‘Tigu ludn Triét hoc Dic diém triét hoc Phat gido An D6 cé dai
DAC DIEM TRIET HOC PHAT GIAO AN DO CO DAL
An BO 1 mot
‘Néu goi Phurong déng la chiée ndi cia vin minh nan logi
trong nhiing trung tam van hoa va triét hoe ¢6 xua, rye 10, phong phi nhat cia
nén van minh dy - né ¢6 mot vj tri quan trong trong lich sir tr tong cia Chau A,
Gidng nhw triét hge Trung Quée, triét hoe An Dé ra doi sém va chita dung nhiéu.
tur tung siu sie v8 thé gi, trong dé c6 vin dé pham tri triét hoe
6 thé néi, trong divi séng tinh thin ciia ngudi An DO, ben canh tn gido,
{rit hoc c6 mot vai trd kh quan trong. Chinh vi sur gin gi dé ma triét hoc An
BO gin lidn véi cde tén gido, Bing nhw i nhén xét ctia Radhakrishnan:"Triét
hige An B§ mang dugm mau sée chi nghia duy link, chiah chi nehta duy link di
cho An B§ kha ning chéng Iai céc cuge chién tranh ca thi trong gife ngoai. Hét
ngudi Hy Lap, ngudi Mong C6, dén ngudi Phap, ngudi Anh da muén tan pha va
hhuy digt nén van minh eta dit nude nay, nhung ngudi din An DO vin ngdng cao
dau. Trong sudt qué trinh lich sir cua minh, dét nude An DO tén tai vi mot muc
di
tranh cho chan Ij vi chéng lgi moi sai Him... Lich sit tr uring An B6
da va dang minh chimng vé nhimg cude kiém tim v6 tin eta tri tug trong qué Khir,
hhign tai va tuong Iai"
M6t trong nhiing diém sing cia tw tudng triét hoc An D6 cd dai dé la su
xudt hign Dao Phat, sau nay duge tn gido hod nhung dao Phat la mot t6n giéo
Phat, day la mot phuong phap gido hoa con ngudi, mot phuong phép tu dong
day cho con ngudsi mot triét ly séng, mot cude séng c6 dgo ly, e6 ly tuéng cao cd
va d
lang vj tha. Chinh vi vay ma ngiy nay Phat gio vin tn tai vi ngiy cing
phat trién tén thé gigi
Sau day, ching ta cing tim hiéu nhiing dic diém triét hoc Phat giéo An D6
6 dai, nhung trudc hét ta cing diém qua mét d6i dong vé dic diem triét hoe An
DO c6 dai
An BO cd dai 1a mot ving dit thude Nam Chau A véi dic diém khi hau, dat
dai da dang va kl
ic nghigt cing sy én ngit cia vong cung diy Hy-Ma-Lap-Son
kéo dai trén hai ngan km, Day la yéu t6 dia ly c6 anh huong nhat dinh t6i qué
trinh hinh thanh van hod, t6n gido va tu tuong triét hoc cita nguoi An D6 06 dai.
Tuy nhién nhan t6 c6 anh huréng kin nha t6i qua trinh dé la nhan +8 kinh xa
‘Tran Thi Bich Thao - CH2009CNMT. 1‘Tigu ludn Triét hoc Dic diém triét hoc Phat gido An D6 cé dai
hdi, trong dé dae biét 14 su tn tai tir rt sm va kéo dai cla két clu kinh 18 xa
di theo mé hinh die bigt mi Cac Mac goi la “Cong x ndng thon”. Trong két
cau nay, ché 46 quéc hitu vé rugng dat duge cdc nha kinh té dién hinh 1a chi
nghia Mac coi la “chiée chia khoa” dé hiéu toan b6 lich str An DO ¢6 dai. Chinh
trong mé hinh nay da lam phat sink chi yéu khéng phii la sy phin chia d6
khang giai cdp gitta chi n6 va n6 1é nhur & Hy Lap 6 dai, ma la sur phan bigt hét
sire khiie nghigt va giai ding cua bin ding cp lin trong xa hdi: Tang ni, qui t6c,
binh dan tw do va tign nd (n6 1). Thém vao dé ngudi An D6 6 dai da tich lug
duge nhiing tri thite rét phong phi vé ede linh vyc todn hoe thién vin, lich phép
néng nghigp v.v... Tat cf nhting yéu #8 ty nhién, kinh té, chink trj va tri thite n6i
trén da hop thanh co sé hign thyc cho sy phat trién nhiing tw tuémg triét hoc — tn
gido An Dé c6 dai.
Triét hoc An D6 c6 dai chia lim hai giai doan
Giai dogn thir nhat: (Tir gitta thién nién ky III tr.CN dén khoang gitta thién
nign ky Il tr.CN). Day 1a giai dogn thuéng duge goi 1a “Nén van hod Harappa”
(hay nén van minh sng An) ~ Khai diu ciia nén van hod An DO, ma cho ti nay
ngudi ta con bidt qua it
Jau thé ky XX.
Giai dogn thir hai: (Tip ndi giai dogn thir nhat ti thé ky thir VII tr.CN),
iy li thoi ky c6 sy thém nhép cia ngudi Arya (géc An- Au) vio khu vye cia
ngudi Dravida (ngudi ban dia). Bay la sir kign quan trong vé lich sir, dénh du su
16 ngoai nhimng tu ligu khdo o6 hoc vao nhiing thap ky
hoa tron gitta hai nén vin hod -tin nguimg ciia hai chiing tc khéc nhau, Chinh
qa trinh nay da kim xuat hign m6t nén vin hod méi cia ngudi An BS:
hod Veda.
Giai dogn thir ba: Trong khodng 5 — 6 thé ky (Tir thé ky thir VIN ti
thé ky I tr.CN) day 1a thai ky An BO cd dai c6 nhimg bién dong lin ca vé kinh 1,
chinh tr, x@ hoi va tr tung, efing la thoi ky hinh thanh ede teudmg phdi triét hoe
~ tn gifo lin, BS 1a 9 hg théng tur tedng Ién, due chia kim hai phdi: chink
théng va khong chinh théng. Thude phdi chinh théng c6 Samkhuy, Mimasa,
Védanta. Yoga, Nyaya va Vastsike. Thuge phéi khéng chinh théng ¢6 Jaina,
Lokayata vi Phat gido (Buddha),
Triét hoc An Dé 6 nhigu nét dic tht vé tur twong. So véi cae nén trist hoc
6 dai khée, nén triét hoe An D6 biéu hign ra li mot nén triét hoe chiu anh huong
‘Tran Thi Bich Thao - CH2009CNMT. 2‘Tigu ludn Triét hoc Dic diém triét hoc Phat gido An D6 cé dai
én ciia nhitng tw tuing ton gido. Trittruimg phdi Lokayata, ede trudmg phai cdn
lai déu co sy théng nhat gita te tuGng tiét hoc va nhing tw tuéng tn gido. Ngay
ca hai trang phai: Jaina va Phat gido, tuy tuyén 66 doan tuyét véi truyén théng
vain ha Véda(trayn théng ton gio) nhimg trong thye 16 n6 vin Khong thé wut
qua truyén thing 4
“huréng noi” ma khong ph
Cang bai vay, xu huding chi giai va thye hanb nhiing vin dé nhan sinh quan dug
Tuy nhiégn tinh t6n gido cua An D6 c6 dai c6 xu hudng
“hudng ngogi” nhw nhiéu ton gido phuong Tay.
26¢ d6 tm Linh t6n gido nhim dat t6i st “gidi thoat” 1a xu hung tri cua nhigu
age thnyét triét hc — t6n gifo An BO of dai.
8 chi la nhimg nét djc tht cta tr tog triét hoe An BY 68 dai trong tong
quan so sinh véi cée nén triét hoc o8 dai khac, ci lim nén thign huéng riéng cia
Con vé noi dung tw tuéng, nén triét hoe An D6 cing gidng nhur nhieu
hoe ¢6 dai khac, n6 da dat ra va gidi quyét nhigu vin dé vé triét hoe: Ban thé
Juan, nha thite tua v.v...
Ching ta di xét nhtmg die diém triét hoc co ban cua trudng phai Phat gio,
Phat gido 18 mOt trudmg phi triét hoc — tn gido dién hinh cua nén tur twimg dn
D6 c6 dai va c6 nhiéu anh hung rong rai, lau dai tren pham vi thé gidi. Neay
nay véi tr cach la m6t tn gido, Phat gido la m6t trong ba t6n gido kin nha trén
thé gidi. Newai sing lap Phat ido 1a Thich Bat - Ba, vio khoding thé ky thir V
tr CN. Sau nay Ong durge t6n xumg véi nhigu danh higu khée nhau: Nhwe Lai,
Ph§t Té, Dire Thé Ton ... nhung khd phd bién 1a “Thich Ca Mu ni” (Sakyamuni
—nghia la “be hién gia dong Sakya”). Sau Sakyamuni mot vai thé ky, Phat gido
duge phan chia thanh tong phai ln la tiéu thita gido va dai thira gido (nghia lied
xe nha" va “cB xe lim"). Tidu tha gido phat trién vé phia Nam An D6
ba sang X
phat trién manh & Bic An D9, truyén bé vio Tay Tang, Tring Hoa, Nhat Ban,
Bic Vigt Nam ... Kinh dién cita Phat gio ebm: Kin — Luat ~ Luan (goi la “Tam
tang” — tire “ba kho kinh dién”). Ma vé mat triét hoc thi quan trong nat la “kinh”
va “wan”,
nea, Philippin, Lao, Campuchia, Nam Vigt Nam ... Dai thita gio
Nhimg tr trong trét hoe eg ban cia Phit giéo An BO c8 dai gém nhimg
Gn sau:
Thir nhat: Thé gidi quan Phat gido la m@t thé gidi quan 6 tinh duy vat va
vO than, ding thai ¢6 chira dung nhiéu yéu t bign chimg sau sic.
‘Tran Thi Bich Thao - CH2009CNMT. 3‘Tigu ludn Triét hoc Dic diém triét hoc Phat gido An D6 cé dai
Tinh duy vat va v6 than thé hign ro nét nhat & quan niém vé tinh ty than
sinh thanh, bién di ciia van vat, khong do su chi phéi quyét dinh ciia mot lye
Iugng than linh hay thugng dé tdi cao nao, Trai Iai van vat déu tudn theo tinh tat
dinh va pho bién cua lugt nhan — qua, Diéu nay duge quan trigt trong vige ly giai
hing vin dé cia cuge séng nhan sinh nhu: Hanh phitc, dau khd, gidu nghéo, the,
yeu
Tinh bign ching su sic cia triét hoc Phat gido dac biét thé hign r3 qua vige
Juan chimg vé tinh chit “v6 nga” va “v6 thudmg” cua van vat:
Pham tri “vO agi” bao ham fr trong cho ring, ven vét trong vil try vén
khéng cé tinh thing hing n6 chi la sy “gid hop” do sy hOi di nhin duyén nén
thinh ra “c6" (t8n tai), V6 ngd tte la khong 6 cai ta, Thyc ra lam gi cing c6 edi
ta trudng t6n, vinh citu vi cdi ta né bién d6i khong nging, bién chuyén timg phat,
timg gid. Mot céu hdi duroe dat ra vay cdi ta 6 gidy phit ndo 1a cdi ta chan thye,
cai ta bat bién? Cai ta ma Phat noi trong thuyét v6 nga gom co hai phan:
Ci ta sinh tire than,
Ci ta tim Ite tam
Theo kinh Trung Quéc Ahim, cdi ta sinh Iy chi la két hgp ca bén yéu 16
Sn dai li
ja dai la edi dac cing nhw t6c, rang, méng chan, méng tay, da ,thit, cdc ca,
xuong, tiy, tim gan, thén,..
cia
ia , thuy, hoa , phong,
Thay dai la nhimg chat long nhur mat 6 trong gan, méu, md hoi, bach huyét,
nude mat,...
Hoa dai la nhimg rung déng cita co thé nhu hoi tha, chat hoi @ trong da day,
\Nhimng thir dé khéng phai 18 ta, ta khong phai la nung thir dé, nhimg thet
6 khong thuge vé ta.
Cai ma ta goi lt edi ta sinh ly chi la mt khong khong gian gigi han bai su
két hop cita da thit, cling nbw céi ma ta goi li tip Iéu chi Khoding khong gian gigi
han bai g9, tranh, bin 48 trat vach ma théi
Tir dai (dia, thuy, hoa, phong) néu trén thodng la cia ngoai canh, thodng 1a
cita ta, Vay thye sy né li ciia ai ? Va lai khi bin yéu 6
ay roi nhau tro ve thé
cita né thi khong c6 gi 6 lai dé e6 thé goi la cdi ta duge nita. Cho nén cdi ma ra
20% li cdi ta sinh ly chi la mot gid tong, mot nhat hop sinh ly ma thoi.
‘Tran Thi Bich Thao - CH2009CNMT. 4