Mr Velibor Domi

Srpska pravoslavna crkva

UDK: 271.222 (497.11) 726: 929 18/19
Primljeno: 6. januar 2010.
Struni lanak
NAIN IZBORA SRPSKIH MITROPOLITA I PATRIJARAHA U XIX I XX VEKU
Kroz istoriju Srpske Crkve primenjivano je vie naina izbora crkvenog poglavara.
Modeli koji su primenjivani zavisili su kako od kanonskih pravila tako i od odnosa izmeu
svetovne i duhovne vlasti. U istoriji moderne srpske dravnosti primenjivano je vie sistema
odnosa izmeu svetovne i duhovne vlasti. Oni su u znaajnoj meri uticali na pitanje modela
izbora srpskog crkvenog poglavara. Za vreme Knjaevine i Kraljevine Srbije je primenjivan
sistem dravne crkve tako da su, shodno odredbama zakonodavstva o dravnoj crkvi, vladari
imali presudnu ulogu prilikom izbora srpskih mitropolita. Za vreme Kraljevine SHS/Jugoslavije
je primenjen sistem priznatih crkava i verskih zajednica, ali je monarh zadrao znaajan uticaj
na pitanje izbora crkvenog poglavara. Sa pravom se postavlja pitanje opravdanosti takvih
uticaja u modernoj dravnosti. Sistem odvojenosti crkava i verskih zajednica od drave je
primenjen nakon Drugog svetskog rata i, kroz razliite modalitete, traje sve do danas. Po tom
sistemu svetovna vlast nije imala zakonsku mogunost da utie na izbor i proglaenje srpskog
patrijarha, kao i na druga pitanja koja se tiu unutranje crkvene autonomije. Ustav SPC je od
1931. do danas pretrpeo vie izmena. Jedna od njih tie se uvoenja sistema izbora patrijarha
rebom izmeu trojice kandidata izabranih na Izbornom saboru arhijereja tajnim glasanjem i
apsolutnom veinom. Vaei nain izbora patrijarha u Ustavu SPC na najbolji mogui nain titi
unutranju crkvenu autonomiju.
Kljune rei: izbor, crkveno zakonodavstvo, mitropolit, patrijarh, reb
Iz istorije nae pomesne Crkve uoavamo vie naina izbora duhovnog poglavara
Srpskoga naroda. Valja se prisetiti naina izbora Svetoga Save, prvog Arhiepiskopa Srpskih i
Primorskih Zemalja, 1219. godine, ali i injenice da je Svetog Arsenija Sremca, naslednika
Svetoga Save, lino izabrao Sveti Sava. Od Cara Duana i uzdizanja Arhiepiskopije u rang
Patrijarije u izboru patrijarha su posebno mesto, pored vladara, imali i crkveno-narodni sabori.
Od poetka moderne dravnosti Srbije i dobijanja crkvene autonomije 1831. godine do
danas primenjivano je vie naina izbora srpskog crkvenog poglavara.
Knjaz Milo Obrenovi se mnogo vie i kompleksnije od Karaora meao u crkvene
poslove. U prvim danima njegove vlasti davao je ili oduzimao parohije, reavao brane sporove
i to po svome nahoenju, postavljao namesnike po manastirima, premetao kaluere, manastire
pretvarao u crkve.[1]
Nakon to je 1816. godine Mele(n)tije (Niki) izabran za Episkopa abakog i Uikog
(to predstavlja jedan veoma vaan dogaaj u istoriji nae Crkve s obzirom da je on nakon
drugog osmanskog ukidanja Peke Patrijarije 1766. godine bio prvi Srbin koji je izabran za
episkopa u osloboenoj Srbiji), Knjaz Milo je doneo Uredbu o svetenstvu koju je i Mitropolit
Mele(n)tije potpisao 18. februara 1816. godine. Uredbom su propisani iznosi koje su episkopi i

svetenosluitelji imali pravo da uzimaju od naroda na ime izvrenih obreda.[2] Oevidno je da su

crkveni poslenici, bliski Knjazu Milou, imali udela u sastavljanju ove uredbe, ali je odluujuu
re imao knjaz s obzirom da je uredbi, snagom svog autoriteta, davao pravnu snagu.
Arhipastirstvo Mitropolita Mele(n)tija je trajalo vrlo kratko. Osumnjien da je radio o
glavi Knjaza Miloa, knjaz je naredio Marku titarcu da ubije Mele(n)tija, to je ovaj i uinio 16.
juna 1816. godine.[3]
Knjaz Milo je u Kragujevcu 13. i 14. decembra 1822. godine sazvao skuptinu na koju
je, pored kmetova i drugih uglednih ljudi, pozvao i veliki broj svetenika i kaluera. Skuptina je
donela odluku o visini vladianskih prihoda i nainu prikupljanja istih, zabranivi vladiinim
ljudima da oni to na svoju ruku vre.[4] Formiran je i Sveteniki sud kome je stavljeno u
dunost da sudi po pravilima iz Krmije (Zakonopravila) Svetoga Save. I to je bio jedan vid
ograniavanja vlasti i prava beogradskog mitropolita - Grka, ali i podrka srpskom narodnom
svetenstvu. Navedene odluke su izazvale veliki revolt beogradskog mitropolita pa je Knjaz
Milo u martu i maju 1823. godine ponovo sazvao skuptinu koja potvrdila svoje odluke iz
decembra 1822. godine.[5]
Sultanskim hatierifom od 15. avgusta 1830. godine Srbima je, pored ostalog, prvim
lanom priznato pravo na slobodu veroispovesti u srpskim crkvama, dok je lanom 14. narodu
priznato pravo da bira svoje mitropolite i episkope, koje e posveivati carigradski patrijarh, to
je praktino znailo i priznavanje prava na crkvenu autonomiju. To je za posledicu imalo
oslobaanje od duhovnog uticaja fanariotskih vladika iz Carigrada. Saglasno tome, Mele(n)tije
(Pavlovi) je izabran za Mitropolita Srbije te je 18. avgusta 1831. godine hirotonisan za episkopa
u Carigradu. Narednog dana, za episkopa je hirotonisan Nikifor (Maksimovi), koji je izabran za
Episkopa Uikog. Njih dvojica su, nakon povratka iz Carigrada, za Episkopa poarevakog
hirotonisali Gerasima (orevia). Time je, nakon tolikih vekova, stvoren kanonski uslov za
punu unutranju crkvenu autonomiju i konstituisanje episkopskog sabora Pravoslavne Crkve u
Knjaevini Srbiji. Na taj nain je otvorena mogunost rada na punom obnovljenju unutranje
crkvene organizacije.
Hatierif od 1833. godine nije propisivao poloaj Pravoslavne Crkve u Knjaevini Srbiji.
Sretenjski ustav od 1835. godine je sadrao prve norme o poloaju Pravoslavne Crkve u
Knjaevini Srbiji. Deveta glava Sretenjskog ustava sa naslovom o Crkvi naelno je regulisala
ustavni poloaj Pravoslavne Crkve u Knjaevini Srbiji. Odredbom lana 92. je propisano da je u
pravoslavnoj vostonoj Srpskoj Crkvi jedan mitropolit Srpski te da arhijereja moe biti onoliko
koliko bude po mnoestvu naroda nuno. Dakle, preko dravnih vlasti je tiena autonomija
Srpske Crkve i otklanjana mogunost eventualnog postavaljenja nesrpskog mitropolita to je
Hatierifom od 1830. godine bilo potvreno.
U prvom srpskom dravnom zakonu o crkvenim vlastima, u nauci poznatom pod
nazivomNaertanije o duhovnoj vlasti u Srbiji od 1836. godine, koji je proglasio Knjaz Milo,
nalazimo prve zakonske norme o izboru srpskog crkvenog poglavara. S obzirom da je ve od tog
vremena Pravoslavlje sutinski predstavljalo dravnu veru, u stavu 3. lana 30. Naertanija je
propisano da Arhiepiskopa i Mitropolita naimenuje Knjaz, izabravi na to zvanije najdostojnijeg
izmeu Episkopa.
U Ustrojeniju duhovne vlasti Knjaevstva Srpskog od 1847. godine nema eksplicitne
odredbe o izboru mitropolita kao duhovnog poglavara Srbije. U pogledu kanonskih reenja, re
je o neuporedivo boljem zakonskom reenju od Naertanija s obzirom da je doneto za vreme
vladavine Knjaza Aleksandra Karaorevia.

Knez Mihailo Obrenovi je 1862. godine proglasio Zakon o crkvenim vlastima

pravoslavne vere i to je trei srpski dravni zakon o dravnoj pravoslavnoj veri. Ni u ovom
zakonu nema eksplicitne odredbe o izboru Arhiepiskopa Beogradskog i Mitropolita Srpskog.
lanom 94. je propisano da Arhijerejski Sabor obtim dogovorom bira episkopa i svoj izbor
predlae knjazu na odobrenje, pa tek poem knjaz izbor odobri, sabor posle iazbranoga crkveno
posveuje. Analogijom se dolazi do zakljuka da je na isti nain vren i izbor Arhiepiskopa i
Mitropolita Beogradskog. Ne treba zaboravljati da je Kralj Milan Obrenovi 1882. godine, dakle
u vreme vaenja ovog zakona, mimo kanonskih i zakonskih normi svrgao Mitropolita Mihaila
Jovanovia i uveo nekanonsku jerarhiju koja je u Srbiji delovala sve do 1890. godine i povratka
izgnanog Mitropolita Mihaila na njegovu mitropolitsku katedru.
U Zakonu o crkvenim vlastima Istono-Pravoslavne Crkve od 1890. godine propisano je
da se Arhiepiskop Beogradski i Mitropolit Srbije bira izmeu srpskih eparhijskih episkopa. Nu
moe biti izabran i izmeu episkopa u pensiji, koji nisu pod kanonskom zabranom[6]. Ni u ovom
zakonu nema eksplicitne odredbe o nainu izbora crkvenog poglavara. S obzirom da je kralj
imao presudnu ulogu prilikom izbora episkopa predloenih od strane arhiepiskopa[7] lako se
zakljuuje da je istu ulogu imao i prilikom izbora crkvenog poglavara.
Uticaj svetovnih vlasti na mnoga unutranja crkvena pitanja toga vremena delom je
razumljiv zbog toga to je Pravoslavlje predstavljalo dravnu veru. To je podrazumevalo brojne i
kompleksne obaveze dravne vlasti u tom pogledu. Meutim, ne treba gubiti iz vida injenicu da
su moderna dravnost i ustavnost Srbije oznaile odbacivanje mistine i prihvatanje sekularne
teorije o poreklu dravne vlasti. Principijelno posmatrano, svetovnoj vlasti iz tog razloga ni tada
nije pripadalo pravo na meanje u unutranja crkvena pitanja.
U HH veku, nakon obnovljenja od Turaka po drugi put ugaene Peke Patrijarije,
izabrano je est srpskih patrijaraha Dimitrije (Pavlovi), Varnava (Rosi), Gavrilo (Doi),
Vikentije (Prodanov), German (ori) i Pavle (Stojevi). Prva trojica su izabrana u vreme
Kraljevine SHS/Jugoslavije, dvojica za vreme jednopartijskog komunistikog sistema (Vikentije
i German), a jedan (Pavle) na poetku uspostavljanja viepartijskog sistema u komunistikoj
Jugoslaviji. Vreme njihovog arhipastirstvovanja je bilo razliito i bremenito, praeno jednim
svetskim i dva graanska rata, kao i razliitim vrstama potresa, tranzicija i drutvenih promena
na globalnom i unutranjem planu.
U Kraljevini SHS/Jugoslaviji je, upravo zbog postojanja razliitih veroispovesti u
granicama nove drave, odbaen ustavno-pravni sistem dravne vere i primenjen ustavno-pravni
sistem priznatih crkava i verskih zajednica. Takav ustavni sistem je razraen i primenjen kroz
posebne zakone, koji su od strane dravne vlasti donoeni za svaku crkvu i versku zajednicu
posebno (osim za Rimokatoliku crkvu iji prelati nisu pristajali da se pravni poloaj njihove
crkve rei zakonom, kao i ostalima, nego papskim ugovorom (konkordatom) sa dravom, mimo
ostalih crkava i verskih zajednica).
U periodu do 1921. godine i donoenja Vidovdanskog ustava, Kralj Aleksandar je, na
predlog srpskih jeraraha, proglasio vie uredaba koje su se ticale unutranjeg organizacionog
ustrojstva SPC. Nema sumnje da je re o unutarcrkvenim pravnim aktima koji su pripremali
arhijereji, ali je i dravna vlast u tome imala izvesnog udela. Re je o Uredbi od 28. avgusta
1919. godine o ustrojstvu Sredinjeg Arhijerejskog Sabora[8], Privremenoj uredbi od 24. oktobra
1920. godine o Srpskoj Patrijariji[9] i Uredbi od 24. decembra 1920. godine o Svetom
Arhijerejskom Saboru i Svetom Arhijerejskom Sinodu SPC.[10]Od posebnog je znaaja Uredba o
izboru Prvog Srpskog Patrijarha Uspostavljene Srpske Patrijarije od 23. oktobra 1920.

godine.[11] Za prvog Patrijarha obnovljene Patrijarije, na osnovu tog pravnog akta, izabran je
Arhiepiskop Beogradski i Mitropolit Srbije Dimitrije (Pavlovi).
Izborni sabor je, pored arhijereja kao lanova Svetog Arhijerejskog Sabora, konstituisan
od svetenih i monakih lica, kao i mirjana. Izborni sabor je vrio izbor patrijarha izmeu trojice
episkopa koje je predlagao Sveti Arhijerejski Sabor. Kandidat za patrijarha je, shodno stavu 2.
lana 15. Uredbe, morao je da dobije bar jedan glas vie od polovine glasova prisutnih
lanova, tj. prostu veinu glasova. Kralj je imao pravo da izbor potvrdi (lan 18.).
Nakon smrti Patrijarha Dimitrija, Kralj Aleksandar I Karaorevi je 6. aprila 1930.
godine proglasio Zakon o izboru Patrijarha Srpske Pravoslavne Crkve. Takoe, proglasio je i
Zakon o Srpskoj Pravoslavnoj Crkvi (1929.) i Ustav Srpske Pravoslavne Crkve (1931.). U
Zakonu o izboru Patrijarha SPC, inae nevelikom po obimu i broju lanova, regulisano je vie
pitanja: sastav Izbornog sabora, nain sazivanja, nain rada, nain odluivanja, nain izbora,
nain proglaenja i nain intronizacije (ustolienja) novoizabranog patrijarha.
Po odredbama ovog zakona, Izborni sabor je, nakon upranjenja patrijarakog trona, na
predlog ministra pravde zakazivao kralj svojim ukazom. U sastav Izbornog sabora su ulazili svi
eparhijski i vikarni arhijereji SPC; najstariji protojereji Beograda, Pei i Karlovaca; dvorski
protojerej; naelnik Pravoslavnog odseka Ministarstva pravde; referent za pravoslavnu
veroispovest Ministarstva vojske i mornarice; rektori bogoslovija; predsednici svetenikog i
monakog udruenja; sedam po rangu najstarijih lanova Velikog upravnog saveta SPC;
predsednik Ministarskog saveta (Vlade) i aktivni ministri pravoslavne vere; predsednici
Dravnog saveta, Kasacionog suda, Glavne kontrole i rektori Univerziteta (ako su pravoslavne
vere).
Poziv lanovima Izbornog sabora upuivao je ministar pravde, koji je, ujedno, i otvarao
zasedanje Izbornog sabora itanjem kraljevskog ukaza i imena lanova Izbornog sabora. Nakon
toga, vreno je molitveno prizivanje Svetoga Duha.
Izborni sabor je od ukupnog broja eparhijskih arhijereja birao trojicu kandidata i taj
spisak sa kompletnom dokumentacijom prosleivao kralju preko ministra pravde. Kralj je, na
predlog ministra pravde, jednog od trojice predloenih kandidata svojim ukazom imenovao
Patrijarhom SPC.
Nakon Drugog svetskog rata, drutvene prilike su se u znaajnoj meri izmenile, a oblik
vladavine i oblik dravnog ureenja promenili. Komunistika vlast je ve prvim Ustavom od
1946. godine proglasila odvojenost crkava i verskih zajednica od drave, a gonjenje Crkve i
crkvenih ljudi je predstavljalo redovnu i viedecenijsku pojavu to je, zapravo, i bilo glavno
obeleje neformalnih odnosa izmeu Crkve i drave.
Sveti Arhijerejski Sabor je u novim prilikama morao da iznalazi nova reenja i uva
unutranju autonomiju Crkve od nedobronamernih spoljanjih uticaja komunistikog reima.
Ve na prvom poratnom zasedanju Svetog Arhijerejskog Sabora SPC pod predsednitvom
Patrijarha Gavila 1947. godine zbog novih prilika i okolnosti pristupilo se izmeni Ustav SPC. U
sastav Izbornog sabora vie nisu mogli da ulaze naelnik Pravoslavnog odseka Ministarstva
pravde; referent za pravoslavnu veroispovest Ministarstva vojske i mornarice; predsednik
Ministarskog saveta (Vlade) i aktivni ministri pravoslavne vere; predsednici Dravnog saveta,
Kasacionog suda, Glavne kontrole i rektori Univerziteta poto su oni uglavnom bili revnosni
ateisti i lanovi Komunistike partije. Sveti Arhijerejski Sabor je, pod predsednitvom Patrijarha
Gavrila, upravo iz tih razloga pristupio izmeni Ustava SPC i u delu koji se odnosio na sastav
Izbornog sabora.

Sa znaajno redukovanim brojem lanova Izbornog sabora izabrani su patrijarsi Vikentije

(1950.g.) i German (1958.g.). Meutim, veliki broj lanova Izbornog sabora, koji nisu bili
arhijereji, stvorili su veliki manipulativni prostor komunistikom reimu za vrenje nevienih
pritisaka na lanove Izbornog sabora o emu postoji vie svedoanstava.
Patrijarh German je, upravo iz tih razloga, prihvatio predlog tadanjeg Episkopa
Dalmatinskog Stefana (Boce), a Sveti Arhijerejski Sabor 15. septembra 1967. godine doneo
odluku da se izbor patrijarha vri od strane Izbornog sabora koji iskljuivo ine arhijereji
lanovi Svetog Arhijerejskog Sabora i to rebom izmeu trojice kandidata izabranih tajnim
glasanjem i apsolutnom veinom.[12]
S obzirom da jo uvek nije tampan preien tekst Ustava SPC, primetno je da se mnogi
javni poslenici u svojim tumaenjima oslanjaju na poslednje izdanje Ustava SPC, tampanog
1957. godine u Beogradu. Evidentno je da oni nisu imali uvid u Glasnike SPC u kojima su
objavljivanje saborske odluke kojim su vrene izmene odreenih delova Ustava SPC od 1957. do
1985. godine. Iste su 1986. godine objavljene u vidu broure. Takoe, u pogledu izbora 45.
naslednika na tronu Svetoga Save od presudne je vanosti odluka Svetog Arhijerejskog Sabora
SPC od 24. maja 2005. godine kojom je propisan nain izbora srpskog patrijarha u Ustavu
SPC.[13]
U pogledu izbora 45. patrijarha srpskog samo je ta odluka obavezujua to je i Sveti
Arhijerejski Sinod SPC potvrdio. Otuda su crkveno-pravno neutemeljene tvrdnje o postojanju
mogunosti da se bez predsedavanja patrijarha na neustavan nain menja Ustav SPC.
Nije nelegitimno govoriti i o drugaijim nainima izbora crkvenog poglavara i to
sagledavanjem istorijske i trenutne prakse u ostalim pomesnim crkvama. To se moe razmatrati
samo prilikom izmene postojeeg ili donoenja novog Ustava SPC. Ali, to je itekako nelegitimno
govoriti u trenutku kada je izborni proces otvoren upravo zbog toga to to nije po Ustavu SPC.
lanom 42. vaeeg Ustava SPC propisano je da se izbor Patrijarha vri na zasedanju
Svetog Arhijerejskog Sabora, proirenom i aktivnim vikarnim episkopima i to najdalje u roku od
tri meseca od dana kada se patrijaraki presto uprazni. Patrijarh se bira izmeu aktivnih
eparhijskih arhijereja SPC koji upravljaju eparhijom najmanje pet godina. Narednim lanom je
propisano da se Patrijarh bira na zasedanju Svetog Arhijerejskog Sabora, na kome je prisutno
najmanje dve treine lanova, pod predsednitvom najstarijeg arhijereja po posveenju i to
rebom izmeu trojice kandidata izabranih tajnim glasanjem i apsolutnom veinom. Odsutni
arhijereji mogu ovlastiti druge eparhijske arhijereje da mesto njih glasaju s tim da jedan arhijerej
moe biti opunomoen samo jednim glasom.
Verni narod, pa ak i one koji su upueniji u crkvene prilike, svakako detaljnije interesuje
kako se to Srpski Patrijarh bira rebom (a ne kockom, kako neki pogreno tvrde), iz koverata
koje, kako mnogi opet netano tvrde, stoje u eiru?
Postupak je sledei. Nakon poetka rada Izbornog sabora i priziva Svetoga Duha utvruje
se lista imena arhijereja, koji imaju pravo da budu birani za kandidata za patrijarha. Nakon toga,
predsedavajui - najstariji arhijerej po posveenju - otvara glasanje za prvog kandidata. Ukoliko
niko od arhijereja ne dobije apsolutnu veinu u prvom krugu (50%+1 glas. Vredi pomenuti da se
u pogledu Izbornog sabora poklapaju prosta i apsolutna veina s obzirom da su svi arhijereji
lanovi Izbornog sabora duni da prisustvuju izboru, a da u sluaju opravdane spreenosti nekog
od arhijereja pravo da glasa u njegovo ime mora da poveri drugom arhijereju) glasanje se, nakon
saoptavanja rezultata glasanja, ponavlja dok se prvi kandidat ne izabere. Ukoliko je kandidat
izabran u prvom krugu glasanja njegovo ime se upisuje na papir i stavlja u kovertu. Na isti
nain se, sa neogranienim brojem ponavljanja, biraju preostala dva kandidata.

Kada se dobiju imena tri izabrana kandidata za patrijarha koverte sa njihovim imenima se
stavljaju u prazan Sveto Jevanelje na Svetom Prestolu u oltaru pridvorske Kapele Svetog
Simeona Mirotoivog. Izborni sabor poziva jednog od najstarijih arhimandrita, iskljuivo
igumana manastira, da, nakon metanisanja pred Svetim Prestolom i Izbornim saborom, sa
najveom pobonou i estitou izvue jedan koverat i preda ga predsedavajuem.
Predsedavajui - najstariji arhijerej po posveenju, otvara kovertu, izvlai cedulju sa imenom
kandidata i ita ime novoizabranog Arhiepiskopa Pekog, Mitropolita Beogradsko-Karlovakog i
Patrijarha Srpskog. Nakon toga, otvaraju se i koverte sa imenima preostala dva kandidata.
Propisana je obaveza da se celokupan materijal Izbornog sabora uva u arhivi Svetog
Arhijerejskog Sinoda. Nakon proglaenja imena novog patrijarha, arhijereji govore da je
dostojan, pevaju mnogoljestvije, estitaju i, estitajui, uzimaju blagoslov od novoizabranog
patrijarha. Ime novog patrijarha se, nakon toga, obznanjuje narodu i dravnim vlastima, a
narednog dana se zakazuje njegovo ustolienje u Sabornoj Crkvi u Beogradu i kasnije u
Manastiru Peka Patrijarija kao stavropigijalnom manastiru i drevnom seditu pekih srpskih
arhiepiskopa i patrijaraha.
Paljivom analizom lanova 42. i 43. Ustava SPC, koji propisuju nain izbora Patrijarha
Srpskog, uoavamo postojanje nekoliko veoma vanih ogranienja ili, bolje reeno,
izvanrednih zatitnih mehanizama unutranje autonomije Srpske Crkve.
Prvi zatitni mehanizam je sadran u roku za izbor patrijarha kako upranjeni patrijaraki
tron ne bi dugo bio bez crkvenog predstojatelja. Zatim, sastav Izbornog sabora takoe smanjuje
mogunost za vrenje spoljnih uticaja na lanove Sabora. Tree, kandidat za patrijarha mora
imati najmanje pet godina arhijerejske slube u eparhiji (period od pet godina arhijerejstva u
eparhiji je uveden kako bi ostali arhijereji imali priliku da kandidata bolje upoznaju kroz njegov
rad u eparhiji i na zasedanjima Sabora). etvrti, veoma vaan mehanizam zatite unutranje
crkvene autonomije u ovom pogledu, predstavlja izbor rebom izmeu trojice kandidata sa
apsolutnom podrkom lanova Izbornog sabora. I peti zatitni mehanizam se ogleda u injenici
da nijedan spoljanji faktor na ovaj nain ne moe da vri kontrolu glasanja od strane arhijereja
to znai da je u potpunosti obezbeena tajnost glasanja kao jedan od najvanijih faktora na svim
izborima. U izbornoj proceduri moe postojati i esti zatitni mehanizam unutranje crkvene
autonomije, koji bi se ogledao u izboru trojice ili sedmorice arhijereja rebom sa dunou da sa
pobonou izmeaju koverte sa imenima tri kandidata. Podseanja radi, rebom je u ranom
hrianstvu izabran Sveti Apostol Matija.
Nakon upokojenja Patrijarha Pavla, u naoj medijskoj javnosti uporno se kao mogunost
pominjala promena ovakvog naina izbora patrijarha sa obrazloenjem da je Sveti Arhijerejski
Sabor iznad Ustava SPC; da praksu izbora patrijarha rebom imaju samo Srbi ili zbog
navodne bojazni da se u ovako sloenim prilikama ne mogu izabrati tri kandidata za patrijarha.
Takvi stavovi zaista potrebuju crkveno-pravnu analizu i tumaenje.
Pre svega, vie ne postoji, a to znai i da ne vai Zakon o izboru patrijarha SPC iz
Kraljevine Jugoslavije kao pravni akt koji je proishodio iz Ustava SPC. Norme o izboru
patrijarha predstavljaju sastavni deo Ustava SPC (l. 42. i 43.) kao najvieg pravnog akta jedne
pomesne Pravoslavne Crkve. Meutim, Ustav SPC se jedino moe menjati od strane Svetog
Arhijerejskog Sabora i to iskljuivo pod predsednitvom patrijarha. Otuda izmena Ustava u
dananjoj situaciji Srpske Pravoslavne Crkve u delu koji se odnosi na izbor Patrijarha nije
mogua.
Stavljanje znaka jednakosti izmeu vaeeg naina izbora patrijarha rebom i jednog od
moguih, ali u ovom trenutku nevaeih naina (dvotreinskom veinom, apsolutnom veinom u

prva dva kruga, a potom relativnom veinom u treem i poslednjem krugu glasanja ili, pak, samo
relativnom veinom) nije mogue kao to nije mogue stavljanje znaka jednakosti izmeu
legalnog i nelegalnog, vaeeg i nevaeeg. U stavu 2. lana 63. Ustava SPC je propisano da se,
u sluaju spreenosti Patrijarha da vri svoju dunost u duem i trajnijem vremenskom periodu,
ne mogu po pravilu donositi crkveno-zakonski propisi, uredbe i naelne odluke.
Sveti Arhijerejski Sabor jeste najvie crkveno-zakonodavno telo SPC, ali iskljuivo pod
predsednitvom Arhiepiskopa Pekog, Mitropolita Beogradsko-Karlovakog i Patrijarha
Srpskog. Sabor jeste iznad Ustava u pogledu injenice da predstavlja jedino crkveno telko koje
ima pravo da menja ili donosi novi Ustav, ali samo na nain koji je propisan vaeim Ustavom.
Izuzetak postoji samo ukoliko Sveti Arhijerejski Sabor zbog hitnosti mora da donese neki
crkveno-zakonski propis na sednici na kojoj ne predsedava Patrijarh, ali se i ta odluka kasnije
novom Patrijarhu mora dostaviti na saglasnost (lan 63.). Vie je nego jasno da pitanje izbora
Patrijarha Srpskog nikada nije predstavljalo niti danas predstavlja stvar hitnosti ili
nepredvidivosti.
I jedan primer iz novije istorije SPC to vie nego jasno potvruje. Naime, 16. septembra
1999. godine trinaest arhijereja SPC je Svetom Arhijerejskom Saboru SPC podnelo inicijativu da
se promene norme Ustava SPC koje propisuju nain izbora patrijarha. Prema podnetom i
obrazloenom predlogu, izbor patrijarha bi se vrio tajnim glasanjem u najvie tri kruga glasanja.
U prva dva kruga se traila dvotreinska ili apsolutna veina (50%+1 glas), a, ako je ne bi bilo,
onda bi u treem i poslednjem krugu glasanja bio izabran kandidat koji dobije najvei broj
glasova (relativna veina). Sveti Arhijerejski Sabor je na svom zasedanju od 17. maja 2000.
godine (ASbr. 54/zap. 29) prihvatio taj predlog i izmenio Ustav SPC u tom delu.
Meutim, Sveti Arhijerejski Sabor je na svojoj sednici od 24. maja 2005. godine tu
odluku stavio van snage i doneo odluku da se po pitanju izbora patrijarha primenjuju lanovi
Ustava koji su usvojeni 1967. godine, tj. da se izbor patrijarha vri rebom izmeu trojice
izabranih kandidata.
Primedba da praksu izbora patrijarha rebom imaju samo Srbi nikako ne stoji. Naina
izbora patrijarha u pomesnim Pravoslavnim Crkvama ima vie (dovoljno je samo videti razlike u
tom pogledu kod Moskovske Patrijarije, Kiparske ili Atinske Arhiepiskopije), ali su svi naini i
poznati, vaei i kanonski utemeljeni. Uostalom, nain izbora poglavar ureuju autokefalne
Crkve na svoj nain i u svojim prilikama, ali uz obavezu potovanja svetih kanona. Izneta
primedba da praksu izbora patrijarha rebom imaju samo Srbi nikako ne stoji i iz tog razloga
to, na primer, Krsnu Slavu imaju samo Srbi pa nikad niko nije pokrenuo pitanje da se iz tih
razloga ukida Krsna Slava kod Srba.
Ni primedba da postoji bojazan da se u ovako sloenim prilikama ne mogu izabrati tri
kandidata za patrijarha nikako ne stoji. Ustav SPC ne predvia rok u kome se obavezno mora
izvriti izbor patrijarha od momenta poetka zasedanja Izbornog sabora. Izborni sabor otuda
moe trajati jedan ili vie dana, a odgovornost poiva na pobonosti, bogobojaljivosti, mudrosti,
razboritosti i revnosti arhijereja lanova Izbornog sabora. Uostalom, i nain izbora Patrijarha
Pavla, koji je kao trei kandidat izabran tek u devetom krugu glasanja za treeg kandidata, to
potvruje.
Nain izbora apostola Matije rebom jeste jevanelski nain. Kod nas Srba se nain
izbora patrijarha rebom na primeru blaenopoiveg Patrijarha Pavla zaista pokazao
blagoslovenim.
Smatram da, bez obzira na uvaenu praksu u drugim pomesnim Pravoslavnim Crkvama,
vaei propisi o izboru Patrijarha obavezuju. Nije loe da se razmilja da se i u buduem Ustavu

SPC zadre ili u odreenoj meri sadanji propisi o izboru Patrijarha poto oni na najbolji mogui
i veoma dostojanstven nain uvaju unutranju crkvenu autonomiju od bilo kakvih spoljanjih
uticaja. Izbor patrijarha rebom izmeu trojice kandidata sputava ambicije vlastodraca na ovim
prostorima, koji su se, jo od Kneza Miloa Obrenovia, uvek trudili da na svoj nain i iz
razliitih potreba u manjoj ili veoj meri utiu na izbor crkvenog poglavara.

Velibor Domi
THE MANNER OF SERBIAN METROPOLITAN AND PATRIARCH ELECTION IN XIX
AND XX CENTURY
Summary
Throughout the history of The Serb Church several election models of the heads of the
Church have been applied. The models which have been applied were depending on the canon`s
rules, as well as on the relationship between secular and religious authorities. In the history of
the contemporary Serbstatehood, several systems of the relations between secular and
religious authorities have been used.
It played an important influence regarding to the issue of the election models of the Serb
Church Head. During the Principality and Serbia Kingdom the system of the state church was
applied, so according to the provisions of the legislation on the state church, the rulers had
played decisive role in the election process of the Serb Metropolitans. The relation way between
secular and church authorities in the Principality and Serbia Kingdom was stipulated by the
norms of the six constitutions (1835, 1838, 1869, 1888, 1901. 1903.), and four laws (1836, 1847,
1862. and 1890.).
During SHS/Yugoslavia Kingdom, the system of the recognized churches and religious
communities was applied, but monarch kept the important influence to the issue of the election of
church`s head.
The relations between state and recognized churches and religious communities were
regulated by norms of two constitutions ( 1921. and 1931.) and special laws on each recognized
churches and religious communities, except for the Roman Catholic Church, which
representatives have not accepting that their legal status solved by law,such as for others,
but they wanted to have an agreement with Vatican.
Referring to the system of the state church so as for the system of the recognized churches
and religious communities were justified the question asked in regard to the influence of the
secular rulers on internal church`s matters.
The system of the separation between church and religious communities from the state
was applied after the Second World War, and still existing until today through the various
modalities. In line with that system the secular authority had not legal opportunities to influence
on the election and proclamation of the Serb Patriarch, as well as on the two issues which
related to the internal church autonomy.
The Constitution of the Serb Orthodox Church since 1931. until nowadays was amended
more times. One of it considered to introduction of the election system of the Patriarch by

drawing among three candidates who elected on the election Synod of the archpriests by secret
vote and absolute majority.
The existing election model for electing the Patriarch which is proscribed by the Serb
Orthodox Church Constitution provides the best way for protecting the internal church
autonomy from the external interferences.
Key words: election; Canon Law; metropolitan; patriarch; draw.

[1]

Lj. Durkovi-Jaki, Razvitak osnovnog crkvenog zakona u umadiji u prvoj polovini XIX
veka (1804.-1847.), Beograd, 1947, 10.
[2]
V. Karadi, Istorijski spisi, knjiga I, Beograd, 1969, 101.
[3]
Episkop Sava Srpski jerarsi od X do XX veka, Beograd-Podgorica, 1996, 314.
[4]
Lj. Durkovi-Jaki, ibid., 11.
[5]
V. Karadi, ibid., 102.
[6]
l. 21. Zakona o crkvenim vlastima Istono-Pravoslavne Crkve od 1890. godine, Zbornik
pravila, uredaba i naredaba Arhijerejskog Sabora Pravoslavne Srpske Crkve u Kraljevini Srbiji
od 1839. do 1900. godine, Beograd, 1900, 252.
[7]
Ibid., l. 25.
[8]
Uredba o ustrojstvu Sredinjeg Arhijerejskog Sabora od 28. avgusta 1919. godine, Slubene
novine Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, br. 90/19.
[9]
Privremena uredba od 24. oktobra 1920. godine o Srpskoj Patrijariji, Slubene novine
Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, br. 238/20.
[10]
Uredba od 24. decembra 1920. godine o Svetom Arhijerejskom Saboru i Svetom
Arhijerejskom Sinodu SPC, Slubene novine Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, br. 18/21.
[11]
Uredba o izboru Prvog Srpskog Patrijarha Uspostavljene Srpske Patrijarije od 23. oktobra
1920. godine, Glasnik SPC, br. 8/20.
[12]
Sveti Arhijerejski Sinod SPC, br. 3116/zap. 27 od 1. novembra 1967. g.
[13]
Glasnik SPC, br. 6/05.