, ,

Braco Kovaevi

UDK 316:502, 316.334.5

Univerzitet u Banjoj Luci

Fakultet politikih nauka, Banja Luka

SOCIOLOGIJA I EKOLOGIJA
Saetak: Od svog nastanka pa do sedamdesetih godina sociologija se bavila drutvenim, politikim, kulturnim i drugim, ali ne i ekolokim problemima. Intenzivniji procesi
globalizacije e sobom donijeti i snane ekoloke probleme i ekoloku krizu. Ekoloka
kriza kao kriza opstanka Planete ukljuie i ekoloke probleme u sociologiju.
Kljune rijei: sociologija, ekologija, ekoloka kriza, globalizacija

1. Uvod
Dugo je vremena, a pod uticajem materijalistike filozofije XVII i XVIII vijeka,
u sociologiji (marksistikoj posebno) preovladavalo pogreno gledite o beskonanosti, neiscrpnosti i neunitivosti materije (prirode). Procesi globalizacije, koji
su doveli do enormnog razaranja prirodnih resursa, a time i do ekolokih problema i ekoloke krize, pokazali su potpunu pogreku ovakvih gledita. Na poetku
treeg milenija ovjeanstvo je suoeno sa velikim ekolokim problemima. Globalizacija je jedna od temeljnih posljedica modernosti koja stvara nove oblike meuzavisnosti u svijetu, a time inoveformerizikaiopasnosti1.
Priroda veoma mnogo utie na organizaciju ovjekovog naina ivota, ali
su procesi industrijalizacije i urbanizacije uticali na nju i stvorili itav niz ekolokih
problema koji dovode u pitanje i Prirodu i Opstanak na Zemlji. Savremena drutva
se veoma brzo razvijaju i mijenjaju i time utiu i na promjene okoline, tako da
znaaj ekologije postaje sve vei ne samo u drutvu, nego i nauci koja se njime
bavi sociologiji. Nekontrolisano korienje i upotreba prljavih tehnologija, industrijska upotreba uglja, nafte i nuklearne energije, upotreba pesticida, herbicida i drugih poljoprivrednih hemikalija, zagauje zemljite, vode, ovjekovu okolinu i ljudsko tijelo. Ovi ekoloki problemi su univerzalnog karaktera jer dovode
u pitanje opstanak ljudskog drutva i svijeta usljed sveopteg zagaenja ivotne
sredine. A, kako ugroena ivotnasredinadovodiupitanjezdravlje, ivot ljudi i njihov opstanak, zato ekolozi, i u posljednje vrijeme i sociolozi, istiu da e ljudska
vrsta opstati ako shvati da je samo jedan elemenat biosfere koja e, ukoliko bude
bila zdrava odrati ljudski ivot.
1

Entoni Gidens, Posledice modernosti, Beograd, "Filip Vinji", 1998, s. 165-166.

429

2. ovjek, priroda i ekoloka kriza

Priroda predstavlja cjelokupnu stvarnost, odnosno cjelinu bia i stvari. ovjek nije stvorio materiju, ali on na nju utie mijenjajui je. Priroda je pretpostavka
ovjekovog stvaralatva, graditeljstva, ovjekove proizvodnje i postojanja ovjeka, ona je izvor upotrebnih vrijednosti koje ovjek prisvaja da bi zadovoljio svoje
potrebe. ovjek i priroda nisu dva svijeta jer i ovjek je priroda i kao dio prirode
na prirodu utie.
Priroda utie na naseljavanje i naseobine, kao i cjelokupnu ekumenu, tj. naseljeni dio Zemlje, koji je ogranien jer ovjek ivi samo na kopnu koje ini svega
30% Zemljine povrine. Pored toga to utie na naine naseljavanja, priroda utie
i na proizvodnju, stanovanje, ishranu, oblaenje, saobraajne komunikacije, kulturu i obiaje, nain ivota.
Kao dio prirode, ovjek je onaj njen dio koji prirodu mijenja (oruima, radnom
snagom, naukom, tehnologijom) i koji u tom procesu mijenjanja ulazi u odnosesa
drugim ljudima, tj. ulazi u drutvene odnose. Drutvo je takoe dio prirode, kao to
je i priroda dio drutva, a prirodna sredina dio drutvene sredine, jer se u njoj nalaze
prirodni uslovi (voda, vazduh, zemlja) ovjekove prirodne i drutvene egzistencije.
ivotna sredina se odreuje kao dio biosfere u kojem ovjek moe da ivi: biosferu
ini povrinski omota Zemlje i kojem ivi svijet i ovjek; ona je cjelina ivih organizama na zemlji. Prirodna sredina je znaajna zato to je ivotna sredina ljudi, energetsko tijelo ovjeka, odnosno izvor resursa neophodnih za proizvodnju, okvir i
prostor u kojem se odvijaju prirodni i drutveni procesi. Ali, prirodna ovjekova sredina je ugroena: ogranienim prostorom (zbog intenzivne industrijalizacije, urbanizacije i razvoja saobraaja); ogranienom biohemijskom osnovom ivota (poveanje stanovnitva dovodi do smanjena koliine biosfere); ogranienou osnovnih
sirovina i kiseonika; trovanjem zemljita, hrane, vazduha i vode, rastuim nuklearnim zraenjem, poveanjem sadraja ugljen-dioksida u atmosferi i poremeajem
ozonskog omotaa, pojavom kiselih kia, globalnim zagrijavanjem, promjenama u
biljnom svijetu, itd. Puno je tih faktora koji pokazuju ugroenost prirodne sredine, a
njeni osnovni pokazatelji su: porast stanovnitva, nestaica hrane, energije i resursa,
porast zagaenja (zemlje, vazduha, vode, hrane).
Kao nauka, ekologija je postala poznatom upravo zahvaljujui postojanju
zagaenja i ekoloke krize koji su se pojavili kao posljedica postojanja intenzivnijih savremenih procesa industrijalizacije i urbanizacije2.
Kako se obino istie, za poslijednjih 50.000 godina ovjekovog postojanja
bilo je oko 800 generacija sa prosjenim vijekom od 60 godina; od tih 800 generacija 650 je provelo ivot u peinama; zadnjih 70 je bilo u stanju komunicirati
izmeu generacija; posljednje 4 poznaju tampanu rije, posljednje dvije znaju
za elektrini motor, a ogroman broj materijalnih dostignua razvija se u toku po2
O ovome potpunije u: B. Kovaevi, M. Kneevi, Ekologija i ekoloka kriza, Banja Luka, Narodna i
univerzitetska biblioteka Republike Srpske, 2009.

430

, ,

sljednje generacije. Sa razvojem nauke i tehnike, kao i sa razvojem demografskih

problema ovjeanstva, u uskoj vezi su i ekoloki problemi.
Mnogi smatraju da su upravo ekoloki problemi problem br. 1 ljudskog
opstanka, istiui da je savremeni svijet ve zapao u problematine okvire obezbjeivanja fizikih pretpostavki ouvanja ivota. Naunici upozoravaju da je za
posljednjih 30 godina uniteno elementarnih pretpostavki ivota vie nego to je
to prije uinjeno za 3000 godina. Neki ak i smatraju da se ve za 15 godina moe
oekivati masovno umiranje zato jer sve vie nedostaje kisika, jer se ume masovno unitavaju, jer pesticidi i vjetako ubrivo ubijaju zemlju, jer je oko Zemlje formiran staklenik, odnosno sloj ugljen-dioksida koji je doprinio da se temperatura
povea i da se moe oekivati da e ona jo rasti.
Pogledajmo ukratko osnovne indikatore ekolokih problema i, u tom smislu,
poimo najprije od stanovnitvai demografskih problema.
Demografi tvrde da je 8 milenija prije nove ere na svijetu ivjelo od 5 do10
miliona ljudi. Veliki porast stanovnitva zapoeo je 1950. godine, kada je ovjeanstvo imalo 2,5 milijarde stanovnika. Krajem prolog vijeka broj stanovnika se
popeo na 6,2 milijarde. Danas nas ima 7 milijardi: dnevno se broj ljudi uvea za
220 hiljada; svakog minuta za 150, a od stotinu novoroenadi 97 se rodi u zemljama u razvoju.
Futuristi, demografi, kao i drugi strunjaci, procjenjuju da e porast stanovnitva od 1% godinje rasti do 2015. godine a da e stabilizacija nastati poslije
2020. godine, kada e se broj stanovnika zadrati na 11,5 milijardi. Ali, i tada e se
budue generacije morati boriti kako da uspostave ekoloku ravnoteu i obezbijede sebi pretpostavke ivota.
Dosadanje demografsko iskustvo i futuristike projekcije populacionih
trendova pokazuju da se svjetsko stanovnitvo veoma brzo uveava. Sve bolja
medicinska njega, kvalitetniji uslovi ivota i ishrana, briga o tijelu, produie ivotni vijek i preko stotinu godina. Naravno, to e, s druge strane, dovesti do boljih
razmiljanja o prirodnim bogatstvima, smanjenju zagaenja, te kontroli korienja herbicida, pesticida, zagaivaa dovee do boljih razmiljanja o globalnoj
zatiti flore i faune, zatiti Planete i ouvanju Budunosti.
Pored industrijalizacije, jasno je da i urbanizacija doprinosi zagaenju ovjekove okoline jer se broj gradova sa stotinama hiljada i milionima ljudi stalno
poveava. Godine 1800. u Evropi su postojala svega 364 grada, s prosjenim brojem od 10.000 stanovnika, a da bi poetkom XX vijeka bilo 11 milionskih gradova, ezdesetih godina XX vijeka 105 (u Evropi 30). Do 1980. je u svijetu bilo 13
megalopolisa, sredinom devedesetih 25, danas jo vie. Tokio ima 28 miliona
stanovnika, a pored njega u najvee svjetske gradove, prema broju stanovnika,
spadaju: Meksiko Siti, Sao Paolo, Njujork, Bombaj, angaj, Los Aneles, Kalkuta,
Buenos Aires, Seul, Peking, Lagos, Tianjin, Osaka, Delhi, Rio de aneiro, Karai, Kairo, Pariz, Manila, Dakarta, Istambul, Lima.
Tako se pokazuje da je savremenisvijet svijetukojempostoji demografska
eksplozija. Broj stanovnika najvie ekspandira upravo u nerazvijenim zemljama,
431

za razliku od razvijenih zemalja u kojima stopa nataliteta opada. A ukoliko se porast stanovnitva bude odvijao u okvirima dosadanjih stopa, oekivati je da naa
planeta postane tjesna za sve one koji e na njoj ivjeti. A ta e se onda dogaati, moemo samo pretpostaviti.
Dramatine i burne ekonomske i politike promjene savremenog svijeta
stvorile su i sve vie su pootrile jaz izmeu bogatih i siromanih. Doista, jesu razlike uvijek i postojale, ali su se one u naem vremenu sve vie i poveavale. Odnos
izmeu siromanih i bogatih je oko 820830. godine bio 1:4 a 1984. godina 1:120.
Postoje zemlje iji je nacionalni dohodak po glavi stanovnika vei od 20 hiljada
dolara, ali postoje i zemlje sa dohotkom koji je manji od 200 dolara. Ovaj jaz se
jo vie poveava s obzirom na postojanje tzv. demografske eksplozije u siromanim zemljama. Ekoloki efekat u odnosu izmeu razvijenih i nerazvijenih izgleda
ovako: 15% stanovnika razvijenih zemalja troi 4/5 svih rezervi svijeta, a ekoloki
efekat 250 miliona stanovnika jednak je onim koji bi imalo 5 milijardi Indusa.
Polovinom 70-ih od hronine neishranjenosti patilo je 22% stanovnitva
Afrike, 27% Jugoistone Azije, 13% Latinske Amerike, 11% Bliskog i Srednjeg istoka, drugim rijeima, petina stanovnitva zemalja u razvoju. Priblino 2025% ukupnog stanovnitva planete Zemlje ivi u uslovima gladi i nedovoljne i nepotpune
ishranjenosti. Razliiti su podaci o rasprostranjenosti gladi u svijetu, a smatra se
od gladi godinje umre preko 20 miliona ljudi.
Jedan od znaajnih kljunih faktora tehnolokog i drutvenog napretka i
razvoja je energija. Nekada je ovjek kao izvor energije koristio snagu miia i
ivotinja, a zatim vode i vjetra, drveta i uglja, nafte, prirodnog gasa i nuklearnog
goriva. Buran napredak nauke i tehnike i njihove tehnoloke primjene doveli su
do poveanja produktivnosti rada, proizvodnje i ivotnog standarda. A za to je
bila neophodna energija. Bez nje ne bi bilo industrijalizacije i urbanizacije, razvoja
saobraaja i poveanja obima svjetskog stanovnitva3. I sve to zahtijeva sve veu
i veu upotrebu i porast potronje energije. Sa stajalita koritenja energije 20%
svjetskog stanovnitva kontrolie i koristi 80% svjetskih izvora energije.
Energetske potrebe Zapadne Evrope samo u periodu od 1955. do 1975. godine skoro su udvostruene. Ukupni energetski izvori 1955. godine iznosili su 777
a 1975. 1364 miliona tona ekvivalenta uglja. Potronja energije raste tri puta veom brzinom od porasta stanovnitva, tj. uveava se est puta svakih 35 Godina,
pa ipak Indijac troi samo 1/20 ili 1/25 energije koju troi Amerikanac, to znai da
bi potronja energije morala rasti mnogo veom brzinom (od 6 puta za 35 godina)
da bi zemlje u razvoju dostigle nivo potronje energije najrazvijenijih industrijskih
zemalja.
Ne samo za obezbjeenje proizvodnje, ve i za veliki broj ljudi je potreban
znaajan resurs, a to je voda.
3

Saobraaj je i veliki uzronik ekolokog zagaenja ne samo urbanih sredina, ve i cjelokupnog

prirodnog okolia. Osim toga, svake godine u saobraajni nesreama pogine pola miliona ljudi, a
oko 15 miliona bude povrijeenih tako da su jo ranije statistiari predviali da e danas smrtnost u
saobraaju predstavljati trei uzrok smrtnog stradanja u svijetu.

432

, ,

Na naoj planeti mora obuhvataju 71% Zemljine povrine, a morska voda

preko 97% svih voda na Zemlji. Dakle, na kopnene vode otpada neto manje od
3%, a od oko 75% kopnenih voda otpada na led u polarnim krajevima.
S obzirom na zagaenost, vodeni sadraji nastali otapanjem leda nemaju
bitnu ulogu u snabdjevanju stanovnitva pitkom vodom. ak je 50% jezerskih
voda slano pa je ona, kao i morska voda, neupotrebljiva ne samo za pie, nego i za
tehnoloke procese. Vodu za pie ine rijeke i kao glavni izvor pitke vode podzemne vode na koje otpada samo 0,6% kopnenih voda.
Dakle, na Zemlji je sada 3% pitke vode a ak 97% je slana, morska voda.
Danas gotovo 80% stanovnitva nema dovoljno pitke vode. Vode i vodotoci su
zagaeni jer se svakodnevno u njih ubacuju ogromne koliine vrstih i tenih industrijskih otpadaka, hemijskih jedinjenja (pesticida, vjetakog ubriva, herbicida), fekalija, tekih metala, nafte i mazuta, pa ak i atomskog otpada. Statistika
pokazuje da otpadne vode dostiu 440 km3godinje a zagauju ak i do 15 puta
veu koliinu vode, a to prelazi nivo ukupnih resursa tekue vode. U svjetska mora
se godinje izlije od 5 do 15 miliona tona nafte, industrijskog i hemijskog otpada
koji unitavaju morsku floru i faunu i zagauju hranu iz mora od koje ivi veliki
broj ljudi. Kao korpe za otpatke civilizacije, mora postaju sve zagaeniji resursi koji
truju iva bia u sebi i oko sebe.
Takoe, i vazduh se sve vie zagauje ak i u dubini atmosfere preko 10 kilometara. Samo termoelektrane na svakih 1.000 megavata elektrine energije u
vazduh godinje izbace 53 hiljade tona sumpornih jedinjenja ako rade na mazuta,
ako rade na ugalj, i do 140 hiljada tona. Istraivanja pokazuju da od svih industrijskih otpadaka, u atmosferu odlazi 75%.
Zbog aerozagaenja veliki gradovi godinje imaju manje sunanih intervalaza
15%, atmosferskih padavina za 10%, a vie oblanih i maglovitih dana. U toku dana
stanovnik Njemake udahne dima koji je ekvivalentan puenju 38 cigareta; iako
ine 2% svjetskog stanovnitva, uestvuju sa 25% od ukupne svjetske proizvodnje
gasova. U Njujorku se godinje zagadi vazduh sa 230.000 tona ai i leteeg pepela, 597.000 tona sumpor-dioksida, 298.000 tona ugljen-dioksida i 567.000 tona
hidrokarbonata. Natprosjeni djeiji mortalitet u Detroidu i ikagu povezan je sa
natprosjenim koliinama gvoa, cinka, oksida, nafte i ugljena u vazduhu. Gradovi
sa najveim zagaenjem vazduha su Meksiko Siti, Sao Paolo, Dakarta i Los Aneles.
Svake godine se u atmosferu Zemlje izbaci ogromna koliina otrovnih materija i gasova ija ukupna teina iznosi na milione tona. Tokom posljednjih 50
godina koncetracija ugljenine kiseline u atmosferi porasla je otprilike za 10-12%,
a sadraj tvrdih lebdeih estica u vazduhu samo za posljednjih 10 godina uveao
se za 12%. U atmosferu se godinje izbaci preko 7 miliona tona ugljenika i drugih
plinova to za posljedica ima pojavu tzv. kiselih kia koje unitavaju ume kao
proizvoae kisonika, te stvaranje staklene bate koja unitava ozonski omota i
dovodi do globalnog zagrijavanja i otopljavanja ledenih podruja4.
4
Zagaenost atmosfere, posebno urbane, otrovnim gasovima neprirodno poveava toplotu urbanih
sredina od 2-5 C u ljetnim, do 7-10 C u zimskim periodima, to dovodi do ukupnog poveanja

433

Najvei uzroci zagaivanja vazduha odnose se na koncentraciju industrije, proizvodnju energije i poveanje saobraajnih sredstava. S obzirom na to da su industrijska postrojenja i automobilski motori s unutranjim sagorijevanjem najvei zagaivaivazduha, najvii stepen zagaenosti vazduha je u velikim gradovima i industrijskim
centrima visoko razvijenih zemalja. Pod uticajem vjetra zagaen vazduh se prenosi u
druge regione svijeta, tako da je posljednjih godina i u nerazvijenim zemljama zabiljeeno da padaju kie, grad i snijeg sa poveanim sadrajem sumporne kiseline.
Najea oboljenja koja se pojavljuju uslijed zagaenja vazduha su: oboljenja
disajnih organa, astma, anemija, oboljenja nervnog sistema, poremeaji metabolizma, karcinom.Ekoloki problemi dovode i do zdravstvenih problema ljudi i oboljenja.
Zagaenje ovjekove okoline, vode, vazduha i zemlje dovodi do zagaenja hrane, trovanja i obolijevanja ljudi. Medicinari istiu da, ivei u gradu u kojem je prisutno veliko
aerozagaenje, njegovi stanovnici naruavaju zdravlje kao da dnevno popue dvije
kutije cigareta. Ubrzan tempo ivota i buka dovode i do stresova, depresije i drugih
psihikih poremeaja. Kvalitet ivota je ugroen iako je ivotni standard povean, a na
to ukazuju pokazatelji, kao to su okolina ili fizika sredina, stepen poremeenosti elemenata sredine (vazduha, vode, temperature), ekonomski pokazatelji i nivo ivota. Sa
razvojem procesa urbanizacije, razvija se i neplanska izgradnja u kojoj ive siromani
ija djeca nemaju rijeene probleme zdravstvene i socijalne zatite. Zbog neadekvatnih, nehigijenskih i nezdravih uslova ivota veliki broj odraslih i djece umire.
U ekolokom smislu posmatrano, i zemljitekarakterie stalna zagaenost,
smanjivanje obradivih povrina, erozija, upotreba herbicida: zemljite je kiselo i
tvrdo. Gornji sloj zemljita je sve tanji, tvri, kiseliji i zagaeniji, vode sve zagaenije i otrovnije, hrana takoe. Ozonski sloj sve tanji, koliina kiseonika sve manja a CO2 sve vea. Bioloka raznovrsnost se smanjuje, otrovni otpaci i industrijsko
hemijsko, bioloko, radioaktivno smee se poveava: ovo je civilizacija smea.
Zemlje EEZ godinje proizvedu preko 1500 miliona tona vrstih otpadaka.
Kad bi sve bilo skupljeno na jedno mjesto, bilo bi visoko kao Mon Blan. SAD godinje proizvedu 165 miliona tona tvrdog industrijskog otpada, a ukupan obim
tvrdih otpadaka iznosi oko 3 milijarde tona. Mnogi ameriki gradovi ve ostaju
bez svojih deponija za smee.
toplote na Zemlji i poznatog efekta "staklene bate". U vezi sa tim je i progresivno oteenje
ozonskog omotaa oko Zemlje. U XX stoljeu je prosjena temperatura na zemlji porasla za 0,5C, a
procjenjuje se da e do kraja XXI stoljea porasti izmeu 1,5- 4C. Globalno zagrijavanje stvara itav
niz problema a jedan se odnosi i na vodu. U planinama e vie pasti kie nego snijega; snijeg e se
bre topiti i dovesti do poplava. Topljenje snijega i leda na polovima dovee do podizanja morskog
nivoa i plavljenja priobalnih podruja. Sve to govori da se ekoloki sistem Zemlje nalazi u tekoj
situaciji jer, ako se uzme u obzir injenica da je smanjenje ukupne temperature za 5C svojevremeno
u praistorijskom dobu dovelo do niza ledenih doba, onda i ukupno poveanje temperature moe
dovesti do zagrijavanja atmosfere to bi dovelo do itavog niza problema i poremeaja: porasta
morskog nivoa, erozije priobalnog tla, uragana i ciklona, porasta oboljenja, itd. Klimatski modeli
pokazuju da e se tokom ovog stoljea temperatura povisiti za 4C, a nivo mora porasti za 15 do 90
cm. Uprkos razlikama u projekcijama klimatskih modela i njihovim ogranienjima, naunici se slau
da e se u ovom stoljeu osjetiti ozbiljne posljedice globalnog zagrijavanja. A, najvei je problem brzina tog zagrijavanja. Cf. E. Gidens E., Klimatske promene i politika, CLIO, Beograd, 2010.

434

, ,

Smatra se da je do sada uniteno 20 miliona km2 zemljita, to je vie od sveukupnog obradivog zemljita koje se koristi 13 miliona km2; godinje se gubi od
60 do 70 hiljada km2 obradivog zemljita. Samo more svake godine spere toliko
plodnog zemljita na kojem bi se moglo proizvesti hrane za 30 miliona ljudi.
Jedan segment procesa urbanizacije odnosi se na prelaz stanovnitva iz sela u
grad, a drugi, danas u razvijenim zemljama, na tendenciju suburbanizacije i disperzije. Oba procesa stvaraju ekoloke probleme evidentne u irenju urbanih elemenata na agrarno zemljite i zagaenje okoline. Izvori zagaenja zemljita su otpadne
materije sa deponija, plinovi iz razliitih industrijskih grana, saobraajna sredstva,
koritenje umjetnih goriva, herbicida i pesticida. Kvantitativni obim i koliina otpadazavise od ekonomske razvijenosti, broja stanovnika, klime, naina ivota i kulture.
I, na kraju, kao znaajan indikator ekoloke krize uzeemo za primjer i ume.
Osim u polarnim krajevima, ume se nalaze na svim podrujima Zemlje zauzimajui oko 30% kopnene povrine (ali je vie od polovine teko pristupana).
umesu veoma znaajne iuljudskom ivotu imaju viestruku funkciju: zatitnu
(za klimu, vodu, tlo), rekreativnu, kao zatieno podruje i nacionalni parkovi. Ali,
uma je svake godine sve manje a pustinjskog podruja sve vie. Kisele kie a i nekontrolisana sjea unitavaju ume. Samo za pet decenija je u Amazoniji isjeena
petina drvea a strunjaci upozoravaju da e za pola stoljea to podruje (plua
zemlje) postati pustinja. Inae, pustinje se godinje proire za oko 50-60 hiljada
km2. Svake godine se u tropskim predjelima posijee i uniti 100.000 km2 umeda
bi se dobilo poljoprivredno zemljite i ogrjev. Oko 75% unitene ume u svijetu
otpada na siromane koji nemaju zemlje a oajniki tragaju za hranom kako bi
preivjeli. Podaci pokazuju da se danas obrauje 10% kopnene povrine Zemlje, a
da bi se dobilo plodno tlo, intenzivno se sijee uma.
Ekoloke posljedice nekontrolisane sjee uma evidentne su u poveanju
pustinjskih povrina, promjeni klimatskih uslova, izumiranju biljnih i ivotinjskih
vrsta. Da bi izumrla jedna vrsta, u davnoj prolosti je trebalo nekoliko hiljada godina; u posljednjih 300 godina nestaje po jedna vrsta svakih 10 godina, a procjenjuje se da e do 2010. godine nestati gotovo 20% svih ivih vrsta. U tom procesu
poljoprivreda potiskuje 397 vrsta, turizam 112, proizvodnja sirovina 106, ribarstvo
92, umarstvo i lov 84, saobraaj i transport 19 vrsta.

3. Zatita okoline i odrivi razvoj

Ekoloka katastrofauslovljena je ne samo ekonomskim razvojem zemalja
svijeta, nego i donoenjem odreenih politikih i vojnih odluke. Mnogi ozbiljni
analitiari istiu da bi Amerika, koja je ve koristila atomsku bombu u strategiji
unitavanja neprijatelja, mogla to isto uiniti i u narednom periodu na nekom
lokalnom podruju, ime bi dovela do ekoloke katastrofe globalnih razmjera5.
5
O ekolokim posljedicama rata vidjeti u: B. Kovaevi, Rat i ekologija (Ekoloke posljedice NATO
bombardovanja Republike Srpske i SR Jugoslavije), Banja Luka, 2011.

435

ovjeanstvo je bremenito drutveno-ekonomskim, politikim, psiholokim

i drugim problemima, od kojih su samo neki posebno znaajni da se pomenu:
bespotedna i nekontrolisana eksploatacija prirodnih resursa, naruavanje ravnotee ekolokog sistema, ekonomski jaz izmeu bogatih i siromanih, prenapuenost stanovnitva, itd.
Veliki broj ovih problema nastao je kao posljedica neracionalnog odnosa i stvaranja velikog jaza izmeu ovjeka i prirode. Kapitalistika eksploatacija
i manipulisanje prirodnim resursima, profitabilni kapitalistiki juri na prirodui
napredak koji se poistovjeuju sa pobjedom ovjeka nad prirodom i dalje ne
samo da odrava nego i pojaava ovaj jaz koji se moe prevazii samo raenjem
kvalitativno novih odnosa koji se nee temeljiti na ovjekovom osvajanju prirode
nego na uspostavljanju i odravanju skladne veze, na prevladavanju ekonomske
nejednakosti uspostavljanjem novog, pravednijeg meunarodog ekonomkog
poretka, tj. stvaranjem uslova u kojima e doi do izraaja istinska saradnja svjetske zajednice.
Iako je ovjek dosta uinio s namjerom da ukroti prirodu, ipak je dolazilo do
svjetskih kriza a naroito demografskih, energetskih, prehrambenih i sirovinskih.
Ne prihvatajui u potpunosti konstataciju o apsolutnoj, ovjekovoj dobroj namjeri (jer dobro nam je poznato da je ovjek pored svojih dobrih, u istoriji imao
i svjesne destruktivne namjere) slaemo se sa gleditima da uspjena borba protiv
globalnih kriza implicira ovjekovo angaovanje na uoavanju njenih simptoma
kako bi se primijenila efikasna terapija, tj. krize otklonile. Zato treba istaknuti znaaj svjesnog napretka ovjeanstva koji e iskljuiti njegovu mranu budunost
i kataklizmu. U tom smislu se nudi koncept tzv. organskograsta ovjeanstva
kao jedini ispravan put razvoja. Ako bi ga ovjeanstvo prihvatilo, a moralo bi,
ovaj koncept razvoja znaio bi novu svjetsku prestruktuiranost u sistemu i cjelini
nezavisnih ali skladnih dijelova od kojih e svaki davati svoj sopstveni doprinos.
Dananja zabrinutost propadanjem i zagaivanjem okoline nije se javila
prvi put tek krajem ezdesetih godina, niti je to to se toga tie jedini odgovor
naeg stoljea. Zagaenje vazduha, zagaenje vode, kvarenje prehrane i drugi
problemi okoline ve odavno postoje kao javna pitanja, jo od starih vremena
kada su predstave o bolestima okoline bile daleko prihvaenije no danas. Sva su
ta pitanja ponovo izbila na povrinu s industrijskom revolucijomperiodom koji
je bio obiljeen nicanjem gradova, rastom sistema fabrika kao i zagaenjem vazduha i vodenih tokova bez presedana. Danas se situacija drastino mijenja i to
brzinom koja predskazuje katastrofu itavog ivog svijeta. Ono to se jasno ne
shvata u mnogim javnim diskusijama o dananjoj ekolokoj krizi jest da se promijenila sama priroda problema, da je propadanje okoline direktno povezano s
propadanjem postojee socijalne strukture. Nije u pitanju jednostavno odreena
nesavjesnost ili dati spektar otrovnih tvari, ve prije sama struktura moderne poljoprivrede, industrije i grada. Iz tog slijedi da propadanje okoline i ekoloka katastrofa ne mogu biti otklonjene jedino umnoavanjem programa poput kontrole
zagaenosti, koji se odnose na izvore prije nego na sisteme. Da bi bilo usporedivo
436

, ,

s problemom, rjeenje mora povlaiti za sobom dalekosene razvojne promjene

u drutvu i odnosu ovjeka prema ovjeku (M. Bukin).
Ekoloki problemi u gradovima nisu na savremeni problem: oni su postojali
i prije nae ere. Nedostatak iste, pitke vode, odvoenje smea i fekalnih voda dovodili su do pojave niza oboljenja. Pa i kasnije, kuga i kolera, suica (TBC) i druga
oboljenja stvarali su velike ekoloke probleme i predstavljali veliku opasnost za
zdravlje ljudi. U osamnaestom vijeku, pa i kasnije, stanovnici Londona su rijetko
mogli da vide nebesko plavetnilo jer je u vazduhu bilo puno ugljenog dima. Razvoj industralizacije i urbanizacije su doveli i do razvoja saobraaja i svi oni do
zagaenja vazduha, vode i zemlje u gradovima.
Ekoloki posmatrano, gradovi postaju nepodesni za stanovanje, pretrpana su
im naselja, u njima je neprirodan tempo ivota, buni su, prljavi i sa sve veim deponijama za smee; uslovi rada i ivljenja u njima su neljudski. U antikom Rimu svake
godine provodilo se generalno ienje grada. Hamurabijev zakon (1750. godine
prije Hrista) zabranjuje prekomijerno tjeranje ivotinja da rade. U Sumeru, naroito
u hetitskim zbirkama sudskih odluka, vidi se briga za klasina tri problema: vodoprivredu, eroziju tla i higijenu. Karlo VI (1381. godine) nareuje da Pariz redovno isti
ulice, a Ferdinand Aragonski ureuje da se smee vozi na odreeno mjesto.
Ekoloki problemi grada su veoma kompleksni jer obuhvataju probleme koji
se odnose na:
1. prirodnu okolinu (jer dovode do devastiranja, degradacije, razaranja i zagaivanja okoline zato to svojim razvojem i svojom ekspanzijom utie, mijenja
pa, ak, i razara prirodne ekosisteme);
2. socijalnu sredinu (urbani ivot mijenja organizaciju ivota u gradu; slabi i
dovodi u pitanje bliskost, zajednitvo, humanost; dovodi do dehumanizacije odnosa, degradacije stambenih zona i slamizacije, anomije, otuenosti, agresivnosti
i kriminala, socijalno-patolokih i psihopatolokih pojava).
Nekada su ljudi vjerovali da je naa planeta neiscrpna jer je materija neunitiva. Ali, pokazalo se da su resursi ogranieni jer smo za 3040 posljednjih godina
od zemlje oduzeli vie nego to je to uinjeno ukupno za par miliona godina
do tada. Samo kada bi svaki ovjek danas troio papira koliko to ini prosjean
veanin za jedan dan posljednje drvo bi bilo posjeeno za l5 godina. Oekuje
se da e za 2530 godina nestati ugalj, bakar, elik i, vjerovatno, nafta. U cjelini posmatrano, energija je ograniena i nedovoljna da zadovolji potrebe savremenog
i budueg ovjeanstva. Upravo, zato se smatra da je potrebno mijenjati navike,
nain ivota i samu filozofiju ivota: potrebno je mijenjati savremenu ovjekovu
filozofiju i njegove navike koje proizlaze iz nje zato to nema tih resursa koji bi svakom ovjeku omoguili zadovoljenje njegovih potreba u skladu sa zadovoljenjem
potreba ljudi u razvijenim zemljama. ovjeku savremenog svijeta, tj. savremenom
ovjeku, potrebna je jedna nova i drugaija filozofija odnosa prema svijetu, filozofija koja bi omoguila sam nastavak ivota na Zemlji, a ne njegovo unitenje.
Prije procesa industrijalizacije priroda je bila dominantna u organizaciji ovjekovog naina ivota, ali danas to vie nije tako jer je ovjek do te mjere ukljuio
437

prirodu u procese tehnoloke proizvodnje i tako stvorio itav niz ekolokih problema koji stvaraju ono dosad nepoznato globalno rizino drutvo6.
Sa ekolokog stajalita zatite ivotne sredine, sve ovo ukazuje na potrebu
stvaranja nove tehnologije koja mora ispunjavati uslove da nije izvor zagaenja i
ugroavanja ivotne sredine, te da doprinese smanjenju i uklanjanju postojeeg
zagaenja i ugroavanja.
Profitersku privredu mora zamijeniti ekoloka privredakoja e vodit rauna
o stvarnim ljudskim potrebama i razviti ovjekov ekoloki odnos prema prirodi
kako bi se osigurala ne samo egzistencija sadanjih ve i buduih generacija. Na
nivou proizvodnje to bi znailo zamjenu iscrpnog, ekstraktivnog oblika proizvodnje (koji je doveo do iscrpljivanja okoline i ekolokih problema) reproduktivnim
oblikom proizvodnje koji nee razarati reproduktivne eko-sisteme eksploatacijom
i zagaivanjem, nego e ih reciklirati i reprodukovati. Zato se danas sve vie govori o konceptu odrive privredekoji podrazumijeva upravljanje resursima (energijom, zemljom, vodom), i primjenu istih tehnologija. Ovaj koncept bi znaio
ne samo kvantitativno poveanje poljoprivredne proizvodnje, ve i poboljanje
kvaliteta hrane (tzv. zdrave hrane) i ouvanje prirodnih resursa.
Zatita ivotne sredine je veoma bitna iz mnogih razloga. Jedan se odnosi na smanjenje biljnog svijeta, koji dovodi do umanjenja proizvodnje kiseonika. Takoe, razvoj industrije i saobraaja dovode do zagaenja vazduha, vode
i zemlje. Zbog nedostatka zelenih povrina u gradovima je dolo do promjena
mikroklime i vie temperature. Poveanje otpada (krutog i tenog), poveanje
buke i gui saobraaj su pojave zbog kojih je neophodna zatita ivotne sredine. S obzirom na ugroenost ekosistema i izraene ekoloke probleme, sve vie
dolazi do izraaja znaaj mjera zatite okoline. U tom smislu se izdvojili slijedei
pristupi: prvi, koji teite stavlja na cjelinu (i iji je stav da planskim mjerama i
aktivnostima treba uticati na promjene strukture i funkcionisanja cijelog urbanog ekosistema koji, naalost, nije dominantan i proveden u praksu), i drugi, koji
teite stavlja na pojedine segmente (npr. na promjenu upotrebe energenata u
domainstvima insistirajui na zamjeni koritenja uglja koritenjem plina, a u
industriji uvoenjem filtera, itd.).
Ekoloka kriza pogaa svakoga, bogatog i siromanog, starog i mladog, Azijca i Amerikanca, crnca i bjelca, roene i jo neroene. Nema ekolokih utoita,
jer to nije puka fizika kriza, ve globalna kriza egzistencije koja dovodi u pitanje
mnoge vrijednosti i principe po kojima je organizovano globalno drutvo, a gdje
spada i zahtjev za neprestanim ekonomskim rastom. Zato neki sociolozi i ekolozi
istiu znaaj nove etike koja bi u sebi sadravala:
1. postojanje svijesti o jedinstvenosti svijeta u svakom pojedincu, nove svijesti o upotrebi materijalnih izvora, ekolokog menadmenta kao posebnog oblika
direktnog djelovanja koji ima za cilj usklaivanje protivrjenosti izmeu privreivanja i ouvanja prirodne ravnotee;
6
U Bek, Rizino drutvo: u susret novoj moderni, Beograd, Filip Vinji, 2001; U. Bek ., Svetsko rizino
drutvo (u potrazi za izgubljenom sigurnou), Novi Sad, Akademska knjiga, 2011.

438

, ,

2. postojanje svijesti o usklaivanju odnosa sa prirodom, a ne njeno osvajanje;

3. postojanje osjeaja zajednitva sa buduim naratajima.
U posljednje vrijeme ideja i praksa ekoloke zatite je u sebe inkorporirala i
koncept ekolokog planiranja (odnosi se na rjeavanje ekolokih teta, poboljanje kvaliteta okoline, povezivanje grada i okoline) i koncept ekolokog grada(kao
koncept odrivog grada, koncept koji se ne odnosi na sadanje ve budue gradove koji bi se izgraivali).
Nekoliko poslednjih decenija nauna javnost ozbiljno upozorava na posljedice negativnih efekata ljudskih aktivnosti u odnosu na prirodno okruenje.
Ukazali su na injenicu da postojee zadovoljavanje materijalnih potreba ljudi
ugroava integritet odnosa sa sredinom i dovodi u pitanje potrebe generacija u
budunosti. Problemi zagaenosti ivotne sredine nisu problemi jedne drave ili
svake ponaosob, ve su to svjetski problemi. Njih ne moe rijeiti jedna ili nekoliko drava, ve svjetska zajednica naroda spremna da promijeni postojei sistem
drutvenih vrijednosti, poredak posjedovanja moi, stil i nain ivota, konceptinstitucija, konceptkulture.
Koncept odrivosti predloila je i Svjetska komisija za sredinu i razvoj (1987),
koju je prije toga (1983) predloila Generalna skuptina UN7. U Agendi 21 se istie da je u cilju ostvarenja koncepta odrivog razvoja neophodno:
1. smanjiti siromatvo u svijetu;
2. promijeniti postojei obrazac potronje;
3. dovesti demografski rast u sklad sa principima odrivosti;
4. unaprijediti zatitu zdravlja ljudi;
5. formirati i razvijati koncept odrivog razvoja naselja.
Odriva gradska naselja, odnosno odrivi grad, treba da imaju odgovoran
odnos prema prirodi, prirodnom okruenju i prirodnim resursima, kao i odgovoran odnos prema materijalnim, duhovnim i kulturnim obrascima proizvodnje,
stvaranja, razvijanja i odvijanja ivota u gradu. Koncept odrivog grada je koncept unapreenja kvaliteta ivota u gradu i njegovom okruenju. A, da bi to bilo
mogue, neophodno je da se koncept odrivog grada interdisciplinarno planira
i ostvari, usklaujui u sebi elemente urbanog, ekonomskog, ekolokog, socijalnog, politikog i kulturnog ivota.
Tradicionalni koncept odrivog razvoja iznjedrio je projekat Evropske zajednice grad bez automobila (1994) i uticao na to da je Amsterdam bio prvi grad koji
je te iste godine poeo provoditi tu ideju. Prije ovog projekata Venecija je zbog
prirodnih uslova ve bila grad bez automobila, a 1962. i Kopenhagen sa svojim
pjeakim zonama. U nekim sredinama na Zapadu su bili razvijani projekti pri7

Potpunije o ovom konceptu vidjeti u: M. Andevski., Ekologija i odrivi razvoj, Novi Sad, CEKOM,
2006; M. ukanovi., ivotna sredina i odrivi razvoj, Beograd, Elit, 1996; L. Kolomejceva-Jovanovi.,
Principi odrivog razvoja u reavanju globalnih ekolokih poblema, Beograd, Ecologica, 2011; I.
Kovaevi., Ekologija i odrivi razvoj, Banja Luka, Evropski defendologija centar za nauna, politika,
ekonomska, socijalna, bezbjednosna, socioloka i kriminoloka istraivanja, 2011; Lj. Pui., Odrivi
grad: ka jednoj sociologiji okruenja, Beograd, Slobodan Mai, 2001.

439

vatne inicijative povezani sa konceptom odrivog urbanog razvoja. Jedan od njih

se temeljio na sistemu uradi to sam za sebe i bio je sastavljen od konkretnih grupnih akcija koje su se odnosile na otpad i spaljivanje smetljita, korienje javnog
zemljita, energije i graevinskog materijala, javne odnose, trgovinu, finansije,
zakon, i dogovaranje. Takoe, bio je pokrenut projekat pod nazivom zeleni region (u Danskoj) koji je obuhvatao programe iste proizvodnje, zelenih ekoloki
ureenih domainstava, i ekolokog turizma.
U svojoj kritici postojeeg grada kao grada koji nije dobar, sociolozi nastoje da ukau na idealno-tipski koncept dobrog gradakojeg karakteriu sljedee
vrijednosti:
1. neeksploatatorski odnos prem prirodnoj okolini;
2. odgovornost gradske uprave prema optim dobrima;
3. ekonomija koja moe zadovoljiti sve potrebe ljudi;
4. zdravstvena zatita;
5. obrazovanje;
6. tolerantna i egalitarna drutvena struktura;
7. graanstvo koje se poistovjeuje i posveuje pozitivnom gradskom ivotu i zajednikim zadacima;
8. relativno manja veliina.
Prema Deklaraciji UN o ljudskim naseljima (1976), kao i drugim deklaracijama, usvojeni su ekoloki principi koji istiu:
1. nunost meunarodne saradnje;
2. meunarodno usklaivanje standarda i tehnikih propisa;
3. preoblikovanje urbanih sredina;
4. integrisano planiranje stambenih naselja;
5. tednju i uvoenje istih energija;
6. ekoloko planiranje gradske infrastrukture;
7. planiranje gradskog saobraaja na ekolokim principima;
8. razvoj ekolokog graevinarstava i graevinskog materijala;
9. reciklau i plansko odlaganje urbanog otpada.
Meunarodna ekoloka strategijapodrazumijeva prije svega obaveze drava i uee graana u ostvarenju strategije koja se odnosi na poboljanje kvaliteta
ivota u urbanim i stambenim sredinama, izgradnju konzistentne politike ljudskih
naselja, te sveobuhvatan pristup rjeavanju problema urbanih naselja na multidisciplinarnoj osnovi.
Otuda i znaaj ekoloke politike i ekolokih pokreta koji su nastali kao posljedica oblikovanja svijesti o bespotednom unitavanju prirode koja nastaje
korienjem razarajuih tehnologija. Upravo, ta je osvjetenost iznjedrila strah
za opstankom. Pristalice ovog pokreta kritikuju kapitalistiki nain proizvodnje,
nuklearno naoruanje i korienje prljavih tehnologija i insistiraju na naelima
tzv. nove politike koja uvaava znaaj ekolokog znanja. Upravo, u ekolokom
smislu, ovo naelo se odnosi na kritiku granica rasta, ali i spoznaju o nemogunosti neogranienog rasta i, istovremeno, insistira na privredi koja vodi rauna o
djelovanju na okolni svijet ne razarajui ga...
440

, ,

4. Zakljuak
Iako su u sociologiji dugo vremena dominirali drutveno-politiki problemi,
ipak su vremenom i ekoloki problemi poeli zadobijati svoje zaslueno mjesto
i teorijsku panju. Od sedamdesetih godina prolog stoljeau sociologiji su sve
prisutniji ekolokifenomeni upravo zahvaljujui injenici da je prirodna okolina
toliko devastirana i kontaminirana da teko moe da obezbijedi zdrave uslove ivota na naoj planeti. Ali, ne samo u sociologiji, nego i u drugimnaukama, moraju
biti razvijene etike spoznaje da priroda ne moe i ne smije vie biti predmet poniavanja i eksploatacije nego izvor ivota koji treba uvati8.

Literatura
Andevski, Milica. 2006. Ekologija i odrivi razvoj,Novi Sad: CEKOM.
Bek, Ulrih. 2001. Rizino drutvo: u susret novoj moderni, Beograd: Filip Vinji.
Bek, Ulrih. 2011. Svetsko rizino drutvo (u potrazi za izgubljenom sigurnou), Novi Sad,
Akademska knjiga.
ukanovi, Mara. 1996. ivotna sredina i odrivi razvoj, Beograd: Elit.
Gidens, Entoni. 2010. Klimatske promene i politika, Beograd: CLIO.
Gidens, Entoni. 1998. Posledice modernosti, Beograd: Filip Vinji.
Kolomejceva-Jovanovi, Larisa. 2011. Principi odrivog razvoja u reavanju globalnih ekolokih poblema, Beograd: Ecologica.
Kovaevi, Braco. 2011. Rat i ekologija (Ekoloke posljedice NATO bombardovanja Republike Srpske i SR Jugoslavije),Banja Luka.
Kovaevi B. i Kneevi M. 2009. Ekologija i ekoloka kriza, Banja Luka: Narodna i univerzitetska biblioteka Republike Srpske.
Kovaevi, Irina. 2011. Ekologija i odrivi razvoj,Banja Luka:Evropski defendologija centar za nauna, politika, ekonomska, socijalna, bezbjednosna, socioloka i kriminoloka istraivanja.
Pui. Ljubinko. 2001. Odrivi grad: ka jednoj sociologiji okruenja,Beograd: Slobodan
Mai.
Riffkin, Jeremy. 1986. Posustajanje budunosti,Zagreb: Naprijed.

Cf. J. Riffkin, Posustajanje budunosti, Zagreb, Naprijed, 1986, str. 213-217.

441

Braco Kovaevi

SOCIOLOGY AND ECOLOGY

Summary: From its inception until the seventies of sociology dealt with social, political, cultural, and other, but not environmental problems. Intensive process of globalization will bring a strong ecological problems and environmental
crisis. The ecological crisis as a crisis of survival of the planet include and environmental problems in sociology.
Key words: sociology, ecology, environmental crisis, globalization

442