VLADA REPUBLIKE

CRNE GORE
MINISTARSTVO ZATITE
IVOTNE SREDINE
I UREENJA PROSTORA

PROGRAM ZA IVOTNU SREDINU

UJEDINJENIH NACIJA
UNEP
KOORDINACIONI CENTAR
MEDITERANSKOG AKCIONOG PLANA
MAP

VLADA REPUBLIKE
ITALIJE
MINISTARSTVO IVOTNE
SREDINE I TERITORIJE

PROGRAM ZA RAZVOJ
UJEDINJENIH NACIJA
UNDP
LO PODGORICA

NACIONALNA STRATEGIJA ODRIVOG RAZVOJA - CRNA GORA

I NACRT

Novembar 2005

Predgovor i rijei zahvalnosti

Prvi nacrt Nacionalne strategije odrivog razvoja Crne Gore (NSOR Crna Gora) rezultat je
procesa koji je poeo u aprilu 2005. godine. Proces su podrali UNEP/MAP (Program za
ivotnu sredinu Ujedinjenih nacija Koordinacioni centar za Mediteranski akcioni plan),
UNDP (Program za razvoj Ujedinjenih nacija) kancelarija u Podgorici i Ministarstvo za
ivotnu sredinu i teritorije Republike Italije. Koordinator procesa je Ministarstvo zatite
ivotne sredine i ureenja prostora (MZSUP) Republike Crne Gore.
Proces pripeme NSOR Crna Gora ima dvije kljune komponente: ekspertski rad i
participativno-konsultativni dio. U okviru participativno-konsultativnog dijela procesa, u junu
2005. godine odrana je prva projektna radionica na Cetinju, dok je u prvom krugu (periodu
avgust novembar) odrano sedam participacija irom Crne Gore. Participativni proces
koordinira NVO Most.
Ekspertski tim koji radi na pripremi NSOR Crna Gora ine Michele Grimaldi (glavni
meunarodni ekspert), Marina Markovi (glavni domai ekspert) i lanovi ekspertskih radnih
grupa. Eksperti radne grupe za ekonomski razvoj su (po oblastima): Prof dr. Borislav
Uskokovi (makro-ekonomska politika); dr. Milivoje Radovi (zaposlenost i regionalni
razvoj); dr Milan Markovi (poljoprivreda i ruralni razvoj); Ljiljana Vuksanovi i Fried
Wieland (turizam); dr. Radoje Konti (energetika i industrija); Prof dr. Mira Vukevi (nove
tehnologije); i Sneana urkovi (saobraaj). Eksperti koji su ukljueni u radnu grupu kao
predstavnici NVO su Prof dr. Sreten kuleti (NVO Zeleni - energetika) i Budimka Mikovi
i Jelena Perunii (NVO CEED - zaposlenost i regionalni razvoj) i Mikan Lazarevi (NVO
Natura).
Radnu grupu za ivotnu sredinu i upravljanje prirodnim resursima ine: Ana Miurovi
(vode); Biljana urovi (vazduh i klimatske promjene); Prof dr. Natalija Perovi (zemljite);
mr Vasilje Bukovi (biodiverzitet i zatita prirode, kao predstavnik NVO Zeleni); Blao
Jokanovi (umski eko-sistemi); Aleksandra Ivanovi (more i obalno podruje); Prof dr.
Refik Zejnilovi (otpad); Ratimir Mugoa (prostorno planiranje); i Ana Pajevi (sistem
upravljanja ivotnom sredinom). Eksperti koji su putem sugestija i komentara dali doprinos u
radu radne grupe kao predstavnici NVO su Prof dr. Ante Vuji (NVO Most sugestije za
oblasti zatite prirode, poljoprivredu u turizam), Nela Dubak (NVO CZIPP sugestije za
oblast biodiverziteta i zatite priorde); eda Ivanovi (NVO Lynx) i Nataa Durakovi (NVO
Greenhome).
Radnu grupu za drutveni razvoj ine: Prof dr. Neboja Vuini (upravljanje i participacija);
azim Fetahovi (obrazovanje); dr. Agima Ljaljevi (zdravstvo); Goran Mikovi (socijalna
zatita); i Predrag Malbaa (kultura i mediji). Veoma vrijedan doprinos su dali eksperti iz
nevladinog sektora Biljana Gligori (NVO Expeditio) kroz pripremu inputa za pitanja
humanog ivota u gradu, i Olivera Vukadinovi (NVO Zeleni) kroz sugestije za oblast medija
i koordinaciju radne grupe.

Ekspertski tim NSOR Crna Gora se posebno zahvaljuje:

-

Arabu Hobalahu, zamjeniku koordinatora UNEP/MAP-a i koordinatoru procesa

pripreme Mediteranske strategije odrivog razvoja na korisnim savjetima i
usmjeravnaju;
Uesnicima prve projektne radionice na Cetinju i lanovima Savjetodavnog odbora
projekta za konstruktivne predloge i sugestije koji su usmjereli prvi dio procesa i
prepremu bazinih dokumenata (Vizije i Smjernice odrivog razvoja Crne Gore);
NVO Most i svim uesnicima prvog kruga partcipacija za znaajan doprinos u
identifikaciji problema i izazova, odnosno kod postavljanja ciljeva odrivog razvoja i
formulacije mjera;
NVO Zeleni za organizacionu i tehniku pomo u radu ekspertskih radnih grupa;
NVO Expeditio za dizajn promotivnih materijala projekta; i
MZSUP i posebno Jeleni Kneevi, zaduenoj za koordinaciju procesa izrade NSOR
CG, na podrci i posveenosti procesu.

Ekspertski tim NSOR Crna Gora

Podgorica, novembra 2005. godine

Sadraj
1

UVOD......................................................................................................................................................................7
1.1
Zato Strategija odrivog razvoja u Crnoj Gori?..........................................................................................7
2
MEDITERANSKA STRATEGIJA ODRIVOG RAZVOJA KAO OKVIR....................................................7
2.1
Proces i preuzete obaveze ..............................................................................................................................7
2.2
Izazovi, ciljevi i prioritetne oblasti MSSD ...................................................................................................8
3
METODOLOGIJA I PROCES IZRADE NSOR CRNA GORA .....................................................................9
4
TRI STUBA ODRIVOG RAZVOJA U CRNOJ GORI: IDENTIFIKACIJA PROBLEMA I IZAZOVA..10
4.1
Ekonomski razvoj.........................................................................................................................................10
4.1.1
Makroekonomska kretanja ..................................................................................................................10
4.1.2
Regionalni razvoj i zaposlenost...........................................................................................................11
4.1.3
Energetika i industrija ..........................................................................................................................12
4.1.4
Nove tehnologije ..................................................................................................................................14
4.2
ivotna sredina i prirodni resursi ................................................................................................................15
4.2.1
Otpad.....................................................................................................................................................15
4.2.2
Zemljite ...............................................................................................................................................16
4.2.3
Prostorno planiranje .............................................................................................................................16
4.2.4
Sistem upravljanja ivotnom sredinom...............................................................................................17
4.3
Drutveni razvoj ...........................................................................................................................................18
4.3.1
Obrazovanje..........................................................................................................................................18
4.3.2
Zdravstvo ..............................................................................................................................................19
4.3.3
Ravnopravnost i socijalna zatita ........................................................................................................20
4.3.4
Kultura i mediji ....................................................................................................................................21
5
CILJEVI ODRIVOG RAZVOJA CRNE GORE .............................................................................................22
5.1
Opti ciljevi odrivog razvoja Crne Gore ...................................................................................................22
5.2
Ciljevi odrivog razvoja Crne Gore po sektorima/temama .......................................................................23
6
OBLASTI OD POSEBNE VANOSTI..............................................................................................................26
6.1
Odrivo upravljanje vodnim i umskim resursima.....................................................................................26
6.2
Odrivo upravljanje morem i obalnim podrujem .....................................................................................28
6.3
Energija, klimatske promjene i zagaenja vazduha ...................................................................................29
6.4
Odrivi turizam.............................................................................................................................................31
6.5
Odrivi transport...........................................................................................................................................32
6.6
Zatita biodiverziteta i ouvanje prirodnih, pejzanih i kulturnih vrijednosti (posebno u zatienim
podrujima) ...............................................................................................................................................................33
6.7
Odrivi urbani razvoj ...................................................................................................................................35
6.8
Odriva poljoprivreda i ruralni razvoj.........................................................................................................36
6.9
Upravljanje i participacija............................................................................................................................37
7
IZGRADNJA PARTICIPATIVNOG PLANSKOG PROCESA.......................................................................38
7.1
Mobilizacija aktera .......................................................................................................................................38
7.2
Inkorporiranje participacije u proces planiranja.........................................................................................38
7.3
Pristup informacijama i komunikaciona politika .......................................................................................40
8
MONITORING .....................................................................................................................................................41
8.1
Mjerenje i ocjena efektivnosti akcija ..........................................................................................................41
8.2
Definisanje i implementacija monitoring procesa i aktera odgovornih za njegovo sprovoenje............41
9
FINANSIRANJE ..................................................................................................................................................41
10
PROCES IMPLEMENTACIJE NSOR CRNA GORA ..............................................................................42
DODATAK 1 Matrica sa ciljevima odrivog razvoja.............................................................................................45
DODATAK 2 Forma akcionog plana.......................................................................................................................54
DODATAK 3 Struktura procesa...............................................................................................................................55

Lista okvira
Okvir 5.1-1: Vizije odrivog razvoja Crne Gore.................................................................................................22
Okvir 5.2-1: Ciljevi ekonomskog odrivog razvoja po sektorima i temama (bez ciljeva za oblasti od
posebne vanosti) ...............................................................................................................................................23
Okvir 5.2-2: Ciljevi ivotne sredine i upravljanja prirodnim resursima po sektorima i temama (bez
ciljeva za oblasti od posebne vanosti) .........................................................................................................24
Okvir 5.2-3: Ciljevi drutvenog razvoja po sektorima i temama (bez ciljeva za oblasti od posebne
vanosti) ...............................................................................................................................................................25
Okvir 6.2-1: Turizam i urbanizacija u obalnom podruju .................................................................................28
Okvir 7.2-1: Pregled najvanijih problema i prioritenih oblasti djelovanja NSOR participacije .........39

Lista skraenica
BAT Najbolja raspoloiva tehnologija (od engl. Best Available Technology)
BATNEEC Najbolja raspoloiva tehnologija koja ne iziskuje izuzetno visoke trokove (od engl.
Best Available Technologz not Entailing Excessive Costs)
BDP Bruto-drutveni proizvod
CBD - Konvencija o biodiverzitetu
DUP Detaljni urbanistiki plan
DWT Skraenica za mjeru za kapacitet brodova (od engl. deadweight ton)
EIA Procjena uticaja na ivotnu sredinu (od engl. Environmental Imapct Assessment)
EMAS Plan za eko-menadment i reviziju uinka na ivotnu sredinu (od engl. Eco-mamangement
and Audit Scheme)
EPCG Elektroprivreda Crne Gore
EU Evropska Unija
GEF Globalni fond za ivotnu sredinu
GUP Generalni urbanistiki plan
ICT Informacione i komunikacione tehnologije
ICZM Integralno upravljanje obalnim podrujem (od engl. Integrated Coastal Zone Management)
IPPC Integralno spreavanje i kontrola zagaenja (od engl. Integrated Pollution Prevention and
Control)
ISSP Institut za strateke studije i prognoze
IUCN Meunarodna unija za konzervaciju prirode
KAP Kombinat aluminijuma Podgorica
MCSD Mediteranska komisja za odrivi razvoj
MPV Ministarstvo poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede
MRC Milenijumski razvojni ciljevi
MSSD Mediteranska strategija odrivog razvoja
MSP Mala i srednja preduzea
MZSUP Ministarstvo zatite ivotne sredine i ureenja prostora
NAP Nacionalni akcioni plan za djecu i mlade
NP Nacionalni park
NSOR CG Nacionalna strategija odrivog razvoja Crna Gora
NVO Nevladina organizacija/e
ODA Zvanina razvojna pomo (od engl. Official Development Assistance)
PP Prstorni plan
PPP Paritet kupovne moi (od engl. Purchasing Power Parity)
PPPPNMD - Prostorni plan podruja posebne namjene Morsko dobro
RCG Republika Crna Gora
SAP BIO Strateki akcioni plan za zatitu morskog i obalnog biodiverziteta u Mediteranu
SEA Strateka procjena uticaja (od engl. Stratedgic Environmental Assessment)
SRRS - Strategija razvoja i redikcije siromatva Crne Gore
STO Svjetska trgovinska organizacija
SZO Svjetska zdravstvena organizacija
TE Termo-elektrana
UN/DESA/DSD UN Odsijek za ekonomska i socijalna pitanja/Odjeljenje za odrivi razvoj
UNDP Program za razvoj Ujedinjenih nacija
UNEP/MAP Program za ivotnu sredinu Ujedinjenih nacija/Mediteranski akcioni plan
UNESCO Organizacija UN za obrazovanje, nauku i kulturu
UNFCCC Okvirna Konvenciju UN o klimatskim promjenama
UN CSD UN Komisija za odrivi razvoj

UVOD

Koncept odrivog razvoja podrazumijeva balansiranje ekonomskih, socijalnih i ekolokih

zahtjeva kako bi se osiguralo zadovoljavanje potreba sadanje generacije bez ugroavanja
mogunosti buduih generacija da zadovolje svoje potrebe. Od 1987. godine kada je na ovaj
nain definisan u Izvjetaju Svjetske komisije za ivotnu sredinu i razvoj, kojom je
predsjedavala Gro Harlem Brundtland, pa do dananjeg dana, odrivi razvoj je posto jedan od
kljunih elementata u formulisanju i sprovoenju razvojnih politika u svijetu.
Operacionalizacija koncepta i njegova primjena u praksi rezultat su kako teorijskih tako i
politikih tenji usmjerenih ka osiguravanju dugoronog razvoja ljudskog drutva i ouvanju
ivotne sredine. U tom procesu, kljunu dogaaji i pokretaka snaga bili su Svjetski samiti u
Riju i Johanesburgu, i usvjanje Milenijumske deklaracije UN septembra 2000. godine. Od
nivoa UN (i UN Komisije za odrivi razvoj) i brojnih multilateralnih i meunarodnih
institucija i organizacija, preko vlada pojedinih zemalja i EU pa sve do civilnog sektora i
lokalne uprave, sprovoenje koncepta odrivog razovja je pitanje na kome rade milioni ljudi
irom svijeta.
1.1

Zato Strategija odrivog razvoja u Crnoj Gori?

Republika Crna Gora je posveena ouvanju ivotne sredine i odrivom korienju prirodnih
resursa, brem i ravnomjernijem ekonomskom i drutvenom razvoju, i procesu Evropskih
integracija, to definie pravce i ciljeve njengo razvoja. Istovremeno, Crna Gora se u prvim
godinama 21. vijeka suoava sa brojnim i sloenim izazovima i problemima koje treba
prevazii kako bi se osiguralo postizanje ovih ciljeva.
Da bi se osigurao odriv razvoj jednog drutva, neophodan je cjelovit pristup u upravljanju
sloenim drutvenim procesima, i paljivo balansiranje ekonomskih, socijalnih i ciljeva
vezanih za ouvanje ivotne sredine i prirodnih resursa. Odrivi razvoj takoe zahtijeva
angaovanje svih drutvnih aktera i stalan dijalog kako bi se prevazili/ izbjegli obrasci
neodrivog rasta i obezbijedili konani rezultati koji e donijeti najvee koristi drutvu u
cjelini, vodei rauna o budunosti i slijedeim generacijama.
Proces izrade NSOR Crna Gora predstavlja jedan korak u tom pravcu u pravcu odrivosti,
dijaloga i prosperiteta. U isto vrijeme, NSOR CG predstavlja i jedan od elemenata
implementacije Mediteranske strategije odrivog razvoja na nacionalnom nivou, i prikljuenje
svjetskoj porodici zemalja koje kroz svoje nacionalne strategije odrivog razvoja i/ili
strategije upravljanja ivotnom sredinom, u skladu sa preporukama UNCSD, nastoje da
doprinesu ouvanju globalne ravnotee i globalnom razvoju.
2
2.1

MEDITERANSKA STRATEGIJA ODRIVOG RAZVOJA KAO OKVIR

Proces i preuzete obaveze

Mediteranski akcioni plan (MAP, u okviru UNEP) i Komisija za odrivi razvoj Mediterana
(MCSD) oznaeni su kao najrelevantniji program i institucionalni okvir za sprovoenje

odrivog razvoja u regionu Mediterana na samitu u Johanesburgu. U nastojanju da omogui

implementaciju principa odrivosti u regionu Mediterana i da prevazie probleme sa kojim se
nacionalni sistemi suoavaju prilikom integracije pitanja iz oblasti ivotne sredine i razvoja,
MCSD je u periodu poslije 1995. godine, a posebno nakon Samita u Johanesburgu, intenzivno
radila na izradi Mediteranske strategije odrivog razvoja (MSSD).
Konvencija o zatiti morske sredine i priobalnog podruja Sredozemlja Barselonska
konvencije i pratei protokoli iz 1995. godine, nastali izmjenom i dopunom Konvencije iz
1976. godine, predstavljaju pravni okvir za djelovanje MAP i MCSD, ije je sjedite u Atini.
lanice u MAP su 21 zemlja Mediterana i Evropska Unija; Crna Gora je obnovila lanstvo u
institucijama MAP u septembru 2003. godine.
Na IX sastanku MCSD u enovi (juna 2004. godine), ukazano je na potrebu donoenja
nacionalnih strategija koje bi zadovoljile principe propisane od strane UN Komisije za odrivi
razvoj (UN CSD) i koje bi mogle biti implementirane u okviru regionalnih procesa. Crna
Gora je, kao nova lanica u MAP i jedna od najmanjih zemalja u Mediteranu, uz jo sedam
zemalja, odabrana za uee u poetnoj fazi izrade nacionalnih strategija u okviru procesa
implementacije MSSD.
Zavrni predlog MSSD odobren je na X sastanku MCSD juna 2005. u Atini, a Strategija je
usvojena na XIV redovnom sastanku strana ugovornica Barselonske konvencije, odranom 8.
- 11. novembra o.g. u Portorou u Sloveniji
2.2

Izazovi, ciljevi i prioritetne oblasti MSSD

MSSD prepozanje odrivi razvoj kao neminovnost u prevailaenju slijedeih razvojnih

izazova u Mediteranu:

Izazov ouvanja ivotne sredine

Demografski, ekonomski, socijalni i kulturni izazovi
Izazov globalizacije, regionalne saradnje i upravljanja

Polazei od ovih izazova, MSSD definie dugoronu viziju Mediterana kao politiki
stabilnog, prosperitetnog i regiona u kome vlada mir. Ova vizija poiva na izboru win win
scenarija (scenarija koji ostvaruju koristi u vie oblasti) koji promoviu zajedniki razvoj
mediteranskog Juga i Sjevera i koji su izgraeni na sinergiji izmeu efikasnog upravljanja u
oblasti ivotne sredine, razvoja i ekonomije.
etiri glavna cilja MSSD su:
1. Doprinos ekonomskom razvoju kroz unapreenje dobara specifinih za
Mediteran;
2. Smanjenje socijalnih dispariteta kroz implementaciju Milenijumskih ciljeva i
jaanje kulturnih identiteta;
3. Mijenjanje neodrivih obrazaca u proizvodnji i potronji i osiguravanje
odrivog upravljanje prirodnim resursima;
4. Poboljanje upravljanja na lokalnom, nacionalnom i regionalnom nivou.
8

Konano, sedam prioritetnih oblasti djelovanja MSSD su: 1) bolje upravljanje tranjom za
vodom i vodnim resursima; 2) poboljano racionalno korienje energije, poveano korienje
energije iz obnovljivih izvora i ublaavanje klimatskih promjena odnosno prilagoavanje
promjenama; 3) odriva pokretljivost kroz odgovarajue upravljanje u trasnportu; 4) odrivi
turizam kao vodei ekonomski sektor; 5) odriva poljoprivreda i ruralni razvoj; 6) odrivi
urbani razvoj; i 7) odrivo upravljanje morem, obalnim podrujima i morskim resursima.
3

METODOLOGIJA I PROCES IZRADE NSOR CRNA GORA

Proces izrade NSOR CG koristi pozitivna iskustva iz globalnih, evropskih i procesa u regiji
Mediterana, i zasnovan je na principima i preporukama datim u Deklaraciji iz Rija i Agendi
21, kao i u Deklaraciji i Planu implentacije iz Johanesburga. NSOR - CG je takoe usklaena
sa Mediteranskom i Strategijom odrivog razvoja EU i lisabonskim procesom. Jo jedan
vaan globalni proces na koji se NSOR CG oslanja je proces bazoran na Milenijumskoj
deklaraciji Ujedinjenih nacija i Milenijumskim razvojnim ciljevima.
Metodologija pripreme NSOR - CG u skladu je sa preporukama koje strategiju odrivog
razvoja definiu kao koordinirani, participativni i interaktivni proces promiljanja i
djelovanja kako bi se ekonomski, drutveni i ciljevi vezani za ivotnu sredinu ostvarivali na
uravnoteen i integralan nain na relevantnim niovoima (UN/DESA/DSD). Proces obuhvata
analizu postojee situacije, formulaciju politika i akcionih planova, implementaciju,
monitoring i redovne revizije. To je ciklian i interkativan proces planiranja, participacije i
djelovanja u kome je naglasak na upravljanju progresom ka ostvarivanju ciljeva odrivosti
prije nego na pripremi plana kao konanog proizvoda.
U skladu sa gore-pomenutim dokumenatima i procesima, principi na kojima se zasniva NSOR
CG (kako je definisano u Vizijama odrivog razvoja) su:

Integrisanje pitanja ivotne sredine u razvojne politike;

Internalizacija trokova vezanih za ivotnu sredinu (tj. prevoenje eksternih trokova
degradacije ivotne sredine u interne trokove zagaivaa/korisnika) kroz
implementaciju principa zagaiva/korisnik plaa;
Uee svih drutvenih aktera/zainteresovanih strana u donoenju odluka,
konsultacije, dijalog i partnerstva;
Pristup informacijama i pravdi;
Jednakost meu generacijama i jednakost unutar iste generacije (ukljuujui i rodnu
ravnopravnost);
Princip predostronosti, tj. zahtjev da se ouva prirodna ravnotea u okolnostima kada
nema pouzdanih informacija o odreenom problemu;
Princip supsidijarnosti i meuzavisnosti izmeu lokalnog i globalnog nivoa; i
Pristup uslugama i finansijskim resursima koji su neophodni za zadovoljavanje
osnovnih potreba.

NSOR je zasnovna na postojeim stratekim dokumentima i informacijama, uz nastojanje da

prepozna ona strateka dokumenta, politike i mjere koji ne zadovoljavaju zahtjeve odrivosti.
Za neke od sektora i tema razmatranih u procesu pripreme NSOR, nedostatak informacija i
9

stratekih dokumenata je bio oteavajui faktor. Meutim, NSOR - CG treba shvatiti kao
proces koji se periodino ponavlja, i u kome e se informacije dobijene iz sistema
monitoringa i evaluacije koristiti za dalje usavravanje i periodino prilagoavanje prvobitno
definisanih ciljeva i mjera. NSOR CG treba takoe shvatiti kao okvirnu strategiju sa kojom
treba postepeno usaglaavati kako postojea tako i budua strateka dokumenta i planove.
Vremenski horizont NSOR je period 2006 - 2010. Priprema NSOR CG je prvi korak
dugoronog iterativnog procesa koji podrazumijeva kontirnirano praenje i periodinu
reviziju dokumenta (identifikovanih problema, postavljenih ciljeva i predloenih mjera). U
skladu sa preporukama MSSD, osnovni ciklus praenja implementacije je dvogodinji period,
dok se na svakih 5 godina predvia korjenita ocjena implementacije Strategije. Za NSOR
Crna Gora, korjenitu ocjenu dokumenta i ocjenu dokle se stiglo u implementaciji treba
planirati za 2010, kao jednu od aktivnosti u susret treem Svjetskom samitu o odrivom
razvoju.
Proces izrade NSOR traje od proljea 2005. godine i postavljen je tako da omoguava
interakciju i razmjenu informacija me komponenatam i akterima u porcesu koji se
meusobno dopunjavaju. (struktura porcesa prikazana je u Dodatku 3). Te komponenete
odnosno akteri su:

4
4.1

Participacija i konsultacije sa drutvenim akterima;

Ekspertske radne grupe;
Savjetodavni odbor i Nacionalni savjet za odrivi razvoj kao tijela koja procesu
obezbjeuju strunu i politiku podrku.

TRI STUBA ODRIVOG RAZVOJA U CRNOJ GORI: IDENTIFIKACIJA

PROBLEMA I IZAZOVA
Ekonomski razvoj

Od pitanja vanih za ekonomski razvoj, u ovom poglavlju se detajnije razmatraju makroekonomska kretanja, regionalni razvojni dispariteti, nezaposlenost, energetika, industrija i
nove tehnologije, dok je identifikacija problema i izazova za poljoprivredu i ruralni razvoj,
saobraaj i turizam prezentirana u poglavlju 6 Strategije (Oblasti od posebne vanosti). U
poglavlju 6 se takoe, u kontekstu zagaenja vazduha i klimatskih promjena, naglaavaju
neka pitanja vezana za energetski sektor.
4.1.1 Makroekonomska kretanja
Ekonomska recesija devedesetih godina zajedno sa ne-efikasnostima i strukturnim
neprilagoenositma naslijeenim iz perioda planske ekonomije doprinijeli su trenutnom
nezadovoljavajuem stanju u crnogorskoj ekonomiji. BDP po glavi stanovnika u 2004 bio je
2.473 EUR (tekue cijene), odnosno 6.641 US dolara po paritetu kupovne moi (PPP USD).
U toku poslednjih nekoliko godina, realna stopa rasta BDP se kretala na nivou od 1,7 do 3,7%
godinje. Nezaposlenost je i dalje visoka sa stopom od preko 20%, i znaajno se razlikuje po
regionima. Prosjena plata u 2004. godini bila je oko 200 EUR, dok je stopa siromatva u
2003. godini bila 12.2%. Sa stopom od oko 5%, inflacija ostaje na niskom nivou tokom
poslednjih par godina. Ostali pokazatelji makro-ekonomskih kretanja govore o visokom
10

ueu javnih rashoda u BDP, visokom trgovinskom deficitu i jo uvijek niskim (iako
rastuim) stranim direktnim investicijama (oko 50 miliona EUR u 2004). Pozitivni trendovi
zabiljeeni su u bankarskom sektoru.1
Pored nepovoljnog ekonomskog stanja, naslijeena privredna struktura je dosta neprilagoena
zahtjevima odrivog razvoja i u toj oblasti su potrebne znaajne i postepene promjene
(naputanje ekonomije zasnovane na zagaujuim industrijama i neodrivoj eksploataciji
resursa). Poseban problem predstavlja injenica da u duem vremenskom periodu, donoenje
razvojnih odluka nije bilo bazirano na metodama koje pored ekonomskih razmatraju i
socijalne i efekte na ivotnu sredinu. Nedostatak ovakvih iskustava i kapaciteta, posebno u
procesu prelasku na trinu ekonomiju i uz neophodnost ubrzanja novog razvojnog ciklusa,
predstavaljaju ozbiljan rizk po odrivi razvoj.
Kljuni izazovi su: odravanje makroekeonomske stabilnosti, ubrzanje ekonomskog rasta,
okonanje procesa privatizacije, poveanje efikasnosti i jaanje konkurentnosti ekonomije, i
osiguravanje uravnoteenog razvoja, kako na regionalnom planu tako i meu pripadnicima
razliitih drutvenih slojeva, kao i vei stepen integracije zahtjeva zatite ivotne sredine u
sve segmente ekonomske politike.
Agenda ekonomskih reformi 2002 - 2007 (kao strateki dokument za proces ekonomskih i
politikih reformi) znaajnu panju posveuje uravnoteenom razvoju (ukljuujui socijalne i
faktore razvoja vezane za ivotnu sredinu). Ipak, Agenda ostaje prevashodno fokusirana na
reforme vezane za uspostavljanje trine ekonomije. Imajui na umu i injenicu da je
dvogodinji osvrt na implementaciju Agende pokazao da je progres reformi u oblasti ivotne
sredine jedan od najsporijih, potrebno je posvetiti dodatnu panju integraciji pitanja ivotne
sredine u razvojne politike, posebno u uslovima kada tenja za brim ekonomskim
oporavkom i proces privatizacije mogu dovesti do dugorono gledano neodrivih trendova.
Strategija razvoja i redukcije siromatva je jo jedan vaan strateki dokument koji definie
niz drutvenih ciljeva i koji povezuje ciljeve smanjenje siromatva i razvoja u Crnoj Gori sa
Milenijumskim razvojnim ciljevima.
4.1.2 Regionalni razvoj i zaposlenost
Crnu Goru karakteriu znaajne regionalne razlike2 u razvoju, koje se prije svega
manifestuju kroz nerazvijeni sjeverni region i razvijenije centralni i juni region. Pored
ekonomskih nedaa, nerazvijenost sjevernog regiona nosi sa sobom i ogranienja u pogledu
drutvenog razvoja (kroz ogranien pristup insitutcijama i uslugama) i pojaane rizike za
neodrivo korienje prirodnih resursa (prije svega umskih).
Sjeverni region, koji ini neto vie od polovine teritorije Crne Gore, karakteriu:
Uee od svega 18% u BDP (poetkom 1990. godine to je bilo 25,5%); u ovom regionu
su i optine (npr. Andrijevica, Roaje) u kojima je BDP po glavi stanovnika u 2002 bio
oko ili ispod nivoa od 500 EUR;
Stopa nezaposlenosti od oko 25% (u poreenju sa npr. 17% u junom regionu);
1

Izvori podataka su Agenda ekonomskih reformi 2002 2007 i Izvjetaj o humanom razvoju u Crnoj Gori
(UNDP/ISSP 2005).
2
Izvori podataka su MONSTAT, Zavod za zapoljavanje, i ISSP
11

Depopulacija broj stanovnika u periodu izmeu popisa 1991 i 2003. godine smanjen je
za 9 indeksnih poena; u sjevernom regionu inae ivi neto manje od jedne treine
ukupnog stanovnitva;
Znaajno vea stopa siromatva od prosjeka u Republici 19,3%;
Nerazvijenost saobraaja i mree lokalnih puteva u ruralnim podrujima.

Na drugoj strani, resursi kojima raspolae ovaj region su znaajni, posebno kada sa radi o
poljoprivredi (67% obradivih povrina i 70% stonog fonda) i umarstvu (71% drvne mase).
Sjeveni region takoe raspolae znaajnim potencijalima za razvoj razliitih vidova turizma,
posebno onih koji bi mogli doprinijeti upotpunjavanju turistike ponude (trenutno
dominantno vezane za juni region) i ukupnoj odrivosti sektora turizma. Juni region je
istovremeno i najgue naseljeni dio Crne Gore, u koji se (zajedno sa centralnim regionom) i
dalje doseljava znaajan broj stanovnika.
Sa stopom od 22% u 2004. godini, nezaposlenost3 je jedan od kljunih ekonomskih
problema. Pored ekonomskih, nezaposlenost nosi sa sobom i znaajne socijalne probleme kao
to su socijalna iskljuenost, osjeanje obespravljenosti i beskorisnosti, i sl.
Osnovne karakteristike nezaposlenosti u Crnoj Gori su:

Nepovoljan odnos izmeu broja zaposlenih i nezaposlenih;

Trajnost; u 2004. godini, gotovo 65% nezaposlenih ekalo je na zaposlenje preko
godinu dana, dok se na posao prosjeno eka 3,7 godina;
Polna nejednakost; stopa nezaposlenosti kod mukaraca je oko 15%, a kod ena oko
26% (u 2004. godini);
Visoko uee nezaposlenosti mladih; gotovo etvrtina nezaposlenih su lica mlaa od
25 godina starosti, dok je prosjena starost nezaposlenih 32 godine;
Regionalne razlike;
Porast nezaposlenosti lica sa invaliditetom.

Otvaranje novih radnih mjesta i poboljanje karakteristika nezaposlenosti (pogotovo

smanjenje rodnih dispariteta, pospjeivanje zapoljavanja mladih i lica sa invaliditetom)
predstavljaju jedan od kljunih izazova odrivog razvoja. Ostali krupni izazovi vezani su za
ostvarivanje radnih prava (smanjenje uestalosti pojave nezatienog rada rada na crno ili
u zoni sive ekonomije) i posebno za rjeavanje problema nezaposlenosti interno raseljenih
lica, izbjeglica i Roma kao kategorija stanovnitva kod kojih su stope nezaposlenosti za 10 20% vee od prosjene.
4.1.3 Energetika i industrija
Energetski sektor, i posebno proizvodnja i potronje elektrine energije, od sutinskog su
znaaja za odrivi razvoj Crne Gore. Ovo zbog toga to je obezbjeivanje dovoljnih koliina
energije preduslov ekonomskog razvoja i zadovoljavajueg ivotnog standrda, dok je
proizvodnja i potronja energije skopana sa znaajnim negativnim uticajima na ivotnu
sredinu.
3

Izvori podataka uklju uju Zavod za zapoljavanje i ISSP

12

U kontekstu odrivog razvoja Crne Gore mogu se dijagnosticirati slijedei problemi:

Nizak stepen energetske efikasnosti (kao posledica ne-ekonomskih cijena, zastarjelih i

energetski neefikasnih tehnologija i opreme); sa bruto drutvenim proizvodom od 2,67
US dolara po paritetu kupovne moi (PPP USD) po jedinci utroene energije (kg
naftnog ekvivalenta), Crna Gora je znaajno neefikasnija u troenju energije od
zemalja u neposrednom okruenju i regionu Mediterana;4
Niskoj energetskoj efikasnosti doprinose i veoma visoki gubici elektrine energije u
prenosu i distribuciju, uglavom kao posledica organizacionih slabosti (tzv.
komercijalnu gubici), ali i zastarjelih i amotizovanih mrea i opreme (tehniki gubici);
Nepovoljna struktura potoronje sa znaajnim ueem primarnih i plemenitijih oblika
energije energije;
Izrazito nepovoljna struktura potroaa u kojoj dominiraju dvije metalurke kompanije
(KAP i elejzara Niki; udio KAP-a u ukupnoj potornji elektrine energije oko
45%);
Izuzetno visoka uvozna zavisnost u zadovoljavanju potreba za energijom; potrebe za
naftnim derivatima se u potpunosti podmiruju iz uvoza, kao i treina potreba za
elektrinom energijom;
Neadekvatan stepen povezanosti i integrisanosti sa elektro-energetskim sistemima u
okruenju;
Diskrepanca izmeu raspoloivih prirodnih resursa i njihove iskorienosti za
proizvodnju energije, naroito velika neiskorienost raspoloivog hidro-potencijala.

Rjeavanje problema u energetskom sektoru skopano je sa znaajnim izazovima.

Raspoloivi hidro-potencijal procjenjuje se na cca 7.000 GWh u prirodnom toku voda, dok je
u sluaju integralnog korienja voda taj potencijal oko 11.000 GWh. Poreenja radi, ukupna
proizvodnja elektrine energije u 2004. godini bila je 3.185 GWh, dok je potronja bila 4.316
GWh. Meutim, izgradnja novih hidro-elektrana nosi sa sobom i ozbiljne negativne posledice
po ivotnu sredinu, pa je eventualne odluke o njihovoj gradnji potrebno donositi uz detaljnju i
obuhvatnu procjenu uticaja na ivotnu sredinu.
Crna Gora ima relativno znaajne rezerve i za proizvodnju termo-energije (eksploatacione
rezerve uglja u pljevaljskom basenu se procjenjuju na oko 170 miliona tona). Meutim,
postojei blok TE u Pljevljima je jedan od najveih zagaivaa ivotne sredine u Republici i
sa stanovita propisa EU, to stanje nije odrivo na dui rok. Na drugoj strani, investicije za
smanjenje zagaenja zahtijevaju znaajna sredstva. Eventualna izgradnja novog bloka morala
bi da podrazumijeva i znaajno bolji program zatite ivotne sredine i visoka investiciona
sredstva. Ako se tome dodaju i veoma visoki eksploatacioni trokovi (visoke cijene uglja),
postavlja se pitanje konkurentnosti energije dobijene iz takvog postrojenja na buduem
liberalizovanom tritu energije (izgradnja II bloka je sastavni dio tendera za privatizaciju TE
Pljevlja.)
U Crnoj Gori postoji znaajan potencijal za korienje energije iz malih hidro-elektrana i
alternativnih izvora. Da bi se ti potencijali zaista i iskoristili neophodne su znaajne
4

Ovaj pokazatelj u Bosni i Hercegovini iznosi 5,2 PPP USD/kg naft.ekv, u Hrvatskoj 4,9, u Gr koj 6,3. Izvori:
prora un ekspertskog tima na osnovu Energetskog bilansa Republike, Izvjetaj o humanom razvoju Crne Gore
(UNDP/ISSP, 2005) i Mala Zelena knjiga podataka (Svjetska banka, 2003)
13

institucionalne, administrativne i finansijske pretpostavke kojima Crna Gora u ovom trenutku

ne raspolae. Nesporna je orjentacija na stvaranje tih pretpostavki, ali treba imati u vidu da se
sa energetskog stanovita ne mogu dobiti znaajni efekti u kraem vremenskim periodu.
injenica je takoe da se alternativni izvori elektrine energije subvencioniraju od strane
drava u zemljama gdje se oni znaajnije koriste.
Jo jedan izazov vezan za energetski sektor tie se neminovnosti uvoenja trinih cijena
elektrine energije, to u postojeim uslovima otvara socijalna i ekonomska pitanja. Tarifna
politika je ovdje veoma znaajna, kao instrument kojim se mora garantovati dostupnost
elektrine energije svim slojevima stanovnitva. Na drugoj strani, subvencionirane cijene
energije koje su u narednom periodu garantovane privatizacionim ugovorima najveih
industrijskih potroaa predstavljaju ozbiljnu prepeku za poslovanje na trinim principima i
finansijsku odrivost Elektro-privrede Crne Gore.
Postojea industrijska struktura je veoma nepovoljna i neadekvatna sa vie stanovita, a
naroito sa slijedeih:
zastarjele i prevaziene tehnologije i opreme, to je skopano sa niskom efikasnou
i negativnim uticajima na ivotnu sredinu;
strukture industrijskih kapaciteta, gdje dominiraju krupni privredni subjekti, dok je
uee malih i srednjih preduzea daleko ispod svjetskog prosjeka;
strukture kapitala, jer preovlauju osnovna sredstva uz hronian nedostatak obrtnih
sredstava;
sa energetskog stanovita, jer dominiraju energetski intenzivni potroai.
Stepen konkurentske sposobnosti industrije je izuzetno nizak, a nedostaje i akumulacija za
investiranje u modernizaciju i razvojne projekte. U takvim uslovima, izazovi privatizacije,
restrukturiranja i modernizacije industrijskih postrojenja su veoma veliki.
4.1.4 Nove tehnologije
Za tehnologije koje se primjenjuju u Crnoj Gori karkteristian je visok stepen emisija u
ivotnu sredinu i velike koliine stvorenog otpada. Ovakve tehnologije su zastupljene kod
trenutno aktivnih industrija i u rudarstvu, a takoe su bile karakteristine i za postrojenja i
rudnike koji vie nijesu u funkciji. Tehnologije sa najznaajnijim negativnim uticajima na
ivotnu sredinu koriste postrojenja crne i obojene metalurgije, postorjenja za sagorijevanje
uglja (kotlarnice, termo-elektrana), metalo-preraivaka industrija i rudarstvo.
Nove ili "iste" tehnologije, na drugoj strani, ne samo da imaju bolje uinke u odnosu na
ivotnu sredinu, ve donose i ekonomske koristi kroz smanjenje proizvodnih trokova i
podizanje proizvodne efikasnosti. Nove tehnologije podravaju odrivi razvoj tako to
obezbjeuju: a) efikasniju upotrebu primarne energije i sirovina; b) sistematsko recikliranje
produkata i otpada; c) projektovanje dugotrajnih proizvoda; d) preferiranje obnovljivih izvora
energije; i e) ekonomski rast bez ekolokog pritiska i kreiranje novih radnih mjesta.
U Crnoj Gori ne postoji adekvatan regulatorni okvir koji definie tehnoloke standarde i
zahtijeva primjenu odreenih tehnologija (npr. BAT, BATNEEC). Takoe ne postoji ni
sistematski monitoring emisija (u funkciji izdatih dozvola), tako da su izazovi harmonizacije
sa evropskim standardima (i u pogledu kreiranja institucionalnih kapaciteta i u smislu
14

obezbjeivanja sredstava koja su neophodna da bi se dostigli pojedini standardi) ogromni.

Poseban izazov predstavljae ostvarenje sinergije izmeu "istih" tehnologija i kreiranja
novih radnih mjesta, to je proces koji je jasno uoen i istaknut u brojnim politikim
dokumentima i akcionom planovima EU. Istovremeno, znajan izazov predstavlja i
neophodnost reformisanja tehnolokog obrazovanja i potreba izdvajanja znatno veih
sredsatav u svhru istraivanja i razvoja (bez kojih nema napretka u primjeni novih
tehnologija).
4.2

ivotna sredina i prirodni resursi

Budui da su identifikovane kao oblasti od posebne vanosti za odrivi razvoj, diskusija

problema i izazova vezanih za more i obalno podruje, vode, vazduh i klimatske promjene,
biodiverzitet i zatitu prirode i umske eko-sisteme predmet je poglavlja 6 Strategije. Ostale
relevantne teme koje se razmatraju u ovom poglavlju su otpad, zemljite, prostorno planiranje
i sistem upravljanja ivotnom sredinom.
4.2.1 Otpad
Crna Gora se suoava sa znaajnim problemima u upravljanju svim vrstama otpada. Postojei
sistem prikupljanja i odlaganja otpada je takav da ne osigurava razdvajanje i posebno
postupanje sa razliitim vrstama otpada, a odlaganje kako neopasnog industrijskog i
komunalnog otpada, tako i opasnog otpada uglavnom ne zadovoljava minimalne standarde
zatite ivotne sredine. Kod komunalnog otpada, karkteristino je to da udio stanovnitva koje
je pokriveno organizovanim sistemom prikupljanja otpada dosta nizak i nezadovoljavajui.
Baza podataka o razliitim izvorima, koliinama i lokacijama na koje se otpad odlae (bilo da
su u pitanju registrovane deponije ili veliki broj manjih i nelegalnih odlagalita) je veoma
slaba. Orjentaciono utvrene koliine otpada koje se godinje stvaraju u Crnoj Gori su: vrsti
komunalni otpad oko 150.000 t (od ega oko 19.000 t opasnog); industrijski otpad
175.000 t; crveni mulj (KAP) 370.000 t; muljevi - 1.650 t; otpad iz energetike - 350.000 t;
medicinski otpad 550 t; za graevinski i ivotinjski otpad nema utvrenih podataka5.
Ponovna upotreba i reciklaa su zastupljene u veoma malom obimu, a programi povraaja
energije i sirovina iz otpada gotovo i da ne postoje.
Pored krupnih sistemskih pitanja u upravljanju otpadom i sa njima skopanim negativnim
uticajima na ivotnu sredinu (zagaenje zemljita, podzemnih i povrinskih voda, rizici po
zdravlje stanovnitva), jo jedan vaan problem vezan je za nedovoljnu svijest o potrebi
smanjenja otpada i njegovom odgovarajuem tretmanu/odlaganju. Rezultati takvog stanja
veoma su vidljivi kako u urbanim podrujima, tako i u prirodnim sredinama irom Crne Gore,
gdje je razabacano smee est dodatak pejzau.
Glavni izazovi u oblasti upravljanja otpadom su stvaranje finansijskih pretpostavki za
realizaciju projekata i programa zacrtanih Master planom za upravljanje vrstim otpadom i
jaanje kapaciteta komunalnih preduzea kao glavnih davalaca usluga odvoenja i odlaganja
komunalnog otpada. Pored toga, izraeni su i izazovi vezani za utvrivanje lokacija za budee
regionalne deponije koje su prihvatljive za lokalno stanovnitvo, sa aspekta zatite ivotne
5

Sektorska studija (SS-AE) 5.0: Upravljanje otpadom, struktura i koli ine otpada u RCG
15

sredine, i koje imaju najnie trokove. Kod industrijskog i posebno opsanog otpada, glavni
izazovi su skopani sa poboljanjem i implementacijom propisa vezanih za postupanje sa
otpadom.
4.2.2 Zemljite
Zemljite predstavlja jedan od najvanijih prirodnih resursa. Proces njegovog obrazovanja je
veoma spor i praktino nemjerljiv u relacijama ljudskog vijeka, dok proces degradacije i
unitenja pedolokog pokrivaa moe da se odvija u vrlo kratkom vremenskom roku.
Iako ima povrinu od 0,84 ha po stanovniku, Crna Gora raspolae malom povrinom
poljoprivrednog zemljita od svega 517,000 ha. Nepovoljna je i struktura poljoprivrednog
zemljita, budui da je udio obradivih ravniarskih povrina mali. Uprkos ogranienosti ovog
resursa, prisutno je njegovo stalno smanjenje (posebno smanjenje njegovog najkvalitetnijeg i
najproduktvnijeg dijela). Trajna konverzija poljoprivrednog zemljita vri se izgradnjom
gradskih i seoskih naselja, saobraajnica i aerodroma, i hidro-energetskih objekata.
Na drugoj strani, unitenje kvalitetnog povrinskog sloja odvija se kroz niz ljudskih
djelatnosti koje ukljuujui: eksploataciju pijeska i ljunka na vie mjesta u rijekama i
krakim poljima; eksploataciju vrstih mineralnih sirovina boksita, uglja, kamena, cinka i
olova; preradu mineralnih i ostalih sirovina u industrijskim postrojenjima; proizvodnju cigle i
crijepa od sirovina sa povrinskih kopova u Tivatskom polju, Beranama, Kolainu,
Pljevljima; i deponovanje jalovine. Eksploatacija mineralnih i ostalih sirovina u Crnoj Gori
iznosi oko 18.000 tona godinje. Uz dodatak gotovo iste zapreminske koliine jalovine,
devastira se koliina od oko 25.000 kubnih metara zemlje.
Znaajni faktori degradacije zemljita su jo i erozija (vodom, vjetrom) i in-situ (unutar
samog profila) oteenja zemljita (fizika, hemijska i bioloka).
Smanjenje plodnosti zemljita, degradacija zemljita i neodgovarajua eksploatacija
zemljinog resursa, koja dovodi do degradacije ekosistema i ugroava biodiverzitet, smatraju
se oblicima nestabilnog ili neodrivog razvoja. Stoga postoji realna potreba optimalnog
upravljanja zemljitem, radi adekvatne zatite, racionalnog koritenja i unapreenja.
4.2.3 Prostorno planiranje
Sistem prostornog planiranja u Crnoj Gori zasniva se na hijerarhiji planova - od prostornog
plana Republike kao plana najvieg reda, preko prostornih planova podruja posebne namjene
(kakva su nacionalni parkovi i podruje morskog dobra) i optina, pa sve do generalnih i
detaljnih urbanistikih planova.
Uprkos dugoj i znaajnoj tradiciji prostornog planiranja, sistem pripremanja, donoenja i
ostvarivanja planova u dosadanjem periodu pokazao je brojne slabosti. Kao rezultat tih
slabosti, izraeni su negativni trendovi u upravljanju prostorom koji se prje svega manifestuju
kroz promjenu namjene prostora, neplansku ili nelegalnu (divlju) gradnju i nekontrolisanu
urbanizaciju.

16

Ovakvim pojavama se ugroavaju i devastiraju neki od najdragocjenijih prirodnih resursa u

Crnoj Gori (npr. poljoprivredno zemljite, podruja posebne namjene ili njihovo neposredno
okruenje). Na drugoj strani, slabi kvalitet ivota (posebno u urbanim cjlinama) zbog
neodstupnosti infrastrukture, sadraja i prenatrpanosti naselja, a dolazi i do poveanja rizika
od prirodnih nepogoda (posebno zemljotresa i poplava).
Rairena neplanska gradnja u proteklom periodu rezultirala je velikim brojem nelegalnih
objekata irom Crne Gore (posebno u veim urbanim centrima i na lokacijama atraktivnim za
turizam i rekreaciju), a proces sanacije takvog stanja je izuzetno sloen i predstavlja veliki
izazov za sistem prostornog planiranja. Izmeu ostalog, proces mora voditi rauna kako o
socijalnim implikacijama tako i o pitanjima jednakosti i potovanja ljudskih prava u procesu
legalizacije neplanski izgraenih objekata i/ili naselja.
Problemi koji su posebno izraeni u samom sistemu planiranja (a koji pogoduju razvoju
negativnih trendova) su: zastarjelost dijela planske dokumentacije, nedovoljna pokrivenost
prostora urbanistikim planovima (i nedostatak kapaciteta na loalnom nivou za pripremu
potrebne prostornu dokumentacije) i neuspostavljen sistem sprovoenja planova.
Izraeni problemi u prostornom planiranju bili su razlog pokretanja reforme sistema, u okviru
koje je donesen i novi Zakon o o planiranju i ureenju prostora (maja 2005. godine). Osnovna
pretpostavku reforme koja treba da obezbijedi bolje funkcionisanje sistema je efikasno
sprovoenje planova uz ukljuivanje javnosti pri pripremanju, donoenju i ostvarivanju
odluka. Novi Zakon takoe predvia obaveze procjene uticaja i strateke procjene uticaja
(EIA i SEA) planova na ivotnu sredinu, to je od posebnog znaaja u nastojanju da se
zahtjevi odrivosti i zatite ivotne sredine integriu u planska dokumenta.
Utom smislu, od posebnog je znaaja priprema novog Prostornog plana Republike kao
integralnog dokumenta prostornog razvoja koji ima snagu zakona. Priprema PP je u toku, a
usvajanje se oekuje sredinom 2006. godine. I pored injenice da se u izradi ovog plana
primjenjuje savremena metodologija i da se vodi rauna o meunarodnim preporukama za
odrivo prostorno planiranja, jedan od znaajnih izazova u procesu pripreme i implementacije
NSOR - CG jeste osiguravanje komplementarnosti i kompatibilnosti rjeenja iz PP sa
zahtjevima odrivosti.
4.2.4 Sistem upravljanja ivotnom sredinom
Sistem upravljanja ivotnom sredinom pokazuje brojne slabosti, a neke od najznaajnijih su:
a) nepotpun i neadekvatan zakonski okvir, i slabo sprovoenje postojeih propisa; b)
nedovoljan kapacitet nadlenih institucija za efikasno upravljanje ivotnom sredinom i
prirodnim resursima, uz nezadovoljavaji stepen koordinacije kako na horizonatalnom, tako i
na vertikalnom nivou; c) nedovoljno razvijen, i meunarodnoj praksi neprilagoen
informacioni i monitoring sistem; neadekvatno finasiranje zatite ivotne sredine, kako iz
javnih tako i iz privatnih izvora; i d) nedovoljni (iako u ekspanziji) mehanizmi za ukljuivanje
javnosti u proces donoenja odluka.

17

Pored ovih, poseban problem i izazov predstavlja nizak stepen intergacije pitanja ivotne
sredine u ostale sektore, gdje jo uvijek dominira sektorsko planiranje uz vrlo nizak stepen
horizontalnog integrisanja.
Imajui u vidu ogranienja u sistemu upravljanja ivotnom sredinom, poseban izazov
predstavlja dalje usavravanje postojeih i primjena novih mehanizama i instrumenata za
sprovoenje politke ivotne sredine, kakvi su prije svega procjena uticaja na ivotnu sredinu i
strateka procjena (EIA, SEA), zatim primjena trino zasnovanih instrumenata kao to su
eko-porezi i naknade, sistemi depozita i refundacije (za npr. ambalau i odreene proizvode) ,
zatim dobrovoljni sporazuma o poboljanju efekata na ivotnu sredinu i slino. Jo jedan
izazov predstavlja regulisanje i sprovoenje obaveze samo-monitoring-a i izvjetavanje od
strane zagaivaa, kao i uvoenje ema i standarda koji za rezultat imaju poboljane efekte
privrednih subjekata na ivotnu sredinu (kao to su ISO standardi 14000 i 14001, EMAS,
ekoloki znak za proizvode koji nijesu tetni za ivotnu sredinu).
Tu su i izazovi povezani sa implementacijom Arhuske konvencije odnosno jaanje
ukljuivanja javnosti u donoenje odluka, i poboljanja u pogledu dostupnosti informacija o
ivotnoj sredini. Konano, krunski izazov su EU integracije, budui da iskustvo novih
zemalja lanica govori da je oblast ivotne sredine jedno od najkompleksnijih i
najzahtjevnijih poglavlja Sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju.
4.3

Drutveni razvoj

Identifikacija problema i izazova za upravljanje i participaciju i urabni razvoj prezentirana je

u poglavlju 6 Strategije. Ostale teme i sektori relevantni za odrivi druetveni razvoj
razmotreni su u ovom poglavlju (odjeljci 4.3.1 - 4.3.4).
4.3.1 Obrazovanje
Meu identifikovanim problemima obrazovanja koji su predmet zapoete reforme
obrazovnog sistema, posebno su izraeni:

Nedovoljna kolska infrastruktura i ruiniranost kolskih objekata;

Zastarjeli kurikulumi;
Neuskladjenost sa evropskim obrazovnim prostorom;
Nedovoljna obuenost nastavnog i rukovodeeg kadra;
Nedovoljno izuavanje stranih jezika;
Nedovoljno ukljuivanje ICT u obrazovni sistem;
Nedovoljno ukljueni sadraji iz oblasti ekologije i odrivog razvoja u postojee
obrazovne programe;
Nedovoljna afirmacija sadraja iz gradjanskog obrazovanja, ljudskih prava,
demokratije, mira i tolerancije;
Nedovoljna integracija Roma i marginovalizovanih grupa u obrazovni sistem;
Nedovoljna panja i ukljuivanje djece sa posebnim potrebama u redovne obrazovne
ustanove;
Nedostatak potrebnih znanja zasnovanih na vjetinama;
Nedostatak kurikuluma koji e pripremiti mlade za trinu ekonomiju i
preduzetnitvo;
18

 Nedovoljna izdvajanja za nauna istraivanja i razvoj u oblasti nauke.

Razvoj novih tehnologija, trine privrede i preduzetnitva kao i sve prisutniji proces
globalizacije i ujedinjenja evropskog prostora, postavio je nove ciljeve i izazove za obrazovni
sistem. Bri privredni razvoj i izlaz iz siromatva nije mogue ostvariti bez adekvatnog
obrazovanja, a isto vai i za primjenu koncepata odrivog razvoja i upravljanja. Reforma
obrazovnog sistema, postizanje kvalitetnog obrazovanja u skladu sa potrebama pojedinca i
trine ekonomije, i uspostavljanje drutva koje ui, predstavljaju konkretan odgovor na
postavljene izazove vremena. Obrazovanje je osnov i kljuni faktor za ostvarivanje kako
ekonomskog razvoja, tako i socijalne, ekoloke, kulturne i etike vizije odrivog razvoja Crne
Gore, a ciljevi i mjere koji e biti uvteni u NSOR CG bie doprinos u ostvarivanju
globalno proklamovanih ciljeva UK dekade Obrazovanje za odrivi razvoj 2005 - 2015.
4.3.2 Zdravstvo
Zdravstvena politika i startegija razvoja zdravstva u Crnoj Gori Zdravlje za sve u XXI
vijeku usklaene su sa Milenijumskim razvojnim ciljevima i usmjerene su na podizanje
kvaliteta zdravlja stanovnitva, uz prilagoavanje i poboljanje djelovanja zdravstvenog
sistema u u skladu sa finansijskim mogunostima.
I pored visoko-razvijenog sistema zdravstvene zatite naslijeenog iz prethodnog sistema,
sektor zdravstva se u dananje vrijeme suoava sa brojnim problemima. Organizacija i
finansiranje zdravstvene zatite zasnivaju se na dominantnoj ulozi javnog sektora, to u
uslovima niskog BDP i izraenih pritisaka na javnu potronju nosi znaajne izazove.
Demografski i geografski faktori utiu na organizaciju zdravstva i trokove zdravstvenog
sistema, i sa tim u vezi postoji niz oteavajuih okolnosti.
Prije svega, usljed porasta oekivanog trajanja ivota i smanjena prirodnog prirataja,
poveava se udio starije populacije u ukupnoj. Prema podacima poslednjeg popisa, uee
starijih od 65 godina u optoj populaciji iznosi 12,8%, a stari imaju 3,5 do 4,5 puta vee
zdravstvene potrebe od stanovnitva mlaeg od 65 godina. Pored toga, zadovoljavanje
principa dostupnosti zdravstvene slube iziskuje potrebu razvoja odreenih zdravstvenih
kapaciteta za oko 43% populacije koja ivi u ruralnim podrujima, to poveava trokove.
Konano, tu je i pitanje oko 30.000 izbjeglica i raseljenih lica, kojima se takoe obezbjeuje
pravo na zdravstvenu zatitu.
Zdravstveno stanje stanovnitva Crne Gore, mjereno indikatorima zdravlja, gore je nego u
zemljama Zapadne Evrope. Takvom stanju doprinose rizini oblici ponaanja, slaba zakonska
regulativa u oblasti zatite od rizika u radnoj i ivotnoj sredini, kao i stres proistekao iz
socijalno-ekonomskih prilika u kojima ivimo. Jedan od znaajnih problema u Crnoj Gori su
smrti preventabilnog karaktera (koje nastaju kao kao posljedica stila ivota - puenja,
alkoholizma, nepravilne ishrane, nedostatne fizike aktivnosti). Pored toga, sistem
zdravstvene zatite je u najveim dijelom usmjeren na zadovoljenje kurativnih usluga, a ne na
finansiranje preventivno-promotivnih sadraja (iako je to dostupniji, efikasniji i jeftiniji oblik
zdravstvene zatite).
Jedan od najsenzitivnijih pokazatelja zdravstvenog stanja i razvijenosti zdravstvene slube,
kao i razvijenosti cjelokupnog socioekonomskog, obrazovnog i kulturnog razvoja drutva je
19

stopa smrtnosti odojadi. Preporuka je SZO da u zemljama kao to je naa stopa bude manja
od 10 umrle novoroenadi na 1.000 ivoroene djece, dok je u Zdravstvenoj politici
definisan cilj smanjenje stope mortaliteta odojadi na vrijednost ispod 8. Opta stopa
smrtnosti bila je 9,2% u 2003. Prema podacima Instituta za zdravlje, u 2002. godini je zbog
preranog umiranja izgubljeno je 10,5 godina ivota (uglavnom zbog bolesti sistema krvotoka i
tumora).
Statistika javnog zdravlja nije razvijena u pogledu praenja veza izmeu ivotne sredine i
zdravlja. Kvalitet zdravstvne zatite, kao parametar efikasnosti zdravstvenog sistema, se
takoe ne prati. Usljed nepostojanja strunih standarda, neizgraenosti informacionog
sistema, kao i odsustva ukupne evaluacije zdravstvenih programa, sistem kontrole u zdravstvu
nije razvijen.
Poseban izazov za sistem zdravstvene zatite je prevencija i smanjenje rizika od irenja
zaraznih bolesti (kao to su HIV/SIDA, SARS, ptija kuga). Jo jedan izazov je suzbijanje
pojave korupcije u zdravstvu, koja se pojavila paralelno sa optim padom standarda i
uruavanjme sistema vrijednosti (prema podacima istraivanja koje je 2001 sprovelo
Ministarstvo zdravlja, 90% ispitanika je korupciju smatralo jednim od najveih probema u
zdravstvu).
4.3.3 Ravnopravnost i socijalna zatita
Promjene koje sa sobom nosi tranzicija dovele su do negativnih trendova u pogledu
ostvarivanja jednakih prava (ukljuujui pravo na rad, pravo na razvoj i druga iz korpusa
osnovnih ljudskih prava), do socijalnog raslojavanja i pojave kategorije gubitnika
tranzicije. Neki od problema socijalne nejednakosti imaju meutim dublje i sistemske
korijene.
Takvi su na primjer problemi u sferi rodne neravnopravnosti, socijalne iskljuenosti romske
populacije (mada je obim ovog drugog problema narastao u skorije vrijeme sa prilivom
izbjeglica i raseljenih lica). Posebno osjetljivu kategoriju u pogledu ravnopravnosti ine i
izbjeglice i raseljena lica, gdje je teak ekonomski poloaj esto povezan i sa pitanjima
socijalne marginalizacije.
Jedna od standardnih mjera nejednakosti Gini koeficijent iznosio je 0.29 u 2002. godini,
to je vrijednost slina onima izmjerenim u ostalim zemljama u okruenju. Meutim, decil
kolinik tj. odnos prosjene potronje 10% najbogatijih i 10% najsiromanijih u Crnoj Gori
bio je dosta visok (7), odnosno znaajno iznad ostalih zemalja u regionu. Stopa siromatva
bila je 12,2%, dok se oko treine stanovnitva smatra ekonomski ugroenim6.
Kljuni problemi socijalne i djeje zatite (vezani za njenu ulogu u ublaavanju problema i
posledica siromatva) ispoljavaju se najprije u nemogunosti postojeeg sistema da obuhvati
sve najugroenije djelove stanovnitva. Glavni vid socijalne (finansijske) pomoi u Crnoj
Gore je materijalno obezbjeenje porodice, koji trenutno korisiti oko 35.000 lica (oko 11.500
porodica). Pored toga, finansijsku pomo po osnovu nemogunosti da se sami brinu o sebi
dobija jo oko 4.500 lica. Mjeseni iznos pomoi koji se prima po ova dva osnova je veoma
6

Izvor: SRRS
20

nizak i ree se od 50 do 95 EUR (zavisno ob broja lanova porodice). Ostali vidovi socijalne
pomoi ukljuuju brigu o djeci, jednokratne materijalne pomoi i usluge centara za socijalni
rad. Pravo na ostvarivanje pomoi kod nezaposlenih ostvaruje se preko institucija koje su van
sistema socijalne zatite, ali je veoma restriktivno i iznosi pomou su veoma niski.
Ozbiljan ograniavajui faktor za efikasnije bavljenje smanjivanjem siromatva kroz
djelatnosti socijalne zatite predstavlja i nerazvijen sistem praenja socijalno-zatitnih potreba
i aktivnosti (osim onih koji se odnose na ostvarivanje prava). Jo jedan ograniavajui faktor
je injenica da svim ustanovama socijalne zatite nedostaju struni kadrovi za ostvarivanje
sloenih i odgovornih uloga u zatiti korisnika.
Veina sadraja i usluga u oblasti socijalne i djeje zatite ostvaruje se kroz institucionalni
sistem. Razvojni, kreativni i alternativni programi i projekti socijalne i djeje zatite
uglavnom su sporadini, i najee razvijani uz podrku meunarodnih institucija ili
organizacija. Iako zakon to omoguava, ukljuivanje drugih aktera (kao to je privatni i
civilni sketor) u pruanje usluga je usporeno jer ne postoje standardi koji bi omoguili
kontrolu kvaliteta usluga.
Optine ureuju i obezbjeuju neka od proirenih prava iz socijalne zatite kao to su pomo
u kui starim i iznemoglim licima, rjeavanje stambenih pitanja lica u stanju socijalne potrebe
i drugih dodatnih oblika zatite. Ovi segmenti socijalne zastite su dosta nerazvijeni i
obuhvataju mali broj korisnika, to je uslovljeno materijalnim (ne)mogunostima optina.
4.3.4 Kultura i mediji
Kulturni prostor Crne Gore formiran je kroz istoriju pod uticajem mediteranskih,
srednjoevropskih, istonoevropskih i orijentalnih civilizacija i kultura. Multikulturalnost je
stoga karakteristika kulturnog nasljea i naina ivota, to zajedno sa bogatom prirodnom
batinom predstavlja jednu od znaajnih komparativnih prednosti.
U isto vrijeme, upravljanje kulturnim naslijeem i ouvanje kulturnog identita u periodu
tranzicije predstavljaju znaajne izazov. Neki od glavnih problema koji su izraeni u ovoj
oblasti su:
Nedovoljna svijest o vrijednosti kulturne raznolikosti;
Odumiranje tradicionalnih vrijednosti, obiaja i manifestacija;
Nedovoljno poznavanje kulture manjinskih zajednica, i nedovoljna dostupnost kulture
manjinskih zajednica iroj publici;
Nizak stepen zatite spomenika kulture, to je dovelo i dovodi do oteenja i
degradacije znaajnog broja spomenika;
Nepostojanje adekvatne baze podataka o svim segementima kulturne i arheoloke
batine;
Nepostojanje arheoloke karte i baze podataka o arheolokim iskopavanjima;
neevidentirani podvodni arheoloki lokaliteti;
Neadekvatna prezentacija kulturnog nasljea.
U oblasti medija, poseban izazov predstavlja implementacija novog Zakona o slobodnom
pristupu informacijama i ostvarivanje punog doprinosa koji mediji mogu dati u ovoj oblasti.

21

Znaajni izazovi kada su su pitanju mediji su takoe i razvoj profesionalnog novinarstva, i

promovisanje koncepta odrivog razvoja.
5
5.1

CILJEVI ODRIVOG RAZVOJA CRNE GORE

Opti ciljevi odrivog razvoja Crne Gore

Polazei od Vzija odrivog razvoja Crne Gore i identifikacije problema i izazova u oblastima
zatite ivotne sredine i upravljanja prirodnim resursima, ekonomskog i drutvenog razvoja,
izvedeni su slijedei opti ciljevi NSOR CG:
1. Ubrzati ekonomski rasta i razvoja i smanjiti regionalne razvojne disparitete;
2. Smanjiti siromatvo; obezbijediti jednakost u pristupu uslugama i resursima;
3. Osigurati efikasnu kontrolu i smanjenje zagaenja, i odrivo upravljanje prirodnim
resursima;
4. Poboljati sistem upravljanja i uea javnosti; mobilisati sve aktere, uz izgradnju
kapaciteta na svim nivoima;
5. Promovisati koncept odrivog razvoja i vrijednosti koje taj koncept podrazuimijeva;
6. Ouvati kulturnu reznolikost i identitete.
Okvir 5.1-1: Vizije odrivog razvoja Crne Gore

Vizija odrivog razvoja Crne Gore obuhvata:

Viziju ekonomskog razvoja, koja polazi od potrebe ubrzavanja ekonomskog rasta i
zaokruivanja procesa tranzicije ka trinoj privredi (stimulisanje inovacija i produktivnosti,
osnaivanje preduzetnitva, spreavanje odlaska kvalitetnih i perspektivnih kadrova iz zemlje),
vodei istovremeno rauna o ispunjavanju zahtjeva odrivosti kroz integrisanje politike zatite
ivotne sredine i ekonomske politike i kroz ublaavanje efekata ekonomskog rasta na ivotnu
sredinu;
Socijalnu viziju, koja podrazumijeva smanjenje siromatva i zatitu najugroenijih grupa
stanovnitva, kao i obezbjeenje pravinije raspodjele koristi od ekonomskog razvoja meu
svim segmentima drutva;
Ekoloku vizije, odnosno neophodnost ouvanja ivotne sredine i odrivog upravljanja
prirodnim resursima, pospjeujui pri tom sinergiju izmeu razvoja i ouvanja ivotne sredine i
imajuu u vidu pravo buduih generacija na kvalitet ivota;
Etiku vizije, pod kojom se podrazumijeva poboljanje uprave/upravljanja kroz izgradnju
kapaciteta svih aktera (centralne vlasti, lokalnih vlasti, privatnog sektora i graanskog drutva) i
prelazak sa centralizovanog naina odluivanja na pregovore, saradnju, koordinirano djelovanje
i decentralizaciju, kao i sprovoenje principa zajednitva i solidarnosti, te potovanje ljudskih
prava kroz re-afirmaciju prava na razvoj u zdravom i pravinom okruenju;
Kulturnu vizije, odnosno neophodnosti ouvanja kulturne raznolikosti i identiteta, uz jaanje
kohezije itavog drutva.

22

5.2

Ciljevi odrivog razvoja Crne Gore po sektorima/temama

Imajuu u vidu opte ciljeve odrivog razvoja Crne Gore, definisani su posebni ciljevi po
sektorima odnosno temama razmatranim u okviru procesa pripreme NSOR Crna Gora.
Opti i ciljevi po sektorima odnosno temama odrivog razvoja, njihov odnos i meuzavisnosti
sistematizovani su i prikazani su u Dodatku 1 Strategije, dok je pregled ciljeva ekonomskog i
drutvenog razvoja te pregled ciljeva ouvanja ivotne sredine dat u Okvirima 5.2 1 5.2.
3. Ciljevi (i pravci djelovanja) za oblasti od posebne vanosti za NSOR CG obraeni su
izdvojeno u poglavlju 6 Strategije.
Okvir 5.2-1: Ciljevi ekonomskog odrivog razvoja po sektorima i temama (bez ciljeva za oblasti
od posebne vanosti)
Energetika i industrija (ciljevi energetike posebno relevanti za ivotnu sredinu elaborirani u
poglavlju 6)
Obezbijediti dovoljne koliine energije, smanjiti uvoznu zavisnost i osigurati funkcionisanje
elektro-energetskog sektora na trinim principima (ukljuujui finansijsku odrivost EPCG)
Poveanje energetske efikasnosti za 10% u srednjoronom periodu
Osigurati dostupnost energije svim slojevima stanovnitva
Restrukturiranje i poveanje efikasnosti u industriji
Prilagoavanje industrijskih kapaciteta raspoloivim resursima i razvoj MSP u industriji
Poboljanje uinaka u odnosu na ivotnu sredinu kroz uvoenje ISO standarda, EMAS plana,
ekolokog znaka na proizvode
Makro-ekonomska politika
Osigurati makro-ekonomsku stabilnost i povoljno okruenje za ekonomski rast i razvoj
Stimulisati i razvijati ekonomiju usluga (turizam, pomorstvo, zajedno sa poljoprivredom i
umarstvon kao prioritetnim granama)
Jaati konkurentnost domae ekonomije (privatizacija, restrukturiranje), stimulisati
preduzetnitvo
Osigurati mehanizme za pravinu raspodjelu koristi od ekonomskog razvoja
Jaanje socijalnih i odgovornosti prema ivotnoj sredini kod ekonomskih subjekata
Nove tehnologije
Podsticati uvoenje novih tehnologija kroz kombinaciju regulativnih, trinih i mehanizama
odgovrnosti
Definisati i regulisati tehnoloke standarde u skladu sa zahtjevima odrivosti; osigurati
sistematski monitoring emisija
Podsticati istraivanje i razvoj i inovacije
Disperzija novih tehnologija, uz podrku drave u poetnim fazama
Regionalni razvoj izaposlenost
Razvoj MSP u prioritetnim granama (planinski i eko-turizam, proizvodnja hrane, posebno
zdrave, odrivo umarstvo)
Poboljanje infrastrukture kao preduslova razvoja
Usporavanje migracija sjever jug i selo grad stvaranjem boljih uslova ivota na sjeveru
Republike
Otvaranje novih radnih mjesta, posebno na sjeveru
Poboljanje ivotnog standarda; obezbjeivanje prava na rad i prava iz radnog odnosa

23

Svaki od sektorskih/tematskih ciljeva moe se podijeliti na vie pod-ciljeva koji e

korespodirati sa Akcionim planom NSOR CG kao setom mjera koje je neophodno sprovesti
da bi se ostvarili ciljevi ili da bi se u periodu implementacije ostvario progres u ostvarivanju
tih ciljeva (forma budueg akcionog plana prikazana je u Dodatku 2). Dalja operacionalizacije
ciljeva i izvoenje Akcionog plana iz inicijalno predloenog seta mjera bie predmet rada na
II nacrtu NSOR - CG.
Okvir 5.2-2: Ciljevi ivotne sredine i upravljanja prirodnim resursima po sektorima i temama
(bez ciljeva za oblasti od posebne vanosti)
Otpad
Smanjenje zagaenja od otpada kroz minimizaciju otpada i pravilno prikupljanje i odlaganje
Unapreenje regulative i postepeno uskaivanje sa EU propisima; jaanje kapaciteta; jaanje
baze podataka
Osigurati uee javnosti u procesu donoenja odluka o lociranju postrojenja za tretman
otpada
Promovisati paljivo postupanje sa otpadom, minimizaciju otpada i reciklau
Prostorno planiranje
Zatita poljoprivrednog i umskog zemljita, zatita vodotoka i izvorita i zatita posebnih i
zatienih prirodnih vrijednosti; zatita kulturnih vrijednosti
Zaustavljanje nelegalne gradnje i sanacija postojeeg stanja
Donoenje nove i/ili uskladjivanje postojee planske dokumentacije (PP podruja posebne
namjene i optina, GUP i DUP) u skladu sa Zakonom o planiranju i ureenju prostora i novim
PP Republike
Uspostavljanje integralnog informacionog sistema sa odgovarajuim podsistemima (katastar,
prostorno planiranje, urbanizam, infrastruktura)
Osigurati integraciju zahtjeva odrivosti u PP RCG (i PP podruja posebne namjene)
Sistem upravljanja ivotnom sredinom
Integracija zahtjeva odrivosti u sektorske razvojne politike
Uspostavljanje efikasnog zakonskog i institucionalnog okvira zatite ivotne sredine;
usklaivanje sa EU propisima (prvenstveno usvajanje i sprovoenje EIA, SEA i IPPC zakona)
Jaanje instrumenata za upravljanje ivotnom sredinom - regulatornih i trinih
(SEA, EIA, EMAS, eko-nakande i porezi, itd.)
Jaanje informacionog sistema i ukljuivanja javnosti u donoenje odluka
Jaanje kapaciteta svih segmenata administracije za ivotnu sredinu (posebno za sprov.
propisa) i jaanje meu-sektorske koordinacije
Olakati pristup informacijama i njegovati proaktivan pristup u pruanju informacija o
ivotnoj sredini
Zemljite
Spreavanje nenamjenskog korienja poljoprivrednog zemljita
Unapreenje upravljanja zemljinim resursom i prevencija uzroka degradacije i oteenja
zemljita

24

to se tie smjernica (odnosno pravaca djelovanja), treba preduzeti prioritetne akcije u

razliitim meupovezanim poljima, vodei rauna o potencijalnoj sinergiji meu ciljevima i
mjerama za njihovo ostvarivanje. Utvrivanje kozistentnosti meu ciljevima i prirotiziacija
ciljeva i mjera bie pitanja kojima e se ekspertski tim i ostali uesnici u procesu baviti u
nastavku procesa pripreme NSOR - CG.
Okvir 5.2-3: Ciljevi drutvenog razvoja po sektorima i temama (bez ciljeva za oblasti od
posebne vanosti)
Kultura i mediji
Ouvanje kulturne raznolikosti
Ouvanje kulturnog naslijea, posebno ouvanje nepokretnog kuturnog naslijea i
tradicionalnih vrijednosti i obiaja
Doprinijeti ostvarivanju slobodnog pristupa informacijama
Promovisanje koncepta odrivog razvoja; profesionalizacija medija (razvijanje nezavisnog i
reporterskog novinarstva)
Obrazovanje
Osavremenjavanje kolskih programa uz posveivanje znaajne panje pitanjima zatite
ivotne sredine
Uskladiti mreu kolskih ustanova sa demografskim i regionalnim potrebama
Razvoj strunog obrazovanja
Postizanje kvalitetnog obrazovanja za svu djecu; ostvarivanje MRC i ciljeva NAP-a
Uvojenje inkluzivnog obrazovanja u redovne kolske ustanove
Ostvariti rodnu ravnopravnost u obrazovanju
Decentralizacija obrazovnog sitema
Poveanje budetskih sredstava namijenjenih za nauno-istarivaki rad i razvoj
Promocija i stvaranje drutva koje ui
Ravnopravnost i socijalna zatita
Obezbjeivanje prava na razvoj i pristupa osnovnim uslugama i fondovima
Jaati rodnu ravnopranost
Smanjenje socijalne iskljuenosti, posebno Roma, siromanih, izbjeglica i raseljenih
Povecanje kvaliteta usluga socijalne zastite; ekonomsko i socijalno osnaivanje lica u stanju
socijalne potrebe
Razvoj strunih kapaciteta u sektoru socijalne i djeje zatite; razvoj sistema praenja
socijalnih potreba
Razvoj inovativnih, kreativnih i participativnih projekata socijalne podrke, uz ulkljuivanje
razliitih aktera
Jaati kvalitet i obim vidova socijalne zatite koji se ostvaruju na lokalnom, optinskom nivou
Zdravstvo
Ouvanje i unapreenje zdravlja stanovnitva
Postizanje finansijske odrivosti u zdravstvu
Smanjenje nejednakosti u zdravlju putem poboljanja zdravlja osjetljivih kategorija drutva
Poboljanje kvaliteta ivota u vezi sa zdravljem

25

6
6.1

OBLASTI OD POSEBNE VANOSTI

Odrivo upravljanje vodnim i umskim resursima

Globalno posmatrano, vode predstavljaju jedan od najugroenijih i veoma ogranienih

resusrsa. Za razliku od mediteranske regije kojoj pripada i gjde je izraen nedostatak voda,
Crna Gora ima veoma kvalitetne podzemne i povrinske vode zahvaljujui velikoj koliini
padavina i relativno dobroj ouvanosti vodnih resursa.
Kad je rije o potornji vode, treba istai da je potornja u domainstvima u cijeloj Crnoj Gori
izuzetno velika, i skoro je dva puta vea od prosjene potronje u zapadnoj Evropi (150
l/s/dan). Ovo ukazuje na nenamjensko troenje vode, kao i na nerealno velike gubitke u
sisitemima za vodosnabdijevanje.
Pored neracionalnog troenja vode, koji je djelimino uzrokovano i niskim cijenama vode i
niskim stepenom naplate, ostali problemi u oblasti vodosnabdijevanja odnose se na: a)
nedostatak vode, posebno u primorskom regionu i tokom ljetnjeg dijela godine; b) nedovoljan
stepen pokrivenosti ruralnih podruja javnim sistemima vodosnabdijevanja (uz slabu kontrolu
kvaliteta vode iz seoskih vodovoda i ostalih izvora); i c) neadekvatno odravanje javnih
vodovoda i sistema za hlorisanje, tako da poslednjih godina oko 25% uzoraka vode za pie ne
zadovoljava zahtjeve bakterioloke ispravnosti.
Industrija se vodom snabdijeva gotovo u potpunosti iz sopstevnih izvora, dok se potronja
poslednjih godina kree na nivou izmeu 50 i 60 miliona m3. Vie od polovine voda koje se
troe u industriji su podzemne vode. Najvei industrijski potroai vode su metalurka
postrojenja (KAP, eljezara Niki) i termoelektrana Pljevlja. Ovi potroai koriste oko 43
miliona m3/god, a procjenjuje se da se od toga recirkulie oko 2/3 voda. Poljoprivreda nije
znaajan potroa vode (sa oko 6 milion m3 godinje).
Isputanje kako komunalnih tako i industrijskih otpadnih voda u prirodne prijemnike vri se
gotovo bez ikakvog preiavanja (izuzetak su neka industrijska postrojenje i dio komunalnih
otpadnih voda Podgorice). Dodatni problem predstavlja i nedostatak pred-tretmana
industrijskih otpadnih voda koje se isputaju u javne kanalizacione sisteme, i nizak stepen
prikljuenosti stanovnitva na kanalizacione sisteme. Uprkos znaajnim pritiscima, kvalitet
voda je generalno ouvan. Kod izvjesnog broja vodotoka, biljee se odstupanja od zakonom
predvienih kategorija kvaliteta (npr. rijeke Veinica i ehotina, rijeke Ibar, Lim i Moraa
nizvodno od naselja/gradova, Skadarski i Plavsko jezero), uglavnom zbog koncentracija
zagaujuih materija koje potiu od kanalizacionih voda.
Bogatstvo i kvalitet vodnih resursa predstavljaju jednu od najznaajnijih komparativnih
prednosti Crne Gore. Ouvanje kavliteta i integriteta vodnih resursa je zato veliki izazov,
posebno imajuu u vidu injenicu da zagaenja voda i neadekvatni vodozahvati u karstnim
podrujima kakvo je Crna Gora mogu prouzrokovati trajne i nesagledive posledice. Jo jedan
znaajan izazov je adekvatna primjena strateke i procjene uticaja na ivotnu sredinu (SEA i
EIA) u sluajevima kada se planiraju veliki zahvati (koji pogotovo u tranzicionom periodu
mogu biti motivisani i tenjom ostvarivanja brzog profita na utrb prirodnih resursa), posebno
na meudravnim vodotocima.

26

Ciljevi: sa stanovita odrivog razvoja veoma je vano da se postojea prekomjerna

zagaenja voda (usled niskog stepena tretmana otpadnih voda i industrije, neadekvatnog
odlaganja otpada, zagaenja iz poljoprivrede i drugih izvora) efikasno kontroliu i smanje, te
da se ostvare znaajna poboljanja vezano za postojee neodrive obrasce upotrebe voda i
resursa iz vodotoka. Da bi se to postiglo, potrebno je uvoenje integralnog upravljanja
vodama/slivnim podrujima, uz znaajne promjene u pravnom, insitucionalnom i sistemu
finansiranja, i uz unapreenje kontrole kvaliteta i monitoringa voda. Pored ovoga, strateki
ciljevi su i osiguravanje dovoljnih koliina vode za pie i promovisanje racionalne potronje
vode.
Da bi se ovi ciljevi ostvarili, neophodno je sprovesti niz kratkoronih i srednjoronih mjera
kao to su: a) usaglaavanja postojee zakonske regulative sa Direktivama EU; b) potpisivanje
i ratifikacija meunarodnih konvencija (Helsinki, tokholm i dr.); c) donoenje i dosljedna
primjena IPPC zakona, odnosno donoenje obaveze i primjena BAT-a za nova industrijska
postrojenja (uz postepeno proirenje obaveze i na postojea postrojenja); d) zatita i
adekvatna kontrola izvorita za vodosnabdijevanje; e) smanjenje gubitaka u vodovodnim
sistemima i obustavljnje upotrebe pijae vode u druge svrhe; f) uvoenje sistema naplate vode
na bazi pokria trokova; i g) dosljedno sprovoenje monitoringa kvaliteta voda.
ume pokrivaju 620.872 ha ili 45% ukupne teritorije RCG i imaju izuzetan znaaj kako za
ouvanje prirodne ravnotee i kvaliteta ivotne sredine tako i za ekonomski razvoj, pogotovo
u sjevernom, nerazvijenom regionu. Istovremeno, umski eko-sistemi su izloeni viestrukim
pritiscima koji prijete da dovedu, ili ve jesu doveli do pojave neodrivog korienja, prije
svega kroz neplansku i prekomjernu eksploataciju.
Ostali problemi koji imaju negativan uticaj na stanje uma u Crnoj Gori su nepovoljne metode
eksploatacije i niska strunost lica koja vre sjeu (problem koji se pojaao sa prelaskom sa
sistema sjee pod dravnom upravom na koncesije), neadekvatno upravljanje zatitnim
zonama i neadekvatan sistem protivpoarne zatite. Poseban problem za upravljanje
predstavlja nedostatak pouzdanih i auririanih podataka o umskim resursima odnosno
nedostatak nacionalne inventure uma. Sistem praenja zdravstvenog stanja uma takoe nije
razvijen.
Glavni ciljevi su unapreenje propisa, sistema planiranja i instrumenata upravljanja kako bi se
obezbijedilo odrivo upravljanje umama i dobio sertifikat o odrivom umarstvu (po Forest
Stewardship Council ili FSC metodologiji), i obnavljanje i sanacija degradiranih uma. Na taj
nain, doprinijee se razvoju ekonomskih aktivnosti vezanih za ume i uveati ekonomske
koristi od uma. Uz to, potrebno je raditi i na promovisanju vrijednosti uma.
U cilju poboljanja upravljanja i dobijanja sertifikata o odrivom upravljanju umama,
prioritetne mjere su priprema nacionalne inventure, uvoenje geografskog informacionog
sistema, poboljanje planiranja i obezbjeivanje pouzdanog sistema praenja ukupnog stanja
uma. Tu su takoe i mjere za poboljanje sistema protivpoarne zatite, unapreenje tehnika
eksploatacije komercijalnih uma, rekonstrukcija i izgradnja umskih puteva, poboljanje
gazdovanja zatitnim umama i slino.

27

6.2

Odrivo upravljanje morem i obalnim podrujem

Morski akvatorijum Crne Gore obuhvata unutranje vode i teritorijalno more u irini od 12
nautikih milja, dok obalno podruje obuhvata oko 300 km obale sa priobalnim pojasom i
gradovima i naseljima est crnogorskih optina (Primorski region). Zakonom iz 1992. godine
definisinao je i Morsko dobro kao podruje posebne namjene koje obuhvata uski kopneni
pojas du itave obale (povrine oko 60 km2 ) i povrinu teritorijalnog mora oko 2.500 km2.
Turizam, pomorska privrede i u neto manjoj mjeri poljoprivreda i ribarstvo, kao i
iskoriavanje mineralnih sirovina (pijesak i kamen; ispitivanje rezervi nafte i prirodnog gasa)
predstavljaju glavne privredne aktivnosti u Primorskom regionu. U proteklom periodu, ove
aktivnosti su u veoj ili manjoj mjeri neodrivo eksploatisale neobnovljive prirodne resurse
obalnog podruja (prije svega prostor i pejzane vrijednosti). Danas se moe rei da je
prostor na obali, kao jedinstvena i specifina vrijednost Crne Gore, u najveoj mjeri
potroen za razne privredne i druge ljudske aktivnosti, budui da je pretrpio znaajnu
izmjenu prirodnih i pejzanih vrijednosti.
Okvir 6.2-1: Turizam i urbanizacija u obalnom podruju

Razvoj turizma u obalnom podruju zahtjeva velike izmjene u prostoru, stvarajui sve vei pritisak na
obalu. Izgradnjom novih turistikih kapaciteta stvara se potreba za izgradnjom i remodelacijom obale
radi stvaranja veeg kupalinog prostora. Zajedno sa urbanizacijom, koja pored neminovnog i
planskog irenje gradova ukljuuje i neplansku (divlju) gradnju, nekontrolisani razvoj turizma i
poveanje kupalinog prostora su kljuni uzroci devastacije obale, naruavanja njenog pejzaa i
izmjene prirodnih karakteristika, to za posledicu ima ugroavanje stanita, biodiverziteta i prirodne
ravnotee uopte.
Na drugoj strani, treba imati na umu da potencijali za razvoj turizma danas lee u injenici da je
prirodno nastala obala ambijent koji je najprivlaniji za turiste. Master planom razvoja turizma u
Primorskom regionu predvieno je postojanje turistikih objekata kapaciteta od 100.000 hotelskih i
preko 200.000 ukupnih kreveta do 2020. godine. PPPPNMD predvia izgradnju turistikih objekata
ukupnog kapaciteta od oko 60.000 kreveta na podruju morskog dobra. Za potrebe ovog kapaciteta,
takoe je planirana dodatna izgradnja vjetakog kupalinog prostora ukupne duine do 40 km. Ovaj
plan takoe predvia izgradnju oko destatak manjih i veih objekata nautikog turizma (marine i
turistike luke) kapaciteta do 3.000 vezova.
Planovi razvoja turizma i prostorni planovi kojima se regulie upotreba prostora i pravci razvoja
Primorskog regiona nijesu do sada bili podvrgavani testu odrivosti, niti kroz analize graninog
kapaciteta nosivosti podruja (odnoso sposobnosti prostora da primi odreeni broj turista), niti pak
kroz strateku procjenu uticaja (SEA). Primjena ovih i slinih mehanizama je prioritet u donoenju
buduih razvojnih odluka u Primorskom regionu.

Ostali izvori pritisaka na resurse i kvalitet ivotne sredine mora i obalnog podruja su
nerijeena pitanja tretamana otpada i otpadnih voda, luke i druga infrastruktura pomorske
privrede, i u neto manjoj mjeri ribarstvo, marikultura, poljoprivreda i industrija.
Na drugoj strani, postojei sistem upravljanja obalnim podrujem karakteriu rascjepkane
nadlenosti (koje se esto preklapaju), nedostatak koordinacije, slabo sprovoenje propisa i
28

nedovoljni kapaciteti nadlenih institucija. Shodno tome, ne postoje efikasni odgovori na

pritiske koji su posebno narasli tokom poslednje decenije, niti pak na one koji traju ili bivaju
jo izraeniji (posebno u vezi sa razvojem turizma). Da bi se identifikovani problemi
prevazili i osiguralo odrivo upravljanje morem i obalnim podrujem potrebo je prije svega
raditi na prevazilaenju znaajnh kadrovskih, institucionalnih i finansijskih ogranienja, i
temeljnim promjena postojeeg stanja. Poseban izazov predstavlja razrijeavanje konflikata
koji se javljaju usled tenji da se realizuju projekti koji nose kratkoroan profit nasuprot
dugoronoj valorizaciji kroz zatitu i ouvanje prirodnog ambijenta.
Ciljevi u oblasti odrivog upravljanja morem i obalnim podrujem usmjereni su na hitno
zaustavljanje degradacije obalnog podruja i smanjenje zagaenja mora iz svih izvora, i
ukljuuju:
Uspostavljanje efikasne kontrole i upravljanja obalnim podrujem (uvoenje
Integralnog upravljanja obalnim podrujem - ICZM);
Zatitu prostora u zoni morskog dobra;
Zatititu biodiverziteta i pejzaa u obalnom podruju;
Smanjenje izvora zagaenja mora i obalnog podruja; i
Njegovanje svijesti o pripadnosti Mediteranu.
Da bi se ostvario progres u ostvarivanju ovih ciljeva, neophodno je raditi na implementaciji
Barselonske konvencije i njenih protokola, te razviti i impementirati niz stratekih
dokumenata i akcionih planova. Istovremeno, potrebno je zaustaviti dalju degradaciju
prostora u zoni morskog dobra, obezbjediti zatitu obalnih movarnih podruja (Ulcinj,
Buljarica, Tivatska solila) kao posebno vrijednih obalnih ekosistema, implementirati
konkretne projekte za suzbijanje zagaenja sa kopna (npr. tretman otpada i otpadnih voda) i
mora (luke, brodovi), i raditi na poboljanju programa za praenje stanja mora.
6.3

Energija, klimatske promjene i zagaenja vazduha

Zagaenja vazduha: Stepen zagaenosti vazduha mjeri se u 16 naselja u Crnoj Gori na 36

mjernih mjesta. Sve mjerne stanice za praenje kvaliteta vazduha locirane su u gradovima, za
razliku od mnogih evropskih zemlja, gdje je od 20% do 70% stanica locirano van gradova.
Glavni faktori pogoranja kvaliteta vazduha su antopogeni inioci: saobraaj, industrija,
poljoprivreda, termo-energetika i komunalne djelatnosti. Glavni aero-zagaivai u Crnoj Gori
rade bez gotovo ikakvih ili sa veoma zastarjelim ureajima za preiavanje gasova koji se
isputaju u atmosferi, pri emu se ne vodi evidencija ukupnih emisija u atmosferu. Od
prirodnih inilaca - pojava termikih inverzija u krakim poljima (Cetinjsko i Nikiko) i
kotlinama (Pljevaljska, Beranska i Bjelopoljska) onemoguava provjetravanje i eliminaciju
zagadjujuih materija.
Srednje godinje koncentracije zagaujuih materija u veini naselja u Crnoj Gori su daleko
ispod zakonom dozvoljenih granica zagaenosti. Izuzetak je sadraj fluorida u Podgorici,
Nikiu i Pljevljima, koji tokom itave godine znatno prelazi propisanu normu, i to od 3 do 6
puta. Ostali paramteri koji ponekad prelaze dozvoljene koncentracije su SO2 i kao rezultat
izduvnih gasova motornih vozila maksimalne koncentracije azot monksida, azot dioksida i
ukupnih azotnih oksida koje prelaze kratkotrajne dozvoljene granice zagaenosti i do 5 puta.
Takoe, maksimalne dnevne koncentracije prizemnog ozona prelaze zakonom dozvoljene
29

norme u vie gradova Berane, Budva, Herceg Novi, Kotor, Pljevlja, Podgorica, Tivat i
abljak.
Politika zatite vazduha u Crnoj Gori bazira se na Zakonu o zatiti vazduha od zagaivanja iz
1980. godine i prateim podzakonskim propisima koji su zastarjeli i ije usaglaavanje sa EU
propisima je neophodno. Pored toga, postoje brojni meunarodni sporazumi i obaveze u ijem
ispunjavanju Crna Gora treba da napravi znaajan pomak, ukljuujui Konvenciju o
dalekosenom prekograninom zagaenju vazduha, Okvirnu Konvenciju UN o klimatskim
promjenama i Beku Konvenciju o zatiti ozonskog omotaa. Od osam protokola Konvencije
o dalekosenom prekograninom zagaenju vazduha, Crna Gora je strana u samo jednom
(EMEP), dok je od posebne vanosti ratifikacija njena tri najnovija protokola: protokola o
sniavanju kiselosti (acidifikacije), eutrofikacije i osnovnom nivou ozona (Gotenberg,
vedska); protokola o trajnim organskim zagaivaima i protokola o tekim metalima (Arhus,
Danska).
Uz to, postoje dvije UNECE Konvencije koje su vane za rjeavanje prekograninih pitanja
koja se tiu zagaenja vazduha: Konvencija o procjeni uticaja zahvata na ivotnu sredinu u
prekograninom kontekstu (Espoo, Finska, 1991 godina), i Konvencija o prekograninim
efektima indutrijskih nesrea (Helsinki, 1992 godina) koje Crna Gora, odnosno SCG treba da
ratifikuje.
Klimatske promjene: Crna Gora, zbog malog obima svoje ekonomije i znaajnog udijela
hidro izvora u ukupnoj domaoj proizvodnji elektrine energije, ne emituje znaajane koliine
gasova koji stvaraju efekat staklene bate i utiu na klimatske promjene. Na drugoj strani,
crnogorska ekonomija jeste energetski intenzivna ekonomija (a samim tim ima i visok
intenzitet emisija po glavi stanovnika) i kao takva ima obavezu da d doprinos ublaavanju
jednog od najznaajnijih globalnih problema ivotne sredine.
Glavni izvor emisija ugljen dioksida kao najznaajnijeg gasa koji utie na klimatske promjene
je sagorijevanje fosilnih goriva (za proizvodnju elektrine energije, industriju i saobraaj).
Emisije ugljen dioksida iz saobraaju su (globalno a i kod nas) u stalnom rastu. Ostali
znaajni gasovi staklene bate su metan i oksidi azota, iji su glavni izvori odlaganje otpada i
poljoprivreda.
Na drugoj strani, Crna Gora moe dugorono gledano trpjeti znaajne posljedice od
klimatskih promjena. Mogue oblasti uticja tiu se podizanja niova mora, poveanja
temperature i promjena u poljoprivredi, negativnih uticja na planinska podruja i silino.
Vazduh je osnovni medijum zivotne sredine kojeg nije mogue nabaviti negdje drugdje,
uvesti ga, ili zamijeniti nekim drugim medijumom. Uz to, klimatske promjene predstavljaju
jedan od najznaajnijih globalnih problema ivotne sredine. Ciljevi koje u okviru odrivog
razvoja treba ostavriti u oblasti zatite vazduha i klimatskih promjena (i sa ovim oblastima
povezanom potronjom i proizvodnjom energije) su:
Unaprijediti regulatorni i institucionalni okvir upravljanja kvalitetom vazduha i
osigurati ispunjavanje obaveza po meunarodnim konvencijama (npr. UNFCCC,
Konvencije o dalekosenom prekograninom zagaenju i njeni protokoli itd.);

30

Sauvati, i ako je mogue poboljati kvalitet vazduha, naroito u urbanim podrjima, u

cilju minimiziranja rizika po zdravlje ljudi i ivotnu sredinu, i poboljanja kvaliteta
ivota u urbanim sredinam; realizovati prioritetne projekte za smanjenje zagaenja
vazduha;
Osigurati kontrolu supstanci koje oteuju ozonski omota;
Smanjiti doprinos klimatskim promjenama tj. smanjiti emisije gasova staklene bate (a
na nain da ne ugrozi privredni razvoj zemlje) prvenstveno kroz:
o Promovisanje racionalnog troenja energije (poveanje energetske efikasnosti), i
o Razvijanje i stimulisanje obnovljivih izvora energije.

Ciljeve je mogue postii kroz efikasnu implementaciju novog zakona o IPPC , postepeno
uvoenje tehnolokih standarda usklaenih sa standardima EU, mjere vezane za proizvodnju i
potronju energije, stimulisanje korienje bezolovnog benzina i ekonominijih vidova
transporta (posebno javnog transporta), kao i kroz neophodne intervencije u u zakonodavstvu,
sistemu praenja emisija itd.
6.4

Odrivi turizam

Razvoj turizma je jedan od prioriteta crnogorske ekonomije. Meutim, postoje brojni krupni
infrastrukturni problemi koji oteavaju razvoj, koji prije svega ukljuuju:
Nedovoljnu i nekvalitetnu saobraajnu infrastrukturu;
Loe rijeeno ili nerijeeno pitanje tretmana otpadnih voda i vrstog otpada;
Probleme u vodosnabdijevanju i snadbijevanju elektrinom energijom, posebno u
vrijeme trajanja turistike sezone.
Sa stanovita razvoja odrivog turizma, mogu se konstatovati i slijedei problemi odnosno
ogranienja:
Neravnomjeran raspored smjetajnih kapaciteta (96% smjetajnih kapaciteta nalazi se
na primorju);
Izraen pritisak investitora na obalu i najatraktivnije lokacije;
Nedostatak kvalitetnih kadrova, posebno onih obuenih za razvoj komplementarnih
vidova turizma;
Nepovoljna starosna i obrazovna struktura u ruralnim oblastima (sa spekta bavljenja
turistikom djelatnou);
Kratka sezona;
Velike oscilacije u broju ljudi koji borave u Primorskom regionu u toku i van sezone,
to negativno utie na kvalitet ivota lokalnog stanovnitva.
Pripremljen je vei broj stratekih dokumenata za razvoj raliitih vidova turizma u razliitim
geografskim cjelinama, ali su samo kod nekih od njih detaljnije razmatrane implikacije
razvoja turistikih kapaciteta na ivotnu sredinu.7 Strateke procjene nije bilo, to je prirodno
budui da do sada nije postojao pravni okvir za SEA, ali i vrlo nepovoljno sa aspekta
osiguravanja odrivog razvoja turizma. Na drugoj strani, Master plan razvoja turizma kao
glavni strateki dokument predvia znaajno poveanje turistikih kapaciteta (50.000 kreveta
i 11,4 milliona noenja u 2010, odnosno jo vei rast do 2020. godine vidi Okvir 6.4-1).
7

Jedan od takvih je Nauti ki turizam u Crnoj Gori

31

Strateki dokument Program razvoja planinskog turizrna u Cmoj Gori ocijenjen je od strane
civilnog sektora kao neprihvatljiv (sa stanovita odrivosti), a iste ocjene su iznesene i u
participativnom procesu u okviru pripreme NSOR CG.
Ouvanje i kontrolisano korienje prirodnih vrijednosti je osnov za razvoj turizma koji je
odriv na dugi rok. Zbog toga je selektivno planiranje razvoja turizma do nivoa ekolokog
kapaciteta sredine prioritet (pri emu ekoloki kapacitet podrazumjeva sposobnost neke
sredine da trpi spoljne uticaje a da pri tom zadri svoje osnovne prirodne vrijednosti).
Ciljevi NSOR CG su usmjereni na promovisanje i razvoj odrivog turizma i ukljuuju:
Poveanje prihoda od turizma kroz:
o diversifikaciju ponude kroz razvoj seoskog, agro, eko, planinskog, kulturnog i
drugih vidova turizma, posebno na sjeveru,
o produenje sezone, i
o privlaenje gostiju vee platene moi;
Integrisanje kriterija odrivosti u proces odobravanja turistikih razvojnih projekata
(odnosno u proces donoenja i ocjene planova) kako bi se sauvala ekoloka
ravnotea, posebno kod primorskog i zimskog planinskog turizma;
Ublaavanje sociolokih i kulturolokih pritisaka turistike privrede na lokalno
stanovnitvo.
6.5

Odrivi transport

Saobraaj ima direktan uticaj na ivot ljudi, s jedne strane u pogledu individualne mobilnosti i
dostupnosti uih i irih podruja, a s druge strane u pogledu racionalnog korienja vremena i
kvaliteta ivljenja u najoptijem smislu. Saobraajna infrastruktura i organizacija saobraaja
uveliko doprinose aktiviranju privrednog potencijala, a sektor saobraaja ima znaajan udio u
strukturi BDP zemlje. U isto vrijeme, saobraaj je izvor znaajnih pritisaka na ivotnu sredinu
kroz zagaenja vazduha i ostalih medija ivotne sredine (emisije iz procesa sagorijevanja
fosilnih goriva i stvaranje otpada) , kroz stvaranje buke i kroz pritiske na biodiverzitet,
zemljite i obalno podruje usled izgradnje saobraajne infrastrukture.
Brojni problemi i ogranienja u crnogorskom saobraaju oteavaju bri i efikasniji razvoj
vanih ekonomskih sektora kao to su turizam, poljoprivreda i trgovina. Tu prije svega
spadaju specifina konfiguracije terena, nagomilani problemi u organizaciji uesnika u
transportnom lancu, finansiranju i upravljanju, i nedovoljna iskorienost ili loe stanje
saobraajne infrasrukture. Pravni okvir u kome funkcionie saobraajni sistem Crne Gore
dobrim dijelom je zastario i nuno ga je modernizovati i uiniti funkcionalnijim.
Stepen motorizovanosti je oko 170 automobila na 1.000 osoba, to je relativno visoko za
zemlju slinog BDP po glavi stanovnika, ali daleko ispod EU prosjeka. Vozni park
karakterie velika prosjena starost, posebno kod kamiona i autobusa (npr. 18 godina za
autobuse).
U poslednjih 15 godina, budetska ogranienja su uslovila neadekvatno odravanje putne i
eljeznike infrastrukture, tako da sada oko 1.100 od ukupno 1.847 km dravnih puteva
zahtijeva hitno odravanje. Neadekvatno odravanje je dovelo do smanjenja prosjene brzine

32

putovanja na eljeznici (na nezadovoljavajuih 15 35 km/h ) i doprinijelo niskom stepenu

iskorienosti kapaciteta eljeznikog saobraaja. Nedovoljno odravanje takoe ima i
bezbjedonosne implikacije.
U Crnoj Gori registrovano je 5 brodarskih preduzea, koja preteno obavljaju usluge linijskog
pomorskog prevoza u basenu Jadranskog mora. Kompanije raspolau sa 12 brodova,
kapaciteta od oko 40.000 DWT. Pored toga, u crnogorskom teritorijalnom moru odvija se
znaajan obim pomorskog saobraaja, a prisutan je i veliki broj jahti i manjih plovila tokom
turistike sezone. Sistem kontrole sigurnosti i bezbjednosti plovidbe u teritorijalnom moru
nije u potpunosti opremljen u skladu sa meunarodnim propisima (npr. sluba zatite mora od
zagaenja jo uvijek ne postoji).
Ciljevi NSOR u ovom sektoru su promovisanje odrivog saobraaja i posebno:

6.6

Izrada i implementacija propisa i institucionalnog okvira usklaenog sa zahtjevima

EU, to e doprinijeti bezbjednosti i sigurnosti svih uesnika u transportnom lancu i
obezbijediti pretpostavke za fer konkurenciju izmeu transportnih modela;
Bolje odravanje postojee i izgradnja nove saobraajne infrastrukture;
Poveanje efikasnosti u pruanju saobraajnih usluga, uz privatizaciju svih dravnih
preduzea koja pruaju transportne usluge;
Poveanje dostupnosti ruralnih podruja i poboljanje saobraajne povezanosti,
posebno sjevernog regiona;
Puna integracija zatite ivotne sredine prilikom izrade infrastrukturnih projekata i
donoenja propisa iz oblasti saobraaja; smanjenje zagaenja mora i obalnog podruja
od saobraja.
Zatita biodiverziteta i ouvanje prirodnih, pejzanih i kulturnih vrijednosti (posebno u
zatienim podrujima)

Iako su izloeni brojnim pritiscima, biodiverzitet i ostale prirodne i pejzane vrijednosti su u

znaajnoj mjeri ouvani. Najznaajniji pritisci na ove vrijednosti ukljuuju (direktno)
iskoriavanje prirodnih resursa, intenzivan i neuravnoteen razvoj odreenih sektora
(turizam, urbanizacija i sl.), konverzija prirodnih stanita u poluprirodna i vjetaka,
zagaenje (otpadne vode, vrsti otpad) i dr.
Uee nacionalno zatienih podruja prirode u teritoriji drave je 7,72%, i uglavnom se
odnosi na 4 nacionalna parka. Ovaj pokazatelj je ispod evropskog prosjeka, a proglaavanja
novih zatienih podruja nije bilo u skorije vrijeme. Znaajan dio teritorije (17,2%) je
meunarodno zatien po osnovu izuzetnih prirodnih ili kulturnih vrijednosti, ili kao
movarno podruje od meunarodnog znaaja (po kriterijumima UNESCO programa Svjetske
prirodne i kulturne batine i ovjek i biosfera, i Ramsarske konvencije). Iako su dosadanje
projekcije zatienih podruja u najveoj mjeri obuhvatile sva kljuna podruja biodiverziteta
(biocentri i biokoridori), za sada u praksi nijesu primjenjene tehnike za definisanje tih
podruja na osnovu EMERALD i Natura 2000 tipologizacija stanita.
Postojei zakonski i institucionalani okvir ne obezbjeuje zadovoljajui nivo efikasnosti u
izvravanju obaveza iz problematike zatite prirode, i posebno biodiverziteta. Pored
nedovoljnog nivoa izvravanja domaih propisa, brojne su i obaveze iz meunarodnih
33

ugovora (konvencije i protokoli) koje ekaju odgovarajua rjeenja. Nacionalna Strategija

zatite biodiverziteta kao obaveza po Konvenciji o biodiverzitetu (CBD) jo uvijek nije
uraena (odobren GEF projekat, realizacija predstoji).
Znaajne slabosti i problemi u upravljanju izraeni su i kod nacionalnih parkova i kod ostalih
zatienih podruja prirode, pri emu su upravljai ustanovljeni samo za kategoriju NP (kod
velike veine ostalih zatienih podruja to nije sluaj).
Biodiverzitet i priroda crnogorskog primorja su odavno izloeni znaajnim pritiscima, tako da
su registrovani osiromaivanje prirodnih predjela koji ovom podruju daju mediteranski
karakter i kritina ugroenost pojedinih komponenti biodiverziteta (iezavanje vrsta).
Nacionalni izvjetaj za SAP BIO je uraen 2004 na nivou pripremne strategije za zatitu
biodiverziteta mediteranske zone u Crnoj Gori.
Jo jedan problem predstavlja injenica da meunarodni standardi za zatitu globalnih
komponenti biodiverziteta nijesu dovoljno integrisani u okviru tragicionalnih mehanizama za
kontrolu iskoriavanja ekonomski znaajnih biolokih resursa (lov, slatkovodno i morsko
ribarstvo, stare rase/sorte u stoarstvu i ratarstvu).
Konano, informacije o biodiverzitetu su nesistematizovane i nalaze se u irokoj strunoj i
naunoj literaturi, pa nedostaju potpuni (nauni) inventari mnogih taksonomskih grupa. Stanje
biodiverziteta (monitoring) se nedovoljno prati i ne obezbjeuje potreban nivo informacija.
Poseban izazov u zatiti biodiverziteta, prirodnih, pejzanih i kulturnih vrijednosti predstavlja
razrjeavanje konflikata izmeu ouvanja prirode i razvoja. Da bi razvojne odluke bile
odrive (gledano na dugi rok), neophodno je u razrjeavanje tih konflikata ukljuiti
mehanizme kojima se procjenjuju uticaji na biodiverzitet odnosno potrebno je osigurati vei
stepen integracije saznanja o biodiverzitetu i prirodnim vrijednostima u sektorske planove,
programe i strategije. Generalna preporuka NSOR CG je da prostorno lociranje velikih
razvojnih kapaciteta i projekata (npr. krupna infrastruktura putevi, vodovodi, cjevovodi,
eljeznike pruge, zatim deponije za otpad, vodene akumulacije i drugo) ne smije biti u
koliziji sa ouvanjem integriteta zatienih prirodnih i kulturnih vrijednosti (kao to je do sada
esto bio sluaj, kako na nivou planova tako i na nivou konkretno ralizovanih projekata).
Ciljevi NSOR su:
Poveanje nacionalno zatienih podruja na 10% teritorije; stavljanje pod zatitu
10% teritorije obalnog podruja;
Definisanje stratekog okvira, unapreenje zakona i njihova efikasna primjena;
izgradnja sistema monitoringa;
Uspostavljanje efikasnog upravljanja zatienim podrujima prirode, u skladu sa
zahtjevima iz IUCN-ovih kategorija upravljanja; primijena savremene tipologizacije
stanita kao osnova za definisanje/projekciju zatienih podruja;
Jaanje institucionalnih i kadrovskih kapacitete za zatitu biodiverziteta i zatiena
podruja prirode; jaanje participativnog pristupa u upravljanju zatienim
podrujima; i konano, kao krunski cilj
Ouvanje integriteta zatienih podruja, prirodnih, pejzanih i kulturnih vrijednosti
Crne Gore, posebno onih koja imaju meunarodni znaaj.

34

Pored ovih, ciljevi koji se tiu drugih sektora su promovisanje organske poljoprivrede i zatita
agro-biodiverziteta, promovisanje odrivog turizma i integracija zahtjeva ouvanja
biodiverziteta u ocjenu konkretnih projekata i kod razvojnih politika/strategija. Radi
ostvarivanje ciljeva, potreno je preduzeti niz akcija, ukljuujui donoenje Nacionalne
strategije, izmjene zakona, implementaciju prioriteta iz SAP BIO izvjetaja, definisanja mree
zatienih podruja i proglaenje novih, i druge.
6.7

Odrivi urbani razvoj

ivot u urbanim sredinama u Crnoj Gori je danas povezan sa velikim brojem problema koji
negativno utiu na kvalitet ivota. Na drugoj strani, nekontrolisno i neplansko irenje urbanih
cjelina, kao i neprimjenjivanje standarda odrive gradnje, negativno utiu na prostor i kvalitet
ivotne sredine uopte. Svi ovi problemi imaju isti korijen: planeri i upravljake strukture
nijesu uspjeli da kontroliu i kanaliu proces prevelike i nagle urbanizacije, to je dovelo do
neodrivog korienja prostora na jednoj, odnosno do opadanje nivoa urbaniteta i kvaliteta
ivota na drugoj strani.
Da bi se negativni trendovi zaustavili, potrebno je djelovati na brojne slabosti i probleme u
vie povezanih oblasti: a) prostorno planiranje, sprovoenje propisa i nelegalna gradnja, i sa
njima povezani pritisak urbanizacije na prostor (posebno tamo gdje je on veom ogranien i
vrijedan obala, zatiena podruja i njihova okolina) i na poljoprivredno zemljite; b) nagli
prirataj stanovnitva u gradove i poetak pojave naselja za marginalizovane grupe; c)
nedostatak adekvatne infrastruktrue u urbanim cjelinama; d) problematika rjeavanja
stambenih pitanja posebno za siromane i mlade; e) nedovoljan kvaliteta samih urbanih
struktura, nepotpun i neizbalansiran prostorni razmjetaj sadraja i funkcija; f) neadekvatna i
energetski neefikasna gradnja; g) nedovoljna bezbjednost u urbanim sredinama; h) nedovoljna
briga o potrebama grupa sa posebnim potrebama; i) zaputenost javnih prostora i slino. Na
kraju, tu je i nedovoljna svijest graana o pripadnosti odreenoj urbanoj sredini osjeaj koji
je neophodan da bi se razvila briga, ali i odgovornost da se prostor uva i unapreuje.
Ciljevi NSOR-a su:
Donoenje DUP i GUP odnosno njihovo osavremenjavanje, uz potovanje principa
partcipativnog planiranja i efiksano sprovoenje planova;
Zaustavljanje nelegalne gradnje i legalizacija objekata uz potovanje principa i ciljeva
Beke deklaracije, i korienje pozitivnih iskustava drugih zemalja u suzbijanju
nelegalne gradnje;
Jaanje instrumenata stambene politike usmjerenih na rjeavanje stambenih problema
siromanih i mladih;
Poboljanje kvaliteta ivota i bezbjednosti u urbanim sredinama sa posebnim osvrtom
na uslove ivota specifinih (marginalnih) ciljnih grupa;
Uspostavljanje odgovornog odnosa graana prema urbanoj ivotnoj sredini i
promovisanje zdravog naina ivota;
Prepoznavanje identiteta i karaktera naselja i gradova i ukljuivanje tog identiteta u
razvojne strategije.

35

Izazovi koji se trebaju prevazii radi ostvarenja ovih cijeva i sporvoenja niza mjera
povezanih su prije svega prevazilaenje uskog ugla gledanja na problematiku prostornog
planiranja, odrivog i urbanog razvoja od strane politikih struktura, koje esto ne shvataju
neophodnost visokostrunog bavljenja prostorom. Sljedei izazov je nedovoljan kapacitet
lokalnih samouprava, kao i nedovoljan kapacitet strunih krugova (nedovoljan broj strunjaka
i nedostatak znanja vezanih za odrivi prostorni razvoj i globalne svjetske trendove u
urbanizaciji). Ne manje vaan izazov predstavlja i potreba razvoja jasnog sistema za praenje
stanja u urbanim sredinama, za uoavanja pozitivnih i negativnih trendove i formulaciju
odgovorajuih odgovora na njih.
6.8

Odriva poljoprivreda i ruralni razvoj

Poljoprivreda je, zajedno sa turizmom i uslugama, na samom vrhu prioriteta privrednog

razvoja Crne Gore. U ukupnom BDP, poljoprivreda uestvuje sa oko 15%, dok je u njoj
stalno zaposleno oko 9% aktivne radne snage. Mnoga domainstva se bave poljoprivredom na
usitnjenom posjedu (oko 5 ha u prosjeku), tako da ona predstavlja osnovni ili dopunski izvor
prihoda za preko 60.000 domainstava.
Crnogorska poljoprivreda je, uprkos ogranienom poljoprivrednom zemljitu od oko 518.000
ha, veoma raznovrsna. Druga komparativna prednost je injenica da zemljite, generalno
govorei, nije izraubovano i da se u Crnoj Gori jo uvijek koristi nizak nivo mineralnih
ubriva (preko 10 puta manje u odnosu na prosjek EU) i sredstava za zatitu bilja. Nizak nivo
primjene mineralnih ubriva i pesticida predstavlja odlino polazite za razvoj organske
poljoprivrede. Meutim, prisutni su i negativni trendovi gubitka poljoprivrednog zemljita
(prevashodno njegovim korienjem u druge namjene).
Postoje brojna ogranienja za razvoj poljoprivrede, ukljuujui: usitnjen posjed i proizvodnja
u oteanim prirodnim uslovima; poljoprivreda je u najveem stepenu samo dodatno
zanimanje, to usporava modernizaciju i trinu orijentaciju gazdinstava; nizak obrazovni i
struni nivo proizvoaa za bavljenje poljoprivredom kao biznisom; nedovoljno izgraena
infrastruktura na selu; nedovoljno snaan finansijski sektor za kreditiranje poljoprivrede i
nespremnost banaka da kreditiraju sitne proizvoae hrane; neizgraena trina infrastruktura
i nedovoljna vertikalna integracija primarne poljoprivrede i preraivake industrije. Obim
podsticajnih mjera nije na zadovoljavajuem nivou, budui da ukupna dravna podrka
razvoju poljoprivrede uestvuje u BDP sa oko 0,65%.
Kao rezultat ovih i drugih ogranienja, konkurentnost proizvoaa hrane je relativno niska, a
uvozna zavisnost Crne Gore u prehrambenom sektoru visoka. U 2004. godini,
spoljnotrgovinski deficit po osnovu uvoza hrane bio je blizu 150 miliona eura, a stepen
pokrivenosti uvoza izvozom, iako znatno vii nego u prethodnim godinama, bio je 28%.
EU (a i STO) integracioni procesi stavljaju poljoprivredu pred brojne izazove, budui da
iskustva drugih zemalja ukazuju da je to oblast sa najveim obimom obaveza u procesu
pristupanja Evropskoj uniji. Zahtjevi se odnose na bezbjednost hrane, zajedniku organizaciju
trita za pojedine poljoprivredne proizvode i ruralni razvoj - komponentu agrarne politike
kojoj se u EU pridaje sve vei znaaj.

36

U pogledu modela budueg razvoja, Crna Gora se opredjeljuje za koncept razvoja odrive
poljoprivrede, koji poljoprivredu stavlja u znatno iri kontekst od njenog znaaja samo u
pogledu doprinosa BDP. Za osnovno polazite uzima se viestruka ulogu poljoprivrede koja
ima funkciju odrivog ruralnog razvoja, funkciju ouvanja ivotne sredine, ekonomsku,
funkciju potpore razvoju turizma, socijalnu, prehrambenu i nacionalno-kulturnu funkcija
(kroz ouvanje tradicije i kulturnog naslijea na selu).
Ciljevi su: a) trajno podizanje konkurentnosti proizvoaa hrane na domaem i inostranom
tritu; b) obezbjeivanje stabilne i prihvatljive ponude bezbjedne hrane u pogledu kvaliteta i
cijena; c) obezbjeivanje primjerenog ivotnog standarda za seosko stanovnitvo i cjelovitog
ruralnog razvoja, uz ouvanje tradicionalnih vrijednosti ruralnih podruja; i d) gazdovanje
resursima na dugorono odriv nain uz razvoj poljoprivrede koja je maksimalno usklaena
sa ouvanjem ivotne sredine. Poseban cilj se odnosi na promovisanje organske poljoprivrede
(i ouvanje agro-biodiverziteta).
6.9

Upravljanje i participacija

Ostvarenje koncepta odrivog razvoja nalae radikalnu reformu sistema upravljanja i

rukovoenja na svim nivoima. To podrazumijeva novu organizaciju drutva, drave i lokalne
samouprave u pravno-institucionalnom i sadrinsko-strukturalnom smislu, posebno po pitanju
naina formulisanja, donoenja i izvrenja politikih odluka. Pored konstitucionalnonormativne reforme na svim nivoima, neophodni su osposobljavanje dravnih i drutvenih
institucija, izgradnja kadrovskih i strunih kapaciteta na kvalitativno novim osnovama, nove
metode donoenja odluka odnosno obezbjeivanje faktikog i punopravnog uea to veeg
broja graana, posebno onih na ije ivote i sudbine te odluke neposredno utiu.
Koncept odrivog razvoja zahtijeva preciziranje i odreivanje znatno veih i irih
kompetencija drave i njenih institucija u ekonomskoj, socijalnoj i ekolokoj sferi.
Nesavrenosti trita i potreba dravne/drutvene intervencije u alokaciji resursa radi
maksimiziranja dobrobiti svih lanova drutva prepoznate su u razvijenim trinim
ekonomijama. Imajui na drugoj strani u vidu visok stepen rizika od neodrivog razvoja sa
kojima se suoavaju ekonomije u tranziciji, Crna Gora treba da posveti mnogo znaajniju
panju pitanjima regulacije i intervenicje nego to je to do sada bio sluaj. Dominacija
principa liberalne ekonomije te poimanje i realizovanje privatne svojine i pojedinanog
interesa kao apsolutnih prava iz temelja podriva koncept odrivog razvoja, koji prije svega
znai uravnoteenje opteg (i buduih generacija) i pojedinanih interesa u svim sferama
drutvenog ivota u cilju jaanja politike, socijalne i kulturne kohezije drutva, odnosno
obezbjeenja svih dimenzija ljudskih prava za sve.
Neophodno je takoe stvoriti normativne i faktike pretpostavke za sutinsku decentralizaciju
vlasti na nivou Crne Gore. U procesu donoenja odluka treba afirmisati metode dogovaranja,
pregovaranja, usklaivanja suprostavljenih interesa, saradnje i koordiniranog djelovanja
centralnih i lokalnih organa vlasti, uz ukljiivanje ostalih drutvenih aktera - civilnog sektora,
strunih i sindikalnih udruenja, naunih institucija, poslovnog sektora. Samovolja i
zloupotreba ovlaenja od strane pojedinaca i monopolskih grupa i korupcija moraju biti
maksimalno ograniene.

37

Realizacija koncepta odrivog razvoja je nezamisliva bez stvarnog i mnogo aktivnijeg uea
civilnog sektora i nevladinih organizacija koji moraju postati ravnopravan partner dravnim
institucijama; to pretpostavlja mnogo veu osposobljenost i obuenost civilnog sektora.
Konano, koncept odrivog razvoja zahtijeva iroku edukativno-vaspitnu aktivnost na svim
nivoima, od osnovne kole do donosilaca najvanijih politikih odluka, kako bi se formirao
nov i u odnosu na postojei kvalitativno drugaiji sistem razmiljanja, djelovanja, radnih
navika, odgovornosti i posebno vrijednosnih kategorija.
Ciljevi NSOR CG su: a) jaanje kapaciteta svih drutvenih aktera, posebno civilnog
sektora; b) decentralizacija; c) suzbijanje korupcije; d) uspostavljanje partnerstva i dijaloga
meu drutvenim akterima; i e) edukacija i stvaranje sistema vrijednosti primjerenog
odrivom razvoju. Paralelno sa ovim ciljevima, potrebno je unaprijediti stepen primjene
propisa i implementacije planova i programa. Ciljevi vezani za ostvarivanje veeg stepena
regulacije i intervencije8 u ekonomskoj, socijalnoj i ekolokoj sferi postavljeni su u okviru
drugih sektora i tema.
7
7.1

IZGRADNJA PARTICIPATIVNOG PLANSKOG PROCESA

Mobilizacija aktera

U prvoj fazi pripreme NSOR CG uinjen je napor da se kroz razliite oblike konsultacija i
participacije mobilie to iri krug drutvenih aktera da doprinese procesu formulacije I
nacrta. U tu svrhu, organizovana je prva projektna radionica juna 2005. godine na Cetinju. U
periodu avgust novembar odrano je 7 participacija kojima su obuhvaene sve optine u
Crnoj Gori, i na kojima su uestvovali predstavnici lokalne uprave, NVO i drugih
organizacija na novu lokalne zajednice, strunih udruenja, poslovnog sektora, medija i
drugih drutvenih aktera. Participacije je organizovala i vodila NVO Most, a razmatran je
veliki broj tema od znaaja za odivi razvoj.
U nastavku procesa i posebno u fazi implementacije, bie neophodno da se odri
zainteresovanost i aktivna uloga do sada ukljuenih aktera, kao i da se osigura ukljuivanje
jo veeg broja aktera na svim nivoima.
7.2

Inkorporiranje participacije u proces planiranja

Diskusija na participacijima bila je postavljena tako da obradi razliite teme iz oblasti

ekonomskog i drutvenog razvoja i zatite ivotne sredine/upravljanja prirodnim resursima, u
skladu sa lokalnim i regionalnim interesovanjima i prioritetima. Uesnici participacija su
razmatrili probleme vezane za datu oblast/temu diskusije, izazove za prevazilaenje tih
problema, definisali ciljeve i mjere koje treba sprovesti da bi se ciljevi ostvarili (uz
naznaavanje nosilaca i vremenskog roka za sprovoenje mjera. Kao rezultat, prikupljeno je
mnotvo detaljnih i zanimljivih vienja i predloga, koji su u formi pojedinanih i jednog
sumarnog izjetaja (pripremljenog na osnovu svih participacija iz prvog kruga) dostavljeni
8

Kao to su: osiguravanje mehanizama za pravi nu raspodjelu koristi od ekonomskog razvoja; obezbje ivanje
prava na razvoj i pristupa osnovnim uslugama i fondovima; i osiguravanje integracije zahtjeva odr ivosti u
razvojne politike.
38

ekspertskom timu. Ekspertski tim je nastoja da glavne poruke iz participativnog procesa

integrie u I nacrt strategije, kako u fazi pripreme poetnih inputa, tako i u fazi sinteze
pojedinanih inputa.
Participativni proces bie nastavljen u periodu izmeu druge i tree projektne radionice. Kroz
taj proces i razmjenu komentara i sugestija omoguie se provjera stepena integisanosti
preporuka iz participacija u NSOR
Uz sumarni izvjetaj iz I kruga participacije, NVO Most je pripremila i statistike podatke
izvedene iz upitnika o lociranju prioriteta po reginima u kojima su odrane participacije.
Pregled najvanijih problema i prioritenih oblasti djelovanja po miljenju graana Crne Gore
(izvedenih iz izvjetaja NVO Most) prikazan je u Okviru 7.21.
Okvir 7.2-1: Pregled najvanijih problema i prioritenih oblasti djelovanja NSOR participacije

SJEVERNI REGION
Oblast
Problem
Neefikasan sistem upravljanja
ivotnom sredinom
Problemi sa upotrebom zemljita i
neplanskom gradnjom
Stare i zagaujue industrije
(tehnologije)
Nezaposlenost
Neravnomjeran regionalni razvoj
Nerazvijena
infrastruktura
(saobraaj, vodosnabdijevanje i
kanalizacija, energija)

ivotna sredina

Ekonomski
razvoj

Drutveni
razvoj

Upravljanje
participacija

Neadekvatna zatita kulturnog

naslijea
Neravnopravna
regionalna
raspodjela ekonomskih dobiti
Porast siromatva i ekonomski
ugroenog stanovnitva
Korupcija
Centralizovano odluivanje
Nezadovoljavajui
stepen
sprovoenja zakona

Prioritetne oblasti za djelovanja

Odrivi turizam
Odriva poljoprivreda i ruralni
razvoj
Odrivo upravljanje vodnim i
umskim resursima
Rast investicija
Poveanje zaposlenosti, posebno
u nerazvijenim oblastima
Revitalizacija
privrede
i
poveanje
efikasnosti
i
konkurentnosti
Zatita kulturnog identiteta
Smanjenje siromatva i rast
ivotnog standarda
Ravnopravnost,
dostupnost
usluga i resursa
Jaanje uloge NVO-a
Jaanje uloge lokalnih vlasti
Jaanje dijaloga i izgradnja
konsenzusa

CENTRALNI REGION

ivotna sredina

Ekonomski
razvoj

Zagaenja iz komunalnih izvora otpad i otpadne vode

Problemi sa upotrebom zemljita i
neplanskom gradnjom
Stare i zagaujue industrije
(tehnologije)
Nezaposlenost
Nerazvijena
infrastruktura
(saobraaj, vodosnabdijevanje i
kanalizacija, energija)

Odriva poljoprivreda i ruralni

razvoj
Odrivo upravljanje morem i
obalnim podrujem
Odrivi turizam
Obnova infrastrukture
Revitalizacija
privrede
poveanje
efikasnosti
konkurentnosti

i
i

39

Drutveni
razvoj

Upravljanje
participacija

Neravnomjeran regionalni razvoj

Porast siromatva i ekonomski
ugroenog stanovnitva
Smanjenje kvaliteta usluga na polju
zdravstvene zatite i obrazovanja
Neadekvatna zatita kulturnog
naslijea
Nezadovoljavajui
stepen
sprovoenja zakona
Korupcija
Nedostatak dijaloga i nizak stepen
povejrenja u drutvu

Rast investicija
Smanjenje siromatva i rast
ivotnog standarda
Reforma sistema obrazovanja i
zdravstva
Ukljuivanje odrivog razvoja u
nastavne programe

Jaanje dijaloga i izgradnja

konsenzusa
Jaanje uloge NVO-a
Reforma
upravljanja,
particiaptivno planiranja

PIMORSKI REGION
Zagaenja iz komunalnih izvora otpad i otpadne vode
Stare
i
zagaujue
industrije
(tehnologije)
Problemi sa upotrebom zemljita i
neplanskom gradnjom

ivotna sredina

Nerazvijena

infrastruktura
(saobraaj, vodosnabdijevanje i
kanalizacija, energija)

Ekonomski
razvoj

Nezaposlenost
Nedovoljna

efikasnost
i
konkurentnost privrede
Neadekvatna zatita kulturnog
naslijea

Drutveni
razvoj

Upravljanje
participacija

7.3

Porast

siromatva i
ugroenog stanovnitva

ekonomski

Depopulacija pojedinih oblasti

Korupcija
Centralizovano odluivanje
Nezadovoljavajui stepen sprovoenja
zakona

Odrivo

upravljanje
obalnim podrujem
Odrivi turizam
Odrivi urbani razvoj

morem

Obnova infrastrukture
Rast investicija
Korienje
potencijala

i
komparativnih prednosti na odriv
nain

Reforma sistema obrazovanja i

zdravstva

Smanjenje siromatva i rast ivotnog

standarda

Zatita kulturnog identiteta

Reforma

uprave,
uvoenje
particiaptivnog
planiranja
i
konsultacija
meu
drutvenim
akterima
Jaanje uloge NVO-a
Jaanje uloge lokalnih vlasti

Pristup informacijama i komunikaciona politika

U dosadanjem toku procesa, informacije o NSOR CG bile su komunicirane kroz vie

kanala. Promotivni materijali sa kljunim porukama procesa pripremljeni su tokom avgusta i
distribuirani uesnicima participativnog procesa i drugim zainteresovanim stranama. NVO
Most je postavila web sajt (www.nsor.info) na kome su dostupne razliite informacije o
procesu. Odrano je i nekoliko konferencija za tampu, a uesnici u procesu su takoe
obavjetavani o napretku putem redovnih mjesenih izvjetaja. MZSUP je na poslednjem
sastanku MCSD i na XIV redovnom sastanku strana ugovornica Barselonske konvencije kroz
formalne i neformalne kontakte informisalo zemlje lanice MAP o napretku u pripremi
NSOR - CG.

40

U nastavku procesa, potrebno je osigurati dalju razmjenu informacija meu svim uesnicima
u porcesu, i dalje unapreivati komunikacionu politku.
8
8.1

MONITORING
Mjerenje i ocjena efektivnosti akcija

Mjerenje i ocjena efektivnosti akcija na osnovu odreenog broja indikatora je neophodna za

uspjenu implementaciju strategije, i to iz dva razloga: 1) da bi se mogao ocijeniti progres u
ostvarivanju zacrtanih ciljeva (te da bi se na osnovu takvih informacija mogli revidirati
inicijalni ciljevi i mjere), i 2) da bi se osigurala uporedivost stanja i tendencija sa drugima
zemljama.
U dosadanjem radu na pripremi NSOR samo su preliminarno razmatrani pokazatelji za
praenje implementacije u okviru pojedinih sektora. Dalja razrada ovih poetnih ideja bie
predmet rada u nastavku procesa. Polazna osnova bie 34 osnovna indikatora MSSD,
indikatori odrivosti EU, i indikatori MRC (oni koji nijesu obuhvaeni MSSD a koji e biti
relevanti za utvrene ciljeve). U procesu utvrivanja indikatora NSOR CG vodie se rauna
o distinkciji izmeu pokazatelja procesa i pokazatelja ishoda (ili stanja). Takoe e se voditi
rauni i o tome koji od predloenih indikatora se ve prate u Crnoj Gori, koje je mogue
izvesti uz relativno male napore, a za koje e biti potrebno sprovoenje dugotrajnih promjena
u nacionalnim monitoring i statistikim sistemima.
Kao to je naglaeno u vie navrata, slabosti sistema prikupljanja i obrade podataka su
prisutni u gotovo svim oblastima relevantnim za NSOR, tako da je identifikaciju konanih
indikatora NSOR potrebno izvriti vodei se idejom da se obuhvate najbolji dostupni i
najvie potrebni indikatori. U nastavku procesa i kasnije tokom implementacije NSOR CG treba ispitati mogunosti za dobijanje tehnike pomoi sa identifikacijom i praenjem
indikatora odrivosti koji se ne prate odnosno ije praenje i izraunavanje nije lako
izvodljivo. Jo jedan faktor o kome treba voditi rauna je proces Stabilizacije i pridruivanja
EU. S tim uvezi, potrebno je razmotriti mogue usaglaavanje indikatora NSOR sa
indikatorima ije e praenje biti obavezno u okviru tog procesa.
8.2

Definisanje i implementacija monitoring procesa i aktera odgovornih za njegovo

sprovoenje
-

Bie utvreno u nastavku procesa

FINANSIRANJE

Budetski deficit, veliki pritisak na javnu potronju i njeno veliko uee mjereno procentom
BDP, visok nivo javnog duga, lo materijalni poloaj lokalnih uprava itd. samo su neki od
faktora koji organiavaju znaajniju finansijsku podrku projektima i programima odrivog
razvoja iz javnih izvora. Kada se govori o javnim izvorima za finansiranje imlementacije
NSOR, posebnu panju je potrebno posvetiti finansijskom osnaivanju lokalne uprave budui
da se ostvarivanje cijelog spektra ciljeva odrivog razvoja vee za taj nivo administracije.

41

Redistribucija dobiti od ekonomskog razvoja i dravna intervencija da bi se osigurala zatita

ugroenih kategorija stanovnitva i ravnopravnost u pristupu uslugama (kao i njihov kvalitet)
kao to su obrazovanje i zdravsto je takoe neophodna. Istovremeno, treba teiti
racionalizaciji trenutno visokih trokova koje sektori obrazovanja, zdravstva i socijalne zatite
imaju (iskazanih kroz visoko uee u BDP).
Implementacija prinicpa zagaiva (odnosno korisnik) plaa kao temeljnog principa odrivog
razvoja i politika ivotne sredine kroz bolju primjenu ekonomskih instumenata i namjensko
troenje generisanih prihoda jedan je od moguih naina da se osigura neophodno poveanje
sredstava namijenjienih za zatitu ivotne sredine. Uee ovih sredstava u BDP je tokom
prolih godina bilo veoma nisko, i njihovo znaajno poveanje je naorito potrebno u
kontekstu procesa Stabilizacije i asocijacije.
Finansiranje projekata i programa za zatitu ivotne sredine od strane industrije i pravatnog
sektora je veoma slabo usled nedostatka ekonomskih podsticaja, slabog sprovoenja propisa
ali i zbog loe materijalne situacije. Promovisanje odrivog razvoja kao faktora koji
doprinosti i ekonomskoj efikasnosti je stoga veoma vano, kao i stimulisanje socijalne i
ekoloke odgovornosti privatnog sektora, i postepeno primjena principa zagaiva plaa.
Efikasna primjena propisa i primjena trinih instumenata mogu da odigraju podsticajnu
ulogu za promjenu ponaanja i ulaganje u mjere zatite i istije tehnologije, to je posebno
vano kod velikih industrijskih postrojenja koja su prepoznata kao glavni zagaivai a koja
su ili privatizovna ili ija privatizacija tek predstoji (KAP, eljezara, TE Pljevlja).
Ekonomske cijene energije i vode takoe mogu odigrati znaajnu podsticajnu ulogu za
racionalno troenje ne samo kod privatnog sektora ve i kod stanovnitva.
Zvanino primljena meunarodna pomo za razvoj odnosno ODA (neto isplate) je sa preko
5% BDP u 2000. godini pala na ispod 1% u 2003, odnoso sa oko 83 USD po glavi
stanoovnika na 23 USD9. Radi ostvarivanja ciljeva odrivog razvoja u Crnoj Gori neophodno
je mobilisati vei stepen ODA u narednom periodu. Od posebne vanosti je ostvarivanje
pristupa EU fondovima podrke u okviru procesa Stabilizacije i asocijacije. Pozitivan trend je
porast direktnih stranih investicija, iako je njihov nivo i dalje znaajno ispod nivoa potrebnog
za ubrzani ekonomski oporavak.
10 PROCES IMPLEMENTACIJE NSOR CRNA GORA
Predlog mjera i aktivnosti za sprovoenje ciljeva bili su predmet razmatranja ekspertskog
tima, a tim pitanjem su se takoe bavili i uesnici participativnog procesa. Meutim, broj
mjera, projekata i akcija koje su predloene u poetnoj fazi je veoma velik i jo uvijek nije
dovoljno sistematizovan. Da bi se pripemio koherentan i realan akcioni plan implementacije,
bie neophodno raditi na prioritizaciji ciljeva i predloenih mjera. Kod nekih od inicijalno
predloenih mjera bie potrebno preciznije odreivanje aktera i rokova. Zbog svega ovoga,
definisanje konanog akcionog plana Strategije (u formi koja je prikazana u Dodatku 2) bie
uraeno tek u nastavku procesa.

Primarni izvor: UNDP/ISSP Izvjetaj o humanom razvoju; sekundarni izvor: Ministarstvi finansija
42

U nastavku proces e takoe biti precizno definisane uloge i odgovornosti za praenje

implementacije. Ukupna koordinacija implementacije bie nadlenost MZSUP, dok e
vanu ulogu u nadgledanju procesa i osiguravanju politike podrke imati Nacionalni savjet
za odrivi razvoj. Novo-formirana Kancelarija za odrivi razvoj moe takoe imati vanu
ulogu u implementaciji, posebno u meu-resornoj koordinaciji ije je poboljanje preduslov
uspjene implementacije NSOR.
Kao to je ve reeno, ostali faktori uspjene implementacije su ukljuivanje irokog spektra
drutvenih aktera i izgradnja partnerskih odnosa, ostvarivanje saradnje i koordinacije radi
postizanja istih ciljeva. Promjene u nainu upravljanja i politika volja su od presudnog
znaaja, s obzirom da predstavljaju preduslov za djelotvornu i koordiniranu kolektivnu akciju
koja je neophodna radi prevazilaenja postojeih razvojnih neravnotea, kao i radi
usmjeravanja
privrede
i
drutva
na
put
odrivosti.

43