UNIVERZITET U SARAJEVU

ARHITEKTONSKI FAKULTET SARAJEVO

DRUGI CIKLUS/ DRUGI SEMESTAR
HISTORIJA ARHITEKTURE
AK. GOD. 2013/2014.

TEMA: INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE KORIJENI, IDENTITET, UTJECAJI

SEMINARSKI RAD

MENTOR: dr AIDA IDRIZBEGOVI-ZGONI, dipl.ing.arh.

STUDENTI: ASMIR VOLJEVICA
MERSIHA TABAKOVI

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

SADRAJ
Apstrakt ............................................................................... 1
Uvod ................................................................................... 2
Pojava moderne arhitekture ............................................................. 5
Pojam moderne i modernizma ............................................................. 8
Da li su moderna i modernizam ista stvar ............................................... 8
Glavna karakteristika moderne .......................................................... 9
Modernost danas ........................................................................ 9
Stanovanje kroz historijske periode .................................................... 9
Politiki aspekti vremena ............................................................. 15
Filozofski aspekti vremena ............................................................ 15
Nauni aspekti vremena ................................................................ 15
Ekonomski aspekti vremena ............................................................. 16
Tehnoloki aspekti vremena ............................................................ 16
Kultura ivljenja ..................................................................... 16
Analiza primjera ...................................................................... 17
Zakljuak ............................................................................. 30
Literatura ............................................................................ 31

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

APSTRAKT
Prelaz iz 18. u 19. stoljee karaktere razvoj intelektualnog pokreta prosvjetiteljstva i Francuska revolucija, oni su uslovili razvoj moderne misli,
a poslije Prvog svjetskog rata drutvo je imalo potrebu i polet za izgradnju boljeg svijeta. U tim drutvenim kretanjima pojavila se moderna
arhitektura koja je karakteristina zbog atmosfere u kojoj se javlja i svog odnosa koji je stvorila prema postojeoj arhitekturi.
U ovom radu je analizirana pojava moderne arhitekture u svijetu, definisani su pojmovi moderne i modernizma i njihova pojava na tlu Bosne i
Hercegovine. Akcent je stavljen na stambene prostore (stambene vile, radnika naselja) tog vremena, te je kroz analizu karakteristinih primjera
ostvarena povezanost s elementima tradicionalne arhitekture (njeno postojanje ili njena potpuna negacija).
Da bi se bolje utvrdili utjecaji i razvoj moderne na ovim prostorima razraeni su i periodi koji su prethodili (Osmanski, Austrougarski period).
KLJUNE RIJEI: moderna, modernizam, gradska vila, porodina vila, moderna arhitektura, dnevni boravak, tradicija, kua, doksat

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

UVOD
Moderna se vee uz avangardne pokrete sa prelaza stoljea, posjeduje itav spektar pokreta unutar sebe. Ona u svom naelu ima protivljenje
prolosti, odbacuje sve staro, sve tradicionalne motive i forme.
Poetno razdoblje dvadesetog stoljea karakterizirala su burna previranja i sukobi razliitih struja u zapadnoeuropskom arhitektonskom svijetu.
Na kraju se preovladale ideje moderne arhitekture. One su donosile nove funkcionalne koncepte i jednostavnost forme ali u isto vrijeme ne vide
nikakav problem u uklapanju u postojei urbani kontinuitet.
Arhitekti porijeklom sa austro-ugarskih prostora odlaze i zamijenjuju ih domai graditelji. Tih godina u Sarajevo dolazi ili se sa studija na Zapadu
vraa nekoliko mladih arhitekata koji nastoje te moderne ideje primjeniti i na naem tlu.
Prostor Bosne i Hecegovine je u periodu prije moderne bio pod utjecajem istone, osmanske kulture, te zapadne, austrougarske. One su bili
kljuni faktor za razvoj arhitekture na njenom tlu. Osmanska arhitektura kao i i podneblje i kultura ivljenja je na ovim prostorima su najveim
dijelom uslovili kompoziciju bosanske tradicionalne kue, koja je imala svoje kvalitete i specifian odnos prema ambijentu.
Individualni stambeni objekti moderne su nastajali unutar postojeih zakonitosti stvorenih kroz stoljea i unutar novih drutvenih kretanja,
sadravajui duh moderne koji negira tradiciju. Upravo ta nepomirljiva razlika izmedju stavova moderne i tradicije nas je navela da analiziramo
njihov odnos na tlu Bosne i Hercegovine. Odabrana je arhitektura individualne stambene kue jer je upravo tradicionalna kua od svih
arhitektonskih formi koje su se razvijale imala poseban kvalitet. Da li su mladi arhitekti tog doba uspjeli zanemariti tradiciju, da li su je i kako
reinterpretirali i da li su se i u tom vremenu koristili principi tradicije na ovim prostorima?

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

POJAVA MODERNE ARHITEKTURE

Kraj 18. i poetak 19. stoljea je razdoblje u kojem pojam modernosti poprima danas aktuelno znaenje. Intelektualni pokret prosvjetiteljstva i
Francuska graanska revolucija dali su zavrni poticaj filozofsko-historijskoj artikulaciji modernosti. Period prijelaza iz 18. u 19. stoljee oznaava
poetak najnovijeg vremena koje se na taj nain odjeljuje i od novog vijeka. Taj je rez efektno prikazan kod Hegela. Naime, za Hegela moderno
vrijeme znai, zapravo, najnovije vrijeme koje poetski izraava kao divan izlazak Sunca. To je ujedno i posljednja etapa u razvoju svjetske
historije. U tom kontekstu i on upuuje na krucijalnu vanost prosvjetiteljstva i Francuske revolucije jer sa njima poinje sadanjost, odnosno,
moderno doba ili modernost.
Dakle prema Hegelu, modernost je ono najnovije a za nas je to sadanjost, ili kako Mies van de Rohe kae: Ne juer, ne sutra, samo danas
moe poprimiti formu.
Nakon Prvog svjetskog rata drutvena atmosfera ja ispunjena poletom za izgradnju boljeg svijeta. U tom duhu djeluju i arhitekti Moderne koji
svojim radikalnim i kritikim stavom prema tradiciji postavljaju temelje nove (savremene) arhitekture. Centar njihovih polazinih interesovanja i
pobuda su bile univerzalne i izvorne vrijendosti arhitekture, te ovjek i drutvo glavni korisnik prostora. Cilj je pokazat okolnosti i rezultate
tog prelomnog trenutak koji e ostaviti dubok trag u daljem razvoju arhitekture i drutva.
Prvi put u historiji pokreta i ideoloka preokupacija arhitekata su stambeni objekti, a ne javni ili monumentalni objekti. Kreiranje moderne
stambene kulture, prizale iz novog tehnolokog doba, zapoinje i ostaje veim dijelom na (individualnim) stambenim vilama.

Slika 1 Unite d'habitation, Le CorbusierSlika 2 Unite d'habitation, presjek

Slika 3 Dom-ino, Le Corbusier

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

Stambene zgrade koje e, s jedne strane, revolucionarno a, s druge strane, masovnom izgradnjom obiljeiti ovo stoljee derivat su savremenog
grada. Koncept na kojem poiva grad odbacuje identitet ulice i dotadanji (zapadnjaki) kombinovani naiin koritenja gradskog graevinskog
zemljita u kojem su se odvijali istovremeno stanovanje, rad i saobraaj. Primenjuje se urbanizam funkcionalnog grada podijeljenog na zone (rad,
rekreacija i stanovanje). Le Corbusier, na domiljat nain i kritikom analizom dotadanje socioekonomske polarizacije stanovanja nudi novi
koncept stambenih zona. Razvoj tehnologije i strukturalna upotreba materijala, naroito armiranog betona i elika, omoguili su izvedbene uvjete
za teoriju otvorenog plana, tj. za razvoj moderne koncepcije prostora. Za razliku od dotadanja dva koncepta, centralnog i aksijalnog, koji su,
zapravo, razliiti tipovi istog statikog tlocrta, savremni koncept je potpuno novi tip slobodnog, fluidnog i elastinog tlocrta modernog zdanja.
Slobodnu kompoziciju plana i fasade Le Corbusier je teoretski objasnio na dijagramu Dom-ino kua iz 1914-1915.godine.
Za prototip modernog zdanja se uzima vila Savoya, izgraena 1929-1931. godine. Primjenjujui istu fasadu i slobodnu osnovu zajedno sa stubom,
petom fasadom (ravnim krovom) i trakastim prozorima Le Corbusier je na njoj primjenio i tako postavio pet osnovnih taaka savremenog
arhitektonskog jezika.Da bi se vjernije prikazala sama sr i mogunost sobodnog tlocrta treba se osvrnuti i na drugaiji organski pristup u
jegovoj prostornoj koncepciji. I to kroz rad F. L. Wrighta, na ijoj arhitekturi se ne moe primjeniti estetika kutije.
Funkcionalizam u oblikovanju polazi od toga da je bitniji pogled iz kue nego prema kui, a kod organske arhitekture oba su poddjednako bitna.
Tako kod organske arhitekture kua se otvara prema prirodi naspram funkcionalisike kue koja se otvara prema tehnologiji.

Slika 4- Fallingwater house, F. L. Wright

Slika 5- Fallingwater house (osnova), F. L. Wright

Slika 6- Fallingwater house (presjek)

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

Zaostavtina cijelog pokreta je postavka modernog savremenog koncepta stanovanja razvijena na jasnoj funkcionalnoj podjeli stana. Prostrani
dnevni boravak postaje sredite okupljanja porodice i televizija postaje glavni fokus dnevnog boravka. Le Corbusier uvodi dvoetani dnevni
boravak, a Wright u svojim horizontalnim prostorima uzima kamin za fokusnu taku dnevnog boravka, pa i cijele kompozicije kue. Veza izmeu
trepezarije, ulaznog predsoblja i vanjskog prostora sa dnevnim boravkom postaje kraa i direktnija. Komunikacije su racionalizirane, te nema vie
putanja i prolaza izmeu zatvorenih odaja.
Bez obzira na ovu organsku protuteu istom bijelom modernizmu i pragmatinoj rigidnosti, doi e do raznih pseudointerpretacija i masovnih
produkcija stambenih zgrada. Tokom 40-ih i 50-ih godina, zapadnoevropske socijalne drave su ideje modernog pokreta vidjele kao brzi, jeftini i
higijenski nain da smjeste ljude istovremeno evocirajui potrebni poslijeratni ponos, istonoevropske zemlje totalitarnih reima prihvatile su
modernizam kao odgovarajui anonimni stil proleterijata. (1) (2)

Slika 7- Glass house, Philip JohnsonSlika 8- Farnsworth house, Mies van der Rohe
1 aar, K. Modernost i klasina sociologija. Sveuilite u Zagrebu
2 Savi, A. The Spirit of The New - Tradition and modernity in modern architecture. Roskilde University

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

POJAM MODERNE I MODERNIZMA

U procesu rasvjetljenja problematike modernosti bilo je potrebno upoznati sa pojmom moderne i modernizma koji se esto mjeaju sa pojmom
modernosti. Moderna se rodila iz racionalizma, pozitivizma, naturalizma i materijalizma druge polovice 19. st, ali s tenjom da ih prevlada. Moderna
zapravo nije jedinstven pokret, ve zajedniko ime za mnoga i raznolika gibanja nastala gotovo u isto vrijeme ili u kratkom razmaku.
Moderna je zapravo zbirka (ili zbrka!) mnogih pokreta, arenog spektra. Sadrajno se oblikovala prema rodnom tlu ili temeljnim naelima to ih je
zauzimala. U knjievnosti je nosila imena: simbolizam, dekadencija, parnasovstina, futurizam, dadaizam, nadrealizam. U slikarstvu je obuhvatala
impresionizam, ekspresionizam i kubizam, u arhitekturi secesiju i funkcionalizam, u teologiji modernizam, u filozofiji iracionalizam, u znanosti
scijentizam, a u politici avangardu. Uz sve razlike svuda je imala zajedniku crtu: naputanje tradicije i raskid sa starim. U svijetu poznati
predstavnici moderne iz knjievnosti su bili: Baudelaire, Proust, Joyce, Faulkner, Hemingway, Woolf, Kafka, Eliot, Valery, Gide, Th Mann, slikari:
Monet, Cesanne, Van Gogh, Picasso, Kandinsky, Chagall; arhitekti: Morris, Loos, Le Corbussier, Gropius, Wright.
O poetku moderne epohe veina se slae, to je kraj 19 st. Njezin vrhunac je bio u prvoj polovici 20 st. A njezin kraj? Prema jednima, to su ve
tridesete godine, prema drugima zakopana je u ruevinama Drugog svjetskog rata. (3)
DA LI SU MODERNA I MODERNIZAM ISTA STVAR?
Nisu, premda ih ljudi esto mijeaju. Modernizam je posebna struja misli, svjetonazorski pravac, kulturni i umjetniki pokret koji tei iskljuivo
modernom. To je teorijsko i praktino naglaavanje novoga i modernoga, bez vremenskog ogranienja. Duh suvremenosti je sr modernizma. Za
njega je bitno novo, tekue vrijeme, ono koje nadolazi, vrijeme uope, dakle bezvremenost.
Moderna je pak vremensko-historijska kategorija, vezana za jedan odreeni vremenski period, za onaj trenutak u kojemu je moderno bilo ideal
asa. To je dakle epoha, razdoblje, vremenski locirano.
Premda neistovjetni, i moderna i modernizam ipak ine jednu cjelinu. Opis moderniste: zanesenjaci, entuzijasti, slobodari, progresisti i estete. (3)

3 Bievi, V. (2006.). Bosanski namjesnici Osmanskog doba. Sarajevo: Connectum.

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

GLAVNE KARAKTERISTIKE MODERNE

Moderna se vee uz avangardne pokrete sa prelaza stoljea

Odbacivanje svega starog, prezir tradicije, zabacivanje naslijeenih vrednota, naelno protivljenje prolosti. Odbacuju se svi
tradicionalni motivi i sve tradicionalne forme.
Traenje novih puteva miljenja i djelovanja, afirmacija novog, novi stilovi i oblici

Dakle kult novog! Ali kakvog novog? Svega novog, samo ako je novo i svjee. Nije vaan sadraj, glavna je otvorenost jos nepostojeem,
nevienom. Moderna je optimistian pogled u budunost. (3)
TA JE TO MODERNOST DANAS TE U KOJEM JE ODNOSU MODERNOST I TRADICIJA?
Novi pogled na drutvo i ovjeka prvenstveno je koncipiran u opoziciji prema srednjovjekovnim shvaanjima. Modernistike misaone kategorije vie
su orijentirane prema odbacivanju obrazaca tradicionalnog drutva nego to su usmjerene na pozitivno odreenje novoga drutvenog realiteta.
Dakle, kritika funkcija je dominantna dok izostaje utopijska vizija nove drutvene realnosti (Touraine, 1995:18-19). (3)
STANOVANJE KROZ RAZLIITE HRONOLOKE HISTORIJSKE PERIODE (HISTORIJSKI RAZVOJ KONCEPTA I ARHITEKTONSKE FORME) NA TLU BOSNE I
HERCEGOVINE
Stambeni prostori kroz razliite periode imaju razliite karakteristike, od dispozicije i dimenzionisanja prostora, do unutranjeg ureenja i opreme.
OSMANSKI PERIOD --> AUSTRO-UGARSKI PERIOD --> MODERNA --> PERIOD POSLIJE II SVJETSKOG RATA --> SAVREMENO DOBA

3 Bievi, V. (2006.).Bosanski namjesnici Osmanskog doba. Sarajevo: Connectum.

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

OSMANSKI PERIOD
FORMIRANJE NASELJA
Dolaskom Osmanlija, razvijaju se orijentalne kasabe, varoi i eheri. Postojea naselja su veoma proirena, a paralelno su nicala i potpuno nova,
preteno na glavnim komunikacijama prema centru Osmanskog carstva, kao i u kotlinama rijeka, to nam ukazuje da su prometne veze, voda i
plodnost tla bili odluujui faktori kod lokaliziranja pojedinih gradova i veih naseobina. Svi gradovi osmanskog doba razvijali su se u dvije
zasebne zone. Jednu ini 'arija'-sredite obrta, trgovine i prometa, a drugu 'mahale'-stambene povrine grada. arija je uvijek u sreditu
grada, gdje se sastaju svi putevi, a mahala na posebnom jestu, izdvojena i udaljena od jaih prometnih arterija. arija je locirana u ravnici i
kotlini, a mahala po okolnim padinama i breuljcima. U ariji se odvija cjelokupna privredna djelatnost, u njoj su smjeteni i javni objekti (hanovi,
karavan-saraji, bezistani, hamami, medresa, sahat-kula...) i sakralni (damije, mesdidi, turbeta..). ariju ine gusta mrea ulica sa mnogobrojnim
drvenim duanima i epencima. Stambeni dio naselja ine mahale, ulice sa trideset-etrdeset kua, damijom, mektebom, pekarom, zelenilom i
brijanicom. Ove ulice se granaju oko arije i u nju se ulijevaju. (3)

Slika 9- Sarajevske mahaleSlika 10- Sarajevske mahale

3 Bievi, V. (2006.).Bosanski namjesnici Osmanskog doba. Sarajevo: Connectum.

10

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

TRADICIONALNO STANOVANJE-gradska kua na Balkanu orijentalnog tipa

PORIJEKLO
Tradicionalna kua je u svom osnovnom konceptu orijentalnog porijekla, ali njena originalnost i prepoznatljivost se ogleda u sintezi istonjakih
uticaja i autohtonih kulturnih korjena. Zbog drugaijih klimatskih uvjeta i tradicije, ona dobiva drugaiji izgled, zadravajui osnovne prostorne i
oblikovne karakteristike. Prilagoavanje rezultira igrom zatvorenog, mirnog, prizemnog dijela i otvorenog, razigranog, volumena sprata, kreirajui
spontanu umjetniku, asimetrinu arhitektonsku kompoziciju. (4)
ARHITEKTONSKA FORMA
Estetsko-likovna dimenzija tradicionalne kue je proistekla iz razvoja stambenog ansabla iz unutranjih ka vanjskim prostorima. Organizacija
unutranjeg prostora je zasnovana na jasnoj podjeli na muki, selamluk, i enski dio, haremluk, sa pripadajuim avlijama. Generalno, kue su
etverougaone osnove, izvana i iznutra bijelo okreene. U poetku su kue graene unutar avlije, daleko od ulice, radi 'skrivanja', a kasnije se
sve vie primiu ogradi. Skoro sve kue su spratnosti P+1. Kod mnogo kua, prizemlje (donji boj) je od kamena, a sprat (gornji boj) je od drveta.
Starinske bosanske kue su odozdo neto manje, a sprat im je iri i dui od prizemlja. U donjem boju najee ima jako malo prozora. Materijal
za gradnju kua zavisi od klimatski i topografskih uslova, pa se koriste drvo, ilovaa i kamen. Negdje se umjesto kamena koristi 'erpi'-na suncu
suena opeka sa primjenom usjeckane slame. Na kuama su krovovi visoki, obino strmi, a nagib i visina krova zavise od klimatskih uslova.
Autohtona kua, sa arhitektonsko-prostornim odnosima u mjerilu njenog korisnika i oblikovnim pristupom, predstavlja dokaz visoke kulture i
humanog stanovanja toga vremena i ivotno graditeljsku filozofiju koja moe biti uzor i dananjim shvatanjima stambene arhitekture. (4) (5)

Slika 11-Svrzina kua, Sarajevo

Slika 12- Kajtaza kua, Mostar

11

Slika 13-Bievia sokak, Mostar

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

KONCEPT STANOVANJA
Tradicionalna kua sa ambijentom i prirodnom koja je okruuje kao i sa urbanistikom cjelinom naselja ini jedan koherentan ansambl i samo tako
se moe posmatrati.Voda i zelenilo bili su dua i plua svakog naselja. Pri gradnji kue, odabiralo se mjesto odakle e se imati to ljepi pogled
na prirodu i okolinu. Kue se radi toga grade u brdu. Kua izmie kui u vertikalnom smislu, kako bi jedna drugoj ostavila slobodan vidik na
dolinu. Gdje konfiguracija tla nije dozvoljavala slobodan vidik na dolinu, graditelji su se snalazili na druge naine: kue bi izmicali u horizontalnom
smislu, a na spratu bi napravili oak ili erker i time je bivao osiguran slobodan vidik. Gdje god su to mogunosti doputale, kue su podizane
kraj same vode tekuice ili je voda uvoena u kunu avliju, iz sanitarnih potreba i zbog elje za uivanjem u umovima vode. Kako je ve reeno,
karakterna osobina stambenih povrina gradova jest jako naglaeno zelenilo. Nastojalo se proeti kuu i prirodu. Razvija se u vanjski prostor i
obuhvata zatvorene, poluotvorene i otvorene prostore. Nepisani zakoni su: pravo na vidik, kult susjedstva, obuhvatanje prirode, zrak sunce,
voda, zelenilo. Upravo to su osnovni motivi arhitekture, objekti se prilagoavaju tim principima, a nisu sami sebi cilj. Oblikovna jednostavnost,
odnosi punih i praznih povrina, doksati, horizontalnost graevinske mase objekta, niski krov, velika streha, eramida, visokra ograda i kapija,
dispoziciona razigranost, uvlaenje prirode u kuu i obratno itd., stvaraju jedinstvenu koncepciju sinteze ovjeka i njegovog okruenja, stana i
prirode. (4) (5)

Slika 14- Enterijer Svrzine kueSlika 15- Enterijer Svrzine kue

4 Neidhart, T. (1999.). Kultura stanovanja. Sarajevo: Svjetlost
5 Salihovi, E. Predavanja - Enterijeri i dizajn 1

12

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

Intimno, poluotvoreno stepenite spaja gospodarske prostorije prizemlja, batu i avliju sa prostorijama prvog sprata.
U prizemlju se objekat zatvara visokim zidom u elji za stvaranjem intimnih prostora.Organizacija kue odgovara tadanjem zajednikom nainu
ivota mnogolane porodice, poloaju ene u porodici i drutvu, obiajima i potrebama vremena. Bogatije kue su bile podijeljene na enski dio,
haremluk, i muki dio, selamluk. Tradicionalnu bosansku kuu karakterie fleksibilnost i vienamjenski tretman enterijera i unutranje opreme.
Prostor se lagano transformisao, zahvaljujui, otvorenim i minimalistikim povrinama koje su omoguavale razliite namjene i izmjenjivost dnevnog
boravka u trpezariju ili spavau sobu. Ugradbeni namjetaj je svojim skladnim odnosom i mjerilom istie prostor (vienamjenski). Danas se
nastojimo vratiti tradicionalnim prirodnim materijalima za graenje, u smislu stvaranja ekoloki zdrave ivotne sredine.
Visina prostorija nije bila vea od 2.20.Onemoguavanje pogleda izvana rjeavalo se upotrebom muebaka na prozorima.
AUSTRO-UGARSKI PERIOD
Ovaj period u nae krajeve donosi novu stambenu kulturu. Deavaju se korjenite promjene. Izmeu ostalog, arhitektura je stavljena pod zakonske
okvire uvoenjem Graevinskog pravilnika. To rezultira raskidom sa tradicionalnim nainom gradnje i poetkom graenja objekata kolektivnog
stanovanja u tadanjim vladajuim evropskim stilovima: neorenesansnom, neoromanikom, ranogotskom i drugim historijskim stilovima. Grade se
viespratne poslovno-stambene zgrade (objekti interpolirani u strukturu gradskih blokova) u relativno uskim ulicama koje su rijetko bivale
osunane. Za razliku od prethodnog perioda, dispozicija austro-ugarskih stanova je rjeavana izvana prema unutra i bila je odraz bogate
ornamentike fasade, ime je u drugi plan stavljena orijentacija i insolacija stambenih jedinica. Fasade objekata odraavaju historicizme, stilove
prethodnih epoha, esto pomijeane na jednoj fasadi. U potpunosti je zanemaren koncept stana, koji ima koridorski sistem, prohodne sobe sa
visokim stropovima, ali sa druge strane, brojna savremena tehnika rjeenja. Stanovi su pretrpani namjetajem, sa izraenom tenjom za
ekskluzivnou. Smatra se da je kultura ivljenja zapostavljena.

4 Neidhart, T. (1999.). Kultura stanovanja. Sarajevo: Svjetlost

5 Salihovi, E. Predavanja - Enterijeri i dizajn 1

13

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

PERIOD IZMEU DVA RATA

Poetno razdoblje dvadesetog stoljea karakterizirala su burna previranja i sukobi razliitih struja u zapadnoeuropskom arhitektonskom svijetu.
Pojedine grupe zagovarale su revolucionarni s retrogradnim historicizmom i konzervatizmom, drugi su se tome estoko opirali. Na kraju se
preovladale ideje moderne arhitekture. One su donosile nove funkcionalne koncepte i jednostavnost forme ali u sto vrijeme ne vide nikakv
problem u uklapanju u postojei urbani kontinuitet.
Arhitekti porijeklom sa austro-ugarskih prostora odlaze i zamijenjuju ih domai graditelji. Tih godina u Sarajevo dolazi ili se sa studija na Zapadu
vraa nekoliko mladih arhitekata koji nastoje te moderne ideje primjeniti i na naem tlu. Prvi objekat izgraen u stilu Moderne je stambena
zgrada porodice Dami u Radievoj ulici u Sarajevu iz 1927.godine. Projektirali su je Duan Smiljani i Helen Baldasara. Sijedili su drugi projekti
Smiljania, Mate Baylona, Ise Reissa, Leona Kabilja, Jahiela Fincija, Emanuela amaneka, Pavlina, Moravca, brae Kadi i drugih.
U arhitektonskom smislu, raskida se sa pseudostilovima i fasadnim dekoracijama, i u prvi plan dolazi konstrukcija objekta sa 'istim linijama' od
armiranog betona, pod uticajem Bauhausa i internacionalne arhitekture, koji imaju odjeka i na domaem terenu.
"Brojni objekti koji su projektovani i izgraeni u Sarajevu, poneto i u unutranjosti Bosne i Hercegovine, u periodu izmeu dva rata i danas,
nose peat savremenog oblikovnog izraza i funkcionalnih rjeenja. Njihova racionalna funkcija, konstruktivna logika, oblikovni odnosi i povrinska
obrada fasada odoljeli su svim iskuenjima vremena i daljnjem razvoju arhitektonske misli. Pa i vie od toga. U prvom desetljeu XXI vijeka na
arhitekstonskoj sceni, u mnotvu izama, primjetne su i reminiscencije oblikovnog vokabulara iz najboljih dana moderne. (...) Oni su i danas
savremeno koncipirani, kako funkcionalno tako i oblikovno, premda je od tada proteklo preko est deccenija koje su, kako u drugim djelatnostima
tako i u arhitekturi, donijele znatne promjene u njegovom razvoju. Kao sljedbenici Bauhausa, sarajevski arhitekti insistirali su na jedinstvu
umjetnosti i zanatstva i upravo zato njihovi objekti zadivljuju savrenstvom graditeljskih detalja. Oni odlijevaju zubu vremena u tolikoj mjeri da
neupueni promatra moe stei utisak da su poneki objekti arhitekata /graditelja izmeu dva rata proizvod skorog vremena."
Novi trend stanogradnje posveuje vie panje dispoziciji, funkcionalnosti i orijentaciji stambenih jedinica, gdje njihovo rjeavanje ide 'iz
unutranjosti ka vani'. Iz unutranje organizacije stana, konstruktivnih elemenata i orjentacije se razvijaju ostale arhitektonske projekcije,
ukljuujui fasadna platna, na kojima dominiraju horizontalni ortogonalni pravci i prozorski otvori.
Holski prostor u stanu preuzima centralnu ulogu, postajui stambeni hol, usmjerava ka grupama stambenih prostorija, gospodarskom i javnom
dijelu stana, sa odvojenim spavaim traktom. U enterijeru i oblikovanju namjetaja, prepoznaju se uticaji evropske moderne, mada su
bosanskohercegovaki stanovi opremljeni mobilijarom razliitih stilskih obiljeja i iz prethodnih epoha. (6)
6 traus, I. (2010.). 99 arhitekata sarajevskog kruga 1930.-1990. Sarajevo/Zagreb: ahinpai

14

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

POLITIKI ASPEKT VREMENA

Zavretkom I svjetskog rata 1918. godine Bosna i Hercegovina ulazi u sastav drzave Srba, Harvata i Slovenaca. Time je prvi put otvoreno
ujedinjenje Junih Slavena u zajedniku samostalnu dravu, koja se od 1929. naziva Kraljevina Jugoslavija. Nastupajui novi period je popraen
stalnim administartivno-politikim promjenama, koji e rezultirati kasnijim socijalnim nemirima.
Traganje za identitetom na nacionalnom, vjerskom i etnikom nivou postaje jo vie izraenije i komplikovanije nego u prethodnom periodu. Broj
stanovnika se naglo povecava, prema popisima iz 1921. godine iznosi 1 890 440, a iz 1931.godine iznosi 2 323 555 stanovnika.
FILOZOFSKO RELIGIJSKI ASPEKTI VREMENA
Djelovanje socijalno-kulturni udruenja, izdavanje njihovih revija i odruivanje platformi sa temama o aktuelnim pitanjima se odvija u veim
gradskim centrima. Tako ve od 1918. godine u sarajevu djeluje kulturno-socijalna organizacija Radikalno demkokratska napredna junoslavenska
omladina- Ra-De-Na. Osim spomenutih udruenja, za razliku od susjedne Hrvatske, nisu toliko izraena avangardna strujanjaorjentisana ka
utemeljenim idelokim smjernicama (kao grupe Zenith i Zemlja). Meutim prisutne su tendencije vraanja socijalno odgovornoj i socijalno senzibilnoj
ulozi arhitekture koja se istovremeno prilagoava invenstitorima. Naime, stambene i socijalne potrebe siromanijih slojevaili obinog graanstva
poinju zanimati arhitekte.
NAUNI ASPEKT
Prma izrazu i obrazovanju, arhitekti pripaduju srednjoevropskom modernom graditeljskom krugu, jer se veliki broj njih kolovao u Pragu i Beu
(poput Mate Bajlona, Reufa i Muhameda Kadia, Jahiela Fincija itd.), a Juraj Neidhart se obuavao u ateljeu Le Corbusiera, Jezgro ovih naprednih
ideja je bilo u Sarajevu. Ovaj tip meunarodne razmjene se provodio unutar veine naunih i umjetnikih oblasti.
EKONOMIJA
U razvoju svih gradskih centara se oituje stagnacija, jer jo uvijek nije bio intenzivan proces modernizacije, industrijalizacije i urbanizacije. Vakuf
kao institucijaopet aktivno zapoinje da radi. Galvni nosioci privrednog i drutvenog ivota su bili trgovci, veleposjednici i imunije zanatlije. Oni
predstavljaju drutvenu elitu formiranu, kao i drugdje, nakon popratnog vala ekonomskog procvata na svjetskom nivou izmeu 1920-1930. godine.
To je, svakao, imalo samo skromni odjek na svim podrujima, koji je doprinosio nejednakom materijalnom stjecanju i produbljivanju socijanih razlika.
U ovom periodu se javlja sve vie organizovana radnika klasa, kao druga graanska klasa.
Zemljina renta je i dalje pokretaka snaga gradskog rayvoja, a iskoritenost parcele je 50%. Najvie se grade najamne stambene vile, i to izvan
gradskih centara, pa je zbog nunosti uvoenja infrastrukture u tim podrujima, bilo isplatnije i jeftinije izgraditi vilu sa dva stana jednim
15

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

vlastitim i drugim za iznajmljivanje. Meutim, uslovno reeno, nastaje i drugi ttip novih stanova preureenjem starih stanova u vie manjih, a
njihovi valsnici prelaze u komfornije moderne stambene vile. Grade se namjenski stanovi za radnike porodice u okviru programa opinske
izgradnje. Ovaj prvi vid socijalne stanogradnje je neznatan.
TEHNOLOGIJA
I dalje se naveim dijelom gradi na zateenim uskim graevinskim lokacijama unutar regulisane mree ulica.
Upotrebljavaju se savremeni materijali: AB, staklo, objeena staklena fasada, ravni krov i uvodi se centralno grijanje. Smanjuje se debljina krovne
konstrukcije (na 45cm zahvaljujui armiranom betonu) i omoguuje presvoivanje veih raspona, pa se primjenjuju vei prozorski otvorii naputa
kruti konstruktivni sistem podunih zidova. Tak stropna visina stanova iznosi 2,80m do 3,20m. Nastavlja se upotreba cigle (zidovi) i drveta
(krovna konstrukcije).
KULTURA IVLJENJA
Neovisan, prosvijetljen i samopuzdan sloj bogatog graanstva eli da se identificira sa svojom kuom i duhom vremena u kojem ivi, a siromaniji
graanski slojevi i radnike porodice prema istim naikama ive porodini ivot u stambenim kuhinjama.
Stepen privatnosti je donekle naglaen, te kua ima ulogu da ponudi adekvatno ugoavanje ali i privatno i kavlitetno utoite sojim korisnicima.
Javlja se drutvena elita, koja zahvajujui materijalnom bogatstvu, eli stanovati u komfornim i velikim stanovima unutar vlastite (najmane) kue.
S druge strane, kao reprezenti svog veremena, novog i modernog tehnolokog doba, slobodnije prihvataju ideje moderne arhitekture. Naime,
izuzev savremenije estetike u oblikovanju objekata, ona moe ponuditi kavalitetno ouvanje privatnog ivota pored rada (ordinacije, kancelarije
itd.) i ugoavanja kao integriranih sadraja kue.
Znaaj porodice je naglaeniji kroz intenzivan porodini ivot koji se odvija samo unutar kue
Drutveni odnosi odraavaju se prve javne pozorinih grupa. Otvaraju se slikarske izlobe i nastupa zlatno doba novinarstva. Meutim,
drutvene zabave i kulturna druenja se idalje odvijaju unutar kue, akko bi sitakli drutveni poloaj vlasnika. Taj javni aspekt stana postaje
ceremonijalniji nego u prethodnom periodu. (7)

7 Turkui, E. Magistarski rad.

16

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

MATE BYLON- KUA BAYLON/ SARAJEVO `33.

Mate Baylon jedan od najplodnijih stvaraoca sarajevske Moderne. Njegovi radovi su manifest
srednjeevropske arhitekture s poetka 20. stoljea zatim svojevrsne ekspresionistike interpretacije
tradicionalne dalmatinske arhitekture te modernistikih ideja. Obzirom da je studij arhitekture zavrio u
Beu, njegova arhitektura je pod najoitijim bekim, modernistikim utjecajima, dakle izraza novoprihvaenih
principa, jednostavnosti i istoe forme, te funkcionalnosti moderne arhitekture.
"Za vrijeme studija, stambena kua Adolfa Loosa u Beu iz 1910. godine, dala mi je podsticaj za
istraivanja u vezi sa rijeavanjem stambenih prostora."
Iz prethodnog citata jasno je odakle dolazi najjai i kakav utjecaj na rad Baylona. Utjecaj
centralnoevropskih modernistikih stvaraoca ne samo da je utjecao na stvaranje Baylona kao individue,
nego i na plejadu mladih i obrazovanih strunjaka koji su vraajui se sa studija (uglavnom iz
centralnoevropskih zemalja) donosili nove, svjee i, tada, savremene ideje.
U ovom periodu, pod utjecajem graevinskog zamaha, i razvoja gradova, najintenzivnije se grade stambene
vile. Karakteristino je da su se vile gradile u 2 tipa: gradske vile (vieporodine, gdje se jedan stan
koristio za stanovanje a drugi za ubiranje rente) i porodine.
Porodina kua Baylon, arhitekte Mate Baylona predstavlja realizaciju tada savremenog koncepta grupe
prostora za dnevni boravak, kao jedinstvene cjeline vie razliitih prostora, povezanih izrazito
funkcionalnim hodnim linijama.
Prisutna je tenja da se organizacija prostora dovede do ideje koju je vrijeme zagovaralo, nastalo na
vrijednostima domae tradicije i ideala srednjeevropske moderne. Tei se savremenoj, funkcionalno
organizovanoj dispoziciji iji je glavni zadatak da omogui komfor uz dobru insolaciju, ventilaciju i vizure.
Prostori se postmatraju kroz funkcionalnu prizmu te tako nastaje podjela na: ekonomsku grupu, intimnu,
odnosno grupu prostora za spavanje i grupu prostora za dnevni boravak.
Masa je zamijenjena jasnim volumenom, ista forma, jasan odnos spoljanjeg i unutranjeg, bez simetrije,
ornamenta i dekoracije, Loos-ovski, utopijski. (8)
Slika 16- Baylon rezidencija Slika 17- Adolf loos
8 Miloevi, P. (1997.). Arhitektura u Kraljevini Jugoslaviji ( Sarajevo 1918-41.). Srbinje: Prosvjeta

17

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

Kao to smo spomenuli, osim otklona od historicizma i tradicije u oblikovnom smislu, nove stvaralake snage donose i nove ideje organizacije
prostora. Bitno je primijetiti da u individualnoj stambenoj kui dolazi do zaokreta od introvertnosti i orijentacije ka unutranjem dvoritu do
velikih otvora na fasadi pa ak i primjene francuskih prozora, kako na prostorijama dnevnih boravaka, tako i na grupi prostorija za spavanje.
FUNKCIJA
Funkcionalna podjela: ekonomska grupa i grupa prostora za stanovanje u prizemlju, te grupom prostora za spavanje na spratu
Ranije spomenuti dnevni boravak postaje multifunkcionalno rijeen prostor namijenjen aktivnostima kojima i danas koristi: rad, odmor, objedovanje.
Dvije prostorije razdvojene samo vizualno, pregradnim zidom. Kruna veza je ostvarena povezivanjem prostora dnevnog boravka sa kuhinjom i
centralnim holom.
Orijentacija je juna a prostori se zbog velikih otvora odlino ventilisani i osvijetljeni.
Centralni hol se koristi kao glavna komunikacija i spojen je sa vertikalnom komunikacijom.
Na spratu se nalazi grupa prostora za spavanje. Jedna soba za roditelje i dvije djeije sobe skupa sa pripadajuim kupatilima.
Karakteristika ove grupe prostora jeste omuavanje izlaza na terasu.

Slika 18- moderno rjesenje dnevnog boravka i grupe prostorija za spavanje;karakteristicni trakasti prozori i odsustvo dekoracije (autorska skica)
7 Turkui, E. Magistarski rad.
8 Miloevi, P. (1997.). Arhitektura u Kraljevini Jugoslaviji ( Sarajevo 1918-41.). Srbinje: Prosvjeta

18

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

EKSTERIJER
Ve pomenuti Loosov utjecaj najoitiji je naravno na eksterijeru. iste bijele fasade liene svake ideje ornameta i dekoracije jasno definiu skoro
pravilan, kubini volumen. Potpuno ravne fasade perforirane su trakastim prozorima koji kubinoj formi daju prividnu horizontalnost a u enterijeru
omoguavaju dovoljnu koliinu insolacije i vjetrenja.
Punoa volumena razbijena je potezima kojima se od volumena uzimaju dijelovi kako bi se stvorila dinamika forme. Ti potezi su funkcionalno
iskoriteni kao krovna terasa (le Korbizje) te nadstrenica za ulaz
Krovna terasa osim svoje funkcionalne uloge ima jasnu estetsku ulogu razbijanja monotonosti kubine forme.
U prizemlju, kao nadstrenica za ulaz posluila je moderna interpretacija doksata, ali potpomognutog stubom to bi u poreenju sa primjerima
tradicionalne bosanske arhitekture moglo izazvati slinost sa doksatom na Kajtazovoj kui u Mostaru.

Slika 19- Prikaz volumetrijskog razvoja Baylon kuce- pitomo postavljeanje na padinu, reminescencija na doksat i velika krovna terasa (autorska skica)
7 Turkui, E. Magistarski rad.
8 Miloevi, P. (1997.). Arhitektura u Kraljevini Jugoslaviji ( Sarajevo 1918-41.). Srbinje: Prosvjeta

19

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

MIROSLAV LOOSE- GRADSKA VILA HUSEINA RALJEVIA/ MOSTAR 39.

U prostornoj koncepciji ove gradske vile se moe govoriti o savremenoj podjeli stana u kojoj su
sadraji dnevnog boravka objedinjeni u grupi prostorija za dnevni boravak: dnevna soba (salon)
i stambeni hol. Prema tome, vie se ne boravi u stambenoj kuhinji, te su orijentacija, vizure,
poloaj i veliina otvora bile u skladu sa znaajem sobe.
Ne samo da prostorije za dnevni boravak dobivaju dovoljno svjetla i sunca putem velikih
prozorskih otvora (poinje primjena francuskih otvora) nego i prostorije za spavanje.
to se tie komunikacija rijetki su primjeri gdje je dnevna soba indirektno vezana za hol, to
uoavamo i na ovom primjeru. Sobe su povezane meusobno vratima, salon i trpezarija
(postojala je u nekim vilama i veza salon i spavaa soba, ukoliko ne postoji grupa za spavanje).
Za razliku od dosadanjih dvokrilnih vratakoriste se klizna i harmonika vrata, to omoguuje
cjelovitije povezivanje prostorija u jedinstveni (dnevni) prostor, a ne samo olakanu
komunikaciju. Primjena ovih novih elemenata u Mostaru nije evidentirana, ali kruna cirkulacija unutar stana ili prostorija za dnevni boravak je
postojala.

Slika 20- fasada oslobodjena od ornamenta Slika 21- poredjenje dispozicije sa shemom tradicionalne bosanske kuce-prostorna pozicija HAJATA i STAMBENOG HOLA kao
fokusnih prostora u objektu (autorska skica)

20

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

Slika 22- prikaz jo uvijek neraskinute veze sa historicizmom; lijevo M. Loose vila H.Raljevica; desno Mies van der Rohe, Riehle kuca

8 Turkui, E. Magistarski rad.

8 Miloevi, P. (1997.). Arhitektura u Kraljevini Jugoslaviji ( Sarajevo 1918-41.). Srbinje: Prosvjeta

21

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

MIROSLAV LOOSE - VILA DR. HADROVIA / MOSTAR '30.

Miroslav Loose pored stambene vile Raljevia projektuje jo jos jednu porodinu vilu u Mostaru koja ima
ostvarenu funkcionalnu podjelu stana na gospodarsku grupu (izdvojena kao posebna funkcionalna cjelina
orjentirana oko malog degamana) i grupu za boravak i spavanje. Objekat se sastoji od tri etae:
prizemlje za stanovanje, podrumska etaa sa pomonim i gospodarskim prostorijama i potkrovlje sa
terasom i izlazom na terasu.
Dnevna soba ima naglaena vrata (po dimenzijama) u odnosu na ostale sobe, a centralni hol je dovoljno
velik da slui kao stambeni prostor-vjerovatno kao trpezarija (osvjetljenje i provjetravanje se vri
pomou prozora du stepenita).
Iz dvorita se pristupa putem stepenita u centralni hol, koji povezuje sve sobe za odmor i spavanje, a
putem ekonomskog degamana povezane su sve gospodarske prostorije. Pojavljuje se i ekonomski ulaz
(koji je odmah pored stepenita za podrum). Stepenitem iz centralnog hola se pristupa na potkrovlje i terasu.
Dnevna soba i krovna terasa imaju junu, a centralni hol ima istonu orijentaciju, ta orijentacija dnevnih prostora je karakteristina za Sarajevo,
dok u Mostaru je najzastupljenija istona i jugoistona orijentacija.
Dnevna soba ima vizure na ulicu i prednje dvorite, mada objekat nema direktnu vezu s prirodom, ona je samo ostavrena na indirektan nain
putem terase.

Slika 23- stambeni hol kao fokusna tacka Slika 24- u odnosu na vilu Raljevic primjetan pomak ka modernistickim idejama sa koritenjem trakastih prozora i odsustva
dekoracije na fasadama (autorska skica)
8 Turkui, E. Magistarski rad.

22

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

ANDRIJA IIN AIN- PORODINA KUA / KONJIC '52.

U malome mjestu Konjicu na Neretvi u proljee 1952. zapoelo se s ubrzanom
stambenom izgradnjom koja je trebala pratiti izgradnju hidrocentrale u nedalekoj
Jablanici. U okviru regulacije Jurja Neidhardta, izgradnja objekata tekla je u nekoliko
faza, a projektantski tim sastojao se od arhitekata Milivoja Peteria, Vinka Juria,
Stipe Dedovia, Mile Polleti Kopei i Andrije iin-aina.
iin-ainovi objekti potpuno su podreeni prirodnom i tradicijskom ambijentu Konjica
te su stvarani kombinacijom regionalnog i funkcionalistikog pristupa arhitekturi.
Najuspjelija je svakako privatna kua u Konjicu koja preuzima formu tradicionalnoga
bosanskog doksata konzolno izboene loe ili itavog kata. Izvedena je naglaeno
horizontalnim kubinim formama, etveroslivnim krovom i prizemljem od kamenih
oblutaka iz Neretve. Funkcionalnost kue i krajnje proiene linije te govor
materijala karakteristike su koje iin-ain crpi iz modernizma.
Obiteljska kua u Konjicu prepoznata je kao programatsko djelo nove jugoslavenske
arhitekture te je u funkciji njezine promocije izloena na nekoliko internacionalnih
izlobi arhitekture u Haagu, Londonu, Glasgowu!
Duko Kekement navodi sljedee: "Manje stambene zgrade A. iin-aina u Konjicu
ulaze meu najbolja poslijeratna ostvarenja na tom polju u nas. Ni u jednoj drugoj
regiji nisu arhitekti tako korisno crpili vrijednosti graditeljske batine kao
projektanti Andrija iin- ain, Milivoj Peteri i Vinko Juri u Konjicu, ili prvi
ponovno u iikovcu kod Sarajeva."
Slika 25- izvorno stanje Slika 26- stanje danas (autorska fotografija)

8 Turkui, E. Magistarski rad.

8 Miloevi, P. (1997.). Arhitektura u Kraljevini Jugoslaviji ( Sarajevo 1918-41.). Srbinje: Prosvjeta

23

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

Slika 27- Sainova reinterpretacija tradicionalnog elementa doksata i avlijskog zida, lijevo A.C. Sain porodicna kuca; desno Svrzina kuca (autorska skica)

Slika 28- desno, prikaz danasnjeg degradiranog stanja novom dogradnjom

24

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

REUF KADI- KOPI KUA / SARAJEVO 39.

Reuf Kadi se bavi prostorno-planskim odnosnima na nov nain. U njegovom radu se
uoava potivanje graditeljske tradicije koritenjem lokalnihmaterijala, te potovanjem
pejzane i urbane vrijednosti okoline njegovih objekata. On je imao vrsto opredjeljenje za
naprednu, racionalistiku arhitekturu. vrsta opredjeljenja su bila oita u potpunoj analizi
funkcije te istoe forme i konstrukcije (arhitektonski istih, kubinih oblika, naglaene
funkcionalnosti i maksimalne racionalnosti neophodne svrsishodnosti i ekonominosti).
Arhitekti moderne rjeavaju problematiku odnosa svrhe, forme i sadraja, redukuju
volumene na geometrijski iste i pravilne forme kao najodgovarajueg izraza u moderni
to se ogleda i na ovom primjeru.
FORMIRANJE PROSTORA
U odnosu na prethodni period mnogo je lake definisati zasebno prostore i karakter.
Karakteristian je stambeni hol, prema svojoj poziciji i funkciji. Dnevna soba se nije
punorazlikovala od ostalih prostora, naroito prostora za spavanje kojima se davala relativno ista vanost u aspektu osvjetljenja i ventilacije.

.
Slika 29- volumetrija od tradicionalnog volumena uradjena je modernistica reinterpretacija doksata kao i koristenje trakastih prozora (autorska skica)
9 Kadic, E. (2010.). ArhitektReuf Kadic i poeci moderne arhitekture u Bosni i Hercegovini. Sarajevo: Communis

25

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

JURAJ NEIDHARDT- RADNIKA

STANOVA / VARE47.

KUA

SA

Juraj Neidhardt, arhitekt i urbanist roen je u

Zagrebu 15.oktobra 1901. Arhitekturu je studirao na
bekoj akademiji kod jednog od najznaajnijih
modernih arhitekata prve generacije dvadesetog
vijeka profesora Petera Berensa. Nakon to je
diplomirao, nastavlja rad u Berensovom berlinskom
ataljeu,a zatim 1936. godine odlazi u Pariz i
zapoinje
rad
u
ataljeu kod
uvenog Le
Korbezijea.Poslije dugog boravka u evropskim
metropolama i lutanja u traenju ivotne luke 1939.
godine Juraj Najdhart dolazi u Sarajevo i tu kao
mnogi veliki arhitekti u naoj historiji ostaje do
kraja svog ivota.
Radei u Zenici od 1939. godine do poetka Drugog
svjetskog rata, Juraj Najdhart postavlja koncept
nove stambene arhitekture za radnike porodice
uz slogan 'na malim stvarima lei svijet'.Tipovi
njegovih radnikih kua su sinteza njegovih
saznanja steenih u Korbizijevom ataljeu i
samostalnom istraivanju kulture stanovanja u Bosni.Njegova savremena arhitektura se vodila naelima narodne tradicije koja je proizilazila iz
kulta komiluka, vodei se izrekama 'nita mimo svijeta i po mjeri ovjeka.
Orijetacija: stambene prostorije okrenute su prema istoku, jugu i zapadu, a na sjeveru su samo kuhinje.
Svaki porodini dom pristupaan je izravno izvana. Na taj nain svakoj porodici obezbjeen je potreban mir. Susretanje po stepenitima je potpuno
uklonjeno mada est porodica ivi pod jednim krovom. Ulazi u stanove zatieni su od kie izboenim i spratom u obliku tradicionalne divanhane,
ima dva jednosobna i dva dvosobna stana. Nia za kuhanje odvojena je od dnevne prostorije posebnom ventilacijom.
Ovakve kue su izgraene u Ljubiji, Zenici i Vareu.
26

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

Slika 30- lijevo dominirajuce prozorske trake na donjem i volumenu doksata (autorska skica),
desno, vila Savoye, analogija u koritenju modernistikih trakastih prozora (autorska skica)

10 Gabrijan D., Neidhardt J. (1957.). Arhitektura Bosne i put u savremeno.Ljubljana: Ljudska pravica

27

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

Slika 32- lijevo, prikaz kombinovanja tradicionalnih arhetipskih volumena sa modernistikim principima i elementima; desno, nova konstelacija odnosta javno-privatno
postignuta upravo kombinovanjem arhetipskih i modernistikih elemenata kao to su avlijski zid, piloti, doksat, prozorske trake. (autorska skica)

28

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

M. Baylon- Baylon
rezidencija

M. Loose- Vila H.
Raljevia

M. Loose- Vila dr.

Hadrovia

Slika 31- Komparacija pristupa projektovanju i odnosu tradiocioalnomoderno: kod razliitih autora primjetan je dominantan dvojni pristup
pomenutom. Neki autori prave karakteristini modernistiki otklon od
svega povezaog sa tradicijom i historicizmom te pribjegavaju novim
principima u potpunosti. Tipian primjer jeste Baylon kuca, autora Mate
Baylona
na
kojoj
moemo
itati
modernistike
principe
centralnoevropskih zemalja, najvie pod utjecajem Bea i naravno
Adolfa Loos-a. Drugi autori, kao to su Neidhardt, Grabrijan, Kadi,
pokuavaju na pravi nain pronai dodirne take i istinske vrijednosti
tradicionalnog, i novog, modernistikog. Na ovim principima nastaju
remek djela stambene arhitekture ovog perioda kao to su Kopi kua
ili neto kasnije porodina kua iin-aina. Praksa je pokazala da kroz
smiljeno kombinovanje iskonskih vrijednosti tradicionalne bosanske
arhitekture, i naprednih modernistikih ideja, dobivamo savremene
primjere arhitekture koji imaju duh iskonskog, bezrvemenskog. Trei
pristup moemo posmatrati na primjerima arhitekte M. Loosa gdje jo
vidljiva neprekinuta veza sa historicizmima, uz poneki modernistiki
izraz. (autorska skica)

J. Nedhardt- Radnka
kua

R. Kadi- Kopi kua

A. iin- ainPorodina kua Konjic

29

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

ZAKLJUAK
Stanovanje, kao tradicionalna institucija drutva manifestirana kroz kuu jeste osnovni pokazatelj varijacija i stepena drutvene dinamike. Kue,
kao i sva arhitektonska ostvarenja, predstavljaju konkretizaciju drutvene stvarnosti.
Tako na prostorima Bosne i Hercegovine kroz predmoderno ili tradicionalno drutvo, prelazni period i moderno drutvo nije ostvaren kontinuitet
stanovanja. Svaki od historijskih perioda imao je razliito prostorno i sadrajno tretiranje prostora za stanovanje, u skladu sa drutvenim
kretanjima. Tamo gdje se znaaj pridavao dutvenim odnosima, stepenu privatnosti i znaaju porodice, tu su postignuti bolji prostori za
stanovanje. Tu se misli na osmanski i period izmeu dva svjetska rata.
Iste kulturoloke tenje su uinile da graditelji ta dva perioda slino pristupaju rjeavanju problema prostora individuanih stambenih kua. Tako
se pojavljuje specifian odnos prema prirodi kroz potovanje urbanog kontinuiteta pri postavci objekta na lokacijui koritenjem lokalnih materijala.
Kue moderne se okreu ka okolini koritenjem velikih otvora. Gledaju na ulicu ili vanjsko dvorite, za razliku od tradicionalnih kua koje su
zatvorene prema ulici, koje gledaju u avliju. Ali ipak obje forme, iako na razliite naine, uspostavljaju kvalitetan odnos s okolinom, za razliku od
austougarskih stambenih blokova s unutranjim dvoritima. Forme objekata su iste, kubine, sa naglaenom funkcionalnou i ekonominou, koja
se ogleda kako u eksterijeru tako i u enterijeru. Na objektima uoavamo elemente doksata, etverovodnog krova kao i slinu materijalizaciju na
istim geografskim podnebljima. Ipak, funkcija kue (prilagoena tadanjim drutvenim uslovima), krajnje iste linije, i nova dostignua su
karakteristike modernizma koje kue moderne na ovim prostorima izdvajaju od ostale graditeljske batine. Analizirajui primjere kua iz tog
perioda u radu Mate Baylona i Miroslava Loose vidimo potpunu orijentaciju ka modernim arhitektonskim rjeenjima koje ne nalaze svoju inspraciju
u tradiciji. Oni esto svoje inspiracije pronalaze u radu drugih europskih arhitekata poput Adolfa Loose i Mies van der Rohe. Dok kod arhiteketa
Kadia, iin aina i Neidhardta primjeujemo reinterpretaciju tradicionalnih formi i elemenata u modrnistikom stilu. U njihovim rjeenjima
porodinih kua uoavamo kontinuitet razvoja tradicionalne bosanske kue koja od svog izvornog oblika dobiva savremeni, prilagoavajui je kroz
vrijeme drutvu koje je u konstantnim promjenama.
Istinske vrijednosti stanovanja su uspostavljene i primjenjene jo u antikom periodu i one mogu da se prate do danas. Tokom vremena i unutar
drugaijih drutvenih ureenja one su skromnije ili kavlitetnije evoluirale drugaijim prostornim konceptima ili arhitektonskim izrazima. U svakom
kvalitetnom obliku stanovanja one se prepoznaju i imaju svoj kontinuitet. To uoavamo i na naim stambenim prostorima kroz osmanski i period
moderne. Primarno je utvrditi vrijednosti arhitektonsih ostvarenja, kako bi se njihove slinosti i zakonitosti mogle definisati i uiniti svevremenim,
i njihovom primjenom da se stvore kvalitetniji prostori za ostvarnje punog identiteta i svjesnosti bitka svakog pojedinca. To je jedino mogue
unutar kue koja je ovjekov lini mikrokosmos.
30

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

LITERATURA
1 aar, K. Modernost i klasina sociologija. Sveuilite u Zagrebu
2 Savi, A. The Spirit of The New - Tradition and modernity in modern architecture. Roskilde University
3 Bievi, V. (2006.). Bosanski namjesnici Osmanskog doba. Sarajevo: Connectum.
4 Neidhart, T. (1999.). Kultura stanovanja. Sarajevo: Svjetlost
5 Salihovi, E. Predavanja - Enterijeri i dizajn 1
6 traus, I. (2010.).99 arhitekata sarajevskog kruga 1930.-1990. Sarajevo/Zagreb: ahinpai
7 Turkui, E. Magistarski rad.
8 Miloevi, P. (1997.).Arhitektura u Kraljevini Jugoslaviji ( Sarajevo 1918-41.).Srbinje: Prosvjeta
9 Kadic, E. (2010.). ArhitektReuf Kadic i poeci moderne arhitekture u Bosni i Hercegovini. Sarajevo: Communis
10 Gabrijan D., Neidhardt J. (1957.). Arhitektura Bosne i put u savremeno.Ljubljana: Ljudska pravica

31

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

IZVORI FOTOGRAFIJA:
SLIKA 1: http://www.heathershimmin.com/le-corbusier (25.6.2012. godine)
SLIKA 2: http://www.designofhomes.co.uk/017-palladio-and-le-corbusier.html (25.6.2012. godine)
SLIKA 3: http://www.dieselpunks.org/profiles/blogs/art-history-le-corbusiers (25.6.2012. godine)
SLIKA 4: http://en.wikipedia.org/wiki/Fallingwater (25.6.2012. godine)
SLIKA 5: http://www.designrulz.com/architecture/2012/10/fallingwater-house-by-frank-lloyd-wright/ (25.6.2012. godine)
SLIKA 6: http://blogs.qu.edu.qa/bach2017/modernist/failing-water/ (25.6.2012. godine)
SLIKA 7: http://www.architecturaldigest.com/architecture/2012-09/architect-philip-johnson-glass-house-modernism-article (25.6.2012. godine)
SLIKA 8: http://farnsworthhouse.org/photos.htm (25.6.2012. godine)
SLIKA 9: http://www.rijaset.ba/index.php?option=com_content&view=article&id=556:nosnja-i-kultura-oblaja&Itemid=220 (25.6.2012. godine)
SLIKA 10: http://www.klix.ba/forum/slike-starog-sarajeva-p6647338.html-f=25&p=6647338p6647338(25.6.2012. godine)
SLIKA 11: http://www.visitmycountry.net/bosnia_herzegovina/bh/index.php/37-kultura/muzeji/sarajevo-muzeji/80-svrzina-kuca (25.6.2012.god)
SLIKA 13: http://www.medjugorjeguide.com/guide-turistiche-mostar.html (25.6.2012. godine)
SLIKA 14: http://mojaslikasarajeva.net/ba/photos/view/4525 (25.6.2012. godine)
SLIKA 15: http://www.tt-group.net/forum/viewtopic.php?f=73&t=2671 (25.6.2012. godine)
SLIKA 17: http://acidadebranca.tumblr.com/page/1956 (25.6.2012. godine)
SLIKA 22: http://cornersofthe20thcentury.blogspot.com/2012/12/mies-van-der-rohe-1886-1969.html (25.6.2012. godine)
SLIKA 25: http://muzej-rijeka.hr/andrija-cicin-sain/projekti-obiteljska-kuca-u-konjicu-1952.html (25.6.2012. godine)
SLIKA 28: http://muzej-rijeka.hr/andrija-cicin-sain/projekti-obiteljska-kuca-u-konjicu-1952.html (25.6.2012. godine)

32

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

IZVORI KOJI SU POSLUILI ZA IZRADU SKICA:

Turkui, E. Magistarski rad.
Gabrijan D., Neidhardt J. (1957.). Arhitektura Bosne i put u savremeno.Ljubljana: Ljudska pravica
http://kons.gov.ba/(25.6.2012. godine)

33

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

34