istorija

NAJSTARIJI POMENI
CRMNIKIH NASELJA
Savo Leki
The author deals with the sources in which Crmnica is being mentioned as a unique geographical unit and one of the counties of old
Montenegro, starting from the Annals of Priest Dukljanin from the 12th
century in which Crmnica is mentioned for the first time as a parish.
Crmnica, a piece of Montenegrin heaven as described by one
Prussian travel writer, shared the destiny of Montenegro in its fight for
freedom and independence within the boundaries between the Ottoman
Empire and Venice. This article contains information on settlements,
inventories and migrations.

Crmnica je jedinstvena prirodno uobliena geografska cjelina,

sa svih strana osim s istoka, ograniena uzvienjima koja ponege prelaze nadmorsku visinu od hiljadu metara. Nalazi se u
jugoistonome dijelu Crne Gore. U prolosti je bilo pomjeranja
njenih granica prema Rijekoj nahiji, Krajini i Patroviima.
Tokom 16. vijeka voen je dugogodinji spor Gluhodoljana iz
Crmnice i Patrovia zbog panjaka, obradivog zemljita i voda
na Sozini i Patrovskoj gori. Spor je rijeen pred umirnim
sudom, rektorom i providurom u Kotoru 1560. godine, ali su
sukobi na tom prostoru nastavljeni i tokom 17. vijeka. Iz narodnog predanja saznaje se da je granica Crmnice prema istoku proirena u korist sela Limljana i Boljevia, a na tetu Krajine.
Takoe je voen spor izmeu Crmnike i Rijeke nahije oko
sela Trnova i Komarna zbog bogatih ribolova na Skadarskome
jezeru, kojima su gravitirale obje nahije, ali je spor rijeen i ta
www. maticacrnogorska.me

MATICA, zima 2010.

189

Savo Leki

sela su pripala Crmnici. Crmnici su povremeno pripadala i sela

Seoca i Krnjice (od razgranienja Crne Gore i Turske 1859. god.
do oslobodilakih ratova 1876-1878. godine). Od 1878. godine
ta sela ponovo su pripojena Krajini. Meutim, stanovnici tih sela
srodniji su s Crmnianima nego s Krajinjanima, pa su uli u
sastav Crmnice.
Crmniani su u duem periodu vodili este borbe za odbranu
svoje teritorije i proirenje granica, ali ipak nije dolazilo do
veih teritorijalnih promjena. Mnogi sporovi rjeavani su zahvaljujui angaovanju zvaninih crnogorskih organa i lokalnih
plemenskih vlasti.
Zbog povoljnih prirodnih uslova, blage konfiguracije zemljita, uticaja sredozemne klime, obilja izvorskih voda, bogate i
raznovrsne flore i faune ta oblast je od najranijih vremena bila
privlana za naseljavanje. Priroda je od Crmnice stvorila izvanredan kraj.1 Ovdje je morao biti poetak svijeta i ivota.2
Crmnica je dio crnogorskog raja.3 U duem periodu taj kraj je,
u odnosu na ostale oblasti crnogorske drave, bio najgue naseljen i s najvie prirodnih uslova za ivot stanovnitva. Tokom
istorijskog, ekonomskog i kulturnog razvoja u toj oblasti izgraena su brojna naselja, naznaena u istorijskim izvorima. Na
osnovu zapisa u istorijskim izvorima i drugoj dokumentaciji
saznajemo kad su ta naselja najranije pomenuta.
Crmnica, kao upa, prvi put se pominje u Ljetopisu Popa
Dukljanina iz sredine 12. vijeka pod nazivom Cermenize,
Cermeniza, a u kasnijim izvorima pominju se razliiti nazivi tve
oblasti. U povelji kraja Milutina iz 1296. godine naziva se
Crvnica, u povelji Stefana Deanskog iz 1321. godine rmnica,
u jednom sporu iz 1454. godine Carvnica, u Hrisovulji Ivana
Crnojevia iz 1482. godine Cernica, u turskim defterima iz
1 Pavel Rovinski, Cernogorija, tom II, Sanktpeterburg 1897, str. 33.
2 Vilhelm Ebel, pruski putopisac i botaniar, 1841. godine.
3 Vatroslav erni, eh, Kus ernohorskeho raja, Prag 1909, str. 5-14.

190

MATICA, zima 2010.

www. maticacrnogorska.me

Najstariji pomeni crmnikih naselja

1521. i 1523. godine Nahija Cernica, a u povelji Skenderbega

Crnojevia iz 1527. Crvnica, u jednom dokumentu iz 1776.
godine Nahija Crnica, u listu Grlica za 1835. godinu Crnika
nahija. U mletakim izvorima od 15. do 18. vijeka najee se
navodi naziv Cernica. Napokon, poslije podueg kolebanja o
postanku i znaenju njenog naziva, ustaljen je definitivan naziv
oblasti - Crmnika nahija, a njenih stanovnika Crmniani.
Moda se u navedenim oblicima krije sloveniziranje nekog starijeg tueg imena, koje su Sloveni prilagodili svom jeziku.4
Prema Ljetopisu Popa Dukljanina Zeta se dijeli na deset upa,
meu kojima je i Crmnica (Cermeniza). Postojala je upa Prapratna, ali nijesu usaglaena miljenja istoriara o mjestu na kojem se nalazila. Andrija Jovievi smatra da se Prapratna nalazila u Donjim Muriima u Krajini, a srpski istoriar Stojan Novakovi smatra da je Prapratna bila dananje selo Papratnica u
Crmnici. Po narodnoj tradiciji, zetski knez Stefan Vojislav, da bi
se sauvao od Vizantije, podigao je u Prapratni drveni gradi. U
neposrednoj blizini nalazilo se jako vrelo u mjestu Tunje u Crmnici, e se 1040. godine odigrala velika bitka izmeu zetske i
vizantijske vojske u kojoj je Vojislav odnio pobjedu. Tom bitkom
Vojislav je konsolidovao svoju vojsku za pobjedu nad Vizantijcima u znamenitoj Barskoj bici 1042. godine, u kojoj je poginulo 40.000 vizantijskih vojnika. U selu Komarnu, koje se nalazi
everno od mjesta Tunje nalazila se mala crkvica Sv. Andrije, u
kojoj su bile dvije nejednake nadgrobne ploe. Ispod vee, kako
istie predanje, mogao je biti ukopan Vojislav, a ispod manje
njegovo neko dijete, poem je tu ivio oko trideset godina.5
Ti navodi sauvani su u narodnoj tradiciji, ali se ne oslanjaju
na provjerene istorijske izvore. Na temeljima te crkvice mjetani su podigli Crkvu Sv. ora, koja i danas postoji. Kad je rije
4 Dr Jovan Vukmanovi, Crmnica, antropogeografska i etnoloka ispitiva-

nja, Beograd 1988, str. 8.

5 R. T. Plamenac, Memoari, Istorijski institut Crne Gore, fascikla 84.
www. maticacrnogorska.me

MATICA, zima 2010.

191

Savo Leki

o Prapratni, ustanovljeno je na osnovu relevantne dokumentacije da se nalazila izmeu Bara i Ulcinja, na podruju dananjih
Mrkojevia.
Zbog izuzetnih povoljnih uslova za ivot ta oblast je od
davnina bila privlana za naseljavanje. Najstariji etniki sloj u
njoj ine Iliri: Labeati oko Skadarskoga jezera, na istoku
Scitroni i na everu Dokleati. Najstariji spomenici iz toga
perioda su kamene gomile, kojih najvie ima u Komarnu,
Trnovu, Dupilu, Kruevici, Pepiima i Sozini. U mjestu Mijela
izmeu Virpazara i Godinja nalazi se nekropola s 30 grobova,
otkrivena 1928. godine, u kojima su kosturi u zgrenom stanju.
U nekropoli su pronaeni bogati nakiti meu kojima je i jedna
ogrlica iz bronzanoga doba, stara 3 do 4000 godina. Iz rimskoga perioda sauvani su spomenici: ostaci karavanskog puta za
Brajie koji je prolazio kroz Crmnicu, amfore i jedna mermerna ploa, pronaena kod Bae blizu Virpazara, s reljefom vinove loze, koja je, vjerovatno, pripadala nekom imunijem rimskom graaninu.
Proces sloveniziranja starinaca u Crmnici rano je zavren, pa
je na taj nain dobijeno homogeno slovensko stanovnitvo.
Najpouzdanija svjedoanstva o etnikom sastavu i drutvenim
odnosima su manastirske povelje i narodna predanja. Sa sigurnou se moe istai da nazivi dananjih naselja na ovom podruju potiu iz starijeg etnikog sloja (to su slovenska topografska
i lina imena). Meutim, nazivi naselja Sotonii, Limljani,
Karui su neslovenskoga porijekla. Najstariji pomeni crmnikih
naselja nalaze se u poveljama vladara, sudskim zapisima i drugim dokumentima, meu kojima su znaajni popisi stanovnitva. U povelji kralja Vladislava iz 1242. godine pominju se sela
Godinje, Komarno, Kruevica i Meea Glava, koja se kao
poedi poklanjaju Manastiru Sv. Nikole u Vranjini.Tome manastiru 1280. godine kraljica Jelena Anujska daje selo Krnjice i
uljanik u selu Kruevica. Poveljom iz 1296. godine kralj Milutin
192

MATICA, zima 2010.

www. maticacrnogorska.me

Najstariji pomeni crmnikih naselja

poklanja selo Orahovo Vranjinskome manastiru. U toj povelji

pominju se Limljani i Poludrebica titari. Postoji miljenje da
je naziv sela Limljani albanskoga porijekla, a u titarima je bila
popova zemlja. Poveljom iz 1326. godine kralj Stefan Deanski
potvruje dar Kaznaca Dimitrija, koji Vranjinskome manastiru
daje selo Breli sa svim ljudima i pravima. Stefan Duan, prije
nego je postao kralj, ovom manastiru daje selo Trnovo, koje je
bilo bogato panjacima. Gramatom Ivana Crnojevia iz 1468.
godine odreene su granice Vranjinskoga manastira u Crmnici,
odnosno obim zemljita na koje je taj manastir polagao pravo. U
toj gramati istie se da su ivoderi, Hrlii i Gluhodoljani oduzeli poede sela Limljana, a da su crkveno zemljite u
Crmnikome polju pritisli Dupiljani i Sotonii. U dokumentima
iz 15. vijeka u Kotorskom arhivu ima vie pomena o pojedincima iz Crmnice koji su pozajmljivali novac. Karakteristino je
napomenuti da se u tim dokumentima, pored uobiajnih naih
imena, nalaze i ova lina imena: Beko, kor, Kakalo, Pja,
Gatan, koran, Kondija, Kalai, Malamos i dr.
ura Stracimirovi Bali oko 1403. godine poklanja selo
Rake Vranjinskom manastiru, Bala III 1420. godine selo Karue, a Ivan Crnojevi 1469. selo Zabes. Na osnovu tih povelja
moe se ustanoviti da su poedi Vranjinskoga manastira bili
veliki i bogati manastir je bio najbogatiji feudalac na tome
podruju. Najvei znaaj manastir je imao u vrijeme vladavine
Bale III. Iz manastirskih povelja saznaje se da su manastirima
poklanjani i ljudi koji su bili nastanjeni na tome zemljitu. Selo
Optoii, ili Ovtoii, koje je dobilo naziv po mnogobrojnosti
(p)otoiima to su se slivali u Velju rijeku, prvi put se pominje
1482. godine. U tome dokumentu navodi se da su stanovnici
sela zauzeli neke zemlje i jazove u selu Orahovu. Selo Utrg
dobilo je naziv po glagolu utrgnuti, odvojiti se od planinskog
zalea. To selo pominje se u popisu M. Bolice iz 1614. godine.
Sela Ovtoii i Utrg ine pleme Podgor. Selo Tomii prvi put se
www. maticacrnogorska.me

MATICA, zima 2010.

193

Savo Leki

pominje u povelji Stefana Deanskog iz 1326. godine pod nazivom Tomin Potok, a u Cetinjskome ljetopisu iz 1482. godine
pod nazivom Tomii. Naselje Brijege, koje se nalazi u jugoistonome dijelu plemena Breli, ne pominje se u istorijskim
izvorima. Prve pomene Dupila i Trnova imamo 1234. godine u
povelji Stefana Vladislava i u povelji Ivana Crnojevia iz 1482.
godine. U povelji kralja Milutina iz 1296. godine prvi put se
pominje selo Orahovo, poznato po mnotvu orahovog drvea.
Sa ljudima i visema meama poklonjeno je Vranjinskom
manastiru. U tome selu nalazi se manastir s dobro ouvanim freskama, a svojevremeno je imao velike prihode od suednih
naselja. U povelji se takoe pominje zaselak sela Orahovo
Mikovii. Selo Sotonii prvi put se pominje u povelji Ivana
Crnojevia iz 1482, u kojoj je naznaeno da su stanovnici toga
sela zapoeli imanje Vranjinskoga manastira u Orahovu. Selo
Bukovi pominju M. Bolica 1614. godine, Andrijan Dipre 1811.
i Vijala de Somijer 1820. godine. Selo Gluhi Do prvi put se
pominje u povelji Ratakoga manastira kao poed toga manastira, a 1371. godine pominje se kao selo u Zeti. Prvobitno se nazivalo Dobri Do, a stanovnici Dobrodoljani. Prema sauvanome
predanju kraljica Jelena Anujska, ena kralja Uroa, ivjela je
u Crmnikome polju, nedaleko od Veljega Oka i od
Dobrodoljana i Ljubiana (danas Sotonia) dobijala kvalitetnu
ribu za ishranu. Jednom prilikom donijeli su joj najgoru ribu
zbog ega se naljutila, pozvala ih, ali joj se oni nijesu odazvali.
Ogorena njihovim postupkom, ona Dobrodoljane nazva
Gluhodoljanima, a Ljubiane Sotoniima. Ta sela i njihovi stanovnici se i danas tako nazivaju.
Selo Limljani, pored pomena u povelji kralja Milutina iz 1296.
godine, pominje se i u povelji Ivana Crnojevia 1482. godine,
kojom se odreuju granice Vranjinskoga manastira u Crmnici.
To selo se pominje i u kotorskim dokumentima iz 1504. godine.
Bala III svojom poveljom iz 1420. godine Vranjinskome mana194

MATICA, zima 2010.

www. maticacrnogorska.me

Najstariji pomeni crmnikih naselja

stiru poklanja limljansko naselje Karui. U kotorskim spomenicima iz 1459. pominju se lina imena iz naselja Karui. Selo
Godinje prvi put se pominje u povelji kralja Stefana Vladislava
1242. i u povelji kralja Milutina iz 1296. godine. Sela Godinje i
Mijela pominju se i u povelji Ivana Crnojevia iz 1482. godine.
U Godinju i Brelima Balii su imali svoje ljetnikovce. Neto
kasnije od Godinja pominje se i selo Boljevii pod nazivom
Poludrebica titari. Po narodnom predanju to selo je dobilo
naziv u doba kraljice Jelene Bali, koja ga je nazvala boljim od
drugih mjesta. Selo Zabes je 1469. godine Ivan Crnojevi poklonio Vranjinskome manastiru, to je 1527. godine potvrdio i njegov sin Skenderbeg Crnojevi.
Na uu rijeka Crmnice i Oraotice nalazi se Virpazar, jedina
varoica u Crmnici. Naziv varoice je sastavljen od dvije rijei:
vir i pazar (vir znai rjeno udubljenje, a pazar zelena livada
izmeu dvije rijeke). Vir se prvi put pominje u povelji kralja
Vladislava iz 1242. godine. Kotorski providur N. Erica 1692.
godine istie povoljan geografski poloaj Vira i njegov znaaj za
trgovinu, godine 1772. epan Mali pominje Vir, 1814. godine
Petar I pominje pazar na Viru. Ruski inenjer Jegor Kovaljevski
prvi put pominje Vir u literaturi 1841. godine, a putopisac
Ljubomir Nenadovi, prilikom putovanja u Crnu Goru 1875.
godine pominje Vir kao vaan pazar.
Plemena u Crmnici formirana su u upskim predjelima od
srodnikih bratstava, sa zajednikom krsnom slavom ili poslubicom. U ostalim oblastima crnogorskim plemena su formirana
na teritorijalnom principu. Da su u Crmnici formirana plemena
na srodnikim vezama, potvruje primjer sela Gluhog Dola, ije
stanovnitvo po porijeklu ima homogen sastav (od 365 porodica
u tome selu 335 vode porijeklo od istoga pretka).6 Najranije su

6 J. Erdeljanovi, Stara Crna Gora, Beograd 1926, str. 192.

www. maticacrnogorska.me

MATICA, zima 2010.

195

Savo Leki

se katuni razvili u plemena u krevitim predjelima Crne Gore.

Iako je Crmnica bila zemljoradniki kraj, stoari su inili veinu njenog stanovnitva. P. Rovinski istie da se u Crmnicu naselio stoarski ivalj iz drugih krajeva.7 Nekoliko bratstava u
Crmnici vodi porijeklo od Vasojevia, Hota, Miridita,
Klimenata i drugih plemena. Dupilo je prvo selo u Crmnici koje
je steklo plemensku organizaciju. Meutim, u 16. i 17. vijeku u
Crmnici jo nemamo izgraenu plemensku organizaciju. Veinu
naselja treba tretirati kao kneine, iz kojih e se tokom daljega
razvoja formirati plemena. Kneine, a zatim i plemena, starale
su se o svojoj odbrani od neprijatelja, a u sluaju vee opasnosti
ona su se u borbi meusobno ispomagala. Kako se Crmnica u
duem periodu nalazila u suedstvu tada monih drava: Turske,
Mletake Republike i Austrije, to su Crmniani na svojim granicama vodili este borbe za opstanak. Potrebno je istai da ni
za jedno crmniko pleme nije tano utvreno kad je formirano.
U jednom domaem popisu iz 1592. godine navedeno je osam
crmnikih plemena, i to: Ovtoii, Breli, Tomii, Gluhi Do,
Limljani, Boljevii, Sotonii, Dupilo i Orahovo. Meutim, ti
nazivi plemena se razlikuju i ne odgovaraju njihovom ustrojstvu
s kraja 17. vijeka, kad je definitivno zavren proces njihovog
formiranja. U prolosti je bilo formirano sedam plemena:
Podgor, Breli, Dupilo, Sotonii, Gluhi Do, Limljani i Boljevii.
Prema podacima iz 1980. godine u tih sedam plemena bilo je 20
sela sa 188 bratstava i 701-im domom. Na podruju Crmnice
danas postoje ova sela: Podgor (Utrg i Ovtoii), Tomii, Breli,
Dupilo, Papratnica, Orahovo, Komarno, Trnovo, Mikovii,
Braeni, Brijege, Kruevica, Sotonii, Mauge, Bukovik, Gluhi
Do, Limljani, Boljevii i Godinje. Sela Seoca i Krnjice sa 15
bratstava ine osmo crmniko pleme. Ta sela se prvi put pominju u povelji kralja Milutina iz 1296. godine. Kraljica Jelena,
supruga kralja Uroa, oko 1280. godine poklonila je selo Krnjice
7 P. Rovinski, ernogorija II, str. 40.

196

MATICA, zima 2010.

www. maticacrnogorska.me

Najstariji pomeni crmnikih naselja

Vranjinskome manastiru, zajedno sa uljanikom u Kruevici.

Seoca i Krnjice su rano postala crmnika naselja, to se, pored
ostalog, vidi i iz jednog dokumenta 1626. godine, u kojem se
pominje ime kapetana Vuka Orlandia, Crmnianina, kojega su
Crnogorci htjeli da izaberu za prvog glavara Crne Gore.8
Plemensko ureenje u Crnoj Gori prestalo je polovinom 19.
vijeka, ali nije iezla privrenost ljudi svome plemenu ni u
sadanje vrijeme.
Iseljavanje stanovnitva sa podruja Crmnice bilo je uslovljeno ekonomskim razlozima, ratnim prilikama, krvnom osvetom i
drugim nedaama. Prva iseljavanja prema Primorju datiraju u
14. i 15. vijek, a zatim u Zetu. Godine 1657. 13 porodica iz
Crmnice, Ljubotinja i Brajia sa 77 lanova uselilo se u Peroj
(Istra), a dvije godine kasnije jo 30 porodica. U kasnijem periodu Crnogorci i stanovnci iz Crmnice selili su se i u druge zemlje: Italiju, Austriju, Rusiju, Dalmaciju, Tursku (Carigrad),
Srbiju, Grku, Francusku, Njemaku, a tokom 19. i 20. vijeka u
Ameriku i Kanadu, a takoe i Australiju. Mnogi Crmniani
napustili su svoja ognjita i to skupo platili. Bilo je onih koji su
se odupirali raznim pritiscima i upornim pokuajima asimilacije
i uspjeli da do dananjeg dana sauvaju svoju nacionalnu svijest,
vjeru, pismo i obiaje.9 Poslije II svjetskog rata vie porodica
iz Crmnice iselilo se u Vojvodinu u mjesto Seki, koje je kasnije dobilo naziv Lovenac. Iseljavanje je u znatnoj mjeri uticalo
na smanjenje broja stanovnika u svim krajevima Crne Gore.
Poznato je da je i Sv. Petar Cetinjski bio nezadovoljan iseljavanjem Crnogoraca. Svojim poslanicama odvraao je ljude da se
ne iseljavaju, da ne vjeruju organizatorima iseljavanja, koji to
rade iz line koristi. Meutim, iseljavanje stanovnitva i dalje je
8 G. Stanojevi, Jedan platni spisak mornara i oficira mletakih oruanih

barki iz 1626, Istorijski zapisi XXIV 1967.

9 V. Gojni, Migracija stanovnika Crmnice kroz vjekove, Monografija

Crmnice (opti dio), Virpazar 2009, str. 75.

www. maticacrnogorska.me

MATICA, zima 2010.

197

Savo Leki

trajalo, ne samo u druge zemlje ve i iz sela u selo. Danas u dijaspori ivi veliki broj Crnogoraca, koji je prvren svojoj matinoj
zemlji Crnoj Gori.
Crmnica je u 16. i 17. vijeku, kao i ostale oblasti u Crnoj Gori,
sticajem nepovoljnih okolnosti, priznavala tursku vlast i plaala
danak. Crna Gora je priznala tursku vlast 1496. godine. Iako je
od 1496. do 1499. bila pod upravom Stefana Crnojevia i bila
zasebna oblast, ipak je bila pod nadzorom Skadarskoga sandakata. Zbog svoje izloenosti prema Skadru Crmnica je bila u
teoj situaciji, pa su njeni stanovnici sve ee izraavali elju
da dou pod vlast Mletake Republike, naroito nakon odlaska
ura Crnojevia u Mletke. Mletake vlasti, znajui za raspoloenje Crmniana da dou pod vlast Mleana, vodile su pregovore sa skadarskim sandakbegom s ciljem da omogui
Crmnianima da priu Mletakoj Republici, ali u tome nijesu
uspjele. Jedno vrijeme postojalo je miljenje da je Crna Gora u
16. i 17. vijeku bila slobodna i nezavisna. Meutim, u radovima
istoriara: Ruvarca, J. Tomia, B. ureva, G. Stanojevia, na
osnovu provjerenih argumenata utvreno je da je u tome periodu Crna Gora priznavala tursku vlast i plaala danak. Po mletako-turskom ugovoru iz 1503. godine Crmnica je ostala pod turskim uticajem. U doba vrste i okrutne vlasti Skenderbega
Crnojevia (1513-1530) Crnogorci su esto bjeali u mletake
krajeve. I prije njegova dolaska na vlast Crmniani su tretirani
kao Vlasi filurdije, Vlasi stoari, koji su plaali porez sultanu i
sandakbegu, bili su i u obavezi da plaaju kazne i globe sandakbegu i da rade na solanama u Grblju. Posrednici izmeu
naroda i turske vlasti nazivali su se muselimi (knezovi). Oni su
sakupljali porez i predavali ga Turcima, a nijesu bili obavezni da
plaaju porez. Pominju se sljedei muselimi u Crmnici: u
Sotoniima Lje Gojin i Radosav Vuksan, u Dupilu Bogdan
Vua, Nikola Stjepanov i Radi Andrijin, u Bukoviku Ivan Vuk
u Tomiima Stjepan Boidarev. Muselimi su bili domai ljudi,
198

MATICA, zima 2010.

www. maticacrnogorska.me

Najstariji pomeni crmnikih naselja

jer se ne pominje ni jedno muslimansko ime. U tome periodu u

Crmnici je bilo i muslimana, o kojima se moe suditi na osnovu
toponima koji se i danas uvaju u Crmnici: iflak Omera i
Asana Maia u Boljeviima, itluk Redepovina i voda Turinnoga u Godinju, Musina glavica u Utrgu, turska graevina
Kalamut u Dupilu, turske graevine u Fukoj Gori kod
Komarna, Hagia kr i Turinova jama u Gluhom Dolu, u
Limljanima Alibegovina i Ademovina, Hasanov grob izmeu
Bukovika i Sotonia i dr. Erdeljanovi navodi da je u Crmnici
bilo domaih spahija. Vujovii i Lekii na Trnovu i Komarnu,
Lalii u Limljanima, Vukosavovii u Sotoniima i onovii u
Brelima. Nije utvreno da li je bilo turskih spahija u Crmnici.
Domae spahije imale su svoja sela i bili su posrednici izmeu
naroda i turske vlasti kod ubiranja poreza. U narodu je sauvano predanje da je Vuko Lastavica iz Sotonia podigao jednu
paru na narod i revoltirani narod ga je gomilom kamenja zatrpao
nasred Komaranskoga polja, a spahija onovi ubijen u
Gluhom Dolu.
Crmniani su se nalazili u najteoj situaciji od svih
Crnogoraca i zbog toga to su bili u graninom pojasu izmeu
Turske i Mletake Republike, iji su suprotni interesi jo vie
pogoravali njihov i onako teak poloaj. Upravo zbog ovakvog
specifinog poloaja istorija Crmnice u ovom periodu je dosta
burna. Turci prave vrlo este i uestale napade na Crmnicu i
preko njene teritorije. Crmniani pruaju otpor Turcima u vie
mahova, ubijaju turske haralije i trae pomo od Mletake
Republike.10 Iako je Crmnica bila u tekom poloaju u 16. i 17.
vijeku, ipak je ouvano njeno teritorijalno jedinstvo, zahvaljujui prirodnim planinskim granicama, uticaju crkve kojoj je
crmniko stanovnitvo bilo naklonjeno, starjeinskom sloju i
srodnosti stanovnitva.

10 M. Ostoji, Iz prolosti Crmnice i Bara, Bar 2006, str. 100 i 101.

www. maticacrnogorska.me

MATICA, zima 2010.

199

Savo Leki

O postojanju turske vlasti u Crmnici najpotpunija dokumenta,

pored radova naznaenih istoriara, predstavljaju turski defteri
iz 16. vijeka, u kojima su popisana sva sela i mahale (broj kua
i batina). To su u stvari bili popisi kua i imovine na koje se plaao porez, ali bez podataka o broju stanovnika. Broj domova i
oruanih ljudi u crmnikim selima bie prikazan u popisu
Solovjeva 1592. i Marijana Bolice 1614. god.
U turskom defteru iz 1521. godine11 naznaena su sela i mahale u Crmnici sa brojem kua i batina, i to:
- Selo Dupilovi: kua 86, batina 28,
- Mahala Bukovik: kua 16, batina 2,
- Gluhi Do mahala Hvalii: kua 6, batina 3,
- Mahala ivoder: kua -, batina 4,
- Selo Orahovo: kua 16, batina 9,
- Mahala Mikovii: kua 5, batina 4,
- Mahala Bastae: kua 10, batina 2,
- Mahala Seleve kue i Zlatar: kua 12, batina -,
- Mahala Kruevica: kua 11, batina 6,
- Mahala Huini: kua 9, batina 2,
- Selo Trnova: kua 23, batina 16,
- Mahala Brljani: kua 11, batina 8,
- Mahala Komarno: kua 22, batina 4,
- Selo Sotonii: kua 50, batina 20,
- Mahala Kmeti: kua 11,
- Selo Breli: kua 48, batina 21,
- Selo Tomii: kua 19, batina 7,
- Selo Optoii: kua 31, batina 10,
- Mahala Kmeti: kua 17,
- Selo Boljevii: kua 30, batina 9,
- Selo Godinje: kua 31, batina 14,
11 Dr B. urev, Defter za crnogorski sandak iz vremena Skender-bega

Crnojevia, Prilozi III-IV, Sarajevo 1952/53, str. 371-4.

200

MATICA, zima 2010.

www. maticacrnogorska.me

Najstariji pomeni crmnikih naselja

- Selo Zabes: kua 4, batina 3,

- Selo Limljani: kua 55, batina 38,
- Selo Karui: kua 46, batina 17,
Svega kua 569, batina 233
Poznato je da Crmniani i ostali Crnogorci nijesu mirno podnosili teror turske vlasti, jer su im injene velike nepravde. U
tome defteru Skenderbeg Crnojevi je dodao i naznaio jedan
broj batina na mrtve due radi veeg iznosa filurije, a takoe
i na raun roaka za odbjegla lica.
U tom defteru u sastav Crmnice ubraja se Vranjinski manastir,
jer je u Crmnici imao poede, a teritorijalno joj nije pripadao, a
ubrojan je i manastir Kom, koji nije imao poede u toj oblasti.
Prikazan je i ribolov Crnojevia (Ponari, Bunar itd). Na takve
postupke Skender-bega Crmniani i drugi Crnogorci alili su se
sultanu, pa je po njihovom zahtjevu napravljen novi defter
1523. godine.
U defteru iz 1523. godine12 naznaena su sljedea sela i mahale:
- Selo Karu: kua 32, punih batina 1, praznih 12,
- Selo Dupilo: kua 69,
- Mahala Bukovik: kua 30, punih batina 5, praznih 6,
- Mahala Hvalii: kua 6, punih batina 3,
- Njiva Gluhi Do: dukata 30,
- Njiva ivoder: punih batina 4,
- Selo Sotonii: kua 50, punih batina 5, praznih 14,
- Selo Orahovo: kua 12, punih batina 5, polubatina 1,
- Mahala Mikovii: kua 5, punih batina 2, praznih 2,
- Mahala Bastae: kua 7, punih batina -, praznih 2,
- Mahala Bratene: kua 14, punih i praznih batina nema,
- Mahala Seleve kue i Zlatar: kua 12, batina nema,
- Mahala Kruevica: kua 11, batina nema,
- Mahala Huinii (Hvainii): kua 9, batina nema,
12 B. urev, Defteri za Crnogorski sandak, 1952/53, str. 396-398.
www. maticacrnogorska.me

MATICA, zima 2010.

201

Savo Leki

- Selo Breli: kua 12, punih batina -, praznih 4,

- Selo Trnovo: kua 22, punih batina 3, praznih 2,
- Mahala Brljani: kua 12, punih batina -, praznih 3,
- Mahala Komarno: kua 18, punih batina 1, praznih 22,
- Selo Optoii: kua 37, punih batina 4, praznih 4,
- Selo Tomii: kua 19, punih batina 2, praznih -,
- Selo Limjani: kua 37, punih batina 10, praznih 1,
- Selo Boljevii: kua 33, punih batina 3, praznih 3,
- Selo Zabes: kua 3, punih batina 1, praznih -,
- Selo Godinje: kua 27, punih batina 2, praznih 1.
Po tome defteru ukupno je bilo 505 kua, 59 punih i 79 praznih
batina, s kojih je sultanov prihod bio vei od sandakbegova prihoda. Poznato je da su seljacima bile ostale i izvjesne feudalne
obaveze prema crkvi i sandakbegu, ali su te obaveze postepeno
jenjavale. U to vrijeme nije postojala ni jednakost meu stanovnitvom, to se ogleda, kako istie urev, u tome to su postojali
muselimi (knezovi) ije su kue i batina bile osloboene svih
poreza i dabina. urev navodi da u tome defteru stoji da su
nevjernici iz sela u nahiji Crnici koja su blizu jezera davali sandakbegu jednu svotu novca za lov velike ribe.13 Ribu su prodavali na turskim trgovima u Podgorici, Rijeci, Viru i Baru.
Stanovnitvo Crne Gore bilo je u 16. vijeku u istom poloaju
pod turskom vlau, to se vidi iz deftera datiranih 1526, 1536.
i 1570. godine. U defteru za Dukainski sandak iz 1570. godine14 naznaena su ova sela i mahale u Crmnici:
- Selo Karu: kua 40, batina 5,
- Selo Dupilo: kua 41, batina 1,
- Selo Bukovik: kua 22,
- Selo Hvalii: kua 12,
- ivoder: batina 4,
13 B. urev, Defteri za Crnogorski sandak, Prilozi II, str. 49 i 50.
14 B. urev, Neobjavljeni defter za Dukainski sandak od 1570. godine.

202

MATICA, zima 2010.

www. maticacrnogorska.me

Najstariji pomeni crmnikih naselja

- Njiva Gluhi Do: kua 34,

- Selo Sotonii: kua 50, batina 2,
- Selo Orahova: kua 5, batina 4,
- Mahala Poljani: kua 4, batina 2,
- Mahala Mikovii: kua 6, batina 2,
- Mahala Bastae: kua 5, batina 2,
- Mahala Braene: kua 9, batina 2,
- Mahala Seleve kue i Zlatar: kua 8, batina 2,
- Mahala Kruevica: kua 6, batina -,
- Mahala Kuanovi: kua 8, batina 2,
- Selo Breli: kua 40, batina 4,
- Selo Trnovo: kua 17, batina 5,
- Selo Brljani: kua 7, batina 5,
- Selo Komarno: kua 15, batina 4,
- Selo Optoii: kua 60, batina 2,
- Selo Tomii: kua 18, batina 4,
- Selo Limljani: kua 47, batina 4,
- Selo Boljevii: kua 34, batina 2,
- Selo Zabes: kua 5, batina -,
- Selo Godinje: kua 27, batina 2.
Prema tome defteru Crmnica je imala 540 kua i 60 batina.
Nazivi mahala u navedenim defterima (Bastae, Seleve kue,
Kmeti, Poljano, Zlatar, Huini) danas se ne pominju, niti je
poznato na kojim mjestima su se nalazile.
Na osnovu popisa iz 1592. godine15 Crmnica je imala est
kneina (plemena) sa 347 domova, i to: Ovtoii 38 domova,
Breli i Tomii 51, Gluhi Do 45, Limljani 42, Boljevii 42, Sotonii 58, Dupilo 30 i Orahovo 42 doma. Krajem 16. i poetkom
17. vijeka kneine u Crmnici jaaju i stabilizuju se, pa kneina
u Dupilu ima neke elemente plemenske organizacije.
15 Solovjev, Popis crnogorskih plemena iz 1592., Spomenik LXXVIII, str. 7.
www. maticacrnogorska.me

MATICA, zima 2010.

203

Savo Leki

Prema popisu iz 1614. godine16 Crmnica je imala 25 sela, ali

je naznaeno samo 19, sa 723 doma, raunajui sela Trnovo,
Komarno i Zabes koja su bila upisana u sastav Ljubotinja.
Meutim, kotorski providur Marijan Bolica ta sela je upisao u
sastav Crmnice i ona su imala vei broj kua i oruanih ljudi. U
tome popisu dati su ovi podaci:
- Grabovljani: 60 kua i 130 oruanih ljudi, pod upravom
Vuka Danulova,
- Ovtoii: 37 kua i 95 oruanih ljudi pod upravom Dapca
Nikolina,
- Utrg: 45 kua i 100 oruanih ljudi pod upravom Nika Dabova,
- Tomii: 40 kua i 88 oruanih ljudi pod upravom Vukmana
Lukina,
- Breli: 51 kuu i 130 oruanih ljudi pod upravom Stijepa
Stanova,
- Bukovik: 30 kua i 90 oruanih ljudi pod upravom Vuka
Miljova,
- Gluhi Do: 36 kua i 90 oruanih ljudi pod upravom Nika
Vuletina,
- Limljani : 40 kua i 100 oruanih ljudi pod upravom Lala
Vuetina,
- Karui: 38 kua i 90 oruanih ljudi pod upravom Dapca
Vuletina,
- Boljevii: 31 kuu i 80 oruanih ljudi pod upravom Marka
Donalova,
- Sotonii: 43 kue i 94 oruanih ljudi pod upravom Rada
Grepjeva,
- Brijege: 30 kua i 70 oruanih ljudi pod upravom Vuia
Nikova,
- Dupilo: 42 kue i 100 oruanih ljudi pod upravom ura
Dapeva,
- Orahovo: 50 kua i 110 oruanih ljudi pod upravom Vulatka
Bojova,
16 S. Ljubi, Marijana Bolice Kotoranina Opis Sandakata skadarskog iz

godine 1614., Starine XII, Zagreb 1880, str. 170-171.

204

MATICA, zima 2010.

www. maticacrnogorska.me

Najstariji pomeni crmnikih naselja

- Zabes: 28 kua i 60 oruanih ljudi pod upravom ura Nikova,

- Godinje: 25 kua i 56 oruanih ljudi pod upravom Nika
Rajcova,
- Trnovo: 40 kua i 100 oruanih ljudi pod upravom
Vukoslavca Radonjina,
- Badglavi: 20 kua i 70 oruanih ljudi pod upravom Dacivo
Debeci,
- Komarno: 27 kua i 60 oruanih ljudi pod upravom Vula
Tomaeva.
Ukupno: 723 kue i 1.713 oruanih ljudi.
U tome popisu dat je uveani broj naoruanih ljudi u Crmnici,
vjerovatno s ciljem da se mletakim vlastima, kojima je u tome
periodu Crmnica bila naklonjena, prikae mo hrianskih vojnika za borbu protiv Turaka. U toku Kandijskoga i Morejskoga
rata Crmniani su pruali pomo Mleanima u borbi protiv
Turaka, posebno u toku napada na Bar, kad je uestvovalo hiljadu Crmniana 1649. godine. Crmniani su u Kandijskom ratu
bili izloeni estim turskim napadima. To je izazvalo njihov oaj
i ozlijeenost. Crmniki glavari su 1. septembra 1659. godine
molili mletake vlasti da prue utoite njihovim plemenicima...
Velika strepnja Crmniana od turske opasnosti bila je ... sasvim
opravdana.17 Crmniani su polagali nadu u Mletaku
Republiku da e im izai u susret i omoguiti da jedan dio itelja prijee na njihovu teritoriju u Primorju. Meutim, data obeanja mletakih vlasti veinom nijesu ostvarivana. Godine
1649. Crmniani su odluili da u odgovarajuoj situaciji priu
Mleanima (meu 10 kneeva iz Crne Gore koji su pregovarali
s Mleanima pet je bilo iz Crmnice).
Na osnovu provjerene istorijske grae i analizirane dokumentacije sa sigurnou se moe utvrditi da je Crmnica u 16. i 17.
vijeku a i kasnije bila u veoma tekoj situaciji. Na tome prostoru sukobljavali su se interesi Turske i Mletake Republike, a u
17 Dr Z. Foli, Kroz istoriju Crmnice (Monografija Crmnice opti dio),

Virpazar 2009, str. 104.

www. maticacrnogorska.me

MATICA, zima 2010.

205

kasnijem periodu i Austrije i Francuske. Izbijali su esti granini sukobi i javljale se ekonomske nedae, ali je i u takvim uslovima, zahvaljujui hrabrosti i odvanosti ljudi i dosljednom
potovanju svoje pravoslavne vjere, Crmnica ouvala svoje teritorijalno jedinstvo. Poznato je da su se Crmniani, i u doba najvee turske dominacije i eksploatisanja prirodnih bogatstava te
oblasti, suprotstavljali turskim agama i begovima i odbijali da
plaaju hara, a jedan broj je prelazio na teritoriju pod uticajem
Mletake Republike i s njima se borio protiv Turaka.

Literatura:
- Jovan Vukmanovi, Crmnica, Beograd 1988.
- B. urev, Defteri za Crnogorski sandak iz vremena Skenderbega Crnojevia, Sarajevo 1952/53.
- J. Erdeljanovi, Stara Crna Gora, Beograd 1926.
- . Ljubi, Marijana Bolice Kotoranina Opis Sandaka skadarskog
iz godine 1614., Starine XII, Zagreb 1880.
- R. T. Plamenac, Memoari, Istorijski institut Titograd, fascikla 84.
- G. Stanojevi, Iz istorije Crne Gore u 16. i 17. vijeka, Istorijski
zapisi, knjiga IX, Titograd 1959.
- A. Jovievi, Rijeka nahija u Crnoj Gori, Naselja XI, Beograd 1926.
- Solovjev, Popis crnogorskih plemena iz 1592. godine, LXXVIII,
Beograd 1935.
- P. Rovinski, Crna Gora u prolosti i sadanjosti, tom IV, Cetinje
1994.
- V. Boljevi-Vulekovi, Crmniko pleme Boljevii u prolosti Crne
Gore, Podgorica 1995.
- M. Ostoji, Iz prolosti Crmnice i Bara, Bar 2006.
- S. Leki, kole u Crmnici 1832-2002, Bar 2002.
- V. Gojni, Migracija stanovnika Crmnice kroz vjekove,
Monografija Crmnice opti dio, Virpazar 2009.
- Dr Z. Foli, Kroz istoriju Crmnice, Monografija Crmnice opti
dio, Virpazar 2009.
- Dokumentacija Dravnog arhiva Crne Gore i Arhiva u Baru.
206

MATICA, zima 2010.

www. maticacrnogorska.me