht vt l


110 hu c ..110
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

Cc amin thp l nhng cht kh, c mi gn ging mi amoniac, cc amin cao l nhng
cht lng, mt s l cht rn.
5.4. Cu to ca amin

xt tnh cht ho hc ca amin, chng ta xt cu to ca nguyn t nit trong nhm


amin v nh hng ca cc gc hirocacbon n nhm ny.
Ging nh amoniac, nguyn t nit trong amin trng thi lai ho sp3. Trc ca bn obitan
lai ho sp3 ny to thnh cu trc khng gian dng hnh thp. Nguyn t nit s dng ba obitan
lai ho to thnh ba lin kt cng ho tr vi nhng nguyn t hir hoc nhng gc
hirocacbon. Gc ho tr ca nhng lin kt l 10905.
Nh vy, nguyn t nit cn mt cp in t sp3 t do, chim obitan ring. Chnh cp in
t t do ny l nguyn nhn gy nn tnh baz ca cc amin.

N
R

R
Cp in t t do ca nit hot ng cng mnh, hay ni cch khc, mt in t
nguyn t nit cng ln th tnh baz ca amin cng mnh.
Mt in t nguyn t nit li ph thuc ch yu vo gc hirocacbon lin kt vi n.
Gc ankyl gy hiu ng cm ng dng +I lm tng mt in t nit. S gc ankyl lin
kt vi nguyn t nit tng ln th hiu ng +I tng ln v mt in t nit tng ln. iu
c m t nh sau:
R1
R1

R2 NH
R NH2
R2 N
R3
Tuy nhin, do nh hng hiu ng khng gian ba gc ankyl, amin bc ba c tnh baz yu nht.
Trong cc amin thm, gc phnyl gy hiu ng -C v -I nhng hiu ng ny lm mt
in t nit gim i. Tnh baz ca anilin yu hn tnh baz ca cc amin khng vng no.
+C
-C
NH2
-I

5.5. tnh cht ho hc


a. Tnh baz

Trong dung dch nc, nit nhng cp in t t do cho proton H+ v to ra mi trng


baz.

R -NH2 + HOH

R -NH3OH

R -NH3 + OH

ankyl amoni hiroxit


111 hu c ..111
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

V c tnh baz nn amin phn ng vi axit to mui.


R -NH2 + HCl

R -NH3Cl

Tuy nhin cc amin u c tnh baz yu hn kim, cc mui amoni b kim phn tch:
R -NH3Cl + NaOH

R -NH2 + NaCl + H2O

b. Tc dng vi axit nitr

Cc amin c bc khc nhau, khi phn ng vi axit nitr s to ra nhng sn phm khc
nhau.
Cc amin bc mt tc dng vi axit nitr to thnh ancol hoc phenol v gii phng nit.
Th d:
C2H5OH + N2 + H2O
C2H5NH2 + HONO
NH2
+HONO

N N Cl

HCl
OH2

OH

t0
OH2

+ HCl + N2

phenyl iazoniclorua
Cc amin bc hai u d dng tc dng vi axit nitr to nitrozamin.
Th d:
(CH3 -CH2)2 N-N=O + H2O
(CH3-CH2)2 NH + HONO
ietylnitrozamin
Khi un nng, nitrozamin thm d dng chuyn v thnh p- nitrozo amin.
Th d:
H
H
N CH3
CH3 N N=O
N CH3
t0
HONO

N =O
N -nitrozo
N -meylanilin
N -metylanilin
p. nitrozo metylanilin
Cc amin bc ba ni chung khng phn ng vi axit nitr, tr amin bc ba kiu Ar-NR2
tham gia phn ng nitrozo ho nhn thm.
CH3
CH3
CH3
N
CH3
N
HONO
-H2O
N, N -imetylanilin

N =O
P- nitrozo imetylanilin

c. Phn ng th nhn thm

112 hu c ..112
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

Cc amin thm tham gia nhng phn ng th i in t tng t hirocacbon thm. Nhm
amino trong amin thm gy hiu ng +C hot ho nhn thm v inh hng nhm th mi vo v
tr octo v para.
- Phn ng halogen ho
Khi brom ho hoc clo ho anilin ta thu c sn phm th ba ln, cn it ho ch cho sn
phm th mt ln v tr para.
Th d:
NH2
NH2
Br
Br
3 Br2
3 HBr
Br
trng

- Phn ng nitro ho
Nhm amino d b oxi ho bi axit nitric, nn trc khi thc hin phn ng nitro ho cn
phi kho nhm amino bng phn ng axyl ho.
Th d iu ch p- nitro anilin:
NH2
NH -COCH3
NH2
NH -COCH3
(CH3CO)2O
- CH3COOH

HNO3
-H2O

-H2O
- CH3COOH
NO2

NO2

Cu hi v bi tp
1. Tnh cht ho hc ca dn xut halogen. C ch th i nhn SN1, SN2.
2. nh hng ca cc gc hirocacbon khc nhau v nh hng tng h ca cc nhm
OH n s phn cc ca lin kt O- H trong ancol v phenol. Tnh cht ho hc ca
ancol v phenol.
3. Tnh cht ho hc ca anehit v xeton. C ch cng hp i nhn (AN) vo nhm
cabonyl.
4. Cu to ca nhm cacboxyl v tnh axit ca cc axit cacboxylic. Tnh cht ho hc ca
axit cacboxylic.
5. Gii thch tnh baz ca cc amin. nh hng ca cc gc hirocacbon n tnh baz
ca cc amin.
6. Gi tn cc hp cht sau y theo tn gi IUPAC.
CH3- CH2- CH- Cl
CH3
CH3
CH3- C- CH3
Br
CH3
CH3- C- CH2- CHO
113 hu c ..113
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

CH3
CH2= C- CHO
CH3
CH3- CH- CH- C- CH3
CH3 CH3 O
CH3- CH- COOH
CH3
HOOC- CH2- CH2- CH3
7. Vit cng thc cu to cc ng phn ca cc cht c cng thc phn t sau y v gi
tn chng: C4H10O; C2H4O2 v C3H9N.
8. Cho bit cng thc cu to v gi tn cc cht:
8.1. Dn xut halogen bc 3 thu c khi halogen ho hirocacbon C4H10.
8.2. Dn xut halogen bc 1 c cng thc phn t C3H5Cl.
8.3. Thu c khi cho ankin- 1 c 4 nguyn t cacbon tc dng vi nc trong iu kin
thch hp.
8.4. Axit thm thu c khi oxi ho ankyl benzen.
8.5. C cng thc phn t C7H8O, khi tc dng vi FeCl3 cho mu xanh tm.
9. Gii thch bng cu to v chng minh bng cc phn ng ho hc:
9.1. Hot tnh ca nguyn t H trong nhm OH ca glixerin v phenol.
9.2. Tnh axit ca nguyn t H trong nhm cacboxyl.
9.3. Tnh baz ca cc amin.
10. Vit phng trnh v c ch cc phn ng sau:
10.1. 2- brombutan + KOH
10.2. 2- clo-2- metylpentan + NaOH
10.3. Axeto + C6H5- NH- NH2
10.4. Ancol allylic + HBr
10.5. Anehit acrylic + NaHSO3
Fe
10.6. Axit benzoic + Br2
11. Hon thnh cc s phn ng sau:
OH-/ru
11.1. 2-clo-2-metylpentan

HBr
B

H2SO4/1800C

KOH/H2O
11.2. 2-brom-2-metylbutan
CH3CHO

HBr Mg/ete khan


B C
D

H2O
E

H2SO4/1800C
H2O
11.3. Ancol bc 3
2-metylbut-2-en
11.4. CH3- CHO + B C

H2O
butan-2-ol

H2O
114 hu c ..114
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

11.5. HCHO + A B

butan-1-ol

11.6. Anehit acrylic + HCN B


11.7. A + C2H5MgCl B
11.8. Axeton + B C

H2O
C

H2O
pentan-3-ol
H2O
2-metyl propan-2-ol

12. T benzen v cc cht khc, hy tng hp cc hp cht sau:


12.1. Ancol benzylic
12.2. Tribrom anilin
12.3. Axit pycric
13. T tan v cc ho cht khc, hy tng hp cc cht sau:
13.1. Butan-2-ol
13.2. 2- metyl butan-2-ol
13.3. Axit lactic
14. Bng cc phn ng ho hc, hy phn bit:
14.1. Glixerin v propan-1-ol
14.2. Propan-1-ol v propan-2-ol
14.3. Axit fomic v axit benzoic
15. So snh s phn cc ca lin kt C-X trong dn xut mono halogen khng vng no v
dn xut mono halogen thm. Gii thch bng cu to v chng minh bng phn ng ho
hc.

chng IV
Cc hp cht thin nhin

Ho hc cc hp cht thin nhin l mt lnh vc khoa hc gn lin vi cuc sng con


ngi. T nhng sinh vt phong ph v a dng xung quanh chng ta bao gm cc thc vt, ng
vt v vi sinh vt, ngi nghin cu chit xut c nhiu hp cht c hot tnh sinh hc nhm
s dng vo vic phng v cha bnh cho con ngi, gia sc, gia cm, bo v thc vt, nng cao
sc kho v mc sng cho con ngi. Trn c s nm vng cu trc ho hc ca cc cht con
ngi tng hp, phn tch, nhn c nhng hp cht c hot tnh tt hn, cao hn, t c
hn v tin ti sn xut c nhiu hp cht bng nhiu phng php ho hc.
Trong chng ny chng ta ch yu ch cp n cu trc ho hc v tnh cht ho hc
ca mt s nhm hp cht thin nhin chnh, nhm tip cn nghin cu cc gio trnh c s v
chuyn mn ca cc ngnh nng, lm, ng nghip. Nhng nhm hp cht sau y s c cp,
nghin cu trong gio trnh: cc hp cht gluxit, lipit, axit amin v protein.
1. Gluxit (cacbo Hirat)
115 hu c ..115
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

Trong cc b phn ca thc vt, ng vt, trong c th ca vi sinh vt, thm ch trong thnh
phn cc cht hu c ca t c cha mt lng ln cc hp cht gluxit. Trong c th sinh vt cc
hp cht ny tham gia vo cc qu trnh trao i cht, cung cp cc cht dinh dng v nng
lng cho s pht trin ca c th. Trong t, khi phn hu cc di tch thc vt v phn hu c,
cc cht ny chu nhng tc ng ca cc qu trnh sinh ho khc nhau v ng vai tr quan trng
trong vic hnh thnh nhng tnh cht, xc nh ph ca t, chng tham gia vo qu trnh hnh
thnh mn t v cc cht hot ng sinh hc khc ca t.
Thc vt c kh nng quang hp tng hp nn phn t glucoz l mt gluxit n gin t
kh cacbonic v nc. Qu trnh ny xy ra rt phc tp, nhng c th tm tt nh sau:
6 co2 + 6 h2o

nh sng
dip lc t

c6h12o6 + 6 o2

T phn t glucoz bng nhng cch kt hp khc nhau s to nn nhng hp cht gluxit
phc tp nh tinh bt, xenluloz, vv
Cc hp cht gluxit n gin, trong phn t ca chng lun lun bao gm nhm cacbonyl (
ca anehit hoc xeton) v nhiu nhm hiroxyl. Cc hp cht gluxit phc tp khi thu phn n
cng lun to thnh cc phn t gluxit n gin.
Do vy, gluxit l nhng poli hiroxicacbonyl (poli hiroxi anehit hoc poli hiroxi xeton)
cng cc sn phm ngng t ca chng.
C nhiu cch phn loi cc hp cht gluxit. Cch ph bin nht l da vo mc phc
tp ca phn t. Theo cch ny cc hp cht gluxit c chia thnh ba loi chnh:
- Mono saccarit (monoz)
- Oligo saccarit
- Polisaccarit (polioz)
Cc hp cht gluxit cn c phn chia thnh cc gluxit kh v gluxit khng kh tu thuc
vo quan h tnh cht ca chng vi cc tc nhn oxi ho l thuc th Tlens v thuc th
Phlinh.

1.1. Monosaccarit (monoz)


Monosaccarit hay cn gi l monoz thuc nhng gluxit n gin nht. Trong phn t cc
monosaccarit thng cha t 3 n 9 nguyn t cacbon. Tu thuc vo s lng nguyn t cacbon
c trong phn t m cc monosaccarit c phn bit thnh cc trioz, tetroz, pentoz,
hexoz,vv
V bn cht ho hc, cc monosaccarit l cc polihiroxi cacbonyl. Tu thuc vo nhm
cacbonyl l anehit hay xeton m monosaccarit tng ng l anoz hay xetoz.
Da vo nhng c s nh vy m mt monosaccarit c 6 nguyn t cacbon v nhm chc
anehit (hay nhm chc xeton) chng hn s c gi l ano hexoz (hay xeto hexoz).
116 hu c ..116
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

Thuc vo cc monosaccarit cn c c cc hp cht xut hin do s thay th mt trong cc


nhm OH bng nguyn t H, nhm amin, hoc c nhng hp cht c cha nhm cacboxyl,
chng hn:
CHO
(CHOH)n
CH2OH
Anoz

CH2OH
C=O
(CHOH)n
CH2OH
xetoz

CHO
CH2
(CHOH)n
CH2OH
ng oxi

CHO
CHO
CHNH2
(CHOH)n
(CHOH)n
COOH
CH2OH
ng amin axit uronic

a. Cu to ca cc monosaccarit

Trn c s cc kt qu nghin cu thc nghim ngi ta thy rng, cc monosaccarit u


song song tn ti hai dng cu to: Cu to dng khng vng v cu to dng vng. Trong dung
dch nc hai dng cu to ny tn ti trng thi cn bng ng, h bin:
Dng khng vng

dng vng

Dng cu to khng vng ca cc anoz c th biu din bng cng thc tng qut:
(CHOH)n C -H
=

CH2OH

v cng thc tng qut ca cc xetoz l:


CH2OH (CHOH)n C -CH2OH
O
Nhn vo cc cng thc tng qut trn ta c nhn xt rng: Cc anoz c mt u mch l
nhm chc anehit, u mch kia l nhm chc ru bc mt (CH2OH), trong mch l nhng
nhm ru bc hai (CHOH). Cc xetoz, hai u mch l hai nhm ru bc mt, nguyn t
cacbon th hai l nhm chc xeton (C=O), cn li trong mch l nhng nhm ru bc hai.
Trong phn t cc monosaccarit u c cc nguyn t cacbon bt i, do chng u c
tnh quang hot v c cc ng phn quang hc. mi ng phn quang hc, v tr ca H v
nhm OH xung quanh nguyn t cacbon bt i l hon ton xc nh v mi ng phn quang
hc ng vi mt hp cht gluxit ring bit.
Th d 1.
Anhexza :

CH2OH

*
(CHOH)4

CHO

Trong phn t c 4 nguyn t cacbon bt i hon ton khc nhau, nn c 24 = 16 ng


phn quang hc, to thnh 8 cp nghch quang. Cng thc chiu Fis ca 16 ng phn quang
hc c biu din nh sau:

117 hu c ..117
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

CHO

CHO

H C OH

HO C H

HO C H

H C OH

HO C H

H C OH

H C OH

HO C H

H C OH

H C OH

HO C H

H C OH

CHO

CH2OH

CH2OH

D (+) aloz

L (-) aloz

H C OH
HO C H
HO C H
HO C H
CH2OH

CH2OH
D (+) altroz

CHO

CHO

CHO

L (-) altroz
CHO

CHO

HO C H

H C OH

HO C H

H C OH

HO C H

H C OH

HO C H

H C OH
H C OH

H C OH

HO C H

H C OH

HO C H

D (+) manoz

HO C H

H C OH

H C OH

HO C H

H C OH

HO C H

HO C H
HO C H

H C OH
CH2OH
D (+) galactza

CHO

CHO

C OH

HO C H

C OH

HO C H
H
C OH

HO C H
H C OH

HO C H

CH2OH

CH2OH

L (-) glucoz

D (+) huloz

L (-) huloz

CHO

CHO

HO C H

HO C H

CHO

H C OH

L (-) taloz

CH2OH

CH2OH
D (+) glucoz

CH2OH

D (+) taloz

CHO
HO C H

HO C H

CH2OH

L (-) manoz

CHO
C OH

H C OH

CH2OH

CH2OH

HO C H

H C OH

C OH

HO C H
CH2OH
L (-) galactza

Th d 2.

C OH

HO C H
H C OH
CH2OH
D (+) Iza

H C OH
HO C H
H

C OH

HO C H
CH2OH
L (-) Iza

*
(CHOH)3 C -CH2OH
O
=

Xthexza : CH2OH

CHO

Trong phn t c ba nguyn t cacbon bt i, nn c 23= 8 ng phn quang hc, to thnh


4 cp nghch quang.
118 hu c ..118
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

Sau y l cng thc chiu Fis ca 8 ng phn quang hc .

CH2OH
C O
H C OH
H C OH
H C OH
CH2OH
D (-) aluloz
CH2OH
C O

CH2OH
C O
HO C H
HO C H
HO C H
CH2OH
L (+) aluloz
CH2OH
C O

H C OH

HO C H
H C OH
HO C H

CH2OH

CH2OH

H C OH
HO C H

D (-) socboz

L (+) socboz

CH2OH

CH2OH

C O

C O

HO C H
H C OH
H C OH
CH2OH

H C OH
HO C H
HO C H
CH2OH

D (-) fructoz

L (+) fructoz

CH2OH

CH2OH

C O

C O

HO C H

H C OH

HO C H
H C OH

H C OH
HO C H

CH2OH

CH2OH

D (-)tagaloz

L (+) tagaloz

Cc monosaccarit t nhin phn ln u tn ti cu hnh D. dng cu to khng vng,


cc monosaccarit c cc nhm cacbonyl (anehit hoc xeton) v cc nhm chc ru, do vy khi
dng cu to ny chng biu hin cc tnh cht ca hp cht cacbonyl v tnh cht ca ru
(poliancol).
Tuy vy, khi nghin cu v tnh cht ngi ta cng nhn thy rng cng thc cu to dng
mch h khng gii thch c mt s tnh cht, chng hn:
- Cc anoz mc d c cha nhm chc anehit nhng li khng to mu vi thuc th
Shiff, khng c phn ng cng hp vi natribisunfit (NaHSO3).
- Khi ho tan nhng tinh th D (+) glucza vi nhit nng chy 1460C vo nc, dung
dch c gc quay cc ring ban u l +10906, sau gc quay cc ca dung dch gim dn theo
thi gian n khi t ti gi tr +5207. Hin tng ny c gi l s i quay. Nu glucoz ch c
mt dng cu to th khng th c hin tng ny.
- Khi ete ho mt phn t hexoz cn 5 phn t ancol, sn phm l mt pentaete. Khi
thu phn pentaete ny ngi ta nhn thy ch mt nhm ete b thu phn gii phng mt
nhm -OH t do. iu ny chng t trong nm nhm -OH ca cc hexoz c mt nhm -OH
khc vi cc nhm -OH kia.
- Cc monosaccarit c s ng phn quang hc tm c trong thc t ln hn s ng phn
tnh theo l thuyt.

119 hu c ..119
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

Nhng tnh cht khng bnh thng trn y gii thch c khi cc nh khoa hc cho
rng, trong dung dch cc monosaccarit ngoi dng cu to khng vng cn tn ti dng cu to
vng. Dng cu to vng c hnh thnh do kt qu ca phn ng cng hp i nhn gia nhm
-OH vi nhm >C=O. Th d, qu trnh to thnh vng 6 cnh ca phn t D (+) glucoz v 5
cnh ca phn t D (-) fructoz c biu din nh sau:
H

OH
H
H
HO
H
H

C
C OH
C H O
C OH
C
CH2OH

-D (+) glucopyranoz

CH2OH
OH
C
HO C H

CHO
H C OH
HO C H
H C OH
H C OH
CH2OH
D (+) glucoz

CH2OH
C O
HO C H

H C OH O

H C OH

H C

H C OH

CH2OH
D (-) fructofuranoz

CH2OH
D (-) fructoz

HO
H
HO
H
H

C
C OH
C H O
C OH
C
CH2OH

-D (+) glucopyranoz

CH2OH
HO C
HO C H
H C OH O
H C
CH2OH
D (-) fructofuranoz

Dng vng 5 cnh c cu to ca khung furan, do vy thng c gi l dng furanoz.


Dng vng 6 cnh c cu to ca khung pyran, do vy thng c gi l dng pyranoz.
Khi chuyn sang dng cu to vng, nguyn t cacbon vn l nguyn t cacbon cacbonyl
(C1 ca anoz v C2 ca xetoz ) cng tr thnh nguyn t cacbon bt i, do vy tu theo s
phn b khng gian ca nhm -OH lin kt vi n dng cu to vng li c phn bit thnh
dng v dng . Hai dng ny u l nhng ng phn quang hc nhng khng phi l nghch
quang ca nhau, bi v gia chng ch khc nhau v cu hnh ca nguyn t cacbon bt i mi
(C1 ca anoz v C2 ca xetoz ) m thi. Cc ng phn c gi l ng phn ia. Nhm
hiroxyl mi c hnh thnh C1 hoc C2 c gi l nhm hiroxyl smi axetal hay nhm
hiroxyl glucozit.
Nh vy, dng cu to vng cc monosaccarit trong phn t ch c cc nhm chc ru v
nhm hiroxyl glucozit. Do vy dng cu to vng cc monosaccarit ch c tnh cht ca ru
v tnh cht ca nhm hiroxyl glucozit.
biu din cng thc cu to dng vng ca cc monosaccarit ta c th dng cch biu
din n gin ca Fis nh trn. Song cch biu din ny khng cho bit s phn b thc ca cc
nhm th trong khng gian, do vy ngi ta cn dng cc cch biu din khc nh cch biu din
ca Havooc.
120 hu c ..120
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

Trn c s nhng trnh by trn y ta c th biu din cc dng cu to ca mt


monosaccarit c th no , chng hn ca D (+) glucoz v D (-) fructoz nh sau:

HO C H

CH2OH
O
H
H
OH

OH

OH

C OH

HO C H
H

OH

C OH

H C OH

H C OH

H C

H C OH

H C

CH2OH

HO

OH

H
OH

HO C

OH

CH2OH

-D (-) fructofuranoz

OHO

C
CH2OH

HO

CH2OH

C O

C OH

HO

H
OH

OH
H

CH2OH

H
OHO H

OH

OH

CH2OH
D (-) fructoz

CH2OH
O
H
OH H
OH

(Tnc: 1460C, []=+10906)

CH2OH

CH2OH
-D (+) glucopyranoz

CH2OH
D (+) glucoz

CH2OH

C OH

HO C H

HO C H

(Tnc: 1500C, []=+190)

H C OH

-D (+) glucopyranoz

CH2OH

H C OH

CHO

CH2OH

OH

OH

OH

CH2OH
-D (-) fructofuranoz

b. Tnh cht ca cc monosaccarit

Monosaccarit l nhng cht rn, kt tinh, c v ngt. Tt c cc monosaccarit u l cc cht


hot quang.
Tu thuc vo bn cht ca tc nhn phn ng m cc monosaccarit tham gia cc phn ng
ho hc dng cu to khng vng hoc dng cu to vng.
- Cc phn ng ca nhm cacbonyl

Cc monosaccarit tham gia phn ng xi ho, cc phn ng cng hp i nhn tng t cc


anehit v xeton nhng vi mc mnh hn.
i vi cc anoz, tu thuc vo iu kin v tc nhn oxi ho m phn ng oxi ho ch
nhm chc anehit hoc c nhm chc anehit v nhm ru bc mt. Vi cc tc nhn oxi ho
yu nh dung dch nc brom trong kim, thuc th Tlens, thuc th Phlinh, v vch nhm
chc anehit b oxi ho to thnh axit polihiroxi monocacboxylic. Vi cc tc nhn oxi ho
mnh nh hn hp KMnO4 + H2SO4, K2Cr2O7 + H2SO4, HNO3 vvc hai nhm chc anehit v
ru bc mt u b oxi ho to thnh sn phm l cc axit polihiroxi icacboxylic tng
ng.
Th d. Phn ng oxi ho ca D (+) glucoz:
121 hu c ..121
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

COOH
HO C OH
HO C H
+ Ag + NH3 + H2O
H C OH

[Ag(NH3)2]OH

CHO
HO C OH

H C OH

HO C H
H C OH

CH2OH
COOH

H C OH

KMnO4 + H2SO4 HO C OH
HO C H + MnSO4 + K2SO4 + H2O

CH2OH

H C OH
H C OH
COOH

Trong c th sinh vt cn xy ra s oxi ha la chn, ngha l ch oxi ho nhm ru bc


mt, cn nhm chc anehit vn c bo ton. Trong phng th nghim ngi ta cng thc hin
c phn ng ny bng cch to axetal trc khi tin hnh phn ng oxi ho.

CH2OH (CHOH)4
glucoz

CHO

[O]

HOOC (CHOH)4 CHO


axit gluco uronic

Khc vi cc xeton, cc xetoz cng b oxi ho bi cc cht oxi ho yu trong mi trng


kim nh thuc th Phlinh. iu ny c gii thch l do trong mi trng kim mt phn
xetoz b ng phn ho thnh anoz . Th d:
fructoz

glucoz

Vi cc cht oxi ho mnh cc xetoz b oxi ho theo cch tng t nh cc xeton, sn


phm ch yu ca cc phn ng l hn hp cc axit icacboxylic.
CH2OH
C=O
(CHOH)3
CH2OH

COOH
[O]
(CHOH)2

COOH

H2O

COOH

COOH

Cc phn ng oxi ho ca cc monosaccarit rt c ngha trong thc tin. Chng hn, phn
ng oxi ho bng tc nhn oxi ho Tlens c s dng trong cng ngh trng gng, trng rut
phch, vvphn ng oxi ho bi thuc th Phlinh c dng nh lng ng trong c th sinh
vt.
Cc monosaccarit tham gia phn ng cng hp i nhn tng t nh cc anehit v xeton.
Ring phn ng cng hp natribisunfit (NaHSO3) khng xy ra bi v trong mi trng ca phn
ng ny cc monosaccarit ch tn ti di dng cu to vng.
122 hu c ..122
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

Phn ng cng hp vi phenylhirazin (C6H5-NH-NH2) c th to thnh phenyl hirazon


hoc ozazon tu thuc vo lng tc nhn phn ng. Nu lng tc nhn phenylhirazin khng d
sn phm to thnh l phenylhirazon, nu d tc nhn sn phm to thnh l ozazon.

CH=N -NH -C6H5


(CHOH)n
CH2OH

CH2OH
C=N -NH -C6H5
(CHOH)n
CH2OH

phenylhirazon

CH=N -NH -C6H5


C=N -NH -C6H5
(CHOH)n
CH2OH
ozazon

Th d.
Phn ng ca D (+) glucoz vi phenylhirazin to thnh phenylhirazon v ozazon xy
ra nh sau:

H
HO
H
H

CHO
C OH
+C6H5NHNH2
C H
C OH
-H2O
C OH
CH2OH

H
HO
H
H

C =N -NH -C6H5
C OH
C H
+ C6H5NHNH2
C OH
(C6H5 -NH2 + NH3)
C OH
CH2OH

phenyl hirazon

C =N -NH -C6H5
C= O
HO C H +C6H5NHNH2
H C OH
-H2O
H C OH
CH2OH

CH =N -NH -C6H5
C = N -NH -C6H5
HO C H
H C OH
H C OH
CH2OH
ozazon

Phn ng u tin xy ra qu trnh to thnh phenylhirazon, sau l qu trnh oxi ho


nhm ru bc hai, ri qu trnh to ozazon. Phn ng dng li bc to thnh ozazon. Ozazon
l nhng hp cht n nh do vic to thnh 2 lin kt hiro -NHN v -NHOH cng nh h
lin hp di gia hai vng benzen.

123 hu c ..123
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

C= N N
Ch
H
O
(CHOH)2
H
CH2OH

Phn ng ca D(-) fructoz vi phenylhirazin cng xy ra theo cch tng t, nhng qu


trnh oxi ho xy ra nhm ru bc mt. D(+) glucoz v D(-) fructoz cho cng mt ozazon.
Ozazon l nhng cht rn kt tinh mu vng c trng, kh tan trong nc. Nhiu ozazon khng
c nhit nng chy xc nh hoc b phn hu nhit nng chy v kh kt tinh li. Phn
ng to ozazon c dng xc nh cu to, nhn dng cc monosaccarit.
- Cc phn ng ca nhm hiroxyl

i a s cc phn ng ca nhm hiroxyl u xy ra dng cu to vng. Ring phn ng


vi Cu(OH)2 nhit phng xy ra vi dng cu to thng. Phn ng c th xy ra mt, mt
vi hoc tt c cc nhm hiroxyl, do vy sn phm phn ng thng rt phc tp. Chng hn, khi
un nng monosaccarit vi dung dch ru metylic c mt HCl th ch c nhm hiroxyl glucozit
tham gia phn ng ete ho.
CH2OH
O
H
OH H

H
+CH3OH
OH

OH

H
OH
-D (+) glucopyranoz

HCl
t

OH

CH2OH
O
H
H
OH

H
+ H2O
OCH3

H
OH
-D (+) metylglucopyranozit

Nhng khi un nng vi metylitua c oxit bc lm xc tc phn ng ete ho li xy ra tt


c cc nhm hiroxyl.

H
OH

CH2OH
O
H
OH H

H
+5CH3I
OH

H
OH
-D (+) glucopyranoz

CH2OCH3
O H
H
Ag2O
H
+ 5hi
0
OCH3 H
t
OCH3
CH3O
OCH3
H
-D (+) pentametylglucopyranozit

Trong cc phn ng este ho vi cc axit th quan trng nht l este ca monosaccarit vi


axit photphoric. Cc este ny tham gia vo cc qu trnh ng ho trong sinh vt. Cc este thng
124 hu c ..124
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

gp l glucozo-6-photphat, glucozo-1-photphat, glucozo-1,6-iphotphat v fructozo-1,6iphotphat.


CH2OPO3H2
O H
H
H
OH H
OH
OH
H
OH
-D (+) glucozo-6-photphat
CH2OPO3H2
O H
H
H
OH H
OPO3H2
OH
H
OH
-D (+) glucozo-1,6-iphotphat

H
OH

CH2OH
O
H
OH H

H
OPO3H2

H
OH
-D (+) glucozo-1photphat
CH2OPO3H2
OH
O
H
OH
H

CH2OPO3H2
H
OH
-D (-) fructozo-1,6-iphotphat

Nhm hiroxyl glucozit cn c th tham gia phn ng ngng t vi nhm hiroxyl ancol
hoc nhm hiroxyl glucozit ca phn t monosaccarit khc to thnh cc hp cht glucozit
khc nhau.

Th d, phn ng ngng t hai phn t D(+) glucopyranoz to thnh phn t mantoz


xy ra nh sau:
CH2OH
O H
H
H
+
OH H
O-H
OH
H
OH

CH2OH
O H
H
H
OH H
OH
OH
H
OH

CH2OH
CH2OH
O H
O H
H
H
H
H
+H2O
OH H
OH H
O
OH
OH
H
H
OH
OH

Phn ng ny l c s quan trng ca cc qu trnh hnh thnh cc hp cht oligosaccarit v


polisaccarit.
S chuyn ho ca cc monosaccarit

Di tc dng ca kim nhit phng cc monosaccarit xy ra s epime ho hoc ng


phn ho. Th d, di tc dng ca kim, D (+) glucoz b epime ho hoc ng phn ho nh
sau:

125 hu c ..125
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

CHO

CHO
HO C

H C OH
HO C H

pime ho

HO C H

H C OH

H C OH

H C OH

H C OH

CH2OH

CH2OH
D(+)manoz

D(+)glucoz

ph
ng

o
nh

CH -OH

CH2 -OH

C OH

C O

HO C H

HO C H

H C OH

H C OH

H C OH

H C OH

CH2OH

CH2OH
D(-)fructoz

Trong c th sinh vt cc qu trnh ny xy ra di tc dng ca enzim epimeraza v


izomeraza.
- S ln men ca cc monosaccarit

S ln men ca cc monosaccarit l mt qu trnh quan trng xy ra di tc dng ca cc


enzim khc nhau. Th d, cc qu trnh ln men thng gp ca cc hexoz nh sau:
S ln men ru etylic:
C6H12O6

2 C2H5OH + 2 CO2

S ln men lactic:
C6H12O6

2 CH3 -CH -COOH


OH

S ln men xitric:
C6H12O6

CH2-COOH
HO C COOH
CH2 -COOH

2 H2O

Phn ng ny c ng dng vi nhiu mc ch khc nhau trong sinh hot cng nh trong
cng nghip.
126 hu c ..126
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

1.2. oligosaccarit
Oligosaccarit cn c gi l cc polisaccarit c tnh cht ng. Nhm ny c v ngt, tan
trong nc. Oligosaccarit quan trng v ph bin nht trong t nhin l cc isaccarit. isaccarit
l nhng gluxit phc tp khi thu phn to thnh hai phn t monosaccarit tng ng. Chng c
cng thc chung l C12H22O11.
Cn c vo cu to v tnh cht ngi ta chia cc isaccarit thnh hai loi: isaccarit khng
c tnh kh v isaccarit c tnh kh.
a. Cu to ca cc isaccarit.

- isaccarit khng c tnh kh

Nt c trng ca cc isaccarit thuc loi ny l trong phn t ca chng khng cn nhm


hiroxyl glucozit, do vy vng eteoxit khng c kh nng b t tr thnh dng cu to khng
vng c nhm cacbonyl v cng v vy chng khng biu hin tnh kh. i din quan trng ca
cc isaccarit khng c tnh kh l saccaroz (cn gi l ng ma, ng c ci). Khi thu
phn bng dung dch axit long hoc enzim invertaza to thnh -D (+) glucopyranoz v -D(-)
fructofuranoz, do vy c th kt lun rng saccaroz do hai phn t monosaccarit l -D (+)
glucopyranoz v -D(-) fructo furanoz lin kt vi nhau bng lin kt , -1,2-glicozit.
6

CH2OH
5
O H
H
H
1
4
OH H
OH 3
2
H
OH

O
1

HOCH2

O
OH H

CH2OH

OH

Dung dch saccaroz c gc quay cc ring []D=+6605. Khi thu phn gc quay cc thay
i t []D=- 4005 th n nh. Hin tng ny c gi l s nghch o ng.
- isaccarit c tnh kh

Trong phn t ca cc isaccarit c tnh kh vn cn mt nhm hiroxyl glucozit, do vy


vng ete oxit d b ph v tr v dng khng vng c nhm chc anehit. iu ny c ngha rng
trong dung dch cc isaccarit ny lun tn ti di hai dng cu to vng v cu to khng vng
tng t nh cc monosaccarit. Sau y l mt s isaccarit c tnh kh quan trng.
Mantoz: C12H22O11
Khi thu phn bng dung dch axit hoc enzim mantaza to thnh hai phn t -D (+)
glucopyranoz. Mantoz hai phn t -D(+) glucopyranoz lin kt vi nhau bng lin kt 1,4- glucozit.

127 hu c ..127
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

CH2OH
CH2OH
H
O
O H
H
H
H
H
OH H
OH H
O
OH
OH
H
H
OH
OH

Xenlobioz: C12H22O11
Xenlobioz ch khc mantoz ch l khi n thu phn di tc dng ca enzim emunxina
ch khng phi l enzimmantaza. Enzim emunxina ch thu phn lin kt - glucozit, v vy, cu
to ca xenlobioz khc cu to mantoz ch, cc gc -D (+) glucopyranoz lin kt vi nhau
bng lin kt -1,4- glucozit.
CH2OH
CH2OH
H
O
O OH
H
H
H
O
OH H
OH H
H
H
OH
H
H
OH
OH

Lactoz ( ng sa): C12H22O11


Khi thu phn bi axit hoc enzim emunxina, lactoz chuyn thnh -D (+) glucopyranoz
v -D (+) galactopyranoz. Lactoz do hai monosaccarit -D (+) galactopyranoz v -D (+)
gluco pyranoz lin kt vi nhau bng lin kt -1,4-galactozit.
CH2OH
CH2OH
HO
O
O H
H H
H
OH H
OH H
O
H
OH
H
H
H
OH
OH

b. Tnh cht ca cc isaccarit

Cc isaccarit c tnh cht tng t nh cc monosaccarit: C tnh cht hot quang, lm tan
kt ta ca Cu(OH)2, khi cng hp vi phenylhirazin to thnh ozazon. Ngoi ra, cc isaccarit
l do cc monosaccarit lin kt vi nhau bng lin kt glucozit, bn cht ca cc lin kt ny l
lin kt cu ete, do vy isaccarit cn c phn ng thu phn. Khi b thu phn cc isaccarit to
thnh cc monosaccarit tng ng.
Th d, khi thu phn mantoz bng xc tc axit thu c hai phn t monosaccarit l -D
(+) glucopyranoz.

128 hu c ..128
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

CH2OH
CH2OH
O H
O H
H
H
H
H
+H2O
OH H
OH H
O
OH
OH
H
H
OH
OH

H+

CH2OH
O H
H
H
2
OH H
OH
OH
H
OH

Cc isaccarit c tnh kh tham gia phn ng oxi ho tng t cc anoz. Th d, phn ng


oxi ho mantoz vi thuc th Tlens xy ra nh sau:
CH2OH
CH2OH
O H
O H
H
H
H
H
+ [Ag(NH3)2]OH
OH H
OH H
O
OH
OH
H
H
OH
OH
CH2OH
O H
H
H
H
OH H
O
OH
H
OH

t0

CH2OH
OH
+ Ag + NH3 + H2O
H
COOH
H
OH
H

OH

1.3. Polisaccarit (polioza)


Polisaccarit l nhng polime t nhin, sn phm ngng t ca mt s ln phn t
monosaccarit. Phn t ca chng gm hng trm n hng ngn gc monosaccarit lin kt vi nhau
bng lin kt glucozit. Cng thc chung ca cc polisaccarit l (C6H10O5)n. Quan trng nht trong s
cc polisaccarit l tinh bt v xenluloz, c hai u c gi tr ln i vi i sng con ngi.
a. Tinh bt: (C6H10O5)n

Tinh bt l polisaccarit d tr quan trng v rt ph bin trong thin nhin. N l sn phm


quang hp cy xanh. N c mi b phn ca thc vt, ch yu tp trung ht nh go, ng,
mch v cc loi c nh khoai, sn
Thng thng phn t tinh bt cha khong 20% phn ho tan trong nc gi l amyloz v
80% phn khng tan c trong nc gi l amylopectin. Hai thnh phn cu to ny c cu
to t cc gc -D (+) glucopyranoz, nhng khc nhau v kch thc v hnh dng phn t.
Amyloz c cu to t khong 200-400 gc -D(+) glucopyranoz, c khi ti 1000 gc
-D(+) glucopyranoz lin kt vi nhau bng lin kt -1,4- glucozit to thnh mch thng khng
phn nhnh. Phn t lng ca amyloz thay i t 35000 -100000 vC.

CH2OH
O
H
H
OH H
H

OH

H
O

CH2OH
O
H
H
OH H
H

OH

H
O

CH2OH
O
H
H
OH H
H

H
O

OH

129 hu c ..129
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

Mt khc, bng tia Rnghen ngi ta chng minh c rng amyloz c cu trc xon c
to ra cc ng t do, mi vng xon gm khong 6 gc -D(+) glucopyranoz.
Amylopectin c cu to t 600 - 6000 gc -D(+) glucopyranoz, vi phn t lng
khong 100.000 - 1000.000 vC. Cc gc -D(+) glucopyranoz lin kt vi nhau ch yu bng
lin kt -1,4-glucozit, ti cc im phn nhnh l lin kt -1,6-glucozit. Do vy amylopectin c
cu to phn nhnh, cc nhnh cch nhau chng 18 -26 gc.
CH2OH

CH2OH
H
O

H
OH

O
H

OH

H
O

H
OH

H
OH

O
H

OH

OH O
CH2

H
CH2OH

O
H

H
O

CH2OH

O
H
OH H
H

OH

O
H
OH H

O
H

H
O

OH

Tinh bt khng tan trong nc lnh, trong nc nng to thnh dung dch keo gi l h tinh
bt. Dung dch h tinh bt c gc quay cc ring []D=+1500 -2200. H tinh bt phn ng vi it
to thnh dung dch mu xanh. Phn ng ny do mch polime ca amyloz cun theo ng xon
c to thnh ng, phn t it chui va lt vo ng to thnh phn t mu xanh c thnh phn
(C6H10O5)n.I2, mu xanh ny mt i khi un nng v li xut hin tr li khi ngui.
Tinh bt khng c tnh kh, khng tham gia phn ng oxi ho. Cc nhm hiroxyl C2, C3
v C6 trong mi mt xch ca phn t tinh bt c th tham gia cc phn ng ete ho v este ho.
Khi tham gia phn ng thu phn cc lin kt glucozit b ph v dn dn to thnh cc
phn t extrin (tinh bt tan), sau l mantoz v nu thu phn hon ton tinh bt s to thnh
-D(+) glucopyranoz.
H2O (H+)
H2O (H+)
H2O (H+)
(c6h10o5)x
C12H22O11
C6H12O6
(c6h10o5)n
x <n
-D(+)glucopyranoz
tinh bt
mantoz
cc extrin
Trong c th sinh vt tinh bt b thu phn bi hai h thng enzim l -amylaza v enzim
mantaza, enzim -amylaza xc tc cho qu trnh thu phn tinh bt n to thnh mantoz, sau
enzim mantaza xc tc cho qu trnh thu phn tip theo t mantoz thnh glucoz.
b. Glicozen : (C6H10O5)n

Glicozen cng l polime cu to t cc gc glucoz nhng vi s mt xch ln hn so vi


tinh bt ( n t 6000 - 24000). Glicozen c cu to tng t nh amylopectin, nhng mch phn
nhnh nhiu hn.
Glicozen l cht bt mu trng, v nh hnh, tan trong nc, khng c phn ng mu vi it.
130 hu c ..130
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

Glicozen c to thnh trong gan ng vt t glucoza ca mu v l cht polisaccarit d tr


khi cn thit li thu phn thnh glucoz, do vy glicozen cn c gi l tinh bt ng vt.
c. Xenluloz: (C6H10O5)n

Xenluloz rt ph bin trong thc vt, n l thnh phn chnh ca mng t bo to nn b


khung ca thc vt, gi cho thc vt c hnh dng c nh v c tnh bn c hc. Trong thc vt
xenluloz thng lin kt vi cc cht khc nh linhin, hmixenluloz, pectin, nha, vv
V mt cu to, xenlul l polime cu to t cc gc D(+) glucopyranoz, nhng khc vi
tinh bt nhng im sau:
- S mt xch n rt ln, t 6000 - 12000
- Chui polime ca xenluloz l mch thng khng phn nhnh, v vy xenluloz c th to
thnh si ( si bng, si gai, vv)
- Xenluloz cu to t cc gc -D(+) glucopyranoz lin kt vi nhau bng lin kt -1,4glucozit.
CH2OH
H
O

H
OH
H

O
H

H
O
H

OH

CH2OH

CH2OH

O
H
OH H

O
H

OH

H
OH

O
H

O
H

OH

Xenluloz l cht rn, c dng si, c tnh thm nc, khng tan trong nc, ete v ru, ch
tan c trong mt s dung mi c bit nh dung dch Svyze ( hn hp Cu(OH)2 v NH3 m
c), dung dch H2SO4 c (trn 72%), dung dch HCl c c ho tan ZnCl2.
Xenluloz kh b thu phn hn tinh bt, phi un nng lu vi axit v c long, i khi
phi dng p sut cao. Xenluloz b thu phn dn dn thnh amyloit, xenlobioz v cui cng l
-D(+) glucopyranoz.
H2O (H+)
H2O (H+)
H2O (H+)
(c6h10o5)x
C12H22O11
C6H12O6
x <n
xenlobioz
D(+)glucopyranoz
xenluloz
amyloit

(c6h10o5)n

Phn ng ny c ng dng chuyn g thnh ng, sau cho ln men ru trong


cng nghip.
Xenluloz khng b thu phn do cc h thng men c trong h thng tiu ho ca con
ngi. Tuy nhin n c th b thu phn hoc b phn gii bi cc men c hiu c tit ra t cc
vi khun c trong d c ca cc loi ng vt nhai li, cc vi khun trong t, vv
Do c cu to dng si nn cc nhm -OH b l ra ngoi, do vy xenluloz biu hin cc
tnh cht ging nh ancol, nh cc phn ng vi kim, phn ng este ho vi cc axit khc nhau.
Nhng tnh cht ny c s dng nhiu trong cc ngnh cng nghip. Chng hn, khi cho
131 hu c ..131
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

xenluloz tc dng vi hn hp HNO3 c v H2SO4 c, khi c th mt, hai hoc c ba nhm


OH trong gc glucoz b este ho to thnh sn phm tng ng l mononitroxenluloz
[C6H7O2(OH)2(ONO2)]n, initroxenluloz [C6H7O2(OH)(ONO2)2]n c dng ch sn, lm
phim, lm keo dn, ch nha xenluloit v trinitroxenluloz [C6H7O2 (ONO2)3]n l cht n
mnh c dng lm thuc sng khng khi.
2. Lipit ( cht bo)

Cng vi cc cht gluxit, protit, lipit l nhng cht rt quan trng trong i sng ca con
ngi. Lipit l ngun nguyn liu cung cp nng lng cho cc qu trnh bin i sinh ho
trong c th sinh vt.
Lipit ca ng vt thng c gi l m (m ln, m b, m cu, vv), cn lipit thc vt
c gi l du ( du lc, du da, du liu, vv). M v du c tnh cht ging nhau nhng li
c vai tr khc nhau trong c th.
Trong c th sinh vt c th bt gp nhiu loi lipit khc nhau, nhng ph bin nht l lipit
n gin v phtpholipit. Do vy chng ta ch i su nghin cu v cu to v tnh cht ca hai
loi lipit ny.
Lipit n gin hay cn gi l glixerit c th c cc loi sau y:

CH2 - O - R

R'

CH - O - C

CH2 - O - Gl

R'

O
triglixerit

R'

O
CH2 - O - C R"
O
glicozyliglixerit
=

O
CH2 - O - C R"
O
ankyliglixerit
=

R"

CH - O - C
=

CH2 - O - C
O
CH - O - C
O
CH2 - O - C

Cc gc ru, axyl, glicozyl cng c th c phn b cc v tr khc nhau.


Trong t nhin bt gp ch yu l cc triglixerit, cn cc loi glixerit khc bt gp vi lng
nh. Cc triglixerit t nhin li bt gp ch yu l cc triglixerit hn tp.
Th d:
=

CH2 - O - C C15H31
O
CH - O - C C17H33
O
CH2 - O - C C17H35
O
panmito - oleo -stearin
=

Rt him c cc triglixerit ca cng mt axit.


132 hu c ..132
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

Cc axit tham gia vo thnh phn cu to ca triglixerit c th l axit bo no hoc khng no,
nhng u c cu to mch khng phn nhnh, s nguyn t cacbon trong phn t thng chn v
trongkhong t 4- 26, ch yu l 16 v 18. Cc axit thng gp l axit panmitic C15H31COOH,
axit stearic C17H35COOH, axit lic C17H33COOH, axit linoleic C17H31COOH, axit linolenoic
C17H29COOH, vv
Trong lipit thc vt th axit cha no chim thnh phn ch yu, cn trong lipit ng vt th
phn ln li l cc axit bo no.
Photpholipit hay photphatit t nhin ch yu c cu to dng tng qut:
=

CH2 - O - C R
O
CH - O - C R'
OH
O
CH2 - O - P
X
O
(X l gc ancolat cha nit)
=

Th d.
Cholinphotphatit
=

CH2 - O - C R
O
R'
CH - O - C
O OH
CH2 - O - P O - CH2 - CH2 - CH2 -N (CH3)3
O
=

Serinphotphatit
=

CH2 - O - C R
O
R'
CH - O - C
O OH
CH2 - O - P O - CH2 - CH - COOH
O
NH2
=

Cc lipit ni chung c tnh k nc, khng tan trong nc nhng tan nhiu trong ru, ete v
cc dung mi hu c khc.

133 hu c ..133
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

Tnh cht ho hc c bn ca lipit l tham gia phn ng thu phn. Phn ng thu phn xy
ra di tc dng ca axit, kim hoc men, i khi c th un si n vi nc p sut cao, nhit
cao ( 25 atm, 2200C). Sn phm thu phn rt khc nhau tu thuc vo chng loi v cu to
ca lipit. Chng hn, khi thu phn cc triglixerit xy ra nh sau:
=

CH2 - O - C
O
CH - O - C
O
CH2 - O - C
O

R
R'

3 HOH

R"

xt

CH2 - O H

RCOOH

CH - OH

R'COOH

CH2 - OH

R"COOH

Nu thu phn bng kim s thu c glixerin v cc mui. Cc mui ny c kh nng ty


ra gi l x phng. Phn ng thu phn cn c gi l phn ng x phng ho. Trong c th
phn ng thu phn c thc hin di tc dng ca enzim lipaza.
Ngoi phn ng thu phn cc glixerit cha no cn tham gia phn ng cng hp (cng H2),
lm mt mu nc brom, it, oxi ho (lm mt mu dung dch KMnO4, oxi ho bi oxi khng
kh, vvM lu ngy trong khng kh to ra mi hi kht, v ng do tc dng ca nh sng,
hi m v vi khun.
3. Axit amin ( amino axit)

Axit amin l loi hp cht hu c tp chc trong phn t va c nhm cacboxyl va c


nhm chc amin. Cng thc chung ca cc axit amin c th biu din di dng tng qut:
(COOH)m
R
(NH2)n

Trong cc axit amin t nhin hay gp ch yu l cc - amino axit, ngha l trong phn t
ca chng lun lun c mt nhm amino v tr C so vi nhm cacboxyl.
3.1. Gi tn v phn loi
a s axit amin c gi theo tn ring hoc gi theo tn cc axit tng ng vi tip u
ng amino v v tr ca nhm ny bng cc ch s , , , vv
Th d:
CH2-COOH
NH2
glixin, glicocol
( axit amino axetic)

CH3 - CH-COOH
NH2
alanin
( axit amino propionic)

CH3 -CH2 - CH CH-COOH


CH3 NH2
izolxin
( axit amino, -metylvaleric)

134 hu c ..134
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

HO -CH2 - CH-COOH
NH2
serin
(axit -amino - hiroxipropionic)

H2N -CH2 -CH2 - CH-COOH


NH2
lizin
(axit -,-iamino caproic)
HO

HS -CH2 - CH-COOH
NH2
xistein
(axit -amino - thiopropionic)

CH2 - CH-COOH
NH2
phenylalanin
(axit -amino - phenylpropionic)

CH2 - CH-COOH
NH2
tyrozin
(axit -amino - (p-hiroxiphenyl) propionic)

HOOC -CH2 -CH2 - CH-COOH


NH2
axit glutamic
(axit - amino glutaric)

N
N

CH2 - CH-COOH
NH2
histiin

NH

CH2 - CH-COOH
NH2

triptophan
(axit - amino - -inolylpropionic)

Nh vy chng ta c th thy rng, trong phn t cc axit amin, phn gc hirocacbon c


th thuc dy khng vng, vng thm, d vng, ng thi tng quan t l gia nhm cacboxyl v
amin cng khc nhau.
Hin nay ngi ta bit khong trn 100 axit amin khc nhau, trong s c 26 axit amin
tham gia vo thnh phn cu to ca protein. Ngi ta cng bit trong s cc axit amin tm
thy trong thnh phn ca protein th c khong 10 axit amin ch tng hp c trong thc vt
cn ng vt khng tng hp c m phi ly t ngun thc n thc vt. Cc axit amin ny c
gi l cc axit amin khng thay th c, l valin, izolxin, treonin, metionin, lizin, histiin,
triptophan, phenylalanin, lxin v acginin.
3.2. Phng php iu ch
iu ch cc axit amin ta c th thu phn protein thin nhin vi xc tc axit, kim
hoc men. u tin thu c hn hp cc axit amin, sau tch cc axit amin ny di dng tinh
khit bng cc phng php ho l v ho hc.
Trong cc phng php tng hp, c ngha nht l cc phng php:
-

Cho tc dng amoniac c, d vi cc - halogenaxit.

135 hu c ..135
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

Th d:
CH3 - CH-COOH
Cl

NH3

CH3 - CH-COOH
NH2

HCl

Tc dng kaliphtalimit vi cc - halogen este.


O
C

O
C
N -K

Cl -CH2 -COOC2H5

N - CH2 -COOC2H5
C
O

C
O

KCl

H2O

COOH
C2H5OH

NH2 -CH2 -COOH


COOH

3.3. Tnh cht


Axit amin thng l nhng cht rn kt tinh khng mu, c nhit nng chy cao, phn
ln d tan trong nc.
a. Ion lng cc v im ng in

Trong dung dch nc, axit amin in li theo hai kiu: kiu axit v kiu baz.
(COOH)m
R

(COO)m

+ mHOH
(NH2)n

(NH2)n

(COOH)m
R

+m H3O

+ nHOH
(NH2)n

(COOH)m
+ n OH
R
(NH3)n

Thc ra hai qu trnh ny xy ra gn nh ng thi, nhm cacboxyl in li mnh hn nn


in li trc, H+ c in li ra lp tc nhm amin nhn, do vy trong dung dch nc cc axit
amin lun tn ti di dng ion lng cc.
(COO)m
R
(NH3)n

136 hu c ..136
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

Nu s nhm -COOH bng s nhm -NH2 th pH ca dung dch 7, nu s nhm -COOH


nhiu hn s nhm NH2 th pH < 7 v ngc li, nu s nhm COOH t hn s nhm NH2 th pH > 7.
Mc d lun tn ti di dng ion lng cc, nhng ln in tch ca ion lng cc ny
trc ht ph thuc vo s lng nhm cacboxyl v nhm amino, ngoi ra cn ph thuc rt ln
vo pH ca mi trng. Trong mi trng axit, do nng H+ ln, nn cn tr qu trnh in li
ca nhm cacboxyl, axit amin khi mang in tch dng.

(COO)m
R

(COOH)m
+ mH

(NH3)n

(NH3)n

Nu thit lp mt in trng ion ny s chy v cc m, ngc li, trong mi trng kim


axit amin mang in tch m s chy v cc dng.
(COO)m

(COO)m
+ nOH-

R
(NH3)n

+ nH2O

R
(NH2)n

Nh vy, bng cch iu chnh pH ca mi trng ta c th lm cho dung dch axit amin
trung ho in.
Gi tr pH ti phn t axit amin trung ho in tch gi l im ng in ca axit amin.
im ng in c k hiu l pI. Cc axit amin khc nhau c im ng in khc nhau. Ti
im ng in axit amin khng bn, d b kt ta. Bit im ng in ta c th tch c cc
axit amin trong hn hp ra khi nhau bng phng php kt ta hay phng php in di.
b. Tnh cht quang hot

Tt c cc axit amin t nhin (tr glixin), trong phn t ca chng u c nguyn t cacbon
bt i, do chng u c tnh hot quang. Tuy nhin, trong c th ng vt v thc vt cc axit
amin u tn ti dng ng phn c cu hnh L.
COOH
H2N -C -H
R
L -axit amin

Nguyn nhn ca iu l do h thng men ca c th ch thch ng mt cch c hiu vi


cc L- axit amin.
137 hu c ..137
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

c. Tnh cht ho hc

V mt tnh cht ho hc, do s c mt ng thi ca c nhm cacboxyl v amin m cc


axit amin c y cc tnh cht ca nhm chc axit nh phn ng to mui vi kim loi hoc
baz, phn ng to este, to amit, vv,v tnh cht ca nhm chc amin nh to mui vi axit,
phn ng vi axit nitr, vv
Tnh cht lng tnh

Trong phn t axit amin c nhm cacboxyl mang tnh axit v nhm amin mang tnh baz,
do vy axit amin l hp cht c tnh lng tnh, khi phn ng vi axit hoc baz u to mui.
Th d:
CH3 - CH-COOH
NH2
CH3 - CH-COOH
NH2

HCl

CH3 - CH-COOH

NaOH

NH3Cl
CH3 - CH-COONa
NH2

H 2O

Phn ng ngng t

Cc axit amin ngng t vi nhau to thnh cc hp cht peptit. Trong phn ng ngng t,
phn t nc c tch ra t nhm -OH trong nhm -COOH ca phn t axit amin ny vi
nguyn t H trong nhm -NH2 ca phn t axit amin kia.
- H2O
.... H - NH - CH-CO OH H - NH - CH-CO OH
....
r
r
.... - NH - CH-CO - NH - CH-CO - ....
r
r
Lin kt -CO -NH- c gi l lin kt peptit.
Khi hai phn t axit amin ngng t vi nhau s to thnh hp cht ipeptit, ba phn t axit
amin ngng t to thnh hp cht tripeptit, v nu nhiu phn t axit amin ngng t vi nhau s
c hp cht polipeptit.
Theo nguyn tc ca phn ng ngng t, khi cc axit amin ging nhau ngng t ch thu
c mt hp cht peptit duy nht, nhng khi ngng t cc axit amin khc nhau ta c th thu
c nhiu hp cht peptit khc nhau.
Trong c th sinh vt phn ng ngng t xy ra di tc dng ca men. Phn ng ny l c
s ca cc qu trnh hnh thnh cc hp cht peptit v protein t cc axit amin.
To mui phc ni

Cc axit amin c th to mui phc ni vi kim loi nng. Cc mui ny thng rt bn,
kh tan v c mu c trng. Th d, mui phc ca glixin vi ng v coban:
138 hu c ..138
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

CH2 -NH2
CO-O

O-CO
Cu

O - CO

Co

NH2 -CH2

nh2 CH2

Phn ng cacboxyl ho

Phn ng ny c bit quan trng i vi c th sinh vt chuyn ho cc axit amin thnh


amin. Phn ng c thc hin nh tc dng ca enzim cacboxylaza.
men

CH3 - CH-COOH
NH2

CH3 - CH2 -NH2

CO2

Phn ng vi axit nitr

Phn ng xy ra tng t cc amin.


CH3 - CH-COOH
NH2

HNO2

CH3 - CH-COOH
OH

N2 + H 2 O

Phn ng ny c dng nh lng axit amin da trn c s o lng kh N2 thot ra.


Phn ng oxi ho

Di tc dng ca men s xy ra phn ng loi b nhm amino, gii phng NH3 to thnh
xeto axit.
CH3 - C-COOH
O
axit piruvic

NH3

[O]
men

CH3 - CH-COOH
NH2

Phn ng mu ca axit amin

Phn ng mu c trng nht dng nh tnh v nh lng axit amin l phn ng vi


ninhirin. Khi un nng dung dch axit amin vi dung dch ninhirin ( trong axton) pH < 5 thu
c hp cht c mu xanh tm. Phn ng ny xy ra qua mt s giai on, n c biu din
tm tt nh sau:
=

0
C =O t

RCHO +CO2

C =N -C
C
O

C
O

R -CH -COOH
NH2

O
C

O
C

O
C

C
OH

4. Protit
139 hu c ..139
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

Protit l nhng hp cht hu c c phn t lng ln, thnh phn cu to ch yu ca chng


l cc phn t axit amin.
Cng vi cc cht gluxit, lipit, protit l loi hp cht quan trng cho s hnh thnh v pht
trin ca c th, l thnh phn khng th thay th c ca c th sng. Khi lng protit kh
ln, chim khong 0,01% khi lng ca v tri t.
4.1. Phn loi
Cn c vo thnh phn cu to ho hc, protit c phn chia thnh protit n gin hay
protein m phn t ca n c cu to ch t cc axit amin v protit phc tp hay proteit, cu to
nn chng ngoi cc axit amin cn c cc thnh phn khc.
Trong nhm protein bao gm:
- Anbumin: Ho tan c trong nc, khi un nng chng b kt ta. Cht tiu biu ca
anbumin l protit ca trng. Rt nhiu anbumin ca ng vt v thc vt c th thu c di
dng tinh th.
- Globulin: Khng tan trong nc nhng tan c trong cc dung dch mui khc nhau.
Globulin c ph bin trong thc vt, chng l nhng thnh phn quan trng trong protit cc ht,
c bit cc cy h u v cy c du.
- Prolamin: Nhm protit ny c trng cho ht ca cc cy thuc h ho tho, chng c kh
nng ho tan tt trong ancol etylic. Khi thu phn chng to thnh lng ln axit amin prolin.
Proteit c phn bit nhau theo thnh phn phi protein v c chia thnh nhng proteit
sau: lipoproteit, glucoproteit, cromoproteit v nucleoproteit.
Lipoproteit cha nhiu trong thnh phn nguyn sinh cht ca t bo. Cht in hnh ca
cromoproteit l hng cu ca mu. Nucleoproteit cha nhiu trong nhn t bo v ng vai tr
quan trng trong hot ng sng ca c th, nht l vn di truyn.
4.2. Thnh phn v cu to ca protein
Thnh phn nguyn t ca protein gm c: C (50-55%), H (6,5-7,3%), O (21,5-23,5%), N
(15-18%), S (0,3-2,5%) v mt s nguyn t khc nh P, Fe, Cu, I.
Protein l nhng polime thin nhin c cu trc phc tp, cu to t cc phn t axit amin.
Trong s rt nhiu cc axit amin thin nhin ch c khong 26 axit amin l tham gia vo thnh
phn cu to nn phn t protein, l: glixin, alanin, serin, treonin, valin, lxin, izolxin, axit
apactic, axit glutamic, xisin, metionin, phenylalanin, tirozin, prolin, triptophan, lizin, acginin,
histiin, asparagin, glutamin, oxilizin, oxiprolin, xistin, tirozin, 3,5-ibromtirozin v 3,5-iiotirozin.
Theo E. Fis v nhiu nh khoa hc khc th phn t protein c cu to bi mt hoc mt
s chui polipeptit khng l lin kt li vi nhau. cu to nn phn t protein cc phn t axit
amin kt hp vi nhau bng nhng lin kt chnh sau y:
140 hu c ..140
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

Lin kt peptit ( - C-NH- )


O
Lin kt peptit c hnh thnh do phn ng ngng t gia cc axit amin to thnh mch
poli peptit:
=

-NH - C - CH -NH - C - CH -NH - C - CH


O R
O R
O R

lin kt peptit cc nguyn t u nm trong mt mt phng. di lin kt C -N bng


1,32A0, ngn hn lin kt C-N bnh thng (1,47 A0), do lin kt C-N c mt phn c trng
ca lin kt i (khong 40%). di lin kt C=O l 1,28 A0, di hn di lin kt bnh
thng 0,04A0. ( C=O bnh thng l 1,24A0).
Cc gc lin kt nguyn t nit gn bng cc gc ca cacbon lai ho tam gic sp2.

1200

R
0

C
1,3

1140

C
R

N
H

2A

C
1,28A0
O

125

110

H
N

121 0

H
N 1,4
7A 0
C
H

7,2A0

Trong trng hp phn t protein c to thnh t mt s mch polipeptit, khi cn c c


lin kt peptit nhnh gia cc mch vi nhau.
Lin kt peptit l loi lin kt bn vng nht trong cc loi lin kt c trong phn t protein.
Lin kt ny phn nh trt t sp xp ca cc phn t axit amin trong mch polipeptit (cu trc
bc mt). Trt t sp xp ca cc axit amin trong mch polipeptit l nguyn nhn ch yu quyt
nh tnh cht c th v a dng ca cc nhm protein.

141 hu c ..141
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

I leu

Val Glu

Xis

Xis

11

Leu
Tir

28 Xis

Ala

Gli
Xis Val

Val
Leu His Glu Asp
Phe

Gli

Ser

Ser

Ser

Glu
Leu
Gli

His Leu
Val
Glu
Ala
Leu

Asp

Tir

20

40

Xis

Xis

Asp

Gli

Val Leu

Glu
Arg Gli

Tir

Phe

Ala 51
Met
Pro

45 Phe Tir Tre

M hnh cu to ca phn t polipeptit- insulin


Lin kt hiro (>C=OH-N<)

Lin kt hiro c hnh thnh gia nhm imino (>NH) ca lin kt peptit ny vi nhm
cacbonyl ( >C=O) ca lin kt peptit khc. Lin kt ny c th c thc hin gia hai mch
polipeptit hoc trn cng mt mch polipeptit. Nh lin kt ny m phn t protein thng c
nhng hnh dng khng gian khc nhau: dui thng, un cong, cun trn, xon, vvCu trc
khng gian ny c gi l cu trc bc hai ca phn t protein. Cu trc bc hai l cu dng
ca phn t protein, trong mi axit amin chim mt v tr khng gian xc nh ca mch
polipeptit. C hai cu dng: cu dng xon v cu dng gp .

142 hu c ..142
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

H
N

C
C
H O H
N
C
N C C
O
C HO
N
C C
C
O
H
O
H N C
N C
H C O
NC
H
C O
N
C
C H
H
O
N
N
C
C
O
=

H H
C
H R N
N
R
C C
H
O
H
H
O
C
N C
C
O
C
H
=

O
C N
C
H
R
R O
HC
H
C
N
N
C
H
C
H O
R

C C
O

H O
H C C
R
H
N R
C C
O
R
H H
C
C
NC
N
H
H
O
=

H
N

Cu dng xon v gp

Trong cu dng xon lin kt hiro hnh thnh gia hai mt xch ca cng mt chui
polipeptit, cn trong dng gp , lin kt hiro xut hin gia hai hoc nhiu chui polipeptit trn
tng mt phng khc nhau.
Lin kt i sunfua ( -S-S-)

Lin kt i sunfua c hnh thnh do s oxi ho nhm -SH ca nhng gc axit amin xistein
c trong mch polipeptit. Cng nh lin kt hiro, lin kt i sunfua c th c thc hin trn
hai mch polipeptit khc nhau hoc trn cng mt mch polipeptit.

CH2 - S
CH2 - S

O
O
- NH - CH -C - NH -CH -C =

O
- NH - CH -C -NH -

CH2 -S - S - CH2

- NH - CH -C -NH O
Lin kt i sunfua l mt trong nhng nhn t quyt nh cu trc bc ba v cu trc bc
bn ca phn t protein.

Cu trc bc ba ca phn t protein c dng ch s phn b chung trong khng gian


ca mt hoc mt s mch polipeptit c kt hp vi nhau bng nhng lin kt ng ho tr (lin kt
i sunfua, lin kt kiu mui gia nhm -COOH v nhm -NH2, lin kt kiu este gia nhm -COOH
v nhm -OH).
143 hu c ..143
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

Cc phn t protein to nn t mt s mch polipeptit kt hp vi nhau bng nhng lin kt


hiro, lin kt ion hoc bng nhng lin kt k nc gi l tiu n v. Mi phn t protein
c to thnh t mt s tiu n v kt hp vi nhau c gi l cu trc bc bn ca phn t
protein.
Tm li, ta c th hnh dung s to thnh phn t protein t cc axit amin xy ra theo ba giai
on chnh sau y:
- Giai on 1: Hnh thnh cu trc bc mt nh lin kt peptit.
- Giai on 2: Hnh thnh cu trc bc hai nh lin kt hiro.
- Giai on 3: Hnh thnh cu trc bc ba, bn nh lin kt i sunfua v cc lin kt mui,
lin kt este.
Vi cch cu to nh vy th vi hn 20 axit amin to nn mun vn protein khc nhau
v thnh phn v cu to trong mi c th sinh vt. Mi phn t protein mang nhng hot tnh
sinh hc c th khc nhau v thc hin nhng chc nng khc nhau trong hot ng sng ca c
th.
4.3. Tnh cht ca protein
a s protein t nhin dng bt trng, khng tan trong ru v cc dung mi hu c. Mt
s protein tan c trong nc to thnh dung dch keo. Mt s khc tan c trong dung dch
mui long, dung dch axit hoc baz.
Protein rt d dng b bin tnh di tc dng ca cc tc nhn vt l, ho hc. Khi un nng
hoc do tc dng ca cc mui kim loi nng hay axit (HNO3, CH3COOH) protein b kt ta
khng thun nghch (ng t) km theo hin tng bin tnh. Khi b bin tnh hu nh tt c cc
loi lin kt hiro, lin kt i sunfua, lin kt mui, lin kt este b ph hu lm cho cu trc bc
hai v ba b bin dng v mt hot tnh sinh hc c trng ca protein .
Tng t nh cc axit amin, trong phn t protein cn c cc nhm -NH2 v nhm -COOH
t do nn protein cng c tnh cht lng tnh, im ng in.
Protein b thu phn hon ton s to thnh cc axit amin. Thc t thng thu phn protein
trong dung dch HCl 6N hoc NaOH 5N. Trong c th sinh vt protein b thu phn di tc dng
ca enzim proteinaza v peptiaza.
protein H2O pepton

H2O polipeptit

H2O ipeptit

H2 O

axit amin

phn tch nh tnh v nh lng protein ta c th s dng mt s phn ng mu c


trng. Nhng phn ng ny c c l do s c mt ca cc nhm chc trong phn t protein.
Phn ng mu biure cho mu tm, c trng cho s c mt ca lin kt peptit. Khi un nng dung
dch protein vi dung dch HNO3 c th xut hin mu vng do cc gc hirocacbon thm trong
protein tham gia phn ng nitro ho.

144 hu c ..144
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

N=

O2N

OH

O2N

N=

OH NH OH
4

HNO3c

ONH4
CH2 -CH -C

CH2 -CH -C
NH O

Ch2 -CH -C
NH O

NH O

Khi un nng protein vi ch axetat trong mi trng kim to thnh kt ta mu en ca


sunfua ch.
Ngoi ra, cn nhiu phn ng mu khc cng c trng cho protein.
5. Axit nucleic

Trong t bo sng c cha nucleoproteit, l loi hp cht gm protein kt hp vi phn


phi protein l axit nucleoproteinic. Axit nucleic v protein l hai nhn t quyt nh hin tng
sng, nu khng c chng th khng c s sng.
V mt cu to, axit nucleic l nhng polinucleotit. Nucleotit l este ca axit photphoric vi
cc nucleozit v nucleozit l N-glucozit ca baz purin hoc baz pirimidin. Ta c th m t s
tng qut cu to ca axit nucleic nh sau:
baz
gluxit

baz

O
O

P
OH

gluxit

O
O

OH

C hai loi axit nucleic tu thuc vo bn cht ca cu t gluxit trong phn t. Thnh phn
gluxit l D-riboz gi l axit ribonucleic (ARN), l D-2-eoxiriboz th gi l axit
eoxiribonucleic (ADN).
C hai loi gluxit ny u tn ti dng cu to furanoz lin kt vi gc photphat qua cc
nhm hiroxyl C3 v C5.
5
CH2OH
OH
O
4 H
H 1
2 H
H 3
OH
OH
D- riboz

5
CH2OH
OH
O
4 H
H 1
2 H
H 3
OH
H
D- 2- eoxirib

145 hu c ..145
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

O
CH2

H
O
OH
HO P=O
OCH2
R
O
H
H
H
H
O
OH
HO P=O
O CH2
R
O
H
H
H
H
O
OH
HO P=O
ARN

CH2
H

ADN

R c th l gc baz d vng aenin, guanin, xitozin v timin.


O

NH2
N

NH

N
H

N
N
H
aenin

NH2

NH2

guanin

O
H3C

N
O
N
H
xitozin

NH
N
H
timin

NH
N
O
H
uraxin

Nguyn t C1 ca pentoz lin kt vi mt baz cha nit no v tr 9 i vi cc


baz aenin v guanin hoc v tr 3 i vi cc baz xitozin v timin, uraxin. Mch baz- gluxit
gi l mch nucleozit, cn mch baz- gluxit - axit photphoric gi l nucleotit. Th d:

NH2
N

O
CH2

aenozin
axit aenilic

H
H

aenin

O
HO P= O
O

H
H
OH

Cc nucleotit cng c th b photphoril ho tip tc to thnh cc i v tri


photphonucleotit. Chng hn, khi photphoril ho axit aenilic ta s c axit aenozin iphotphat
146 hu c ..146
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

(ADP) v axit aenozintriphotphat (ATP). Nhng hp cht ny c lin kt cao nng, khi phn gii
chng s gii phng nng lng. Nhng hp cht ny c gi l cc hp cht cho nng lng.
Thnh phn ca cc nucleotit trong cc axit nucleic lun lun tun theo mt quy lut cht
ch. Da trn nhiu cng trnh nghin cu Chahaff a ra quy tc sau:
-

i vi cc ADN, s gc aenin bng s gc timin v s gc guanin bng s gc


xitozin: A = T; G = X.
i vi cc ARN, s gc uraxin bng s gc guanin v s gc xitozin bng s gc
aenin: U = G; X = A.

Nhng nghin cu bng phng php Rnghen chng minh rng, phn t ADN c to
thnh bi hai mch polinucleotit kt hp vi nhau theo kiu xon c sao cho mch cacbon, photphat
v gluxit ezoxiriboza pha ngoi, cn cc baz nit pha trong. Hai mch ny lin kt vi nhau
bng lin kt hiro sinh ra gia cc baz pirimiin v purin ca cc nucleotit ring bit.
S phn b ca cc nucleotit ring bit trong mch rt nghim ngt, ng thi cu trc ca
mt mch s phn nh cu trc ca mch kia theo quy lut: timin tng ng vi aenin, xitozin
tng ng vi guanin v ngc li. Lin kt hiro ni hai mch nucleotit phtphat to thnh mt
h thng nht lm cho phn t ADN tr nn bn vng.
Khc vi ADN, s xon c ca mch polinucleotit ca ARN c thc hin trong gii hn ca
mt phn t.
Axit nucleic l nhng cht mu trng, c cu to dng si. trng thi t do kh ho tan trong
nc, nhng dng mui ca cc kim loi kim li rt d ho tan. D ho tan trong cc dung dch
mui.
Axit nucleic c tnh quang hot, dung dch ca chng c nht cao. Khi un nng n
nhit 80-900C axit nucleic nng chy, ng thi km theo s thay i nht. Trong qu trnh
nng chy cc lin kt hiro vn c gia cc baz pirimiin v purin b t, khi lm lnh cu trc
ban u li c ti to.
V mt ho hc, ni chung cc axit nucleic rt tr. Chng lin kt mt cch bn cht vi cc
ion kim loi, c bit l ion Cu2+, Mg2+ to thnh nhng phc hp khng tan.
Nhng phn ng quan trng nht ca axit nucleic l s ankyl ho nhm amin ca aenin,
guanin v qu trnh kh amin ho cc baz .
6. tecpenoit

Tecpen l tn gi chung ca nhng hirocacbon t nhin c thnh phn c biu din bng
cng thc chung (C5H8)n (n2).
Cn c theo thnh phn v cu to, cc tecpen c chia thnh 3 loi:

147 hu c ..147
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

Tecpen chnh thc c cng thc C10H16. Nhm ny bao gm cc tecpen khng vng vi
ba lin kt i, tecpen mt vng vi hai lin kt i v tecpen hai vng vi mt lin kt
i.
Sesquitecpen c cng thc chung (C5H8)3 . Nu n= 4 ta c tecpen C20H32 gi l itecpen,
n=6 ta c (C30H48 l cc tritecpen

Tt c cc loi tecpen ni trn cng cc dn xut cha oxi ca chng c gi chung l cc


tecpenoit. Tecpenoit c nhiu trong thc vt, chng l thnh phn chnh ca cc loi tinh du t
nhin.
6.1. tecpen khng vng v dn xut
Tiu biu cho loi tecpen ny l myrxen vi cng thc cu to:
CH3- C=CH-CH2-CH2-C-CH=CH2
CH3
CH2
Myrxen l cht lng si 1670C, c trong thnh phn ca cy htb (houblon).
Trong cy hng di ngi ta tm thy oximen, l ng phn ca myrxen:
CH3- C=CH-CH2-CH2=C-CH=CH2
CH3
CH3
Trong t nhin ph bin v quan trng hn l cc dn xut cha oxi ca chng. Cc dn
xut ny ph bin di dng ancol v anehit. Th d:
OH
CH2OH

CH2

CH2OH

CH2OH

CHO

CHO

geranddiol
linalool
xitrtonelol
roinol
xitral
xitronelal
Geraniol c trong tinh du hoa hng, linalool c trong tinh du hoa linh lan, cn xitral v
xitronelal c trong v chanh, v cam, l bi

6.2. tecpen vng v dn xut


Hu ht cc tecpen vng v dn xut ca chng u c khung cu to t 4 hirocacbon vng
no l mentan, caran, piran v camphan.

148 hu c ..148
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

mentan

caran

piran

camphan

Tecpen quan trng nht ca nhm mentan l limonen.


Limonen l cht lng, si 1760C. Limonen c mt nguyn t cacbon bt i (C4)
7. Ancaloit

Ancaloit l nhng hp cht c ngun gc thc vt, c tnh kim v phn ln c tc dng
sinh l mnh.
Theo A.P.Orkhp, cc ancaloit ch gm cc hp cht hu c t nhin hay tng hp c cc
nhn d vng, c tnh kim.
Vic phn loi cc ancaloit c da trn c s cu to ho hc. Chng bao gm:
-

Cc dn xut ca:

N
H
piroliin

piriin

Cc ancaloit steroit

Cc ancaloit mch thng

quinolin
N
N

N
H

inol

quinoxalin

isoquinolin
N

N
H

imiazol

NH
N

purin

Vai tr ca cc ancaloit cho n nay cha c gii thch r rng. Theo A.P.Orkhp v mt
s tc gi th ancaloit l nhng cht xc tc hot tnh c tc dng gii c v cc sn phn c ca
s chuyn ho. Mt s ancaloit (nicotin, covolamin...) c kh nng chuyn ho cacs nhm metyl
ca mnh cho cc cht khc. Mt s ancaloit khc di dng N-oxit (platifilin, senesefilin) c kh
nng cho oxi v chng tham gia vo cc phn ng oxi ho kh ca t bo. Ngi ta cng cn
149 hu c ..149
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

nhn thy c s ging nhau v cu to vi cc men hot tnh, vi cc vitamin... ca mt s


ancaloit, nn lm cho chng c kh nng tham gia vo hot ng sng ca thc vt.
Cc ancaloit thng c trong cy vi lng khng nhiu v hm lng ny ph thuc mt
phn vo nhit , chiu sng, cc bin php k thut trng trt.
Cc ancaloit l nhng hp cht c tnh kim, chng trong dch ca cy di dng dung
dch mui ca cc axit hu c hay v c v v vy c kh nng lu chuyn trong cy. Thng
ancaloit ch tp trung trong mt s c quan ca cy nh l, ht, r.
a s cc ancaloit l nhng cht rn kt tinh, c chy nht nh, him c ancaloit lng.
Khi dng baz t do chng thng t tan trong nc, nhng d tan trong cc dung moi hu c
nh ancol, ete...
Hu nh tt c cc ancaloit khng c mi. Nhiu ancaloit c tnh quang hot.
Vi cc axit cc ancaloit to mui. Cc mui ny phn ln tan trong nc, d phn li, b
phn hu bi kim mnh, amoniac.
Mt s ancaloit ngoi tnh kim cn cho cc phn ng c trng khc tu thuc vo s c
mt ca cc nhm chc c trong phn t, nh nhm phenol (trong mocphin v sansolin), xeton
(trong lobelin), nhm vinyl (trong quinin)...Chng hn, morphin ho tan trong cc dung dch kim
mnh, quinin cng hp c vi hiro, halogen...
Cc ancaloit cn c c trng bi hng lot cc phn ng to kt ta chung. Cc phn ng
ny c dng pht hin v xc nh chng. Chng hn, thuc th Vacne (dung dch I2/KI) cho
kt ta mu nu xm vi cc ancaloit hoc cc mui ca chng, thuc th Maver (dung dch
HgCl2/KI) cho kt ta vng hoc trng, thuc th Macme (CdI2/KI) cng to kt ta trng hoc
vng nht... Ngoi cc phn ng to kt ta chng cn c kh nng cho cc phn ng mu vi cc
axit m c (H2SO4, HCl, HNO3), vi FeCl3 v cc cht khc. Th d, H2SO4 m c lm cho
papaverin c mu tm xanh, veratrin c mu vng da cam chuyn thnh , coein c mu vng...
Sau y chng ta xem xt s b mt s nhm ancaloit tiu biu.
7.1. Nicotin v anabaxin

nicotin

N
CH3

N
H

anabaxin

Nicotin c cu to t cc d vng piriin v piroliddin. Nicotin c nhiu trong l thuc l,


thuc lo. trng thi t do, nicotin l cht lng khng mu, si 2470C, tan c trong nc v
dung mi hu c.
150 hu c ..150
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

Nicotin thuc loi hp cht c, tc dng n h thn kinh trung ng v ngoi bin. N
c dng lm cht phng tr su bnh cho cy trng, thuc cha bnh ngoi da cho gia sc.
Anabaxin cu to t d vng piriin v piperiin. Ch yu n c dng lm cht st trng,
c tc dng c i vi cn trng.
7.2. cc ancaloit nhm quinin

Quinin l ancaloit chnh ca cc cy thuc loi Chinchona v Renmija thuc h Rubiaceae.


Tn quinin c ngun gc t ch kina, ngha l v. V cy k ninh c dng iu tr bnh st
rt. Trong v cy ny c khong 10% cc ancaloit. Ngoi quinin trong v cy k ninh cn c
khong trn 25 ancaloit khc. Cc ancaloit ny c th tch ring bng phng php sc k.
Cu to ca quinin bao gm 6-metoxiquinolin ni vi nhn quinucliin qua nhm ancol bc hai.
4
7

CH2
6 CH
2
8
N1
5

HO-CH
5'

CH3O

4'

6'

3
2

3'

7'

N 1'

8'

2'

Cc ancaloit khc ca nhm quinin ch khc quinin c tnh ca cc nhm th v tr 6


v 3. Trong phn t ca cc ancaloit nhm ny c 4 C*, do c 16 ng phn quang hc.
Quinin l cht bt kt tinh nh, ngm 1,2,3,8 v 9 phn t nc. Nhit nng chy ca
quinin khan l 1770C. Quinin t tan trong nc, d tan trong ancol v ete. Dung dch quinin trong
nc c tnh kim, to mui c vi axit. Dung dch mui ca cc axit c oxi c hunh quang
xanh, ngay c khi pha long n 1:50000. Quinin v cc mui ca n c v ng. Cc ch phm
quinin c dng l quinin sunfat (C20H24O2N2).H2SO4.2H2O, quinin clohirat (C20H24O2N2). 2HCl
7.3. Cc ancaloit ca thuc phin
Thuc phin l nha kh ly t qu thuc phin papaversomniferum, h papaveraceae.
Thnh phn chnh ca thuc phin l mocphin, papaverrin, coein v thebain.
a. Mocphin : C17H19O3N
HO
O

N-CH3

HO
151 hu c ..151
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

Dung dch mocphin trong nc khng mu, trung tnh. Vi FeCl3 hoc axit fomalin sunfuric
cho mu xanh nc bin. Vi hn hp HNO3 + H2SO4 cho mu mu, khi mocphin chuyn
thnh apomocphin.
-H2O
C17H19O3N

C17H19O2N

Mocphin kh kali ferixianua thnh hp cht c mu vng:


4C17H19O3N + 4K3[Fe(CN)6]

C17H18O3N
C17H18O3N

+ 3 K3[Fe(CN)6] + H4[Fe(CN)6]

Mocphin b kt ta bi amoniac to thnh mocphin baz, cht ny ho tan trong cc kim mnh.
Ngoi khng kh khi c kim, mocphin b oxi ho thnh pseumcphin hay oximocphin:
Mocphin c tc dng gim au, gy ng, nhng c nhc im quen thuc v gy nghin.

b. Coein : C18H21O3N
CH3O
O

N-CH3

HO

Coein l nhng tinh th khng mu hoc bt kt tinh trng, v ng, tan t t trong nc,
d tan trong ancol, ete, clorofocm, benzen v cacbon isunfua. Gn nh khng tan trong kim.
Khng b kt ta bi amoniac, b kt ta bi kim mnh, []15D =-138,50. Vi FeCl3 khi c mt
H2SO4 m c cho mu xanh, cho thm HNO3 chuyn thnh mu mu.
Coein c tc dng tng t nh mocphin. Ch yu c dng cha ho v gim au khi
vim phi.

c. Papaverin : C20H20O3N
CH2

CH3O
CH3O

N
OCH3
OCH3

Papaverin l cht kt tinh nng chy 1470C.

152 hu c ..152
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

7.4. ancaloit nhm purin

Cc ancaloit nhm ny c nhiu trong t nhin nh trong cc loi ch (Thea chinensis. L),
qu ca cao ( Thea brome cacao L),...Trong l ch v ht c ph c t 1-3% cafein, trong qu ca
cao c 3% theobromin.

a. Cafein (1,3,7-trimetyl xanthin mono hirat) : C8H10O2N4.H2O


O
CH3 N
O

CH3
N
H2O

N CH N
3

Cafein l nhng si hnh kim di, v ng, khng mi, nng chy 234-2370C. Tan nhiu
trong CHCl3, CCl4, t tan trong ete, benzen, CS2...Kt tinh vi mt phn t nc, nc bay hi mt
phn trong khng kh v hon ton mt nc 1000C, qu 1000C bt u thng hoa.
Cafein l mt kim yu. T phn li trong dung dch nc. Cafein b kt ta bi cc thuc th
ca ancaloit v c vi tanin (kt ta b tan trong thuc th d).

b. Theobromin (3,7-imetyl xanthin) : C7H8O2N4


O
N-CH3
HN

N
CH3

Theobromin l cht bt kt tinh mu trng, nng chy 342-3430C, thng hoa 3900C, rt
t tan trong nc, ancol, khng tan trong ete v clorofoc. Tan trong cc dung dch kim mnh to
thnh cc dn xut kim loi. Vi axit to mui d phn li. Khi oxi ho phn hu thnh 3-metyl
alloxan v metyl ure.
O

CH3

HN
O

CH3

+ CH3-NH-C-NH2
O
=

[O]

N-CH3

HN

Dung dch theobromin vi bc nitrat trong amoniac cho kt ta trng bc theobrominat.

153 hu c ..153
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

O
N-CH3

AgN
=

N
CH3

7.5. Ancaloit mch thng

Nhm ny gm cc ancaloit c nguyn t nit ngoi nhn. Cht tiu biu ca nhm ny l
colchamin v colchixin.
Colchamin (C21H25O5N):
CH3O

NH-CH3

CH3O
CH3O
=O
OCH3

Colchamin c trong cy ti c v cy ngt ngho. Colchamin l cht bt kt tinh mu trng


hay hi vng nng chy 181- 1820C, []D = 1250. Tan trong nc khong 1%, tan trong
clorofoc, kh tan trong ancol v axeton, khng tan trong ete.
Dung dch ca nc clorofoc c phn ng kim. Khi tan trong cc axit v c long to thnh
cc dung dch mu vng. Khi un si vi axit HCl long to thnh colchamein, cht ny cho mu
xanh vi FeCl3.
Colchixin (C22H25O6N) :
CH3O

NH-C-CH3
O

CH3O
CH3O
=O
OCH3

Colchixin t tan trong nc, tan nhiu trong ru, benzen, clorofocm.
Colchixin c tc dng kch thch gy t bin ging cy trng.
8. STEROIT

Steroit l nhng hp cht ph bin trong ng vt. Ch mt lng nh l chng c tc ng


mnh n c th, do my nm gn y ngi ta ch nhiu n vic nghin cu steroit
154 hu c ..154
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

V vic cu to, steroit chnh l dn xut ca hirocacbon nhiu vng ngng t xyclo pentan
pehirophenantren:
C
A

Cc steroit khc nhau v mc khng bo ho ca b khung cacbon 4 vng v v c tnh


ca mch nhnh gn vo h thng vng. Cc nhnh gn vo cc v tr 10, 13 thng l nhng gc
metyl.
Cc steroit c cha nhiu cacbon bt i nn chng tn ti nhiu di dng ng phn
khng gian khc nhau. Bn thn h thng vng ca n cng c s phn b khng gian phc tp.
8.1 Nhm cc Sterol

Sterol l nhng cht c ngun gc thc vt. Este ca n vi axit l cc sterit. Sterol v sterit
u l cu t ca cht bo thc vt. Cht quan trng nht trong nhm ny l colesterol c cng
thc cu to nh sau:
CH3
CH3
A

CH3
C D

CH3
CH3

HO

Colesterol l ancol bc 2, l cht rn kt tinh, nng chy 1480C, c tnh cht hot quang
[] = -360 ( trong clorofocm ).
Khi oxi ho colesterol thu c colesteron c cng thc nh sau:

Trong phn t colesterol c 8 nguyn t cacbon bt i nn c tt c 512 ng phn quang


hc v 256 hn hp raxemic.
Esgosterol cng l mt steroit quan trng thuc nhm ny. Cht ny c nhiu trong nm, l,
qu v r ca nhiu loi cy.
155 hu c ..155
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

Cng thc ca esgosterol nh sau:

OH

8.2. Nhm cc Sapogenin

Sapogenin c bn cht steroit rt ph bin trong thc vt thng ng. Trong thc vt,
sapogenin tn ti dng glucozit-saponin.
Saponin l nhng cht c, ng thi l nhng cht to bt rt tt nn c dng trong
nhng dng c dp tt la.
Th d, igosgenin l sapogenin ca glucozit saponin , c cng thc nh sau:
O
O

OH

Khi kh ho thu c tigogenin vi cng thc:


O
O

OH

Ni chung, vi nng thp, cc steroit nhm saponin tc ng kch thch s ny mm ca


chi v r cy, ng vai tr xc tc cho qu trnh tng hp dip lc t v.v... nng cao th
ngc li, n km hm s ny mm.
8.3. Cc Steroit nhm Ancaloit

Cc ancaloit c bn cht steroit chi gp trong mt s loi thc vt.

156 hu c ..156
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

Sau y l mt s cht in hnh:


O
CH3

CH3

O
OH

solasoin

solaniiza

Ni chung, cac ancaloit u lm cho cy c v ng, nn ngi ta cho rng, chc nng ch
yu ca chng l bo v cy khi b cn trng ph hi.
8.4. Cc steroit glucozit tim

Steroit -glucozit tim thng gp trong 11 h thc vt, ngoi ra khng thy trong cc sn
phm thin nhin khc.
Steroit -glucozit tim c hai dng l cacenolit v bufaienolit. Hai loi ny khng bao gi
tn ti trong cng mt h thc vt.
Cc cht tiu biu ca steroit loi ny l egoxigenin v benebrigenin. Chng c cu to
nh sau:
O

O
=O

=O

HO
CHO

OH
HO

OH
HO

egoxigenin

benebrigenin

8.5. Cc steroit khc

Ngoi cc steroit m t trn ngi ta cn tch c mt s hocmon c bn cht steroit.


Cc hocmon ny cng c trong thc vt.
Hocmon sinh dc c to thnh tuyn sinh dc nam v n. Hocmon sinh dc iu khin
s sinh trng ca c th v quyt nh tnh tnh, hnh dng, phong thi ca nam v n.

157 hu c ..157
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

Hocmon sinh dc n ( estrogen) gm cc cht tiu biu nh estraiol, estron v estriol:


HO

HO

OH

HO

HO

estraiol

HO

estron

estriol

Estraiol c to thnh trong bung trng, estron v estriol l sn phm oxi ho estraiol
trong c th v c thi ra ngoi theo nc tiu.
Hocmon sinh dc nam (anragen ) gm c testosteron v anrosteron.
Testosteron c to thnh trong tinh hon. Cn anrosteron l dn xut ca testosteron, n
c thi ra ngoi theo nc tiu. Cng thc ca chng nh sau:
HO
O

HO

testosteron

anrosteron

Hocmon v tuyn thng thn costicosteroit: T v tuyn thng thn ngi ta tch ra c
gn 40 hocmon khc nhau. Cc hocmon ny iu khin s trao i cht khong, nc v gluxit
trong c th. Tt c cc costicosteroit u l dn xut ca pregnan.
Cc cht tiu biu ca nhm ny l: hirocortizon v cortizon. Cng thc ca hirocortizon
v cortizon nh sau:
CH2OH
CH2OH
C=O
C=O
OH
OH
HO
O

O
hirocortizon

cortizon

158 hu c ..158
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

Cu hi v bi tp

1. Cu to ca D (+) glucoz, D(-) fructoz, mantoz, lactoz, saccaroz, tinh bt v


xenluloz.
2. Phn ng cng hp ca cc monosaccarit.
3. Phn ng ngng t v este ho cc monosaccarit, ngha ca cc phn ng ny.
4. Phn ng oxi ho cc monosaccarit v i saccarit.
5. Phn ng thu phn ca cc i saccarit v poli saccarit.
6. Cu to v tnh cht ca lipit. Cho bit ngha ca phn ng thu phn trong qu trnh
trao i cht ca c th sinh vt.
7. Cu to lng cc v im ng in ca cc axit amin.
8. Cho bit cng thc cu to v gi tn cc axit amin t nhin c cng thc phn t
C3H7O2N; C3H7O2NS; C9H11O2N. Gii thch tnh cht lng tnh ca chng bng cu to
v chng minh bng cc phn ng ho hc.
9. Phn ng ngng t cc axit amin v ngha ca n.
10. Cu to v phn ng thu phn protit, ngha ca phn ng ny.
11. Hon thnh cc phng trnh phn ng sau y:
11.1. Alanin

+ NaOH
+ HCl
H+
+ H2O
+ glixin

D(+) glucoz + Tlens


t0
+ KMnO4 + H2SO4
+ Cu(OH)2
D(-) fructoz + Phlinh
+ C6H5NH-NH2
t0
+ KMnO4 + H2SO4
A + B isaccarit
2B isaccarit

Tolens

Phlinh

159 hu c ..159
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

1.
2.
3.
4.

Ti liu tham kho


inh Vn Hng, Trn Th T- Ho hc hu c -NXB i hc v gio dc chuyn
nghip, 1990
inh Vn Hng, Trn Vn Chin- Ho hc hu c- Trng i hc Nng nghip I,
1996
nh Rng, Nguyn H- Ho hc hu c-NXB i hc Quc gia H Ni, 1997
Robert Thornton Morison- Organic Chemistry- Allyl and Bacon, Inc. Boston 1970

160 hu c ..160
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

Mc lc

Chng 1. i cng..

1. Cu to v c im ca Cacbon

2. Lin kt ho hc trong cc hp cht hu c

3. Phn loi cc hp cht hu c v phn ng hu c

12

4. C ch phn ng

15

5. Cu trc phn t hp cht hu c

15

6. nh hng tng h gia cc nguyn t v nhm nguyn t


trong phn t hp cht hu c

24

Cu hi v bi tp

31

Chng II. Hircacbon

32

1. Hirocacbon no (ankan, xicloankan)

32

2. Hirocacbon khng vng cha no (anken, ankaien, ankin)

40

3. Hirocacbon thm

50

Cu hi v bi tp

62

Chng III. Dn xut ca hirocacbon

64

1. Dn xut halogen

64

2. Ancol v phenol

73

3. Hp cht cacbonyl (anehit v xeton)

83

4. Axit cacboxylic

95

5. Amin

108

Cu hi v bi tp

113

161 hu c ..161
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

Chng IV. Cc hp cht t nhin

115

2. Gluxit (Hirat cacbon)

115

2. Lipit (cht bo)

131

3. Axit amin (amino axit)

133

4. Protit

139

5. Axit nucleic

144

6. Tecpenoit

146

7. Ancaloit

148

8. Steroit

153

Cu hi v bi tp

158

162 hu c ..162
Trng i hc Nng nghip H Ni - - Gio trnh Ho
http://hhud.tvu.edu.vn

You might also like