jubileji

POLA VIJEKA EKONOMSKOG FAKULTETA

Anelko Lojpur

During five decades of its existence, especially during the last twenty years which are recognised as the years of transition, the Faculty of
Economy had a role of the indisputable generator of processes related
to the complex social transformation of Montenegro, having its own
transition which made it even stronger.

Drew Faust, predednica Harvarda, 2007. godine ovako je

opisala misiju savremenog univerziteta:
Univerzitet nije pitanje rezultata u sljedeem kvartalu, niti
ak pitanje ta studenti postaju po diplomiranju. Rije je o uenju koje oblikuje itav ivot, uenju koje prenosi milenijumska
nasljea, uenju koje oblikuje budunost... Univerziteti se obavezuju bezvremenom, i ova ulaganja imaju etvu koju ne moemo predvidjeti i esto ne moemo izmjeriti... (za kojom) tragamo... dijelom zbog nje same jer ona odreuje ono to nas je
tokom vjekova uinilo ljudima, a ne samo zato to moe poveati
nau globalnu kompetitivnost.
Crno-bijeli kontrasti uvijek su sumnjivi, naroito kad se njima
potkrepljuju nalazi koji se tiu boljitka. Doda li se prethodnom
da brojevi u ekonomiji govore u prilog onome to njihovi
protagonisti ele da kau, zadatak koji se decidno prepoznaje u
www. maticacrnogorska.me

MATICA, zima 2010.

75

Anelko Lojpur

naslovu je time sloeniji. Bolje rei, sagledati ulogu Ekonomskog fakulteta u funkciji cjelokupnog razvoja Crne Gore u
proteklih pet decenija jako je zahtjevan upit za autora ovog naslova. Ne strahujem da u tu ulogu prenaglasiti. Bojim se da bi
bilo vie onih koji bi stavili primjedbu da sam dosta toga izostavio. Dakle, ve ove se nasluuje, po meni, dosta eksplicitno, da je Ekonomski fakultet kao institucija tokom svih pet
decenija imao jak upliv na sveukupna drutvena deavanja, a
da su danas i Fakultet i Crna Gora, samobitni, odrivi i po
dobrim rezultatima prepoznatljivi u podruju obrazovanja u
irim razmjerama.
Nikakve boanske sile, nikakvi vjetrovi koji vam duvaju u
jedra, srea jo manje, nijesu dovoljni da jednu organizaciju
uine uspjenom. Ljudi, zajedno menadment i kolektiv, sa svojim umijeima i vjetinama i probuenom sinergijom su ti koji
razdvajaju uspjene od neuspjenih organizacija. Otuda, prihvatajui kao sopstveni nauk Adiesovu logiku u procesu managing change , tj. da vrijeme i veliina nijesu uzrok rasta i starenja, nain na koji Ekonomski fakultet vri svoju misiju u
Crnoj Gori se moe nazvati 50 godina a mlad.
Posljednjih dvadesetak godina dvadesetog vijeka dolo je do
promjene do tada vaee paradigme privreivanja, to se u
krajnjem svodi na zahtjev za porastom i usvajanjem novih znanja kao provjerene forme za sticanje konkurentske prednosti
bilo koje organizacije. Postalo je jasno da vie nije dovoljno prilagoavati se dinamici nametnutoj iz okruenja. Od fakulteta se
oekivalo da portfolio vlastitih usluga redizajnira na novim,
tritu primjerenim osnovama, i time kao drutveno odgovorna
institucija udovolji bitno promijenjenim zahtjevima pred kojima
su se podjednako nali fakultet i drava. Trebalo je ii dalje, i
suoiti se sa situacijom u kojoj zahvaljujui, izmeu ostalog,
savremenim sredstvima IT, nerijetko oni koji ue znaju vie
od onih koji treba da ih poduavaju.
76

MATICA, zima 2010.

www. maticacrnogorska.me

Pola vijeka ekonomskog fakulteta

Put od masovne ekonomije ka ekonomiji znanja

uvena reenica direktora D.Vajsa koja glasi: U budunosti
emo imati samo dvije vrste kompanija (organizacija op.a.)
brze i mrtve, uinila je izbor vrlo jednostavnim, ali menadersko postupanje jako kompleksnim, neovisno od vrste organizacije. Jer, organizacije, isto kao i iva bia: raaju se, stare i
umiru. Izmeu raanja i umiranja je mladost. Koliko dugo?
Zavisi! Kod Coca Cole ta mladost traje punih 150 godina,
dok, istraivanja pokazuju, da danas preko 50% novoosnovanih
firmi ne doivi ni svoj prvi roendan! Ni fakulteti nijesu izuzeti od tih principa.
Da li je Francis Bakon kada je kazao da je znanje mo
mislio na dananjicu koju opisujemo i manje - vie, ivimo kao
ekonomiju znanja ne znam, ali da je ta izreka nesumnjivo
postala ideja vodilja u procesu funkcionisanja savremenog drutva, nema sumnje. Nema dvojbe da se prethodna izreka nametnula kao ona koja na najbolji nain oslikava dananje doba i
obavezuje organizacije podjednako iz profitne, tako i one iz
neprofitne sfere da je uvae kao dio svoje svakodnevice. U
funkciji posmatranja znanja kao glavne pokretake snage organizacije i njene konkurentske spsobnosti P. Drucker je dodao i
novi pojam koji opisuje radnike u tzv. treem talasu, a to je radnik znanja (Knowledge worker). Uz kontinuirani i neslueni
razvoj tehnologije, savremeno trite rada zahtijeva visokoobuene radnike spremne da se prilagoavaju ne samo promjenama
u okruenju, nego i promjenama u vlastitoj karijeri. Na stranicama Interneta i uz nove informacione tehnologije stasala je nova
Web generacija, a na tim osnovama otvoreni su novi putevi
za stvaranje bogatstva za pojedinca, a time i onoga to prepoznajemo kao dodate vrijednosti za korisnika.

www. maticacrnogorska.me

MATICA, zima 2010.

77

Anelko Lojpur

U dananjem promjenjivom i nepredvidivom okruenju u

kome podjednako kompanije i drave vode bespotednu borbu i
iznalaze sopstvene puteve za sticanje konkurentske prednosti,
redefinisanje naina obavljanja biznisa je djelovalo povratno na
nain obrazovanja za biznis. Izazov za konvencionalni nain
ekonomskog razmiljanja primorao nas je (Fakultet) na raskid s
prolou, a sve opet poinje iz glave pojedinca, dakle i knjiga iz
kojih smo uili. Pojednostavljeno, to je znailo obrazac proizvodne funkcije koji nam je u nasljee ostavio K. Marks, skoro da
vie nije imao smisla. I, ako smo koliko do jue priali da se
nalazimo na prelazu iz industrijskog u drutvo znanja, danas ivimo doba u kome je znanje postalo kljuni faktor u borbi ne samo
za prevagu na tritu, nego za opstanak, podjednako drave,
kompanije ili pojedinca, to znai i fakulteta.
Konano, evo prve dodirne take e pokuavam nai ulogu i
doprinos Ekonomskog fakulteta vlastitom razvojnom okruenju.
Ma koliko to zvualo pretenciozno, ja bih to iskazao na nain da
se ista ogleda u redefinisanju klasine Marksove proizvodne
funkcije u domaim okvirima, na nain to smo pokuali i
prvo poeli sa obnovom kadrovske osnovice i zadrali nae
najbolje studente, zatim otvorili fakultet ljudima iz prakse koji
uvijek imaju neto novo da kau, obogatili knjini fond najsavremenijom literaturom i opremili fakultet potrebnom raunarskom opremom, koja se periodino obnavlja i slino. Sve je
istovremeno praeno pokretanjem vie projekata kakvi su bili
Tempus i drugi, koji su izmeu ostalog rezultirali obogaivanjem kurikuluma i otvaranjem novih usmjerenja.
Sve savremene organizacije, bilo da je u pitanju crkva, kola,
bolnica, mala porodina firma, fakultet bilo General Electric se
takmie u znanju. Ujedno, menadment se znanjem se nametnuo
kao kljuni faktor od znaaja za napredak i ouvanje konkurentske prednosti bilo koje organizacije. Istovremeno, okruenje
dananjeg preduzea karakteriu nestabilnost, turbulencija i dis78

MATICA, zima 2010.

www. maticacrnogorska.me

Pola vijeka ekonomskog fakulteta

kontinuitet. Broj zapoljenih sam po sebi ne znai nita, bitno je

ta ti ljudi imaju u glavi. ivimo u svijetu mekoe, svijetu
nevidljivog e intangible assets nadmauje onu vidljivu. Neupueni e rei Pa dobro, kakve to veze ima sa Ekonomskim fakultetom. Po meni, mnogo vie nego to bi se dalo naslutiti na
prvi pogled, a ako mi ne vjerujete pitajte nau konkurenciju.
Naime, ve krajem devedesetih smo shvatili da e budui studenti poto imaju priliku da biraju prestati da biraju zgrade na koje
je jo prije tridesetak godina pompezno okaena neka, danas
ve izblijeela tabla sa nazivom ili prefiksom fakulteta. Ne, mi
smo im poruili da oekujemo mlade ljude koji ako ele da studiraju, po nama to znai, da su zapoljeni na fakultetu. Nimalo
sluajno, primijenili smo paradigmatsku osnovicu nastavnog plana Fakulteta i umjesto da studentima priamo o biznisu, mi smo
pokuali da im omoguimo da steknu vjetine i umjea o tome
kako se pravi biznis. Slogan Hajde da pokuamo, Mi smo
uinili sve to smo mogli za vas i sl, zamijenili smo sloganom
Kaite ta oekujete od nas, i mi emo to uraditi. Naravno, u
tome ta oekujete od nas mi smo vodili glavnu rije i nismo se
prilagoavali promjenama, nego smo ih izazivali. Nastavni planovi koji su dizajnirani sa naom percepcijom potreba za kadrovima, ne danas, ve kroz deceniju-dvije, bili su samo dio vidljivog svjetla proputenog kroz prizmu ukupnih napora uprave i
zapoljenih fakulteta, to je nerijetko bilo praeno otporima i
nerazumijevanjem, podjednako generisanim iznutra i spolja.
uveni menadment guru, Peter Drucker je meu prvima
uoio znaaj koji znanje objektivno moe da ima u stvaranju
ekonomskih benefita za pojedine organizacije, a preko njih i
itavo drutvo i takvu ekonomiju je nazvao ekonomijom znanja (The Knowledge Economy 1). U tom smislu se Drucker
fokusira na sile koje mijenjaju ekonomiju sadanjosti i na novoj
1 P. Drucker; The Age of the Discontinuity Guidelines to our Changing

Society, 1992;
www. maticacrnogorska.me

MATICA, zima 2010.

79

Anelko Lojpur

radikalno promijenjenoj paradigmatskoj osnovici kreiraju drutvo znanja. On je kazao da dananji struni radnici nijesu
radna snaga, oni su kapital koji je produktivan i stvara dodatnu vrijednost za svoju organizaciju. Dakle, kompanija je uspjena u mjeri u kojoj su dobri i uspjeni pojedinci zapoljeni u
njoj. Projekat u direktnoj funkciji te spoznaje bio je onaj odraen sa Univerzitetom iz Pitsburga, e je petnaestak naih nastavnika i saradnika boravilo na jednoj od najprestinijih amerikih
poslovnih kola. Po meni, ove je bila rije o klasinoj inkubaciji novih znanja i iskustava, pedagokih tehnika i sl., sve u
funkciji sa nametnutom, promijenjenom misijom fakulteta.
Sveukupnost napora koji su uzeti skupa imali karakter planirane promjene, a rezultirali su:
- veim nivoom organizacione koherencije e su svi zapoljeni
kroz razmjenu informacija i ideja, zatim na bazi iskustava steenih na fakultetima van Crne Gore, razumjeli ta se deava na
fakultetu i zato je to vano. U funkciji postizanja ovog cilja znali
smo da je obezbjeenje akademske slobode i ugodnih radnih uslova, ukljuujui i pristojnu novanu naknadu, od bitnog znaaja.
- veim uvaavanjem znaaja ideja, mladi ljudi su konano
imali mogunost da budu, ne samo ravnopravni, ve da izau
ispred nastavnika, nijesmo ih zapoljavali da bi im govorili ta i
kako oni treba da rade, naprotiv, od njih smo oekivali da nam
kau ta mi treba da radimo. Rukovodili smo se idejom da je
akademska profesija u srcu univerziteta, te da u dananjem akademskom svijetu koji karakterie poveana mobilnost i takmienje sa talentima, nijedna institucija ne moe da bude uspjena
bez posveenih nastavnika.
- bogatijim zalihama znanja, iskustava i vjetina, to je oivotvoreno u formi zakljuivanja ugovora o saradnji sa nizom
preduzea i prestinih obrazovnih i drugih institucija, te dobijanjem vanih projekata u meunarodnoj konkurenciji kada se
fakultet javljao, bilo sam ili u formi konzorcijuma i sl.
80

MATICA, zima 2010.

www. maticacrnogorska.me

Pola vijeka ekonomskog fakulteta

Ukoliko se na vrijeme na Fakultetu uoenoj spoznaji da se u

centar nove ekonomije postave znanje i obrazovanje, dodaju
brojni politiki i socijalni izazovi iz operativnog i ireg okruenja, time su prijetnje sa kojima je Ekonomski fakultet u kontinuitetu, dakle od svog osnivanja a posebno nakon poetka devedesetih bio suoen, bili dovoljno jaki da uprava fakulteta nije
mogla, i da je htjela ostati po strani. Ako je ranije naglasak bio
na stabilnosti kada su promjene bile rijetke i uglavnom pod uplivom zakona, spoznaja da danas brzi jedu spore uslovila je
prihvatanje koncepta menadment promjenama. U traenju
pravog odgovora na zahtjeve iz okruenja bili smo svjesni da se
poveava broj preduzea koja se bave pruanjem usluga, a da se
smanjuje broj zapoljenih u klasinom industrijskom sektoru. U
tom smislu, opredjeljenjem i posmatranjem znanja kao naeg
proizvoda pokuali smo da pomirimo dva zahtjeva: pruanje
usluga sa dodatom vrijednou za nae klijente (upakovano znanje) i podsticanje inovacija na svim nivoima, unutar fakulteta u
formi intrapreduzetnitva (intrapreneurship) i u okruenju
preko naih akademaca (entrepreneurship). U svemu tome globalizacija je bila najmanje sporna novina, ali nismo joj podlegli jer nam je prijetilo prihvatanje forme tzv. primitivne komercijalizacije u vidu neoliberalnog koncepta. Uz obilje ekonomskih i neekonomskih detalja, spoznaju da su multinacionalne
korporacije doprle i do Crne Gore, te prihvatanjem naela tzv.
Bolonjskog procesa, fakultet je konano bio u poziciji da se
suoi sa izazovima koji podrazumijeva funkcionisanje po principima koncepta socijalno odgovorne institucije.
Ve poetkom devedesetih godina i meu domaim ekonomistima nije bilo dileme da naputamo industrijski pogled na
svijet ekonomije, ali niko nije mogao sa dovoljnom pouzdanou da kae ta e zauzeti njegovo mjesto. Neki je nazivaju
Knowledge Economy (Ekonomija znanja), K. E. Sveiby2 govo2 Sveiby, K. E.: Dobro doli u organizaciju znanja, www.sveiby.com.
www. maticacrnogorska.me

MATICA, zima 2010.

81

Anelko Lojpur

ri o Knowledge Paradigm (Paradigmi znanja), svijet se posmatra iz Konowledge perspective (Perspektiva znanja), a kao arhetip za budunost kreiran je izraz Knowledge Organization
(Organizacija znanja). U tom smislu, K.E.Sveiby postavlja pitanje: Moete li se suoiti sa ovakvim svijetom? I odgovara:
Vjerujem da moete i da nemate izbora ve se nalazite u
njemu! Objektivno, postavilo se pitanje koje su praktine
posljedice ovih dalekosenih pogleda na svijet u cjelini, a posebno savremenu ekonomiju i poslovanje i kakva je tu uloga sistema obrazovanja i njegovih noseih institucija. Odgovor je glasio
totalni raskid s prolou, tranzicija svega i svaega, naputanje do jue oprobanih rjeenja i sl., to je opet od potpornih
institucija kakve su obrazovne trailo da prve naprave taj radikalni iskorak.

Tranzicija crnogorske ekonomije kao nunost

Proces tranzicije crnogorske privrede i drutva u cjelini sam
po sebi predstavljao je cilj pun izazova. Ako je itav svijet kontinuirano u tranziciji, onda je jasno da je nama u Crnoj Gori
predstojala najmanje dvostruka ili vieslojna tranzicija. Time se,
poetkom devedesetih godina prolog vijeka obzirom na trenutnu ekonomsku i ukupnu drutvenu situaciju, potreba za korjenitim preobraajem crnogorske privrede u jedan efikasan, trinom svijetu primjereniji obrazac iznova nametnula kao neodloan imperativ. U najkraem, to je podrazumijevalo privredu koja
e biti okrenuta izvozu i zasnovana na znanju.
S druge strane, nae dotadanje obrazovanje irokog spektra,
to je uglavnom bio sluaj i u drugim zemljama socijalistikog
tipa, bilo je dobro u uslovima industrijalizacije, ali nedovoljno
upotrebljivo u uslovima nastupajueg treeg talasa, ili tzv.
industrije znanja i sl. U dananjem, sve kompleksnijem okruenju, preduzea se takmie na osnovu znanja, i po tom osnovu
stiu kljunu konkurentsku prednost, a skoro sa sigurnou
82

MATICA, zima 2010.

www. maticacrnogorska.me

Pola vijeka ekonomskog fakulteta

moemo rei da su kljuni faktori konkurentnosti postali oni

necjenovne prirode.
Pred upravom Ekonomskog fakulteta u kontinuitetu je bilo
otvoreno pitanje kako se nositi s nametnutim zahtjevima i ispoljenim, zakonomjernim razvojnim trendovima, zaetim u sferi
ekonomije. Tako, npr. pokazalo se na poetku tranzicije da je
upravo tzv. socijalni kapital bio najslabija komponenta i usko
grlo u zemljama u kojima je bio najpotrebniji, to je bio sluaj i
sa Crnom Gorom.
Ekonomisti u Crnoj Gori trebalo je da odgovore ta uiniti da,
nekada skoro jedan od najindustrijskijih djelova bive SFRJ,
uspostavi samoodriv model ekonomije sa standardom ivota
graana dostojnim 21. vijeka. Opasnost ili ansa. Dakle, Crna
Gora je imala jedinstvenu priliku, suoiti se s postojeim preprekama i pokuati uhvatiti prikljuak sa razvijenim zemljama.
Na tom planu, trebalo je okupiti, podjednako najuzvienije i najproduhovljenije snage u dravi, a mnogo toga je po prirodi
posla palo u zadatak samog fakulteta.
Zapoeto reusmjeravanje Ekonomskog fakulteta sredinom
devedesetih godina, nesumnjivo, voeno je u skladu sa ulogom
koju ova institucija ima u svom okruenju jo od osnivanja.
Meutim, imaju li se u vidu preovlaujue ambijentalne okolnosti u tom vremenskom periodu, od fakulteta se oekivalo i
neto vie. U tom smislu Fakultet je svoje kompetencije unapreivao po dva osnova:
1) spoljni pravac, radei na kontinuiranom unapreenju svojih
usluga u skladu sa oekivanjima korisnika i
2) unutranji pravac, gradei organizaciju koja moe podrati prethodni zahtjev u pogledu unapreenja usluga.
Prvi, ove naznaeni strateki pravac koji smo oznaili kao
spoljni, produkt je spoznaje uprave fakulteta da je potrebno razviti novu organizacijsku filozofiju i na tim osnovama kreirati
novi imid fakulteta primjeren zahtjevima trine privrede,
www. maticacrnogorska.me

MATICA, zima 2010.

83

Anelko Lojpur

posebno u uslovima kada smo spoznali da predstoji privatizacija i u visokom obrazovanju. Na toj osnovi trebalo je uvaiti i
promjenjena oekivanja korisnika usluga na nain, ne da im se
nude znanja i vjetine za zanimanja koja nestaju zajedno sa jednim itavim sistemom, nego da im se ponude znanja potrebna
zahtjevima drutva koje prepoznajemo kao drutvo znanja. To
je podrazumijevalo vie pravaca djelovanja kao to su:
- intenziviranje saradnje sa najprestinijim preduzeima i
institucijama iz naeg okruenja, dakle i van Crne Gore, i formalizovanje te saradnje.
- pokretanje vie specijalistikih kurseva iz oblasti obuke
domaih menadment struktura u saradnji sa domaim i stranim
institucijama.
- ukljuivanje u Tempus projekte sa prestinim meunarodnim
obrazovnim institucijama kao to su Univerzitet u Beu,
Univerzitet u Ljubljani i dr, to je bitno uticalo na poboljanje
imida fakulteta na tritu obrazovnih usluga u okruenju.
- intenziviranje saradnje sa dravnim institucijama u smislu
izrade jednog broja kapitalnih projekata za potrebe drave,
zatim ukljuivanje u brojne strune komisije i sl.
Drugi strateki pravac, oznaen kao promjena strukture ili
graenje organizacije, po svom sadraju obuhvatao je vie
aspekata i imao je element faznog pristupa. Sve se deavalo u
periodu koji je prethodio izmjeni Zakona o visokom obrazovanju i upoznavanju sa osnovnim principima ve potpisane
Bolonjske deklaracije. Isti je uvaavo sljedee principe:
- interna svijest; sadran u spoznaji fakulteta da u relativno
kratkom roku objektivno procjeni vjetine i kompetencije kojima raspolae, na nain da u fokusu panje ima ono to je potrebno i mogue uraditi u budunosti;
- interna odgovornost; sposobnost fakulteta da iskoristi internu svijest i vlastite kompetencije pretvori u akciju da bi odgovorio zahtjevima trita;
84

MATICA, zima 2010.

www. maticacrnogorska.me

Pola vijeka ekonomskog fakulteta

- eksterna odgovornost; sposobnost da se odgovori opasnostima i ansama trita bre od konkurencije;

- eksterna svijest; sposobnost da organizacija fakultet realno
shvati kako okruenje prihvata to to mi nudimo.
Budui da se ne moe porei da i obrazovne institucije imaju
svoj lanac vrijednosti, svakako manjkav ili dobar, ove etiri
njegove komponente su u kontinuitetu aktivirane i prozivodile su
sinergijsko dejstvo, tako da bi se moglo rei da je fakultet na toj
osnovi, posebno u periodu sankcija, drao na leima itav Univerzitet. U toj fazi su, izmeu ostalog startovani projekti kao npr.
Via kola za menadment, zatim aktivirano je odjeljenje menadmenta u Bijelom Polju, via kola je u skladu sa Bolonjskim
procesom transformisana u primjenjene studije menadmenta,
aktivirane su akademske postdiplomske studije (jednogodinje),
primjenjene postdiplomske studije (dvogodinje), uspjeno su
okonane aktivnosti na akreditaciji svih programskih sadraja na
fakultetu, konano, prvi put su akreditovane doktorske studije na
Univerzitetu u skladu sa Bolonjskom deklaracijom, zatim, fakultet je znaajan dio svojih prihoda, u nekim godinama skoro blizu
polovine, ostvarivao mimo budeta i drugo.
Na tritu obrazovnih usluga nuno je da se prepoznaju oni
koji nude kvalitetne studije organizovane na principima koji
preovlauju u evropskom sistemu obrazovanja (aktivno uee
u nastavi, student kao linost u centru uenja a ne kao broj,
tijesna saradnja profesora i studenata, rad u malim grupama i
sl.). Ekonomski fakultet se ponaao u skladu sa tom spoznajom.
Dakle, prvo kvalitet nastavnih plana i kontinuirano auriranje,
njihova puna komparabilnost sa nastavnim planovima srodnih
studija u zemljama trine privrede, po mogunosti uvijek jedan
korak ispred zahtjeva domaeg trita rada, kvalitetno nastavno
osoblje i sl, su okosnica stategije kojom fakultet moe da udovolji zahtjevima koje namee okruenje. Nesumnjivo vanu
komponentu djelovanja fakulteta ini i podrazumijeva tijesnu
www. maticacrnogorska.me

MATICA, zima 2010.

85

Anelko Lojpur

saradnju fakulteta sa poslovnim okruenjem. Pokazalo se da su

uinjene promjene u nastavnim planovima ile u susret potrebama modernog biznisa, posebno u Crnoj Gori, e je teite sa
velikih bivih socijalistikih dinosaurusa (poslovnih sistema),
definitivno pomjereno ka sektoru malih i srednjih preduzea.
Studiranje da bi se stekla diploma, a zatim godinama eelo kod
kue bez anse za zapoljenje, sada je ve prolost.

Bolonja na Ekonomskom fakultetu

- student u centru uenja
Bolonjska deklaracija3 je potpisana 1999. godine od strane
ministara evropskih zemalja zaduenih za visoko obrazovanje.
Poetni dokument je u junu 1999. godine potpisalo 29 zemalja
Evrope (danas 46 potpisnica), s tim da je danas svih 27 zemalja
EU potpisalo deklaraciju, i Island i Azerbejdan! Na toj osnovi
su Savjet Evrope i Unesko za evropski region potpisali
Lisabonsku agendu. Potpisivanjem Bolonjske deklaracije otpoeo je Bolonjski proces koji ima za cilj kreiranje jedinstvenog
evropskog sistema univerzitetske nastave i istraivanja do 2010.
godine, uz istovremeno priznavanje i zadravanje raznolikosti
nacionalnih specifinosti (kultura, jezik, tradicija, itd). Na taj
nain se tei stvaranju fleksibilnijeg i efikasnijeg sistema visokog obrazovanja Evrope, koji bi bio kompetitivan i na globalnom svjetskom tritu znanja.
Meutim, u cilju potpunijeg razumijevanja uloge koju je imao
Ekonomski fakultet i procesa samotranzicije, treba istai da
pojam Bolonje ne prestaje i dalje da se mistifikuje, to usporava istinsku reformu nastavnog procesa i istovremeno ostavlja previe prostora za razne vidove kreativnog tumaenja,
3 Unesko je 1998. godine usvojio deklaraciju o visokom obrazovanju za 21.

stoljee. Prethodila je tzv. Sorbonska deklaracija od 25. maja 1998. godine.

86

MATICA, zima 2010.

www. maticacrnogorska.me

Pola vijeka ekonomskog fakulteta

odnosno proizvoljnosti, koje nemaju uporite u samoj deklaraciji. Valjda je nakon njene decenijske implemenatcije postalo
jasno, ako to nije bilo ve u poetku, da kao kljunu treba prihvatiti odrednicu da je student u centru panje uenja (na studenta usmjereno uenje)! Generalna ideja je bila da se mladi
to ranije osposobe za ivot i ponu da ive od svog umijea i
rada, a ne da doekaju pozne godine sa roditeljima i nerijeenim osnovnim egzistencijalnim problemima. Na kraju, Bolonja
je svemu dala ekonomsku notu, znanje je prepoznato kao roba,
oni koji znaju vie dobijae vee plate, ali konkurencija se odvija na globalnom nivou!
Kljuni principi Bolonjske deklaracije u funkciji ukljuivanje
u evropski prostor obrazovanja su:
1) ECTS - Evropski sistem prenosa bodova (European Credit
Transfer System), to znai da se na isti nain kvantitativno
vrednuje uloeni rad studenata u sticanje znanja, sposobnosti i
vjetina, (ishodi uenja). Bodovi su ove neka vrsta zajednike
valute kao Euro, mogu se akumulrati i izvan visokokolskog
obrazovanja (npr. lifelong learning), to omoguuje veu pokretljivost studenata, lake zapoljavanje i pojednostavljeno meunarodno poreenje.
2) Dodatak diplomi (supplement); sadri standardizovan opis
prirode, nivoa, sadraja studija koje je student uspjeno zavrio.
Pored predmeta, ocjena, mogu da budu i imena profesora, pratee
vannastavne aktivnosti, kulturne, sportske, lanstvo u raznim organizacijama, pohaanje kurseva i seminara, znanje stranih jezika i
sl., to podrazumijeva ujednaavanje i lake priznavanje diploma.
3) Prihvatanje jedinstvenog sistema dvaju ciklusa studija,
dodiplomskog i poslijediplomskog, s tim to je trogodinji studij nuan uslov kvalifikacije na evropskom tritu rada. Vrste i
ciklusi na taj nain predvienih studija su:
a. akademske koje su vie teoretske i treba da osposobe studente za primjenu naunih, strunih i umjetnikih dostignua;
www. maticacrnogorska.me

MATICA, zima 2010.

87

Anelko Lojpur

b. primjenjene, za primjenu znanja i vjetina potrebnih za

ukljuivanje u radni proces.
4) Mobilnost - podsticanje mobilnosti i prevladavanje prepreka slobodnom kretanju studenata i nastavnog osoblja i
istraivaa unutar Evropskog procesa visokog obrazovanja. Ovo
je podrano finansijski od vie EU programa kao to su
Erasmus, Erasmus Mundus i sl.
5) Prethodnim treba dodati i proklamovane principe koji se tiu:
a) podsticanja evropske saradnje u osiguranju sistema kvaliteta i
b) usvajanje nacionalnog kvalifikacionog okvira, to je sve u funkciji snaenja evropske dimenzije u podruju visokog kolstva.
Izgleda da je na Ekonomskom fakultetu vie nego druge, ve
tada bilo posve jasno da Bolonjski proces podrazumijeva korijenitu reformu sistema visokog obrazovanja, kao npr. da su studenti i profesori stalno zapoljeni na fakultetu. U tom smislu
smo u fazi koja je prethodila izmjenama nastavnog plana testirali nae predloge na vie okruglih stolova i tematskih seminara
(npr. Herceg Novi, 2003. godine) e smo se rukovodili principima: a) mogunost usaglaenosti naih nastavnih planova sa
izvornim principima Bolonjskog procesa, b) praenje razvoja
procesa visokog obrazovanja u drugim zemljama, c) stalno
praenje realizacije uvedenih unapreenja (novih sadraja), d)
mogunost ostvarivanja principa pune zapoljivosti svrenih
studenata, obezbjeivanje pune atraktivnosti ponuenih nastavnih sadraja. Na tim osnovama, dosta raznovrstan i intenzivan
set aktivnosti u tim godinama je bio sadran u sljedeem:
- proirenje zateenog portfolija obrazovnih usluga to je,
izmeu ostalog, rezultiralo i organizovanjem kole za menadment, a to je predstavljalo inicijalnu kapislu za kasnije prerastanje iste u primjenjene studije menadmenta.
- osmiljavanjem klasinih studija ekonomije kao akademskih
po sistemu 4 + 1 + 3, po principima Bolonjske deklaracije, to
se u situaciji kada su drugi fakulteti posegli za kozmetikim
88

MATICA, zima 2010.

www. maticacrnogorska.me

Pola vijeka ekonomskog fakulteta

promjenama i prihvatanjem osnovnih studija kao trogodinjih,

pokazalo kao ispravna odluka na dugi rok.
- prerastanje visoke kole za menadment u primjenjene studije menadmenta sa diplomom Bachelor, sistem 3 + 2.
- organizovanje, startovanje i akreditacija akademskih i primjenjenih postdiplomskih studija.
- organizovanje i startovanje doktorskih studija, prvih na
Univerzitetu Crne Gore po principima Bolonjske deklaracije.
- stvaranje ugodnog radnog ambijenta za zapoljene, studente i administraciju, to je rezultiralo kompletnom obnovom i
opremanjem sala za predavanje, kabineta, raunarskih uionica,
opremanje biblioteke, dostupnost Interneta, i sl., po kom osnovu su dostignuti visoki standardi koji omoguavaju nesmetan i
ugodan rad studenata.
- jaanje kadrovske osnovice fakulteta tako to su otvorena
vrata najboljim studentima, ime smo implementirali prijeko
potrebnu spoznaju da sami vjerujemo u sopstvene kadrove.
- prepoznavanje studenata kao aktivnih sudionika u nastavnom procesu to je znailo stavljanje studenata u fokus panje
ili bolje rei u centar uenja.
Da li smo bili na pravom putu vrijedi provjeriti dokle su drugi
stigli u primjeni principa Bolonjskog procesa. Ako je suditi po
nalazima posljednje ministarske konferencije iji je cilj bio
upravo analiza rezultata prve decenije njene primjene, zakljuak
je da se Bolonjski proces danas nametnuo kao glavno sredstvo
objedinjavanja i reforme visokokolskog obrazovanja u Evropi.
U najkraem dometi Bolonje se nakon njene desetogodinje primjene ogledaju u sljedeem:
- trostepeni sistem: po prinicpu Bachelors and Masters deegrees and Doctorates je prihvaen ili adaptiran na 95% evropskih univerziteta; dok je taj nivo u 2007. godini iznosio oko 82%.
- ECTS sistem: 90% univerziteta koristi kredit transfer
sistem, dok je taj nivo 2007. godine iznosio oko 75%;
www. maticacrnogorska.me

MATICA, zima 2010.

89

Anelko Lojpur

- na studenta usmjereno uenje: 77% evropskih univerziteta

je redizajniralo svoje kurikulume u skladu sa Bolonjom, dok
je taj broj 2007. godine bio svega 55%. Pored toga, tzv. ishode
uenja je razvilo oko 53 % univerziteta za sve kurseve, dok je
32% to uradilo samo za neke.
- doivotno uenje je razvijeno u preko 40% sluajeva, a ve
vie do 80% evropskih univerziteta danas nudi kurseve za profesionalni razvoj odraslih.
- pored toga, Bolonja je podstakla proces unapreenja kvaliteta tako da je ve 28 zemalja razvilo i uskladilo njihov sistem
u skladu sa Evropskim standardima uspostavljenim 2005. godine u Bolonji.
Inae, kada je o dometima Bolonjske deklaracije rije, predednik Evropske asocijacije univerziteta je na bazi analize njene
decenijske primjene naglasio da je Bolonjska arhitektura na
sigurnim osnovama na kojima je uspostavljen zajedniki evropski prostor visokog obrazovanja! Naravno to nikako ne znai da
i dalje nema problema u procesu implementacije, a neki od kljunih su: studenti nisu u potpunosti i svuda prepoznati kao aktivan
partner, nije u potpunosti na nivou drava zaivio tzv. stejkholderski koncept, izostaje vizionarski pristup, nedovoljno je uvaena socijalna dimenzija obrazovanja koja podrazumijeva oslobaanje od kolarine, prisutna je primitivna i haotina komercijalizacija koja se nevjeto oznaava kao privatizacija, a koja
poiva na neoliberalnim ekonomskim doktrinama to trajno podriva i obesmiljava itav sistem obrazovanja i sl., evidentni su i
problemi koji se tiu neprepoznavanja novih akademskih znanja
u praksi, zatim umijesto da su razvijeni potpuno novi kurikulumi, beelor nivo je samo sabijen to je ostavilo malo fleksibilnosti za studente, oteana je primjena u nekim oblastima kao to
su tehnike nauke, pravo, medicina, stomatologija, beelor studije nisu prepoznate od poslodavaca, jer za njih master i dalje ostaje kao bazini standard na tritu rada i drugo.
90

MATICA, zima 2010.

www. maticacrnogorska.me

Pola vijeka ekonomskog fakulteta

Zakljuak
Dananja razvijena drutva tee da postanu a neka su ve u pravom smislu tog pojma i postala drutva znanja. U tim drutvima, umjesto odgovornosti za prost uinak, sve vie se efektuiraju kreativnost i znanje. Znanje postaje osnovni razvojni faktor, a
ovjek znanja je postao realnost i najvanija stavka u imovini uspjenih preduzea. Dananji svijet je previe sofisticiran i
vieznaan, pri emu nova ekonomija i poslodavci zahtijevaju
razliite vrste znanja koje su u funkciji poveanja kompetitivnosti njihovih preduzea. Trae se mobilni i nezavisni pojedinci,
pojedinci koji ve imaju zavidan nivo vjetina i znanja, ali su isto
tako spremni da rade timski, i da se i dalje usavravaju. Trae se
radnici koji umjesto isto tehnikih poeduju viestruko tehnike
vjetine, naglasak je na njihovim intelektualnim sposobnostima,
te drutvenim i interpersonalnim vjetinama (komunikacija, timski rad, donoenje odluka, preuzimanje odgovornosti ), cijeni se
inovativnost i kreativnost, svi moraju da razmiljaju preduzetniki i sl. Ovo su samo neki od globalnih indikatora koje bi trebalo sagledati ukoliko se eli dati priblino pouzdana ocjena u
pogledu doprinosa koji neka institucija daje svom razvojnom
okruenju, to misiju ovog rada ini skoro nemoguom.
Ipak, ono to je nesporno je da postoji skoro nepodijeljeno
miljenje da su univerziteti (fakulteti) od vitalnog znaaja za
promovisanje drutvenog, kulturnog i ekonomskog razvoja
jedne nacije, dakle svijeta u cjelini, a djelovanje Ekonomskog
fakulteta iz Podgorice u proteklih pet decenija je najbolja potvrda za to. Obrazovne institucije su zaduene da u skladu sa svojom misijom uvaju, prenose i unapreuju znanje putem nastave, istraivanja i pruanja usluga zajednici. Ujedno, opte je
prihvaeno miljenje da univerziteti najbolje ispunjavaju svoju
misiju ako su autonomni, tj. osloboeni od raznih uticaja kakvi
www. maticacrnogorska.me

MATICA, zima 2010.

91

su politki, religijski, ideoloki ili pak, danas, sve vie korporativni. S druge strane, u uslovima finansijskih poremeaja i krize,
rastue tranje za kadrovima novog profila na globalnom tritu, visoko obrazovanje se teko odupire nastojanjima da se prepozna kao privatno dobro, tj. kao i svaka druga roba, koja bi
time trebalo da se pokorava zakonitostima trita.
Ekonomski fakultet u itavom njegovom punih pet decenija
dugom ivotnom dobu, posebno u posljednjih dvadesetak godina koje prepoznajemo kao tranzicione, imao je ulogu jednog od
nespornih generatora procesa kompleksnog drutvenog preobraaja Crne Gore, na nain to je imao i svoju tranziciju iz koje je
izaao ojaan.

92

MATICA, zima 2010.

www. maticacrnogorska.me