4/21/2014

Shkodra

HISTORI
SHKO DR ANE
Le x o
k rye sore le t rsi
fotografi hum or lajm e
k ontak te lidhje
sh rbim e inform acion
| Prapa |

"Illyricum Sacrum"
-- nga Daniele Farlati, Pe rk thye r ne 1963 nga Dom Frano Ilia
Historia e panjohur e Shqip ris n ve pr n "Illyricum Sacrum ", t autorit italian at
Danie le Farlatti, p rk thye r n vitin 1963 nga Dom Frano Illia. Ja origjinali q
ndodhe t n Ark ivin e Shte tit

Si u mbyt n lumin Drin, qerrja q mbante arkivat e Shqipris

Historia e ve pr s m adhore "Illyricym Sacrum " e at Danie le Farlattit. Si u d nua m e
25 vje t burg dom Frano Illia, q e p rk the u at dhe k rk oi vazhdim in e saj, k u flite j
p r Tivarin e Kosov n
Papa Kle m e nti XI u m ue r ve sht m e Je zuit t e Ve ne dik ut e k ta d rgue n n R om
At Filip R ice puttin i cili m ori n dorzim nga Papa shqiptar m ate rialin historik t tij,
planin e hartim it t historis k ishtare t ilir ve , e m e ndihm n financiare m e
p rballue shpe nzim e t e duhuna p r at pun . At Filip R ice putti m bi nj bark t
Ve ndik ut i ra p r gjat bre gut t Adriatik ut tue u ndalue n t gjitha q ndrat k u
k ishte land p r pun n e ve t e nga k to q ndra bre gde tare d rgohe shin nje r z t
tje r p r k rk im e historik e n q ndrat e m br nd shm e t v ndit pre j k ah i d rgohe j
landa e duhun n bre g t de tit. K t pun e vazhdoi de ri n qyte tin e Tivarit. Pre j
Tivarit u d rgue n lajm tar n t gjith q ndrat k ishtare t Shqip ris t cilat iu
p rgje gj n tue i d rgue se cila ndihm n e ve t historik e shk ruajsit t ardh sh m t
k ishave ilire . Nj qe rre m e qe e ngark ue m e m e dorshk rim e , libra e obje k te
historik e , m basi k ap rce u t gjitha v shtir sit e baltrave t Zadrim s, u m byt n
uj tue k alue Drinin e hupi e gjith ngark e sa e cak tue m e p r At R ice putt-in".
K shtu shk ruhe t n volum in e shtat t ve pr s m adhore "Illyricum Sacrum " t
autorit italian, At Danie le Farlatti, e cila ndodhe t n Ark ivin Q ndror t Shte tit e
p rk thye nga Dom Frano Illia, q n vitin 1963 k ur ai sh rbe nte si fam ullitar n
qyte z n e vog l t Milotit. Po far sht k jo ve p r dhe si trajtohe t aty historia e
lasht e Shqip ris q nga k oha e ilir ve e n vazhdim ? Sa k oh iu de sh n Dom
Frano Illias q ta p rk the nte at ve p r m adhore dhe p rse nuk u botua ajo n vitin
1966 k ur ai e dor zoi p r botim pran Institutit t Kultur s Popullore ? P rse u
arre stua Dom Frano, ato dit q ai paraqiti k rk e s n p r botim , n t cil n
shk ruante se ishte gati t p rk the nte e dhe volum in e te t t atij libri, k u flite j p r
historin e Tivarit e Kosov s t cilat ai i cil sonte si pje s t Shqip ris . P rse e dhe
pas le tr s q ai i dre jtoi R am iz Alis n vitin 1986, pasi doli nga burgu, nuk iu k thye
ve pra e tij p r t cil n k ishte punuar p r shtat vje t m e rradh ?
far sht "Illyricum Sacrum"
N k e rk e s n q Dom Frano Illia i b ri Institutit t Kultur s Popullore p r botim in e
librit q k ishte p rk thye r, iu paraqiti e dhe nj p rm ble dhje t shk urt r n nj faqe e
gjys m t dak tilografuar, n m nyr q t'i sqaronte re dak tor t q do t m e rre shin
se far ishte ajo ve p r dhe far trajtohe j aty n lidhje m e historin e Shqip ris .
N at le t r sqarue se shk ruhe t: " Ve pra "ILLYR IC UM SAC R UM" (ILIR IJA KISHTAR E
ose Historia Kishtare e Iliris ) p rbahe t pre j te t volum e sh m e .38 x 26. Volum i i
VII rre shton historin k ishtare t'Iliris bre gde tare , k urse volum i i VIII at t
k rahin s s Kosov s. Volum i i VII, n 638 faqe , rre shton historin k ishtare dhe
lidhun m e at ivile t Me tropolive t Djok le s , Tivarit, Shk odr s, Durr sit e t Sirm it
dhe sufrangave ase t dioe zave q m vare n pre j tyne . Pre j k si volum i de ri tash
k e m i p rk thye pje s t q i p rk asin m bre ndis s k ufijve t sodsh m t Shqipnis ,
d.m .th. sa i p rk e t Shk odr s dhe Durr sit dhe sufrangave t tyne (vazhdoj
p rk thim in e pje s ve t tje ra) Shk odra k ishte k to dioe za: 1. Drishtin, 2. Pultin e
Madh, 3. Pultin e Vog l, 4. De j n, 5. Sarde n e 6. Sap n. Durrsi k ishte k to dioe z
sufragane : 1. Le zh n, 2. Arb nin , 3. Kruj n, 4 Be nd n, 5. Prisk n, 6. Shte je fnin, 7.
Kanovje n, 8. Sk am p n, (Elbasanin) 9. Le stronin, 10. Bulid n, 11. Am ancie n, 12.
Apolonin (Pojanin) 13. V lon n, 14. Pulk e rjopullin (Be ratin) 15. dhe Ak roe raunin .
N k t volum t VII p rshk ruhe t gjan e giat the m e lim i i qyte te ve dhe i
dioe zave , tue g rshe tue historin k ishtare at ivile t'atyne v nde ve . Shfryt zohe n
m ir dok um e nte , historjan t dhe gje ograf t e ndrysh m t vje t r e t rinj t'atyne
k ohve . Landa ndahe t n dje e z dhe n rajone k ishtare . Se cila Se li Arqipe shk vnore
apo Ipe shk vnore zak onisht gjinde t nd r qyte te t nga t cilat e dhe m e rr e m nin. N
fillim t do Ark iodioje zi apo Dioje zi p rshk ruhe t the m e lim i i qyte tit dhe dje e zit,
m ande j vje n rre shtim i i j t shk rim it t se cilit Pre lat. Giat je t shk rim it t tyne
rre shtohe n fak te t e historis k ishtare e ivile n re nd k ronologjik . Ky volum p rfshin
land n historik e de ri n fillim e t e she k . XVIII, k ur e dhe botohe t n vitin 1817.
Ve pra "Ilyrricum Sacrum " asht rre shtue n giuh t latine k lasik e . P r plot sim in e
k tij k uadri historik m e rand si t m adhe t v ndit ton , ne vojite n e dhe pje s t
tje ra t k tij volum i ashtu e dhe volum i VIII. Po t k rk ohe t, je m i gadi t vazhdojm
k t pun t m undshm e , m e shpre s se do t je t nj k ontribut i m ir p r njohje n
e historis s v ndit ton t dashtun nga bre zat e rij t popullit ton . Vazhdon
m ande j (nuk k uptohe t fjala) pre lat, dhe giat k tij rre shtim i p rshk ruhe n pun t
ndaluan giat sundim it t tyne k ishtar e ivil n m nyr k ronologjik e . Ky volum vje n
tue p rshk rue de ri n fund t she k ullit t XVII e dik a n fillim e t e she k ullit t

http://www.shkoder.net/al/filia.htm

1/6

4/21/2014

Shkodra

XVIII. Ve pra asht rre shtue k re jt n giuh n latinishte e m adje k lasik e . Edhe pje s t e
tje ra q i p rk asin Djok le s e Tivarit k ishte qe n m ir t njife n prandaj t
p rk the he n n giuh n ton m basi k an lidhje t vazhdue shm e m e k rahinat tona.
P r plot sim in e k tij k uadri historik t v ndit, do t ishte m e v nd e dhe p rk thim i i
ble nit VIII. Po t k rk ohe t k ishim m e k e n gadi t vazhdojm k rye m je n e
p rk thim it t bl. VII dhe t VIII-it. Paraqit m k t pasqyr sinte tik e p rt pas nj
ide m bi p rm bajtje n e k saj ve pre . Milot 19. VIII.1963. D. Frano Illiaj (firm a)
(AQ SH. F. 1069. D. 40 Fq1)
Humja e arkivave t Shqipris
Nj nga pje s t m inte re sante t librit "Illyricum Sacrum ", sht ajo k u flite t p r
inte re sim in q tre goi Papa Kle m e nti q ishte m e origjin shqiptare , p r m ble dhje n e
p rpunim in e historis s Shqip ris , gj e cila nuk u b plot sisht se pse nj
pje s e m adhe e atyre ark ivave , hum b n te k sa qe rrja q transportonte ato p r n
Ve nde ik , u m byt te k sa ishte duk e k aluar Lum in e Drinit n pje s n e Zadrim s.
Lidhur m e k t , n faqe n 221-222 shk ruhe : "Papa Kle m e nti Xi, Gian France sco
Albani, ngta Urbino m e pre jardhje shqiptare , k ur ishte prift i ri filloi t m ble dh
land p r historin k ishtare ilire . I pe ngue m nga de tyr t k ishtare q shk ue n tue ia
shtue naltim in e tij de ri n se lin papnore u de tyre t nd rpre s punim e t e ve ta
historik e . N fillim t pontifik atit t ve t, m blodhi Konilin e par t Arb nit n n
k rye sin e arqipe shk vit t Tivarit, Vine nc Zm aje vi, e dha urdh n q ak te t e Konilit
t p rk the he shin shqip e ti shifte n gjuh n e t par ve q n fam ilje n Albani
k ishte m be t ve t m si k ujtim . N at k oh qe ndra e k ish ve ilire ishte R aguza k u
bahe shin k inilat k ishtare t Iliris. Mbasi pat n qe n m byt n de t ipe shk vijt
shqiptar tue k thye nga m ble dhja, Kle m e nti XI ve ndosi q m ble dhje t nd r
djoe zane shqiptare ande j e tutje t bahe shin n tok n Shqiptare . Q ndra e par e
k ish ve ilire k a qe n Ak uile ja, m ande j Grado-i, e m basi se lia patriak ale ilire u bart
n Ve ndik , p r arsye prak tik e u cak tue R aguza si q nd r m basi ishte m a e
p rshtat shm e e dhe gje ografik isht. Mbasi se lia patriak ale e ilir ve u bart n
Ve ndik , e atje ishin grum bullue gjat she k ujve dok um e nta, libra, m onum e nta e dhe
p r Ilirin , e m basi Ve ndik u k ishte e dhe Institute e nje r z t p rshtash m p r
historografi, Papa Kle m e nti i XI u m ue r ve sht m e Je zuit t e Ve ne dk ik ut e k ta
d rgue n n R om at Filip R ice puttin i cili m ori n dorzim nga Papa shqiptar
m ate rialin historik t tij, planin e hartim it t historis k ishtare t ilir ve , e m e
ndihm n financiare m e p rballue shpe nzim e t e duhuna p r at pun . At Filip
R ice putti m bi nj bark t Ve ndik ut i ra p r gjat bre gut t Adriatik ut tue u ndalue
n t gjitha q ndrat k u k ishte land p r pun n e ve t e nga k to q ndra bre gde tare
d rgohe shin nje r z t tje r p r k rk im e historik e n q ndrat e m br nd shm e t
v ndit pre j k ah i d rgohe j landa e duhun n bre g t de tit. K t pun e vazhdoi de ri
n qyte tin e Tivarit. Pre j Tivarit u d rgue n lajm tar n t gjith q ndrat k ishtare t
Shqip ris t cilat iu p rgje gj n tue i d rgue se cila ndihm n e ve t historik e
shk ruajsit t ardh sh m t k ishave ilire . Nj qe rre m e qe e ngark ue m e m e
dorshk rim e , libra e obje k te historik e , m basi k ap rce u t gjitha v shtir sit e
baltrave t Zadrim s, u m byt n uj tue k alue Drinin e hupi e gjith ngark e sa e
cak tue m e p r At R ice putt-in. R ice putti e ndau t gjith land n e historis k ishtare
ilire n k at r pje s m e n ndam je t e re nditje t p rk at se sim bas sk e m s q k ishte
p rpilue . Kle m e nti i XI vdiq. At R ice putti m e ze ll e k ujde s p rfundoi t k at r pje s t e
historis k ishtare ilire e k ur i pat gati p r shtyp, m barue n dit t e je t s s tij e vdiq.
Je zuit t, si e k an zak on k ur vde s do antar i shoq nis s tyne q k a due rsh do
pun t rand sishm e , ngark ue n q t k uje de se i p r shtypin e dor shk rim e ve t
R ice puttit nje riun e tyre m a t aft p r historografi At Danie l Farlatin. Ky m basi
studioi t gjith ve pr n e R ice putt-it u raportoi e pror ve t ve t se historin k ishtare
e shk rue m e nga At Filip R e ce putti, ishte pune m e k rite re historik e t vje t rue m e .
Mbasi u studiue m ir shtja e re zultoi si k ishte raportue At Danie l Farlati, e pror t
ngark ue n k t t niste pun n p rs ri si m bas k rite re ve historiologjik e m ode rne t
k oh s. At Danie l Farlati shk roi, shtypi e botoi k at r v llim e e par t ve pr s Illyrici
Sacri e nd rroi je t . (AQ SH F.1069 D.40 fq.221)
Si e tradhtoi Lek Dukagjini Sknderbeun n vitin 1450
Le k Duk agjini, anm ik k re je i Sk ande rbe gut, n m arr ve shje m e anm iqt e Kom bit,
i k ishte nx it k ta q t shfarosnin popullin e k rahin s q Sk ande rbe gu k ishte n n
sundim in e ve t. Kur Papa m ue r ve sh k t k rim t sh m tue m e sak rile g, pa se
dam e t do t k ishte k risht rim i dhe pa vone s u shk ue n Me tropolit ve t Tivarit e t
Durr sit
Kush ishte A rqipeshkvi i Durrsit
N volum in e shtat t ve pr s "Illyricum Sacrum ", t At Danie le Farlatit, t p rk thye r
pre j Dom Frano Illias, n m e s t tje rash b he t fjal e dhe p r tradh tin e Le k
Duk agjinit ndaj Sk nde rbe ut. Pas k saj, Ipe shk vi i Durr sit, Pal Engj lli, l shoi
m allk im e m bi prijsin e Duk agjinit dhe tradh tin e tij e quajti nj posht rsi t
m adhe pre j s cil s do t k ishte hum bje t m dha ve t k risht rim i. Lidhur m e k t ,
n faqe n 151-152 t p rk thim in t Dom Franos, shk ruhe t: "Pali Arqipe shk vi i
Durr sit (1459) le u tue pas bab Ndre n, pre i fam ilje s pric rore t"Ejllor ve t, fam ilje
shum n za nd r ato t'Epirit, p r vje t rsi, fuqi, nde r e pasuni. Mbi k t fam ilje
ashte k e n folo gjan e gjat te k Kisha e Drishtit, k u tham se k y Pal duhe t dallu
nga k y tje tri Pal Ipe shk vi i Drishtit, po i k saj fam ilje . T rit e ve t e k aloi n
Konstandinopopull, k u u pais m e e duk tat e do dije , si i k ishte hije k tij far djali,
dhe n k ndim e shtini n pun m a s m iri m e nd n e ve t t holl e t fuqishm e .
Kur n vje tin 1452 turqit e pushtue n Konstandinopopullin, ai shk oin'Epir. Kaq
http://www.shkoder.net/al/filia.htm

2/6

4/21/2014

Shkodra

r nd si m ue r k u djalo, sa Piu i II iu duk m a i p rshtat shm i nd r t tje r m e

sundue Me tropolin e Durr sit. Prandaj Papa k uptoi se k y ishte m a i afti, q m e
auk torite tin e m adh e t p rm ndun qi g zonte , m e fuqin , dije n e gojtarin e ve t,
t'i shtinte Dynast t e Epirit p r t'i m projt k ufijt e Atdhe ut nga sulm e t e rre pta t
turq ve , nga t cilat Fe ja, Atdhe u e Epiri, ishin n m a t m adhin rre zik . Fillim i i
sundim it arqipe shk vnor t tij, duhe t ve ndos k a vje ti 1450, Pali pre i s ve t s la gja
m angutn p rpje k je t q prite shin pre j tij. Nnd rsa Sk ande rbe gu, e ve tm ja fuqi
m brojt se e Epirit po u bante ball furis s k rc nim e ve t turq ve . Le k
Duk agjini, anm ik k re je i Sk ande rbe gut, n m arr ve shje m e anm iqt e Kom bit, i
k ishte nx it k ta q t shfarosnin popullin e k rahin s q Sk ande rbe gu k ishte n n
sundim in e ve t. Kur Papa m ue r ve sh k t k rim t sh m tue m e sak rile g, pa se
dam e t do t k ishte k risht rim i dhe pa vone s u shk ue n Me tropolit ve t Tivarit e t
Durr sit tue dhan urdh n q t m alk ojshin Le k n, shok t e p rk rah sit e tij ,
m allk im q s'do t'u hiqe j as n ras n e vde k je s s tyne , po t m os e prishin bre nda
15 dit sh at lidhje t posht r e po t m os ndalojshin do dhun e dam k und r
Sk and rbe gut. K to le tra q i rre shtue m k ur fol m m bi Laure ncin e II Arqipe shk vin
e Tivarit (t k tij ble ni), k je d rgue m e 10.II.1460. E Pali m e dinjite tin e auk torite tin
e ve t e m e urti e gojtari t spik atun ia dul m e i bind Duk agjinasit t nd rrojshin
m e ndim para se t'ishte ne voja t'u l shohe j m allk im i. Pali i pre k u ze m rat e tyne , i
bani t shifshin posht risit e k obe ve t q k ishin fillue dhe i pajtoi e m iq soi m e
Sk ande rbe gun", shk ruhe t n faqe t 151-152 t librit "Illuricum Sacrum ", rre th
tradh tis q Le k Duk agjini i b ri Sk ndre be ut., gj e cila nuk sht p rm ndur n
asnj nga botim e t e Historis s Shqip ris , para e pas vite ve '90-t .
A leanca e Sknderbeut me Pal Engjllin
M posht n ve pr n n fjal , p rshk ruhe t ale anca e Sk nde rbe ut, m e Ipe shk vin e
Durr sit, Pal Engj llin, k u m idis t tje rash thuhe t: "Barle ti n Je t n e Sk nd rbe ut
tre gon se Pali, Arqipe shk vi i Durr sit ishte : "pje star e shoq i Sk ande rbe ut n t gjith
p rpje k je t, rre ziqe t e k shille t", se shk oi bashk m e t n R aguz . Kur po b nte
gadi flot n n'Itali dhe n'e m n t tij foli m e Se natin e Popullin, tue iu fal nde r s
R e publik s p r m ir si e nde rim e t shk lqye shm e m e t cilat e rre thue n Kastrijotin.
Tre gon e dhe se k ur po nise j nga lim ani, Arqipe shk vi tha nji m e sh . K to ndodh n
n vj. 1461. Un jam i m bushun m e ndje se Pali, shoq i Sk ande rbe gut, do t k e t
shk ue n Pulje e n R om , k u m e dije n e ve t e shtoi dashtnin e p rparsh m q
k ishte p r t Piu. Por fuqija e goj tarija e tij shk lqe i e dhe m a fort n vje tin 1463
pran Sk ande rbe gut. M 27 prill t k tij vje ti, Sk ande rbe gu pa dasht bani paqe m e
Me hm e tin, Sulltanin e Turqis. N k t k oh ve ne dik asit, t ngucun pre i turqish,
parapan se e gjith fuqija barbare e pe sha e luft s do t k the he j k und rsish.
Prandaj fillue n t p rpiqe n m e ia m bush m e ndje n Sk ande rbe gut, tue e dijt e dhe
se ve tve tiu ishte i prirun p r k t pun , t rrok te e dhe nji he r arm t. Kjo d rgue si
le gat Gabrie l Tre vizani i cili k jo prit k e q pre i Mble dhje s s Paris shqiptare . At he re
k u ngau te dhe k ti ia porositi shtje n p r t cil n k ishte d rgue , dhe i lute t m e
be sim , qi ta m e rrte m bi ve di at shtje e se do t fitonte pre j nde r e lum ni t
m adhe , po t p rpiqe j m e fuqin e ve t bindse e m e autorite tin e ve t p r t shp tue
vise t k ristjane nga fatk e qsit, qi m a t r nda po p r ve t Epirin nga ajo lidhje m e
turqit.
E Pali, i qe t si ishte , p r m projtje n e Fe s e t'Atdhe ut, e pa se jo ve t m ishte pun e
dobishm e , por e dom osdoshm e , dhe tu i dijt se k re te t e Sk nde rbe gut e se ligjirata
do t'i p lqe nte s te p rm i, pre m ton Tre vizanit be s n e p rpje k je t e ve ta, dhe m e nji
he r hyn n m ble dhje n e Princit, k u m e rrte pje s Parija shqiptare , dhe k aq fuqi pat
fjala e ti p r luft , sa t gjith nji zani k rk ue n luft k undra turqve t, dhe ve ndos n
m e ia nis . Nga k to p rpje k je qi dre jtohe shin p r t m ir n e shtje s k ristjane dhe
t ve ndit, e m ni e nde ra e Palit u shtue jo ve t m p ran t ve tve t, por e dhe p ran
ve ne dik asve t. Duk t e t cilve t Pashk e Kristofor i d rgue n lavde t e ve ta t m dha
m e an le trash e sidom os Piu II Pap e p rqafoi m e dashtni t m adhe . U hap fjala
se , k ur Papa shk oi n'Ank on e pre j ande j do t k alonte n'Epir m e nji flot shum t
fuqishm e t Be slidhunve t, k ishte n m e nd Sk ande rbe gun m 'e ba Mbre t e Palin
Kardinal. Por tue k e n se Papa vdiq n k t nd rk oh , q llim i i ti s'shk oi n ve nd.
P r k t s k e m i dishm i tje t r p rve se t Barle tit, i cili n Je t n e Sk ande rbe ut (lib
XI) thot : "Papa Piu II m ble dh gjithk sh fuqi e ushtri k ristjane po nise j k undra
O tom anit, dhe porsa t k alonte n'Epir e Shqipni, m bassi t thonte Me sh n n
qyte tin e Durr sit, Pal Ejllorin Arqipe shk via e k ti qyte ti do ta naltonte n shk all n
m a t naltan e Ipe shk vis, qi tash e quajn Kardinalat e Sk ande rbe gun do t pallte
Mbre t t'Shqipta-rve t e t' Epirotasve . Nde r Kardinaj t e zgie dhun nga Piu II, e m rin e
Palit nuk e gje j , dhe gabojn k re jt ata qi pohojn se k jo naltua n k t k am b . N
vje tin 1466, Me hm e ti i II, Pe randori i Turqve t "u nis m e pushtue qyte tin e Durr sit",
si tre gon Barle ti n je t n e Sk ande rbe gut (lib. 13) : "Tue m e ndue se do ta gje nte t
paforcue m e t pagatue m , e k shtu do t sulm onte pa prit , por u rre jt . Pse ,
k joft ve ne dik asit, k joft Princi Sk ande rbe g e k ishin forcue m e ushtri p r tok e
de t, e k shtu Prisi otom an turprisht k je m ujt e d bue m e k rdi t m adhe t
ve tve t". Sa u p rpoq Pali p r Atdhe un e ve t Shqipnin, nuk k e m i dyshim se aq e dhe
u m undue p r t m ir n e Kish s s Durr sit. Nga pak ujde si i atyre k ohve t, na vje n
k e q se nuk i dijm pun t e m dhaja t tija. K t ve t m dijm se para vje tti 1462 e
la vak aante k e t Me tropoli", p rfundon p rk thim i i Dom Frano Illias, lidhur m e
ale anc n e Ipe shk vit t Durr sit, Pal Engj llit, m e Sk nde rbe un..
Pjesa e dyte
U njoh m m e nj p rm ble dhje t shk urt r t p rpje k je ve t Dom Frano Illias,
m e shtarit t De lbnishtit, Lait e Milotit, p r t botuar ve pr n m adhore "Illyricum
http://www.shkoder.net/al/filia.htm

3/6

4/21/2014

Shkodra

Sacrum " t atutrit italian, At Danie le Farlatti, t cil n prifti i fam sh m m e origjin
nga fshati Juban i rre thit t Shk odr s, e p rk the u nga latinishtja n n vitin 1963.
Ajo ve p r e cila p rb he j n nj se ri pre j te t volum e sh, nd rm je t t tje rash n
volum in e shtat dhe t te t , fliste gj r e gjat p r historin e Iliris . Aty thuhe j se
m e nx itje n e Papa Kle m e ntit t XI, apo si njihe t ndryshe Papa Kle m e nt Albani, pre j
origjin s s tij shqiptare , u grum bulluan n t gjitha k rahin t e Iliris , libra
dok um e nte e t dh na t tje ra dhe u transportua p r n Ve ne dik , k u do t
p rpunohe shin e m pas t botohe shin. Gjat transportim it t m ate riale ve t
m ble dhura p r n bre gde tin e Adriatik ut, nga k u m pas do t nise shin p r n Itali,
nj qe rre m e ark iva t Iliris , u m byt n lum in e Drinit n zon n e Zadrim s. Pas
p rk thim it t asaj ve pre volum inoze e cila i k ushtoi rre th shtat vje t pun t
pand rpre r , Dom Frano Illia e dorzoi at n Institutin e Kultur s Popullore n
Tioran , k u pre j vite sh punonte si bashk pun tor i jasht m i saj, dhe n k rk e s n e
b r p r botim , ai sugje ronte se ishte i gatsh m p r t p rk thye r e dhe volum in e
te t q fliste p r Tivarin e Kosov n, t cilat ai i k onside ronte si pje s t Shqip ris .
Nd rsa Dom Frano Illia ishte n pritje t p rgjigjie s s botim it t ve pr s, ai u
arre stua dhe u d nua m e 25 vje t burg, k urse ve pra e tij p rfundoi n Ark ivin e
Shte tit.
Dom Frano Illia i krkon librin Ramiz A lis
Shok ut R am iz Alia, Se k re tar i Par i Kom ite t Q ndror t PPSH Tiran . Un i
n shk rue m i Frano Illia, ju dre jtohe m p r sa vijon: Si bashk pun tor i jasht m i
se k torit t t Etnografis , sot Instituti i Kultur s Popullore , k am m ble dhur,
p rpunuar dhe k odifik uar sipas k rite re ve juridik e "Kanunin e Sk nde rbe ut", Kanuni i
Shqip ris Q ndrore : Dib r, Mat, Kruj e tj, m bi 700 faqe t dak tilografuara form at
m e star. N vje sht n e vitit 1967 punim i i nalp rm ndun iu parashtrua Kom isionit t
Se k torit t' Etnografis m e t ftuar jurist t jasht m si Em id Tade sk ini e Vangje l
Me k si . Ky k om ision pasi b ri v re jtje t dhe sugje rim e t e ve ta dha m e ndim in q
punim i duhe j t botohe j. Nd rsa ishim tue zbatue v rje tje t dhe sugje rim e t, jam
arre stue dhe punim i i pap rfundue k je de pozitue p r tu ruajtur n Ark iv t se k torit.
Me de k re t t posa m nr. 7029. Dat 9.IV.1986 t Pre sidium it t Kuve ndit Popullor
t R .P.S.SH. m u fal d nim i i m be tun. Me 21.IV.1986 ju dre jtova Institutit t Kultur s
Popullore q t m k the nte punim in p r ta p rfundue e p r ta p rm ir sue . Me
28.V.1986 ju dre jtova k rye m inistrit shok ut Adil arani i cili m 26.IX.1986 m u
p rgjigj se le tr n tim e ia k ishte d rguar Ministris s Arsim it e Kultur s p r
k ope te nc e p rgjigjie . M 6 m ars 1968, m tak ue n dy p rgje gj sit e Institutit, nj ri
nd r ta Abaz Dojak a m e t cilin njife sha q n se k tor k ur punojsha atje . Ata
gojarisht m u p rgjigj n: 1) t asht njoft dhe t njife t autor sia. 2) Punim i nuk asht
pague . 3) Punim i asht de pozitue n ark iv t Institutit t Kultur s Popullore p r tu
ruajtur. 4) Do t je pe t p r ti dhan shik im in e fundit k ur t cak tohe t p r botim nga
Ak ade m ia. Mbas insistim it tim q punim i t m dorzohe j tashti p r ta p rfundue e
p rsos m e q e dhe n m osh 70-vje are , e dhe m e nj k ole k sion s m undje sh m
than : "do m e ndojm ". Q at he re e dhe sot m e gjith se ja k am k rk uar e dhe
ndonj he r tje t r, asnj p rgjigjie as ne gative dhe as pozitive . Mbasi trok ita k ot n
t gjitha dye rt e m und shm e , nuk m m be te t gj tje t r ve se t'ju dre jtohe m ju,
autorite t m a i nalt , tue k rk ue punim in tim , si k rk on prindi f m ij n e ve t. Kam
be sim shok u R am iz, q lutje n tim e , q m ua m duk e t k re jt e arsye shm e dhe e
ligj shm e ta m e rrni ju parasysh dhe m e k t be sim n nshk rue m m e shum
nde rim e ". Frano Illia. Shk odr 9.VI.1987.
Krkesa e dyt pr botimin e librit
Pas k rk e s ss par q Dom Frano Illia i b ri Institutit t Kultur s Popullore p r
botim in e p rk thim it t ve pr s "Illyricum Sacrum ", n dat n 19. VIII. 1963, ai nuk
m ori asnj p rgjigjie nga ai Institut dhe nisur nga k jo gj , ai u de tyrua dhe n dat n
9 dhje tor t vitit 1963, ai i nisi e dhe nj k e rk e s tje t r n adre s t atij institucioni.
N k rk e s n e dyt , ashtu si e dhe n t par n, Dom Frano i paraqiste shk urtim isht
n nj faqe e gjys m t dak tilografuar, disa sqarim e p rk at se se far ishte ajo
ve p r dhe pse ishte e ne vojshm e botim i i saj. Po k shtu n fund t asaj k rk e se , ai
sugje ronte se n se ajo ve p r do t p lqe he j nga titullar t dhe spe cialist t e atij
Instituti, ai ishte i gatsh m q t m e rre j e dhe m e p rk thim in e volum it t te t t atij
libri, n t cilin b he j fjal p r Tivarin e Kosov n, t cilat Dom Frano i k onside ronte
si pje s t pandara t Shqip ris . N at k rk e s t dyt t tij, ai shk ruante : "
IlYR IC UM SAC R I. TO MUS SEPTIMUS. EC C LESI DIO C ELENTANA, ANTIBAR ENSIS,
DYR R AHAC HHIESIS ET SIR MIENSIS,EAR UM SUFR AGANEIS.
AUC TO R E, DANIELE FAR LATO , Pre se tbyro Socie tatis je su e t JAC O BO EO LETO olim
e jusde m Socie tatis alum no. VENETIIS, MDC C C XVII, apud Se bastianum C ole ti.
Supe riorum pe rm issu ac privile gio. Ve pra ILLYR IC UM SAC R UM, as Ilirija Kishtare
p rbahe t pre j te t volum e sh. Volum i i VII parqe t historin k ishtare t'Iliris
bre gde tare t Adrijatik ut, k urse ble ni i VIII at t k rhaninave t Kosov s. Volum i i
VII rre shton historin e k rahinave k ishtare t Djok le s , Tivarit, Shk odr s, Durr sit,
Sirm it dhe t syfrangave t tyne . Pre j k si volum i de ri tash k e m i p rk thye pje s t q
i p rk asin m bre ndis s k ufije ve t sodsh m t Shqipnis , d.m .th. Shk odr n e
Durr sin m e sufrang n e ve t. Shk odra k a k ta sufrang : 1. Pultin, (Pultin e Madh,
Pultin e Vog l) 2. Drishtin, 3. De j n, 4. Sarde n e Sap n. Durr si k a k ta sufrang :
1. Le zh n, 2.Arbnin, 3. Kruj n, 4. Be nde n, 5. Prisk n, 6. Shte jrnin, 7. Kanovje n, 8.
Sk am p n (Elbasanin) 9. Le stronin, 10. Bulid n, 11. Am am cje n, 12. Apolonin ,
(Pojanin) 13. Vlon n, 14. Pulk e rjopullin (Be ratin) dhe 15. Ak roe raunin . Volum i 38
X 26, faqe 638, k a nj parath nie t giat . Ky volum VII p rshk rue n gjan e gjat
the m e lim in e qyte te ve t ndryshm e ashtu e dhe dje e zave , k shtu q rre shton
historin k ishtare e civile t'atyne ve nde ve . Shfryt zon m ir dok um e nte t e k oh s dhe
http://www.shkoder.net/al/filia.htm

4/6

4/21/2014

Shkodra

historian t e gje ograf t. Asht shum i pasun m e dok um e nte e t dhan historik e ,
toponim astik e dhe fisnore . Landa ndahe t n Dje e z apo rajone k ishtare . Se cila se li
Arqipe shk vnore apo Ipe shk vnore gjinde t zak onisht nd r qyte te t pre j k ah m arrin
e dhe e m nin. N fillim p rshruhe t the m e lim i i qyte tit e nj shk urtim i histors s tij,
m ande j ai i djoe zit. I nde rti Zotni. Si bise due m n tak im in, p r t cilin ju
fale nde roj, po ju bashk angje s PASQ YR N SINTETIKE T VEPR S DHE T PJESVE T
PR KTHYEME T' ILLYR IC UM SAC R UM. Kaq e pash t m jaftue shm e , m basi
Punonj sit tan t Historis e njofin m ir dhe panda nd r shk rim e t ve ta e citojn .
N ras s e p lqe he t k y p rk thim tash m a von , k ish m m e qe n i m e ndim it t
plot sohe t k uadri historik i ve pr s m e p rk thim e t e pje s ve q i p rk asin k rahinave
t Tivarit, k a n fak t jam tue vazhdue , ashtu e dhe i ble nit t VIII t k saj ve pre , i
cili fle t gjan e gjat p r Krahinat e Kosov s. N pritje t p rgjigjie s s'Ue j m be te m i
m e nde rim e . D. Frano Illia (firm a) Milot 9.X.1963 Adre sa: Dom Frano Illia Milot.
far m krkoi dom Frano Illia n vitin 1991
Afro 11 vje t m par , aty nga vje shta e vitit 1991, pata rastin t tak ohe sha p r he r
t par dhe t njihe sha nga af r m e m e Dom Frano Illian, ish fam ullitarin e
De lbnishtit, Lait e Milotit, i cili disa vje t m von , n 25 prillin e vitit 1994, u
shugurua n postin e lart t Ipe shk vit t Shk odr s, nga ve t papa Gjon Pali i Dyt ,
gjat vizit s q Ati i She njt b ri n Shqip ri. Pas le jim it t ushtrim it t be sim e ve
fe tare n vitin 1990-t , Dom Frano Illia ishte larguar nga qyte ti i Shk odr s k u ishte
ve ndosur pas dalje s nga burgu n 1986- n, dhe k ishte ardhur n qyte tin e Lait k u
banonte n fam ilje n e m ik ut t tij, Filip Mark ut. P r t'u tak uar m e Dom Frano Illian,
m k ishte sugje ruar m ik u im nga Miloti, Sim on Kok a, i cili e njihte at fam iljarisht
dhe e k ishte pasur m ik sht pia gjat k oh s q ai k ishte sh rbye r n Kish n e
Milotit. Ndon se e m baja m nd shum m ir m byllje n e Kish s s Lait n vitin
1967, pasi na k ishin uar aty n m nyr t organizuar m e shk oll n p r t asistuar
n "ce re m onin " e prishje s s saj, Dom Franon nuk e m baja m nd pasi ai n at
k oh sh rbe nte n Kish n e Milotit. Dom Franoja m priti shum m ir dhe nd rsa
un i tre gova q llim in e asaj vizite , duk e i th n se k isha d shir q t shk ruaja
dik a rre th je t s s tij dhe sidom os p r vuajtje t q k ishte k aluar gjat 20 vje t ve t
burgut, ai u vre jt dhe m 'u p rgjigj:"Po k a duhe n k to gjana tash, ato k an k alue ".
Duk e e par se ishte e k ot q t insistoja m n k rk e s n tim e , e k alova bise d n
duk e e pye tur Dom Franon, lidhur m e pun n e tij t gjat studim ore n k rk im e t e
hulum tim e t e folk lorit dhe e tnografis t zon s s Kurbinit, p r t cil n m k ishte
tre guar Dr.Me hdi Guni, nj nga m iqt e af rt t tij n vite t '60-t . Pas asaj, Dom
Frano sik ur u e l n fytyr dhe m tre goi p r dy ve prat e tij: "Kanunin e
Sk nde rbe ut" dhe "Illyricum Sacrum ", t cilat ai k ishte shk ruar n fillim in e vite ve
'60-t , para se t arre stohe j e t d nohe j m e burg. Ve pra "Kanuni i Sk nde rbe ut",
t cil n ai e k ishte m ble dhur n bajrak un e Kurbinit, i k ishte k ushtuar rre th 30-vje t
pun k rk im ore e shk e ncore , nd rsa "Illyricum Sacrum ", (v llim i i shtat ) e At
Danie l Farlatt-it, q ishte nj p rk thim nga latinishtja, i k ishte k ushtura plot shtat
vje t pun . Pas p rfundim it t dy k to ve pra volum inoze , ai i k ishte dor zuar n
Institutin e Folk lorit, k u punonte si bashk pun tor i jasht m pre j vite sh dhe nd rsa
priste p rgjigjie p r botim in e tyre , ai ishte arre stuar dhe d nuar m e 25 vje t burg
politik i ak uzuar si agje nt i Vatk ianit. Pas lirim it nga burgu n vitin 1986, Dom
Franoja k ishte shk uar n Institutin e Kultur s Popullore dhe i k ishte k rk uar ato dy
ve pra p r t'i ripunuar, por nuk ia k ishin dh n duk e i nx je rr arsye nga m t
ndryshm e t. Pasi nuk k ishte l n de r pa trok itur p r dy ve prat e tij, ai i k ishte
d rguar nj le t r Krye m inistrit Adil arani dhe nj tje t r Pre side ntit R am iz Alia, por
p rs ri nuk ia k ishin dh n ato. Nd rsa m tre gonte p r odise n e gjat t
k rk im e ve t dy librave t tij, ai m tha: "Zotni, a k e m und si q t m bajsh nj
njoftim n gaze t p r ato dy libra, pale e din k ush se k u nodhe n, e po m 'i bje n".
K shtu u ndava m e Dom Franon i cili pak k oh m von , m undi q t'i gje nte ve t
dy ve prat e tij q ndodhe shin n Ark ivin Q ndror t Shte tit. Nd rsa "Kanunin e
Sk nde rbe ut", ai arriti q ta botonte n vitin 1994, pas ndih m q i dhan disa
k ole g t tij n Itali, ve pr n tje t r "Illyricum Sacrum ", nuk arriti q ta botonte dot,
pasi u s m ur dhe nd rroi je t n vitin 1996.
-- nga Dashnor Kaloi - Gaze ta Shqiptare , 8-9 Dhje tor 2002
| Prapa |

http://www.shkoder.net/al/filia.htm

5/6

4/21/2014

Shkodra

Shk ode r.ne t... 1998-114 - T dre jtat e re ze rvuara

http://www.shkoder.net/al/filia.htm

6/6