G E O R G ETHOMSON

LK FLOZOFLAR

EVREN: MEHMET H. DOAN

2. BASIM

PAYEL YAYINLARI: 83
Bilim Kitaplar
: 30

ISBN: 975-388-099-5

Dizgi
Dzelti
Bask
Kapak filmleri
Kapak basks
Cilt

Payel Yaynevi
Birgl Kl
zal Matbaas
Ebru Grafik
pomet Matbaas
Esra Mceilithanesi

GEORGE THOMSON

ESK YUNAN TOPLUMU STNE NCELEMELER

LK FLOZOFLAR

ngilizce aslndan eviren

MEHMET H. DOAN

payel
PA Y E L YAY INEV

s ta n b u l

Yaptn zgn ad: Studies in Ancient Greek Society

T he F irst Philosophers

Trke birinci basm: Mays 1988

kinci basm: Kasm 1997

George Thomson'n bu yapt, Lawrence and Wishart

Yaynevinin 1961 tarihti ikinci basmndan Trkeye
evrilmitir. Kitabn ngiltere'deki birinci basuru 1955'de
yine ayn yaynevi tarafndan yaplmtr.

Yunan Direniinin Kahraman

MANOLS GLEZOS'a
1941 Maysnda, on dokuz yanda, Akropolis'e
trmand ve Nazi'lerin birka gn nce Atina'ya
girdiklerinde ektii gamal hal bayra yrtt.
Tutukland ve lme mahkm edildi, hapisten
kat, direniilere katld. Savatan sonra yeni
den tutukland ve 1948'de bir kez daha lme
mahkm edildi. Dnya lsndeki protestolar
karsnda cezas mr boyu hapse evrildi: 1954
Temmuzunda salverildi, vereme yakalanmt.
Aralk 1958'de yeniden tutukland.

Dipnotlar ve Metin indeki Gndermelere

likin Bir Aklama
George Thomson, eski Yunan ve Latin yazarla
ryla onlarn yaptlarna degin notlan sunarken,
Liddel ve Scott'n Greek-English Lexicon m daki
(Yunanca-ngilizce Szlk) ve Lewis ile Short'un
Latin-English Dictionary&indeki (Latince-ngilizce Szlk) ksaltmalan olduu gibi koru
mutur. Biz de Trkeleri yaymlanan bazlan d
nda, ounu bu ksaltmalarla verdik.
Metinde, parantez iinde sayfa numaralan ve
rilerek yaplan gndermelerde. Tarihncesi Ege
sz konusu olduunda, I. cilt iin (C. I), II. cilt
iin de (C. II) ksaltmalarn kullandk. Yalnzca
sayfa numaralan verilen gndermelerde lk Filozoflar'm Trke basm sz konusudur.

NDEKLER
n s z ...................................................................................................

KNC BASIMA N S Z .................................................................... 13

GR .................................................,...................................................... 15
Birinci Blm
KABLE DNYASI
I. KONUMA VE DNCE
1. nsanlar ve H a y v a n la r......................................................................... 23
2. El ve B e y in ............................................................................................ 27
3. B ilin ...................................................................................................... 29
4. b irli i...................................................................................................36
5. Cmle
.................................................................................................39
II. KABLE EVRENBLM
1.
2.
3.
4.

Doal ve Toplumsal likiler ............................................................. 47

By ve M i t .......................................................................................... 50
Kabile Dzeni ve Doal Dzen ......................................................... 54
Amerikan Yerlileri E v rendoum lan................................................. 57
kinci Blm
DOU DESPOTZM
III.

1. Yunanistan ve i n ................................................................................ 67
2. Byk T o p lu m ......................................................................................69
3. Doal F e ls e fe .........................................................................
75
IV.

YAKINDOU

1. T a rm .......................................................................................................79
2. M sr Krall ........................................................................................ 82
3. Mezopotamya K ra ll .........................................................................87
4. Babil Yeni Y l ......................................................................................95
5. lkel i f t ................................................................................................. 99
6. Kralln le v i.................................................................................... 101
7. brani Peygam berleri.......................................................................... 105

nc Blm
BABL'DEN MLETOS'A
V.

YUNAN TAKVM

1. Suriye ve G ir it......................................................................................115
2. M sr ve Mezopotamya T akvim leri...................................................120
3. Yunan Takvimi: Asl K k en i.............................................................122
4. Yunan Takvimi: lk K k e n i...............................................................125
5. T am am lam a.......................................................................................... 129
6. iftinin Y ll ................................................................................... 137
7. Sekiz Yllk Sre ve K ra llk .............................................
139
VI.

KADMOSOULLARl

1. Yunan Szbiliminin Kkenleri ......................................................... 143

2. Thelidai .................................................................................................148
3. Tarihncesi B o e o tia ............................... ............................................ 150
VII.

YUNAN TANRI DO UM U

1. K an tlar ........................................................................................... 153

2. Tanrlarn D ouu..............................................................................155
3. Tanrlar Arasnda Savam................................................................. 157
4. Tanrlarn K ral....................................................................................159
5. Hesiodos Evrendoumu......................................................................162
6. Toplumun ve Doann Birbirinden Ayrl.................................... 168
VIII.

M LETOS OKULU

1. on E v renbilim i....................................................................................171
2. Thales ve A naksim andros............................................. :....................173
3. A naksim enes........................................................................................ 180
4. Burnet ve C o m fo rd ............................................................................. 181

Drdnc Blm
YEN CUMHURYETLER
IX.

EKONOMK TEMEL

1. Meta re tim i...................

193
2. Tun a'nda Temel ve sty a p ............................................
197
3. F e n ik e liler............................................................................................ 199
4. Yunan Ticaretinin B y m esi........................................................... 209
5. Metal P a r a ........................................................................................... 214
6. K lelik.................................................................................................. 217
7. B ire y ..................................................................................................... 227
X.

DEM OKRATK DEVRM

1. Eski D em o k rasi.................................................................................. 231

2. O lig ari................................................................................................. 233
3. T ira n lk .................................................................................................239
4. Kleisthenesin D evrim i...................................................................... 247
XI.

DEMOKRATK DEOLOJ

1. Toplumsal A d a le t............................................................................... 253

2. Moira ve M e tro n ................................................................................ 257
3. O rfe c ilik ...............................................................................................260
4. kiciliin Kkeni ................................................................................ 266
Beinci Blm
KATKISIZ AKIL
XII.

SAYI

1. Krotonlu P ythag o raslar................................................................. 275

2. Pyhagoras D i n ................................................................................ 281
3. Say Kuram ........................................................................................ 285
4. O rtalam a...............................................................................................291

XIII.

OLU

1. Herakleitos: Politik Konumu ............................................................299

2. Herakleitos ve M ysterialar................................................................301
3. L o g o s.................................................................................................... 304
4. Nesnel D iyalektik............................................................................... 310
5. Tragedya ..............................................................................................312

XIV.

VARLIK

1. Elea O k u lu ............................................................................................318
2. Parmenides ve M ysterialar................................................................ 319
3. B i r .........................................................
322
4. kinci s a ia h ......................................................................................... 326
5. Parmenides ve H erakleitos................................................................ 329
6. deoloji ve P a r a ................................................................................... 332
XV.

MADDECLK VE DEALZM

1. Felsefe ve Bilim ..................................................................................335

2. Atom K u ra m ...................................................................................... 342
3. znel D iy a lek tik .................................................................................349
4. Tanrlarn ve Devlerin Sava ...........................................................358
5. Doal Felsefenin S o n u ...........................
367
XVI. YANLI BLN
1. Kuram ve P r a tik ..................................................................................376
2. an Y an lsam as..............................................................................382
K A Y N A K L A R ....................................................................................... 389
SREL Y A Y IN L A R .......................
401
D Z N .................. ..................................................................................... 403
HARTALAR
I. M sr.....................................................................................................83
II. M ezopotam ya.................................................................................... 90
IH. O rtadou........................................................................................... 107
IV. Suriye ile Filistin..............................................................................109
V. Bat A kdeniz.................................................................................... 205
VI. Kuzey E ge........................................................................................ 221
VII. Gney E g e ........................................................................................225
VIII. Gney Y unanistan.......................................................................... 235
IX. Attika ve Boeotia............................................................................ 242
X. Gney talya ve Sicilya.................................................................. 276

NSZ

m U ikinci cilt, birincisiyle (Tarihncesi Ege I-If) ayn plan izliyor.

Aiskhylos ve Atina'nn daha da geniletilmii olup kleliin gelimesi
ve bilimin kkeni zerinde duruyor.
Kleliin sistematik bir incelemesine girimedim bu kitapta. Bu.
bugn elimizde olan btn bilgilere dayanarak yaplacak ortak bir
aratrmann konusu olabilir. Byle bir almann, smrgeci bask
altnda, klelerin ve onlardan da ok kle sahiplerinin aalandn
anlayamaz duruma gelmi olan burjuva aratrmaclarn altndan kal
kamayaca bir i olduu gittike daha iyi anlalyor. Yine de. Yunan
uygarlnn bunsuz anlalm ayacan gsterecek kadar eyin sy
lenmi olduunu umuyorum.
Yunan biliminin teknik kaynaklarn da aratrmadm. Bu da uz
manlarn konusudur. Amacm, ilkel dnce ile bilimsel bilgi arasnda
bir halka oluturan doac filozoflarn yaptlarnn temelinde yatan fi
kirleri incelemek oldu. Tragedyann ekonomik temelini Aiskhylos ve
Atina'da verilmi sonularla birlikte incelerken, vardm sonularn
eski demokrasinin teki ideolojik rnlerine de ayn ekilde uy
gulanabileceini fark ettim. Bu nedenle, bu ciltte, meta retiminin ve
parann dolamnn Yunan felsefesinin geliiminde oynad rol in
celedim.
Bunu byk lde. Kafa ve El Emei adl yaptnda yaymlanacak
olan Kant zerine almasnda benden bamsz olarak benzeri so
nulara ulam olan Dr. Alfred Sohn-Rethel'e borluyum. Kendisi, ki
tabn daha baslmadan nce okumama izin vermekle kalmayp, benim
kardm sonular benimle tartarak Kapital'in a blmlerinin
felsefi nemini gereince deerlendirmeme yardm etmitir.
in zerine olan blm, Yunan ve in felsefesinin karlanrmal
bir incelemesine b ir yaklam denemesidir, nc ciltte bunu srd

12

NSZ

receimi umuyorum. Hint felsefesi hakknda da bir eyler sylemeyi

dnmtm, fakat Hint tarihindeki zamandizinsel glkler engel
oldu bu giriime. Marx'ln Hindistan'da yaylmasyla bu sorunlarn
zlecei umudunu tayorum.
Eletirileri iin Profesr Benjamin Farrington ve Mr. Maurice
Comforda; ayn zamanda Prag. Charles niversitesi Klasik Dilbilim
Blm'nden alma arkadalarma teekkr borluyum; kendileriyle
yaptm uzun ve ateli tartmalardan kazandklarm szlerle anlat
mam olanaksz.
Birmingham, Ocak 1955

GEORGE THOMSON

KNC BASIMA NSZ

IE>U kitap Marx'lar arasnda geni bir biimde tartld: bunlardan
bazlar, kitabn, meta retiminin rolyle ilgili ana tezine henz inan
m deiller. Bu ve tartlan dier sorunlar zerindeki nihai sonu ne
olursa olsun, kitabn, felsefe tarihine daha az dogmatik, daha ok di
yalektik bir yaklama olan gereksinmeye dikkatleri ekmi olduuna
inanyorum.
Yeni fikirlerin o kadar iyi karlanmad burjuva evrelerde kita
bn etkisi daha az belirgin oldu. yle grnyor ki, birok niversite
retim yesi onu ya grmezlikten gelmekte ya da (daha lszce)
sulamakta: fakat btn bunlar, kitabn kitaplklardaki kopyalarnn
rencilerce okunmaktan ypranmasn nlememitir. Bundan baka,
klelik zerine son tartmalarda, IX. Blmde ileri srlen fikirlerden
bazlar, alnd yer belirtilmeksizin de olsa tekrarlanmaktadr. Bun
dan nceki cilt de. zellikle Homeros zerine olan blmler, ayn yaz
gya uramt. Bunu bir vg olarak kabul ediyorum.
Bu basm, Japonca basks dnda. eke, Rusa, spanyolca ve
Almanca basmlarna alnm birok ekleri ve dier dzeltmeleri ier
mektedir.
Birmingham, 1961

GEORGE THOMSON

GR
LIDiRNC cildin giriinde. Tarihncesi Ege'nin incelenmesine bir
temel olsun diye Mezopotamya. Msr ve Dou Akdeniz'deki snfl
toplumun evrimi zerine ksa bir zet verilmiti. O zamandan bu yana,
Vestnik drevtei istorii'dt, yeni bir dnya tarihi iin bir taslak plannn
bir paras olarak, eski tarihin dnem lere ayr mas konusunda bir ema
nerisi yaymland.1 Bu blme balarken, bu emann bir blmn
ksaltlm biimde burada tekrarlamak ve bana zerinde biraz daha
dnlmesi gerekiyor gibi gelen baz noktalara dikkati ekmek is
tiyorum.
emann ilgili blmn yle zetleyebiliriz.
Dnya TarihCnin ilkel ortaklamaclkla ilgili kesiminin, onun
btn halklara zg geliiminin temel izgilerini aklamas gerekir.
retim aralarnn toplumsal mlkiyetindeki temel meydana karl
mal ve bu dzende onu toplumcu mlkiyetten ayran snrlamalar
aklanmaldr. Bu snrlamalar, retim glerinin gelimesinin dk
dzeyine ve ilkel komnlerin kk ve birbirinden ayr oluuna ba
ldr. retim glerinin yava fakat dzenli geliiminin, ilkel komnn
erken tipinden kabile toplumuna doru gelimeyi aklayacak biimde
zmlenmesi gerekir.
El letlerinin tatan olduu kadar bakrdan da yapld bakrta
dneminde. Nil, Frat, Dicle ve ndus Vadilerinde byk ilerlemeler
grrz. Buralarda ilk kez, ilkel ortaklamaclm son buluunu, kle
liin ve snf savamnn byyn ve devletin oluumunu gzle
riz.
Kle toplumunun gelimesinde, erken ve gelimi olmak zere iki
aama fark edilebilir. Erken aamada, klelik ataerkildir ve meta re
1 VDI, 1952,1.

16

GR

timinden ok ilk gereksinimlerin doyurulmasna ynelmitir. Ticaret

pek gelimemitir. Bor karl kleletirme yaygndr, daha ok
henz toprandan atlmam kyllerden oluan nemli bir kk re
ticiler snf vardr. Mlkiyet dou tipindedir. Devlet tipik despotluk
biimini almtr, kltrel gelime yavatr. Gelimi aamada, retim
glerindeki daha ileri gelimelere bal olarak, klelik meta retimine
yneltilmitir ve temel retim alanlarnda zgr el emeinin yerini kle
emei almtr. Kk reticiler yoksullamr; ticaretin daha da ge
limesiyle para ilikileri, ze! mlkiyet, zel olarak sahip olunan k
lelerin says artar ve dier kategorilere stn duruma gelir. Devletin
tipik ekli, kleci demokrasinin en yksek derecesine ulat polis'tir.
Kltrel gelime hzldr, szcn gerek anlamnda bilgiye gtrr.
Bu iki aamay birbirinden ayrrken, onlar birbirinden kesin bi
imde ayrym gibi dnmemeliyiz. Tersine, gelimi kleci toplum
erken kleci toplumla birlikte bulunuyordu: tpk erken kleci top
lumun, komu birok blgede egemenliini srdren ilkel ortaklamaclkla birlikte oluu gibi. Onlar, yukarda sz edilen btn zel
likleriyle her yerde ayn derecede gelimi olarak bulmay da ummamalyz. Tipik rnekler vermek gerekirse, erken aama iin Msr ve
Mezopotamya'y, gelimi aama iinse Solon sonras Atina'y gs
terebiliriz.
Kleci toplumun tm tarihini gzden geirirken alt dnem grrz.
Birinci dnemde (.. otuzuncu-onaltnc yzyllar) Msr, Me
zopotamya ve ndus kleci devletleri ortaya kt. Bu dnemde in'de,
yani Yin ya da Shang Hanedanndan nce, ilkel ortaklamacln son
bulduunu fakat bir kleci devletin henz ortaya kmadn gzleriz.
Bu dnemin son ksmnda, Msr'da Orta Kralln. Mezopotamya'da
ise Amorite krallklarnn ortaya k, Msr ve Babil kltrnn alp
serpilmesiyle ayn zamana denk dmtr. Kuzey Mezopotamya, Su
riye ve Kappadokia'daki ilkel kabileler, bu merkezlerle ilikileri yo
luyla kleci toplum yrngesine ekildiler ve Filistin, Fenike ve Ege'de
snfl toplum biimleri gelimeye balad. Bu arada, metal kullanm
Avrasya steplerinin ilkel halklarna yaylmt. Bu ise oralarda kleci
toplumun olumasna deil, gebe kabilelerden etnik gruplarn hzla
birlemelerine yolat. Dnemin erken blmnde Hint-Avrupa ge

GR

17

be kabileleri Hither Asya'da (Hititler) grndler, daha sonra da Hin

distan'a kadar uzandlar (Ariler).
kinci bin yln ortalarnda Yakndou'nun kleci devletleri bir bu
nalma girdi: bu. bir yandan bor kleliinin artmas ve ky ko
mnlerinin youn smrsyle, te yandan ilkel komnal ilikileri bu
merkezlerle iliki yoluyla dalm olduu iin, yama ararken oralar
igal etmeye zorlanm evre kabilelerle (triblerle) olmutu.
kinci dnem (.. onaltnc-yedinci yzyllar) ksmen, geni alan
lar yneten asker devletlerin (Asur. Mitanni. Hitit Krall) ortaya
knn. ksmen de Dou Akdeniz'de yeni kle sahibi topluluklarn
oluumunun etkiledii erken kleci toplumun toprak ynnden geni
lemesiyle belirgindir. Erken kleci toplum en yksek noktasna Giritte
(ge Minoan) eriti ve Yunan anakarasnda (Mykenai) gelimeye ba
lad. Daha sonra kendi ilkel komnal ilikilerinin dalmasyla ha
rekete geen Dorlar ve kuzeybatdan gelen dier Hellen kabileleri Yu
nanistan' ve Girit'i istila etti ve Mykenai uygarlna son verdi. Bu.
ilkel ortaklamaca ln son bulmas, kleliin ve mlk eitsizliklerinin
bymesi ve polis'in ykseliiyle belirginleen Yunanistan'n z ta
rihinin balangcdr. Uzakdou'da Shang Hanedan onbeinci yzyl
iinde Chou kabileleri tarafndan devrildi ve yerini Chou Hanedan
ald; Chou Hanedan ynetiminde Sar Nehir vadisinde bir erken kleci
devlet geliti. Sekizinci yzyldan sonra, kle sahibi soylularn ortaya
kyla zayflayan Chou imparatorluu bylece bir sra bamsz
devletlere blnd (Dman Devletler).
nc dnemde (.. yedinci-drdnc yzyllar) Yunanistan'da
retici glerin hzla gelimesine dayanan, ticaretin bymesine ve
madeni parann bulunmasna yolaan gelimi bir kleci toplumun or
taya ktn gryoruz. Madeni parann ortaya k nce bor k
leliinin birden art sonucunu verdi; ama en ilerlemi topluluklarda
bu (Solon yasalaryla) hemen ortadan kaldrld ve yerini barbarlarn
kleletirilmesine brakt. Alnp satlabilir kleliin amnas iin bu
gerekliydi; nk, zgr insanlar kleletirilebilecei srece bunlarn
smrc snfa kar klelerle birleebilme tehlikesi vard. Kleci
toplum talya, Kuzey Afrika ve Ispanya'da birok merkezde, fakat

18

GR

Yunan kolonileri dnda, ounluuyla erken biimiyle kuruldu. Me

zopotamya'da ve Msr'da gelimi kleci toplumun baz zellikleri
daha Pers istilas zamannda ortaya kmt, ama tmyle kle sahibi
olma ilikilerinin erken aamas Pers ynetimi altnda srdrld.
Yunanistan'da gelimi kleci toplumun daha ileri derecede ge
limesiyle. kk reticiler ortadan silindi ve toprak sahipliinin mer
kezilemesi olay balad. Birok yurtta topran yitirdi ve kle edin
me ans da olmad iin lumpen proletarya dzeyine dt. Bu yolla,
artk kle sahibi toprak sahiplerinin sivil topluluu olmaktan kt
iin polis'in temsil ettii politik biim toplumsal ze uymuyordu. So
nuta, ykc bir sivil savam dneminden sonra Yunan devletleri, salt
geriliklerinden dolay zgr ve varlkl bir kyl snfn devam ettiren
MakedonyalIlar tarafndan ele geirildiler.
Tasan plan (msvedde plan) eski tarihin, bu cildin amac dnda
kalan, dnemiyle devam ediyor.
Planda nerilen ema aslnda doru, ama baz noktalarda eletiriye
ak; bunlardan en nemlileri unlar
Erken kleci devletlerde meta retiminin geliimi tasar plann izin
verdiinden daha byktr. Bu devletlerin birounda dsatm iin
retilen mallarn gerek hacmi, zellikle Babil'de. nemli derecedeydi;
ama bu ticaret, sulamann denetimini ellerinde tutan ynetici snfn te
kelindeydi. Kyllerin vergi olarak teslim ettii rn fazlasna dayan
yordu; bunlar da. komisyoncu olarak i gren tccarlarla birlikte, top
rak sahipleri ynetici snfna baml kalyorlard. Bu devletlerin snf
yaps, meta retiminin ve para ilikilerinin daha fazla geliimine en
geldi.
Ayrca plan, demir ilemeyle ilgilenmiyor. Kk reticilerin ret
kenliini ykselterek hem iftileri hem zanaatlar bamszlatran
ey demirin ortaya kyd. Meta retimi madeni parann bulunuunun
mmkn ve zorunlu hale geldii noktaya kadar geliti; bylece yar
dmla, toplumun btn katlarna girerek, eski komnal ilikilerden ge
riye kalan ne varsa yok ederek her zamankinden daha hzl geniledi.
Yeni mallardan en kazanls insand; dolaysyla bu aamada klenin
bir kullanm deeri olduu ataerkil kleliin yerini, klenin bir deiim
deeri olduu tanabilir klelik alr ve klelik, "retimi gerekten
avucu iine alr."

GR

19

Nihayet, erken kleci toplumdan gelimi kleci topluma gei s

rasnda snf savamnn ald biimler aka tanmlanmamtr;
Atina'da gelimi kleci toplumun ortaya k Solon zamannda deil,
yarm yzyldan daha sonraya. Kleisthenes zamanna konmak ge
rekirdi; ya da Solon'dan Kleisthenese kadar olan olaylarn tm akna,
retim ilikilerindeki yava deiikliklerin politik bir devrimde en yce
noktasna ulat bir tek sre olarak baklmak gerekirdi. Bu. srecin
tasar plandakinden daha uygun ve tutarl bir tablosunu veren Engelsin
Atina devletinin douuna degin aklamasnda aka bellidir. Ana
noktalar yle.
nce, tm srecin anahtar, meta retiminin artmasdr:
Hayvan srleri ve lks maddelerdeki zel mlkiyetin gelimesi,
bireyler arasnda dei tokua, rnlerin m eta'ya dnmesine yolat.
Daha sonraki tm kargaann tohum lan da burada yatyor. re
ticileri, rnleri artk dorudan kendileri tketmeyip deiim iinde
ellerinden kmasna izin verince, onun denetimini de yitirdiler. rn
lerinin bana ne geldiini artk bilmiyorlard; rnn bir giin re
ticiye kar, onu smrmek ve bask altna almak iin kullanlabilme
olasl vard. Bu nedenle hibir toplum, bireyler arasndaki dei tokuu ortadan kaldrmadka, ne kendi rnne sahip olma hakkn ne
de kendi retim srecinin toplumsal etkileri zerindeki denetimi de
vaml olarak elinde tutamaz.
Atinallar, bireyler arasnda dei toku bir kez balaynca ve
rnler meta'ya dnnce, rnn retici zerinde sahiplik hakkn
ne abuk iste\eceini ok gemeden renecekti. Meta retiminin or
taya ktyh bireyler topra kendi hesaplarna ilemeye balad, bu
da ok gemeden topran bireysel sahipliine yolat. Geriye kalan
her eyle deitirilebilir genel meta. Para, bunu izledi.2
Engels, Solon'un reformlarn taninlayarak srdrr. Onlarn et
kileri eski gentile (soysal) yapy zayflatacak fakat yok edemeyecekti.
2Origi o f the Family. Private Property and the State (Ailenin, zel Mlkiyetin ve
Devletin Kkeni), Londra 1940, s. 124.

20

GtRt

Onun tmden yok oluunu, ancak yzyln sonunda, meta reminin

daha da gelimesi, kleliin daha da artmas ve bamsz bir tccar s
nfnn douu salayacakt:
Tanabilir mlk, para, kleler ve gemiler eklindeki zenginlik dur
madan artyordu, fakat artk eski durgun gnlerde olduu gibi ta
namayan mlk edinmenin bir yolu deildi yalnzca; bal bana bir
ama olmutu. B ir yandan eski aristokratik g imdi zengin sa
nayiciler ve tccarlardan oluan yeni snftan gelen baarl rekabetle
savamak zorundayd; te yandan, eski gentile (soya dayanan) yapnn
son kalntlarnn altndan da toprak kaymt... Bu arada, partiler
arasnda kavga devam ediyordu. Soylular eski ayrcalklarn yeniden
kazanmak istiyorlard, bir an iin stn geldiler de, ancak, Kleisthenes'in devrimi (.. 509) sonunda onlar ve onlarla birlikte gentile
yapnn son kalntlarn da ytktncaya kadar}
Kleisthenes'in devrimini anlattktan sonra:
imdi, temel zellikleriyle tamamlanm olan devlet, servetin, ti
caretin ve sanayinin hzla byynn de gsterdii gibi. AtinalIlarn
yeni toplumsal koullarna tpatp uydurulmutu. Toplumsal ve politik
kurumlanl dayand sn f kartl, a ttk soylularla sradan in
sanlarn deil, klelerle zgr insanlarn, korunan kiilerle yurt
talarn kartl idi.4
Yunan felsefesinin temelinde yatan sre budur. Anaksimandros.
Solonla ayn snfsal bak ortaya kor; Pythagoras, soylularla sradan
insanlar arasndaki snf atmasnn grnte zld ksa dnem
srasnda "zengin sanayiciler ve tccarlardan oluan yeni sn fn ba
kn dile getirir; Herakleitos, yeni koullarn deitirdii biimiyle,
eski soylularn bakn; Pannenides'ten sonraysa onlarn ardllarnn
yaptlarnda, yurttalar arasnda, zgr insanlarla kleler arasndaki
temel ztln belirledii snf savamnn daha ileri geliimini iz
leyebiliriz.
3Ayn yerde, s. 129.
4Ayn yerde, s. 132.

Birinci Blm

KABLE DNYASI
nsan, Doa'nn yardmcs ve yorumlaycsdr.
Ancak, onun barnda alarak ve onu gzleye
rek onun dzenini kavrayabildii kadar anlaya
bilir onu ve hareket edebilir. Bunun tesinde ne
bilgisi ne gc vardr.
BACON

I
KONUMA VE DNCE
1. nsanlar ve Hayvanlar
E B T N insanlk tarihinin ilk ncl kukusuz, canl insan bi
reylerinin varoluudur. Bylece saptanacak ilk olgu bu bireylerin fizik
yaplar ve onlarn, bunun sonucu, doann geriye kalanyla ortaya
kan ilikileridir." Marx ve Engels, Marx'lk zerine ilk tam cmle
lerinde byle yazmlard.1 Yllarca sonra Engels yle yazyordu:
"Dnce ve bilin insan beyninin rnleridir."2 Bu cmlelerdeki ger
ek o denli aktr ki. zerinde durulmaya demez gibi grnebilir,
ama filozoflar onu yadsmak, arptmak ya da rtmek iin ciltlerle
kitap yazmlardr.
Platon, diyaloglarndan birinde, Protagoras'm azna, insann k
keni zerine bir masal verir.3 Canl yaratklar, tannlarca ateten ve
topraktan yaplmlard. Yaratldktan sonra, Prometheus ve erkek kar
dei Epimetheus, her tr, kendini savunacak araca sahip olabilsin diye,
trnak, kanat ya da yer altnda barnaklar vererek kendi yeteneklerini
balad onlara; soua kar korunmak iin hayvan krklerine, de
rilerine sard onlar; bazlarna, dierlerinin doal av olma yazgsn
verdi, ama ayn zamanda onlar son derece dourgan yaparak yaam
srdrmelerini salad. Btn bunlar, kardeinin ynetimi altnda Epi
metheus tarafndan yapld, ama grevinin sonunda farkna vard ki,
*Marx-Engels, The German Ideology (Alman deolojisi), Londra, 1938, s. 7.
2Engcls, F., Anti-Diihring, Londra 1934, s. 44.
3Platon, Pr. 320-2.

24

KABLE DNYASI

eldeki btn yetenekleri istemeyerek (hayvanlara) balam, in

sanlara hibir ey kalmamt. Prometheus da insan yok olup git
mekten korumak iin atei verdi ona.
Bu bir mittir. Bir mitin ne olduu sorusu daha sonra kacak ortaya.
Hibir mit. sunulduu biimde gerek deildir; ama birok mit, ha
kikati ierir. Bizim rnekte, insan atei Pronetheus'tan ya da herhangi
bir baka tanrdan hediye olarak almamtr. Kendi us gcyle kendi
iin bulmutur onu. Yunanllarn kendileri de biliyordu bunu, nk
Prometheus figrn insan zeksnn bir simgesi olarak yorum lu
yorlard. Ayrca zeknn bir baka yetenekten, ayn zamanda zellikle
insann konuma yeteneinden ayrlmaz olduunu da biliyorlard.
nsan, logos' a sahip olmakla hayvanlardan aynim; us'tur bu. anlaytr
ve konumadr. Onu yaratklarn efendisi, doann sahibi, kartaldan
daha hzl, arslandan daha gl yapan da budur. Nasl elde etti bunu?
Mit in verdii yanta gre, teki hayvanlarn sahip olduu saldn ya da
savunmaya yarayan bedensel gelimelerde yetersiz olduu iin elde etti
onu. Bunlar olmaynca, yok olup gitme tehlikesiyle yz yze geldi ve
bylece. grld gibi onlar gelitirmeye zorland. Bu mitin z. bi
limsel bir hakikattir.
Genel olarak, hayvansal yaamn eitli biimleri doal ayklan
mayla ok uzun bir sre iinde evrimlemitir; bu yolla, kendilerini az
ya da ok baaryla farkl ortamlara ve birbiri ardndan gelen ortam de
iikliklerine uydurarak farkllamlardr. klim koullar yeryznn
farkl yerlerinde farkl olmakla kalmayp, her yerde, birtakm daha
kk ya da daha byk deiikliklere de uramtr. evre deitii
iin hibir hayvan tr hibir zaman evresine tam olarak uyamaz;
kendisini belli bir dnemin koullarna kusursuz bir biimde uydurmu
olan bir tr, daha az zellemi dier trler anar ve oalrken, ayn
nedenle bir sre sonra gsz duruma gelebilir.
nsan, hayvanlarn en yksek snf olan kendisinden baka in
sanslar ve maymunlar da iine alan primatlardan biridir.4 Dier me
meli snflar, kedi ve kpei iine alan etoburlarla, at ve sr iine
4Le Gros Clark. From Savagery to Civilisation (Yabanllktan Uyearlja), Londra.
1946, s. 7-31.

KONUMA VE DNCE

25

alan toynakllardr. lk memeliler aalarda yaarlard. Toynakllar ve

etoburlar kendilerini toprak zerinde yaamaya eitli yollardan uy
durarak bu ata ktnden dal vermilerdir. El ve ayaklarnn daha
ince eklemlerini yitirerek, drt ayaklar zerinde daha sk durmay ve
hzla hareket edebilmeyi rendiler: boynuz, trnak, omurga, uzun sivri
di. ot inemek ve eti paralamak iin diler, uzaktan koklamak iin
uzun bir burun gibi eitli saldr ve savunma organlar gelitirdiler. Bu
arada bir baka grup, primatlarn atalar aalarda kald ve bylece
ilkel memeli yapsn tmyle srdrd. Bunlarn yaam koullar,
keskin bir koku duyusundan ok iyi grme duyusunu, hz ve gten
ok eviklii ve ustal gerektiriyordu; meyva ve yapraklardan oluan
yiyecekleri dilere byk gereksinme gstermiyordu. Gzler tam bir
boyutlu gr gelitirirken uzun burun yava yava ufald. Peneler
bzlerek duyarl parmaklar iine gml dzlemi trnaklara d
nt; parmaklar daha esnek duruma geldi; el ve ayak baparmaklar
kk nesneleri yakalayabilmek ve tutabilmek iin teki parmaklara zt
ynde hareket edebilir oldu; nihayet, bu gelimelere uygun olarak
beyin daha byd ve karmaklat. Beyin, ilevi, dier bedensel or
ganlar d dnya ile etkileimlerinde denetlemek olduu iin b
ymesi fazla zelleme tehlikelerinden uzak bir organdr. Bylece.
Primatlar daha az deil daha ok uyum salayabilecekleri bir biimde
evrimleti.
nsann en yakn canl akrabas, insans maymunlardr. Ayaklar
zerinde yrmesi, duruu ve daha byk olan beyniyle bunlardan ay
rlr. Baz zellikler ynnden, gerekte onlardan daha ilkeldir. Onlarn
uzun kollar, ksa bacaklar, kk arka ayaklar ve omams ba
parmaklar, daldan dala sallanma alkanlklarna bal, olduka yeni
gelimelerdir.5 Bu zellikler, Kenyada bulunan, bugnk iri in
sanslarn atalar olduu sanlan fosil tiplerinde yoktur; Gney Afrika
Australopithecuslarnda da. Fosil tiplerinin insanslar gibi nispeten
kk beyinlere ve iri enelere sahip yakn bir akraba grubudur bu;
ama yalnzca yukarda ad geen zelliklerin olmay ile deil, ayn
zamanda dik durularyla da insana benzerler, bu da, ak arazide y
5Aym yerde, s. 3 34.

KABLE DNYASI

26

rmeye alkn olduklarn gsterir, yaadklar, yetitikleri yerin sk

aalkl olmadn dndren yerbilimsel kantlarla dorulanmtr
bu. Herhangi bir trden letleri olup olmad hl yantlanmam bir
sorudur.6
Pithecantropus'un, zellikle Pekin yaknnda bulunanlarn kaln
tlar daha da nemlidir. Burada, beyin yine olduka kktr ve ka
fatasnda insanslara benzer birok zellikler vardr, fakat vcut insan
biimindedir. Bu ilkel insanlarn maaralarda oturduklar, geyik avla
dklar, kuvarstan let yaptklar ve atei kullanmay iyi bildikleri sap
tanmtr.7
Bu nedenle, hayvanlardan insana farkllamann ilk adm, bugn
hl tanmlanmam olan bir evresel deiime yant olarak, in
sanslardan bazlarnn aata yaama alkanlklarn terk edip yerde
yaamaya baladklar zaman atlm gibi grnmektedir. Etoburlarn
ve toynakllarn ilk atalarnn milyonlarca yl nce yapm olduklar
eydir bu; fakat insan onlarn rneini izlediinde ok daha yksek bir
evrim dzeyinde yapt bunu, dolaysyla deiikliin sonulan b
tnyle farklyd. Grdmz gibi, baka herhangi bir hayvandan
daha iyi bir beyni vard o zaman; ve toprak zerinde yrmeyi re
nirken, yaam srdrmesinin tek ansnn beynini daha da gelitir
mesine bal olduu bir yaam biimine balanm oldu. Bu noktada,
bir baka sylence geliyor aklmza:
Bayapt eksikli henz, sonu
O gne dek yaplanlarn bir yaratk ki, ne yere yatay
Ne de kaba teki yaratklar kadar, am a akl
Balanm kendisine, kaldrabilir
Gvdesini yerden, ve dimdik tertemiz alnyla
Ynetebilir geriye kalanlar, kendini bilerek...8

6Aym yerde, s. 63-5.

n

Ayn yerde, s. 80-3; daha fazla bilgi iin bkz. Pci Wen-chung, New Light on Peking
Man (Pekin nsan zerine Yeni Bilgiler). ChR. 3 .4 .3 3 .
8Millon, Paradise Lost (Kayp Cennet), s. 7.505.

KONUMA VE DNCE

2. El ve Beyin
Hayvanlar doa'nn bir parasdr. O nlarla evreleri arasnda mey
dana gelen etkileim, kendileri ynnden, tamamen edilgen ve uyumsaldr. Bu bakmdan, kendileriyle organik yaam m daha alt biimleri
arasnda nitelik ynnden bir fark yoktur. Herhangi bir blgenin bitki
rtsnn, zerinde otlayan sr srlerinin bozucu etkisiyle dei
mesinde olduu gibi, doa zerinde kar tepkileri olduu gerektir;
fakat hayvanlarn kendileri, yaptklar konusunda, ak yollar boyunca
vadileri oyan nehirlerden daha bilinli deillerdir. Ar kovanlar, ku
yuvalan ve kunduzlann su setleri de bunun dnda deildir. Bu tr et
kinlikler biyolojik olarak kuaktan kuaa tanan uyum birimleridir.
Yine de, en alt dzeydeki hayvanlarla en st dzeydekiler arasnda
derece farkllklar vardr. Az ya da ok uyumsaldrlar. Hayvanlarn en
st dzeydekileri, insan olmayan-primatlar bu stnlklerini, teki or
ganlardaki zelleme noksanlnn mmkn kld nispeten byk
beyinleri sayesinde btn dier hayvanlardan daha uyumsal olmalarna
borludurlar. Onlara ellerini uzattklarnda yiyecek veren ve dman
larna kar snacak bir yer salayan aalarda yaadklar iin bu e
kilde evrinleebilmilerdir.
nsann ilk atalar bu doal stnlklerini terk edince, organik ya
amn evriminde, hayvanla doa arasndaki ilikinin niteliksel bir de
iime urad yeni bir aama balam oldu. Dileri, kollan, bacaklar
ynnden tamamen savunmaszdlar, bunlara kalsalard kukusuz yok
olurlard. Fakat bizimkinden kk de olsa, insans maymunlardakinden daha byk bir beyin balanmt kendilerine; aynca, ayakta
durmalan sayesinde bir ift elleri vard: beynin klavuzluundaki bu
eller, kendilerini doasal koullara uydurmak yerine doay bilinli
olarak kendi gereksinimlerine uydurma olanan veriyordu onlara.
Hayvanlarn aksine insan "kendini tanr" ve buna uygun olarak doayla
ilikisi yalnzca edilgen deil etkendir, zneyle nesne arasndaki bir
ilikidir. Engels'in yazd gibi:

28

KABLE DNYASI

Ksaca, hayvan d doay yalnzca kullanr ve ondaki deiiklikleri

yalnzca varl ile etkiler. nsan onu kendi amalarna hizmet et
tirebilecek gibi deitirir; onun efendisi olur.9
nsan, vcudunun tm arln ayaklarna verince, ayak par
maklarnn tutma, yakalama duyarlln yitirdi, fakat elleri serbest ka
lnca. el parmaklar en ince hareketleri yapabilecek duruma geldi.
Yava yava ilerleyen bir sreti bu. Yeni duruunun ilk etkisi, eneleri
zerindeki basknn hafflemesiydi: yiyecek ve dier nesneleri para
lamak. ezmek gibi grevleri ellerine devretmiti. Byle olunca, eneler
klmeye balad, dolaysyla beynin daha da genilemesi iin yer
alm oldu; ve beyin genileyince, elleri daha yakndan denetleye
bilme olanan kazand.
nsann iki asal zelliinin let kullanma ve konuma fizyo
lojik kkeni konusunda dikkat etmemiz gereken ey. elin ve beynin ite
bu kout gelimesidir. nsan-olnayan primatlar doal nesneleri el
leriyle idare edebilirler, hatt onlar silah olarak da kullanabilirler, ama
onlar lete dndrebilmeyi yalnzca insan renebilmitir. let ya
pm. hem el ustaln hem zeky, daha da ok. ilerde greceimiz
gibi, konumadan ayrlmas g yeni bir tr zeky gerektirir. Ellerin
motor organlar ile konuma organlar beynin iki komu alanndan
kontrol edilmektedir artk.10 Bu nedenle, ou kez bir blgeden die
rine "bulama" denen bir ey grrz. ocuklar yaz yazmay re
nirken, dillerini yuvarlarlar azlarnda, hatt elin hareketlerini kontrol
etmek iin gereken youn aba iinde szckleri yksek sesle sy
lerler; buna karlk, konuurlarken erikinlerden daha serbest el kol
hareketleri yapmak isterler. Bunlar ilkel zelliklerdir. Yabanllar ara
snda el kol hareketleri ok bol ve karmaktr, ayrntldr. Baz dil
lerde, konumayla o denli yakndan balantldrlar ki. szckler, uy
gun hareketler olmakszn tam anlamlarn iletemezler pek.11 Gerekten
9Engcls. F. Dialectics o f Nature (Doann Diyalektii). Londra, 1940. s. 291.
10Winton. F. R. and Bayss, L E.. Human Physiology (nsan Fizyolojisi), 3. bas.
Londra 1948, s. 432-3.
^kinci Cilt/201; Cassirer, E. Pltilosophie der symbolischen Format, Berlin, 19239, s. 1/130.

KONUMA VE DNCE

29

de, konuurken kendi kendimizi gzlemlememiz, "bulama"nn hibir

zaman btnyle ortadan kalkmam olduunu grmemiz iin yeter.
Bundan, ilk insann ellerinin ilemesine, az ya da ok. ztlklaryla
oranl olarak, ses organlarnn bir tepke hareketinin elik ettiini
karabiliriz. Daha sonra, ortak almada bu sesil (vocal) hareketler,
ellerin ilemesini ynetme yolu olarak bilinli bir biimde gelitirilmi,
en sonunda ellerin tepke hareketleriyle desteklenen bamsz bir ile
tiim arac olarak ortaya kmtr.

3. Bilin
Evrimin gidii boyunca hayvansal yaamn eitli biimleri ken
dilerini yapsal ve ilevsel olarak, deien doal evrelerine uy
durdular, onlarn en yksek dzeyde olanlarysa, evrelerine daha ok
eitli ynlerden tepki gstennelerini mmkn klan beyinlerinin b
ykl ve karmakl ile dierlerinden ayrlm oldular: bir tek sz
ckle, onlar daha zekiydiler.
Zeky beyin gcyle eit tutmak akla uygun gibi grnebilir; ama
bu nokta zerinde daha srarla durmak gerekir, yoksa zeky ait ol
mad bir yere balar duruma debiliriz. Baz an , eek ans, karnca
ve beyaz karnca trleri son derece yksek rgtlenmi topluluklar ha
linde yaarlar, o derece belirgin bir zekyla davranrlar ki ou kez
insan toplumuyla k arlatrdklar olur. Fakat inceleyince grrz ki,
onlarda zek denilen ey hi de beyin gcne deil, katksz Fizyolojik
ilevlerin ayrntl bir biimde blnmesine dayanmaktadr. Daha yk
sek hayvanlarda bu ilevler, cinsel remenin dnda, trn her bi
reyinde bir araya toplanm durumdadr; bu bceklerde, toplumsal ili
kilerle yzeysel bir benzerlik tayan, fakat bizim retim dediimiz
etkinliin yokluuyla onlardan ayrlan bir davran sisteminde da
lm ve dzenlenmitir bunlar.12 Yine, kularn g bir yn du
yusunu ortaya koyar, bir zek ii olsayd bu insanst bir ey olurdu;
*2Whcelcr. W. M. The Social Insects (Toplumsal gdler), Londra 1928. s. 308;
Prenant, M. Biologic et Marxisms (Biyoloji ve Marx'!k), Paris. 1936. Londra 1938. s.
27-30.

30

KABLE DNYASI

ama gerekte, evreye fizyolojik uyumun kaba ve savurgan bir bi

iminden baka bir ey deildir.
Beynin almasnn da fizyolojik bir sre olduu sylenebilir.
Dorudur bu, ama o btn bu trl srelerin en incesi ve en arn
mdr. Bir trn yelerinin, bireyler olarak kendi evrelerine tepki
gstermelerini mmkn klan bir lettir beyin. Trn farkl yeleri, zor
bir durumla karlanca, kendi beyinlerini kullanarak az ya da ok ba
aryla bu durumdan kurtulmaya alr. Daha yksek memelilerin
davrannda grlebilir bu. Ayn durum iine konmu iki kmes hay
van tamamen ayn biimde davranr: ama baz kpekler aka dier
lerinden daha zekidir. Bu tr bireysel farkllklar insanslar arasnda
daha da bellidir. nsan olmayan primatlar, beyinleri sayesinde evre
leriyle etkin bir ilikinin eiinde dururlar.
Ama konuamazlar. Konuma insana zgdr. Farkllk, ses or
ganlarnn yapsnda yatmamaktadr. ou insanslar ve maymunlar,
bir dile bol bol yetecek bir ses geniliine sahiptir. Bcr bcr gevezelik
ederler: barmalar hi kukusuz anlamldr, ama alk, sknt, korku,
fke. arzu, doyumsuzluk gibi ancak edilgen ve znel davranlarn an
latmdr bunlar. Sesleri bir nesneyi gstermek, anlatmak iin szckler
olarak kullanamazlar.13 Eklemli konumada dnceleri ifade etm e
dikleri iin de, kafalarnn iinde kesin dnceler oluturmadklarn
karabiliriz bundan. Konuamaynca dnemezler de.
Vcudun kontrol organ olarak beyin, gzler, kulaklar ve eller gibi
dier organlardan iletileri alp onlar uzun tepkiyi balatacak bir tarzda
ayarlayan mekanizmadr. Onun ayarlama gc, yapsnn karmakl
na baldr. yleyse, insan beyni bir insansmnkiyle karlatrlrsa,
en byk genilemenin konuma dahil daha yksek sinir sistemini
kontrol eden kortekste meydana gelmi olduu grlr. Bu nedenle,
daha yksek hayvanlarn davranlarn aratrmakla, konuma ve d
nmenin fizyolojik mekanizmas hakknda bir eyler renmek mm
kn olacakta. Bu alma, kontroll koullar altnda bir dizi gzlem
yapm olan Pavlov tarafndan elli yl nce yaplmta. Koullu tep
13Khlcr, W. The Mentality o f Apes (insanslarn Zeks), 2. Basm, Londra 1927, s.
305.

KONUMA VE DNCE

31

keler kuramnda formle edilen sonular Marx' bilin kuramnn,

zellikle Lenin'in lnleme (reflection) kuramnn doruluunu ka
ntlamaktadr.1'' Burjuva evrelerde onun yaptlarnn nemi fizyologlarca kabul edilmekte, fakat bizim ruhbilimciler ve felsefeciler gz
lerini kapamaktadrlar bu yaptlara. Konu, burada ele alnamayacak
kadar tekniktir, ancak bundan sonraki tartma iin bir temel olmak
zere genel terimlerle yetinilecektir.
Pavlov'un terimi kulland anlamda tepke (refleks), bir uyarana bir
tepkidir. Yiyecek azmza alndnda tkrk tarafndan sarlr; tkrk. yiyecei kayganlatrr ve yutulmasn kolaylatrr. Kpekler
zerinde yapt bir dizi sistemli gzlemle, yiyecein aza demesi
nin. sinir lifleri boyunca geerek beyine giden ve sonra yeniden aza
gelen, orada tkrk bezlerini harekete getiren bir hareketler zincirini
balattn gsterdi.
Tepkeler koullu ya da koulsuzdur. Demin verilen rnek koul
suzdur. Koulsuz bir tepke yaradltan gelmedir. Onun gelimesi iin
gerekli koullar, trn her bir normal bireyinde doutan vardr. Bir
civciv gagalamay renmez; bir bebek mem e emmeyi renmez.
Bunlar koulsuz tepkelerdir. Ruhbilimcilerin igdler diye adlan
drd. pek iyi tanmlanamayan tepke gruplarn karlarlar. Fark u
rada: ruhbilimci iin bir igd, gerek yaps bilinmeyen bir sretir,
oysa bir sinir uzman bir tepkeden sz edince, herhangi bir baka g
rng gibi kaydedilecek bir sreci anlatmak ister. Tepke terimi i
gdden daha iyidir, nk Pavlovun dedii gibi, "daha batan beri
katksz bilimsel bir yananlama (connotation) sahiptir."15
Tkrk, gerek bir dokunma olmakszn aktlabilir. Bildiimiz
gibi, bazen yiyecein grn ya da kokusu "az sulandrmak" iin
yeterlidir. Bu tr bir tepke, koulludur. Yiyecekle birletirmeyi re14Lcnin, V.I. Materialism andEmpiriocriticism, SW 11.
I894'te Lenin yle yazyordu: "zellikle ruhsal sreci aklamakszn ruh hakknda
tartlamaz: burada ilerleme, ruhun yaps hakkmdaki genel kurallar ve felsef yo
rumlan lerk etmek ve olgulann incelenmesini bilimsel bir temele oturtabilmekte yat
maktadr" (WFPA).
15Pavlov, I. P. Lectures on Conditioned Reflexes (Koullu Tepkeler zerine Kon
feranslar). Londra, 1927, s. 276.

32

KABLE DNYASI

diimiz baz grnt ya da kokular vardr. "rendiimiz"le neyi kas

tediyoruz? Pavlov'un kpeklerinden biri dzgn aralarla beslenmiti;
bu ileme alkanlk kazandktan sonra her beslenme zamanndan
hemen nce bir zil alnyordu. O zaman, zilin almyla tkrk sal
glamann meydana geldii anlald. Uyaran, deneyle yaratlan koul
lara uygun olarak sese dnmt. kinci aamada, zil alnyor fakat
yiyecek verilmiyordu, zamanla tkrk salglama durdu. Salg nlen
miti: yani, yeni koullara uyan zt bir uyaran kurulmutu, daha nce
kurulmu olan tepke bastrlmt. Pavlov, bu trl koullu tepkelerin
dzenli ilev gren korteksin yokluunda almadn gsterdi. Daha
ileri aratrmalar onun sonularn dorulad ve olaya katlan sinirsel
srelerin kaydedilmesinde ilerleme kazanld.
Biraz nce, doutan varolan koulsuz tepkelerin aksine koullu
tepkelerin edinildiini syledik. Aradaki ayrm mutlak deildir. Bi
reyin yaam iin geerlidir. ama trlerin evrimi iin geerli deildir.
Memelilerin yavrulan iin karakteristik olan emme alkanl bireyde
doutan vardr ama memeli-ncesi aamadan kmakta olan ilk me
meli iin hi de edimsel deildi. Evrim boyunca koullu tepkeler ko
ulsuz hale gelmitir. Evrim srecini yapan da, bu trl tepkelerin
doal ayklanma etkisi altnda bir btn olarak organizmann yaps
zerindeki toplu etkileriyle birlikte edinilmesidir. Grleri Pavlovunkilerle tam bir uygunluk gsteren Lysenko, sorunu yle koy
maktadr;
Kaltmdaki deimeler, yeni karakterlerin edinilmesi ve bunlarn
birbiri ardndan gelen kuaklarda oalmas ve birikmesi daima or
ganizmann yaam koullaryla belirlenir. Ardk kuaklarda or
ganizmalarn edindii yeni karakterlerin ve zelliklerin birikmesi y o - ,
luyla kaltm deiir ve karmakl artar.16
lk omurgaszlar. 500 milyon yldan fazla bir zaman nce grn
dler yeryznde; balklar yaklak 400 milyon yl nce; srngenler
16Lyscnko. T. D. On the Situation in Biological Science (Biyoloji Biliminde
Durum). SSCB, Tarm Bilimleri Lenin Akademisi Tutanaklar, Temmz-Astos 1948, s.
34.

KONUMA VE DNCE

33

yaklak 250 milyon; memeliler 200 milyon yldan az; insan 1 milyon
yl nce.17 Bu saylardan, yeni karakterlerin birikme hznn, en bata
"eref-i mahlukat" denen insann bulunduu evrim cetvelinde yukar
ktka arttn grrz. nsann ortaya k evrimin hzndaki artla
belirgindir, bu art yle hzldr ki ancak niteliksel bir deiimin so
nucu olarak aklanabilir. Bu deimenin, beynin gerek ilev grmesi
terimleriyle nasl zmlenebileceini gstermek Pavlov'un baar
larnn en ycesi olmutur.
Belli bir hayvandaki koulsuz ve koullu tepkelerin toplam, Pavlovun birincil sinyal sistemi dedii, tipin bir organik birliini yapar.
Hayvanlara zg, evrim dzeylerine gre az ya da ok gelimi sis
temdir bu. nsanda, tamamen yeni trden tepkeler iin bir temel ya
ratacak kadar karmaklamtr, tekilerle birlikte hareket ederek
ikincil sinyal sistemini oluturur.
Pavlov'un rencilerinden biri aadaki deneyi yapt.18 Bir ocu
un parmana elektrik akm verildi. ocuk parman ekti. lem
yinelendi. Bir sre sonra, akm verilmeden nce bir zil alnd; ilem
yinelendiinde ocuk zil sesini duyunca parman ekti. Bundan son
ra, zil alm a yerine, deneyi yapan, "zil" szcn syledi; ocuksa,
szc duyar duymaz parman ekti. Daha sonra, szc syle
mek yerine onu bir kart zerine yazlm olarak gsterdi, ocuk, sz
c grr grmez parman ekti. En sonunda ocua yalnzca zil
dncesiyle parma ektirildi. Bu sonular, dnyann her yannda
yaplan yzlerce deneyle doruland.19
Bu deney, koulsuz bir tepkeyle: elektrik akm uyaranna yant
olarak parman ekilmesiyle balyor ve koullu bir tepkeyle: zil se
sinde parman ekilmesiyle sryordu. Bunlar, d armlardan or
taya kan edilgen yantlard. Ama.ocuk ses. grnm ve szcn
dncesine tepki gsterdiinde, yantlar farkl bir trdendi. Bu du
rumlarda, szcn kullanlmasyla, ocuk etkin olarak, "seici" olarak
17Le Gros Clark, Yabanllktan Uygarla, s. 13-6.
18Hollitscher. W. The Teachings o f Pavlov (Pavlov'un retisi), CoR 1953, s. 23.
19McPherson, A. Recent Advances in Conditioned Reflexes; SSCB ile Kltrel li
kiler Cemiyeti: Bilim Dal, 1949 (Koullu Tepkelerde Son lerlemeler), s. 2.

34

KABtLE DNYASI

genelletiriyordu onu. Szck yalnzca bir baka sinyal deildir; "sin

yallerin bir sinyalidir". Pavlov'un yazdna gre:
Szck, insan iin, hayvanlarla ortak olarak sahip olduu btn
teki yantlar kadar gerek bir koullu yanttr. Ayn zamanda, bu
yant, baka herhangi bir yanttan daha karmaktr; bu bakmdan ni
celiksel ya da niteliksel olarak, hayvanlarn koullu yantlaryla kar
latrlamaz. Olgun kiinin btnyle beyin kabuunu (cerebral cor
tex) etkileyen btn d ve i uyaranlarla balantl olan szckler
bunlarn hepsini gsterir, onlarn yerini alr ve organizmann bunlara,
zgn uyaranlarn kendilerine gsterdii tepkileri gstermesine neden
olur?0
Bu yolla insan kendisinde ve hayvanlarda ortak birincil sinyal sis
temine dayanan ikincil bir sinyal sistemi gelitirdi, konuma diyoruz
buna. Bu sistem tekinden bir ynde farkldr: karakteristik uyaran,
duyu organlar zerine etki yapan nesnel bir doal grng deil, top
lumsal olarak znel bir deer yklenmi yapay bir sestir.
Marx, "konuma, dncenin dorudan gerekliidir" der.21 Sar
dilsizlere, ancak normal bir ekilde gelimi kodeksleri varsa, konuma
yerine geebilen iaret dili araclyla dnmenin retilebilecei, bir
gerektir. Dnme, normal olarak konumann gelimesiyle kurulmu
kortikal hareketlerin temelinde oluan bir i sretir ve konuma ya da

2Hollitscher, W. Pavlov'un retisi, s. 21. Pavlov'un koullu Tepkeler kuram

Descartes'a dayanyordu (Pavlov, Seilmi Yaptlar, s. 178). Bunu daha nce Spinoza da
grmt: Ethics, Part II, Prop. XVIII: "nsan vcudu bir kez iki ya da daha ok cisim
tarafndan ayn zamanda etkilenmise, daha sonra akl bunlardan birini anmsadnda
hemen tekileri de anmsayacaktr... te bu yolla, akln bir eyin dncesinden hemen
birinciyle hibir benzerlii olmayan bir baka eyin dncesine niin allayacan aka
anlayabiliriz: rnein, bir Romal, pomum szcnn dncesinden hemen meyvay
dnmeye balard; meyvann, bu eklemli sese benzerlii ya da onunla ortak bir eyi
yoktur, ne var ki, o insann bedeni ou kez bu ikisince etkilenmiti; yani, adam ou kez
meyvaya bakarken pomum szcn duymutu; bylece insan, alkanlklarnn e
yalarn imgelerini bedeninde dzenlcyiine gre tr eyin dncesinden bir baka eyin
dncesine geer."
21Slalin,J.V. ML. s. 29.

KONUMA VE DNCE

35

yazyla da iletilir, bu da gzle grlebilir bir biimde konumadr.

Konuma ve dnme, kark bir kortikal sinir balantlar a arachyla ileyen karmak bir bireim ve zmleme srecine dayanr.
Bu srecin ne denli karmak olduu undan anlalabilir: en son me
kanik hesap makinelerinde 23 bin kapakk olduu halde, insan korteksinde yaklak olarak 15 milyar hcre vardr.22 Sistemin nasl a
ltn daha yeni anlamaya balyoruz, am a onun genel karakteri
gittike akla kavuuyor. Plehanov'un dedii gibi, "bilin, maddenin
isel bir halidir."23
Birincil sinyal sisteminde uyaranlar belli durumlarda koullu tep
keler kuran maddi grnglerdir. Szckler de fiziksel uyaranlardr,
ama farkl trden.
ncelikle, demin belirttiimiz gibi, bir szcn maddi biimi be
lirlenmitir, ama doal olarak deil, toplumsal olarak. Onun z iin de
ayn ey. Z il szc, bir zilin sesinin yannda, bir zilin eklini ve i
levini de anlatr, hem yalnzca u ya da bu zilin deil, btn zillerin,
belli zillerin somut zelliklerinden soyutlanm ortak zelliklerin top
lamm anlatr. "Sinyallerin sinyalleri" gibi szckler zerine Pavlov
unlar y azar
Bunlar gerekliin bir soyutlanmasn temsil eder ve genelletir
meyi de ierir: bizim bileik, zellikle insani, daha yksek bir dnce
biimimizdir; nce ortak insani yaanty, daha sonra da evre iinde
ve kendi iinde insani ynelmeyi yetkinletirmenin arac olan bilimin
kendisini mmkn klar 24
Daha sonra, Pavlov'un bu gzleminin de gsterdii gibi, szck,
yalnzca ayn trden daha nceki izlenimlerle ilikili olarak deil, ayn
zamanda toplumun birikmi ve konuma yoluyla iletilmi kolektif ya
antsyla ilikili olarak bizim duyu izlenimlerimizi rgtlemeye yarar.
55

Young, J.Z. Doubt an Certainity in Science (Bilimde Kuku ve Kesinlik) Oxford.

1951, s. 37.
23Lenin. V. I. Materyalizm ve Ampiriyokritisizm. s. 151.
24Hollitscher, W. Pavlov'un retisi, s. 23.

KABLE DNYASI

36

nsan bilinci, bireyle evresi arasnda basit bir iliki olmaktan ok daha
te bir eydir; en basit biimlerinde bile bir toplumsal rndr bi
reyde yansd ekliyle, toplumla evresi arasndaki ilikidir. Gz
lemler gstermitir ki, kk bir ocuk bir ey izerken ya da boyarken,
o eyin adlandrm ayaca paralarn es geme, atlama eilimindedir;
ayn ekilde, kr domu ve daha sonra gzleri alm kimseler nce
en ak ekil ve renkleri bile birbirinden ayrmada glk ekerler.25
Her iki durumda da baz zellikler gzden karlr, nk gzlemci
iin henz toplumsal bir deer kazanmamtr o eyler.
Marx'in yazd gibi: "nsanlarn varln belirleyen, onlarn bi
linleri deildir, aksine, bilinlerini belirleyen, onlarn toplumsal var
lklardr."26

4. birlii
Yksek dzeydeki hayvanlarn beynin gelimesiyle balantl bir
baka karakteristii, olgunluk ncesi dneminin uzamasdr.27 Toy
nakllarn ou ok hzl byr. Bir yavru geyik, doumundan birka
saat sonra annesini izleyebilir; bir yavru filse iki gnlk olduktan sonra.
te yandan, etoburlar aresiz doarlar, aylarca analarna baml ka
lrlar. Primatlar arasnda gibbonlari1annelerinin vcuduna yedi ay s
reyle yapk olarak kain; orangutan Uk ay k zerinde geirir, sonra
yava yava yrmeyi renir, ylda bamsz duruma gelir, tam
gelimi duruma gelmesiyse on ya da on bir yl alr. nsan yavrusunun
gzlerini bir eye odaklayabilmesi yaklak bir ay alr; nadiren ilk yln
sonundan nce yryebilir.
Primatlar daha aa dzeydeki memelilerden daha yava by
mekle kalmayp, vcut organlarndan gelimesi en yava olan da bey
nidir.28 nsanda bu eitsizlik daha da byktr. Beyni, doumdan sonra
25Young, J. Z. Bilimde Kuku ve Kesinlik, s. 91.
Marx, K. Contribution to the Critique o f Political Economy (Ekonomi Politiin
Eletirisine Katk), Calcutta, 1904.
27Briffault, R. Analar, Londra, 1927, s. 1,96-LIO.
^H indistan ve Malezya'ya zg kuyruksuz ve uzun kollu ebek. ev.
28Ayn yerde, 1.100-3.

KONUMA VE DNCE

37

vcudun geri kalan ksmndan daha hzl ve daha uzun sreyle arlk
kazanmaya balar; bu art, temel olarak korteksin, zellikle nce elleri
ve parmaklan, ikinci olarak dili ve dudaklan kontrol altnda tutan iki
blgesinin hcrelerini birbirine balayan bir lifler ann bymesi ne
deniyledir. Bu blgeler, teki motor blgelere oranla ok geni ve
insan olmayan primatlardaki ayn blgelerden ok daha byktr. Sin
yal sistemini kuran da korteksteki bu liflerin kurduu iletiimlerdir;
olgunluk ncesi dnem srasndaysa, bunlar oluurken, koullu tep
kelerin en yaamsal ve en dayankllar meydana gelir. Bylece insan
organizmas, koullu tepkelerin birikmesi ve gelimesi iin olaanst
frsatlardan yararlanacak biimde evrimlemektedir. lk insann, bey
ninden baka bedensel savunulardan hemen hemen yoksun olduunu
daha nce sylemitik; imdi buna erikinlerin aresiz yavrulan b
ytmekle geirdikleri son derece uzun sreyi de eklememiz gerekiyor.
Bu durumun, letler ve konuma da iinde, kolektif almann ge
limesini hem zorunlu kld hem de ona yardm ettii olas g
rnyor.
Grdmz gibi, koullu tepkelerin olum as, bizim renme de
diimiz eyin fizyolojik terimlerle bir tanmdr. Bir hayvan yavrusu
taklitle renir. Annesine yapr, annesinin peinden ayrlmaz, an
nesini kopya eder. Bu yolla, ou kez kaltsal sanlan birok al
kanlklar edinir. rnein, stle bytlm bir kpek yavrusu ilk kez
et verildiinde tkrk salglamaz.29 Kpek yavrular normal olarak et
yiyorlarsa, bunu annelerinden rendikleri iindir. Hayvanlar arasnda
renme yetisi, byk ksmyla, olgunluk ncesi dnemle snrldr.
Bydklerinde, basit eyleri bile renmekte ok daha yavatrlar,
daha nce renebilecekleri birok ey yetenekleri tesindedir.
Bu kuraln nemli bir ayncas vardr. Maymunlar, bilindii gibi,
taklitidir. Hayvanlarn ne derece bilinli taklit yeteneinde olduklar
ok tartlan bir konudur. Chalmers Mitchell, dikkatli bir aratrmadan
sonra u sonuca varmtr:

^Y oung, J. Z. Ad geen yerde, s. 115.

38

KABtLE DNYASI

Dier hayvanlarn zeksna degin saysz ykye ve insann bi

linli taklit demek olan dile kaymakszn hayvanlar evcilletirme ve
eitme deneyimlerini tanmlama ya da dnmedeki byk gle
karn, maymunlar grubu dnda bu konu zerinde gerek kantlar ol
duunu sanmyorum ben.30
Primatlar arasnda bu yetenein gelimesine hi kukusuz, genellikle
diilerden ve onlarn yavrularndan oluan gruplar halinde birlikte ya
ama alkanlklar yardm etmitir.
ocuklarda grlebilecei gibi, bilinli taklit, ibirliine doru ilk
admdr. ocuk, kendi bana bir amam gibi, kendisi iin, bir yeti
kinin eylemini taklit ettikten sonra, zamanla hareketin amacn kavrar,
taklitini buna gre deitirir ve bylece ibirlii yapmay renir. Bu
yzden bilinli taklit yetisi kazanldktan sonra ibirliinin doallkla
bunu izleyecei dnlebilirdi. nsanlar ve maymunlar byk tak
litilerdir, ama rastlant ve amasz taklitler dnda ibirlii yapamaz
lar.31
Bundan, ibirliinin geliiminin, zellikle insani kabul ettiimiz iki
yetiyle yakndan ilikili olduunu karabiliriz: bunlar let kullanma ve
konumadr. birlii olm akszn, onun aracs olan konuma olamazd.
O zaman, ibirliinin ilevi neydi? ok basit olarak, ok sayda beynin
bir tek beyinden daha iyi olduu yantm verebiliriz. Bizim insans
benzeri atalarmz, beyni gelitirmede ayakta durmay baaracak kadar
ilerleyince, yeni bir aamaya girmi oldular; bu aamada, tek amalar
olan hayatta kalma, yalnzca, bu organn daha ileri geliiminde yat
yordu. Ya ileri gidecekler ya da yok olacaklard; arkeolojik kaytlarn
gsterdii gibi, onlarn birok kua yeryznden silinmitir. Var
olmak iin verdikleri savam onlar beyin glerini normal snrlarnn
tesine geniletmeye itiyordu. Bunu kolektif olarak dzenlediler. Bu
onlara yeni bir silah verdi. evrelerine uymak iin kendilerini dei
tirecekleri yerde, yava fakat gvenli admlarla, geinecekleri eyi re
30Milchcll, P. C. The Childhood o f Animals (Hayvanlarn ocukluu), Londra,
1912, s. 253.
31 Khler, nsanslarn Zeks, s. 169.

KONUMA VE DNCE

39

terek, evrelerini kendi gereksinimlerine gre deitirmeye baladlar.

Bylece, birbirinden ayrdmz zellik letler, konuma ve i
birlii bir tek srecin: retim iin alm a srecinin blmleri ol
maktadr. Bu sre, zellikle insanidir, onun rgtleyici birimiyse top
lumdur.

5. Cmle
"nce alma balad; onun ardndan ve onunla yan yana, eklemli
konuma." Byle diyor Engels.32 ikinci Ciltte (XIV, 2) insandaki ritim
duyusunu en basit biimiyle bir grup alann kas abalarn birbirine
uyduran iki katl bir sinyal olan i bartlarndan i trkleri yoluyla
tremi olduu gsterilmiti. Burada akla gelebilecek soru, alma
srecinin elerinin eklemli konumann yapsnda kefedilip kefedilemeyeceidir.
Dier ibirlii ekillerinin olduu gibi retimin de zelliidir: tek
tek alanlarn hareketleri, bir btnn paralan olarak bir araya top
lanr, dolaysyla ancak alanlar birbiriyle olan uygun ilikileri sr
drrlerse baanlabilecek alma srecidir bu. zel bir srecin bir tek
ii ile yaplabildii durumlarda bile geerlidir bu; nk byle du
rumlarda gerekli ustalk derecesine ancak, ibirliinin daha geni bir
ekli olan iblm ile eriilebilmitir. Bylece, retimde insann doa
zerine etkisi, basit ve dorudan deil fakat ii arkadalanyla ilikileri
aracl ile gerekleen bir olaydr. Bu ilke Marx tarafndan yle
aklanmakta:
retimde, insanlar yalnzca doay deil birbirini de etkiler. Ancak
belli bir tarzda ibirlii yaparak ve eylemlerini karlkl olarak dei
toku ederek retim yaparlar. retim yapmak zere, birbiriyle kesin
balantlara ve ilikilere girerler; doa ve retim zerine etkileri de
ancak bu toplumsal balantlar ve ilikiler iinde olur.33
32Engcts. F. Doann Diyalektii, s. 284.
33Marx, K. Wage Labour and Capital (cretli Emek ve Sermaye), Seme Yaptlar
I, s. 264.

40

KABLE DNYASI

Bu ilikiler, grdmz gibi, bireysel organizma ile doal evre

arasndaki etkileimin toplumsal ilikiler araclyla olmas ynnden
birincil sinyal sisteminden aynlan ikincil sinyal sistemi araclyla
srdrlr.
retimin daha ileri bir zellii let kullanmdr. Yine Marx'tan
alnt yapalm:
Bir alma arac, alann kendisiyle alma konusu arasna
koyduu ve eyleminin ileticisi grevi gren bir ey ya da eyler b
tndr. nsan, baka maddeleri kendi amalarna faydal duruma ge
tirmek zere baz maddelerin mekanik, fiziksel ve kimyasal zel
liklerinden yararlanr,34
Bir let doal bir nesnedir, insan onu isteyerek alm ve evresini daha
etkili bir biimde kontrol edebilmek iin yapay bir el olarak kendi el
leriyle kullanabilecei bir biim vermitir ona.
Bylece doa, insann etkinlik alanlarndan biri olur; Incil'e karn
kendisine eklenen bir ey, kendi vcut organlarna ekledii bir organ
olur.
Bu yzden retimde yalnzca bir toplumsal ilikiler karmaas olarak
konuma araclyla gerekletirilen alma sreci deil, ayn za
manda her alann onun iindeki pay, doa zerindeki bireysel etkisi
de dolayldr; buysa, kullanm ve yapm ancak toplumsal ilikiler yo
luyla biriktirilebiiecek bir bilgi toplamn gerektiren letler araclyla
gerekletirilir.
Dolaysyla, diyebiliriz ki, konumayla retim arasnda, insann do
ayla ilikisinin toplumsallat ve bu yzden artk yalnzca doal ol
mad bir durakta (moment) ortak kkenlerine iaret eden asli bir ba
lant vardr. retim, insan insan yapmtr.

34Marx, K. Capital (K apital), C. I: Londra, 1946, C. II-III; Chicago. 1909-33.

s. 158.

KONUMA VE DNCE

41

Marx alma srecinde e grmektedir: nce emek, alann

kiisel etkinlii: kincisi, topran en basit biiminde ve onun doal
rnlerinde yatan alma konusu; ncyse, alma letleri.35 im
di, bu srele basit cmlenin yapsnda, varsa, nasl bir iliki izleye
bileceimize bakalm.
Dnyadaki diller eitlilikleri ynnden o denli artcdr ki, baz
dilbilimciler konumann kkenine degin bir ipucu bulma umutlarn
yitirmektedir giderek. Bunun aklamas, konumay yapan temel ey
lerin dilbilim kaytlarmzn en eskisinden ok zaman nce olmu ol
masdr. nsan, yaklak bir milyon yandadr; en eski yazl belge alt
bin yl ncesine gitmemektedir; dillerin byk ounluu ise bizce, bu
dnemin ancak bir blmnden beri bilinmektedir. zleyebileceimiz
btn dilsel deiiklikler, toplumun kkeninden deil, toplumsal ili
kilerdeki deiikliklerden ortaya kmtr. Konumann kkenini ay
dnlatmak iin dikkanizi btn dillerin ortak olarak sahip olduu
temel zellikler zerinde toplamamz gerekir.
Dilbilgisi ilkeleri dilbilimciler arasnda uzun bir tartma konusu
olmaktadr; bu tartmalarn ou, belli bir dile ya da diller grubuna,
ou kez de dilbilimcinin kendi diline zg ilkelerin mutlak bir ge
erlilikle ortaya srlmesi eilimiyle bozulmaktadr. zellikle geen
yzyldan birok Avrupal bilgin, Yunanca'ya ve Latince'ye, teki dil
lerin deerlendirilip, olgunlamam ya da lm olduklar yargsnn
verilebilecei evrensel bir ideal ya da norm gzyle bakyordu. Bu
nunla birlikte, son yllarda karlatrmal dilbilimin gelimesiyle alan
aydnlatmak iin ok eyler yapld.
Konumann, klasik gramercilerce birbirinden ayrlan sekiz b
lmden bugn ancak ikisine temel gzyle baklmaktadr: isim ve
fiil.36 Bunlardan baka, aka sylersek, hi de szck olmayan yal
nzca nlemler ve biimbirimler (morpheme) vardr. Bunlarla ba
layalm.
nlemlerin zellii, dilin biimbilimsel ve szdizimsel yaplarnda
bir yerleri olmamas ve bazlarnn sesbilgisel sistemin de dnda kal
35Ayn yerde, s. 157.
36Vendrycs, J. Le Langage (Dil) Paris. 1921 .Language (Dil). Londra 1950, s. 11524.

42

KABLE DNYASI

malardr. Eklemsiz barlardr bunlar. Ac lklar gibi katksz du

yusal olanlar, ilke olarak, hayvan barlarndan ayrdedilebilir. Bi
rincil sinyal sistemine aittirler. Konumay yapan hammaddedirler.
ounun etkin bir ilevi vardr; susmaya, sessizlie ar olarak
kullanlan "Ssh!" gibi; "Ssh!"m yerini "Sessiz ol!" "Sakin ol!" gibi bir
szck alabilecei iin bir tek szce, hush szcne klk dei
tirmitir. Benzer kkenden teki szckler unlardr: boo, pop, tick,
quack, tick-tock, quack-quack, pooh-pooh, ding-dong, see-saw, v b .(
Bu rneklerin de gsterdii gibi, birok nlem yansma'dr (ono
matopoeic), yani doal seslerin taklitidir, biroklarysa ikilemedir. Ay
rca, bebek konumalarnda ve ilkel halklarn dillerinde zellikle yay
gndr. Bir rastlant deil bu. Tpk bir embriyonun, trn evriminde
ardk aamalara uyan bir sray gsterii gibi, bebek konumas da
ilkel konumann baz zelliklerini yeniden ortaya koyar.37
lk dilbilimciler, yansmay, szck materyalinin verimli bir kayna
olarak tanmada haklydlar, fakat bu materyalin konuma biimine
dnnde arac ortamn alma olduunu, ou gremedi. nlem
lerin karakteristii olarak biraz nce szn ettiimiz ikileme, HintAvrupa dillerinin, aslnda btn dillerin38 yapsnn derininde yer al
maktadr, ve temel bir ilevi varda. Birbirinin ayn ya da benzeri iki
sesten olumu iki heceli bir yapy sylemek ve anmsamak, bir ocuk
iin, tek heceli bir yapy sylemek ve anmsamaktan daha kolaydr,
nk ritmiktir; grdmz gibi, insandaki ritim duyusu, tipik ek
liyle iki heceli olan i barna kadar gerilere izlenebilir. Eklemli ko
numann u blgelerinde yer alan nlem, konumann kkenini gs
teren iki zellii yapsnda saklamaktadr.
Biimbirime dnelim imdi de. nlem, hi de dilbilgisel olmayan,
tamamen somut bir ileve sahipse, biimbirim de tamamen soyuttur,
yalnzca dilbilgisel bir aratr. "John's father" deyiindeki son ek -s,
szdizimsel (syntactical) ilikiyi belirleyen bir biimbirimdir; "father
^evrildiklerinde dil zellikleri yznden anlam yitmesine uranlacak yerlerde
szckler ngilizce olarak braklmtr. ev.
Le Gros Clarck, ayn yerde, s. 7; Engels, Doann Diyalektii, s. 291.
Cassirer. E., ayn yerde, s. 1-143-4.

KONUMA VB DNCE

43

of John" deyiindeki o f esi gibi. Burdaki " o f a kuraJ olarak bir sz

ck gzyle baklr, ama yine de son ekin grd ilevi grr ve onun
gibi somut anlamdan yoksundur. Her ikisi de biimbirimdirler.
ngilizce / am, Latince sum, Yunanca eimi'de ortak bir son vardr:
-m ya da -mi. ngilizcede anlamsz bir iz'dir, kalntdr bu, oysa Latincede ve Yunancada, fiilin nc tekil kiisini gsteren hl etkin
bir biimbirimdir; balangta m e adlyla ayn idi. ou biimbirimlerin bu ekilde yani bamsz szcklerin bitimesinden ve zm
lenmesinden domu olmalar olasdr.39 Bu trl oluumlar btn dil
lerde vardr, kendi dilimizde de hl izlenebilir: like a man, man-like,
manly szcklerinde olduu gibi. Bu sre, biimbirimlerin ya da adl
adyla "ii bo szckler"in ayn zamanda "dolu szcklsr" olduu
ince'de ok belirgindir. rnein kei szc balama gre ya bir fiil
olarak. ngilizcedeki give (vermek) gibi, ya da bir biimbirim olarak
ngilizcedeki to (ye, ya), ya da fo r (iin) gibi i grr. "Dolu szck"
somut anlam boaltlarak bir biimbirime dntrlr.
Bununla birlikte, tam szcklerden tremi olan biimbirimlerin,
zorunluluk sonucu, konumann geliiminde ileri bir aamaya ait ol
duu da sylenmelidir. Szdizimsel ilikiler, szcklerin yeriyle gs-
terilerek, cmleler biimbirimler olmadan da oluturulabilir: Koyunlar
ot yer. Farkl diller kendi cmlelerini farkl yollardan kurar, ama hep
sinde organik birim cmledir. Eklemli konumay oluturan sz
cklerin cmleler halinde dzenleniidir.
ki tip basit cmle vardn ad cmlesi, eylem cmlesi. Ad cmlesi
ngilizcede bir koa'la (copula) birbirine balanm iki addan mey
dana gelir: "The stream is fu ll". Eylem cmlesi bir ad ve bir eylemden,
ya da bir eylemle birbirine balanm iki addan meydana gelir: "The
stream rises", 'T he stream floods the fie ld ." Bu ayrm bile ksmen
keyfidir. Koac cmleye sokarak yapacamz kk bir deiiklik,
son iki m ei birinciyle ayn yapacaktr: "The stream is rising". "The
stream is flooding the field ." teki dillerde bu deiik ekil mmkn
deildir. Bununla birlikte. Yunanca gibi baz dillerde, ad cmlesinin en
basit eklinde koa yoktun "Full the stream". Bu, koacn kanlmaz
39V e n d y e s .a y n yerde, s. 170.

44

KABLE DNYASI

olmadn gsterir; yalnzca bir biimbirimdir koa.40 Bu cmleleri

kendi temel elerine indirmek istersek, btn biimbirimleri atmamz
gerekecektir. "Stream full". "Stream rise", "Stream flood field." Bu ifa
deler ngilizcede tamamen anlalr eylerdir, ince gibi birok dil
deyse basit cmlenin normal biimini temsil eder.
Bu noktada, biimbirimlerin kaldrlmasyla, adla eylem arasndaki
fark bile kaybolmaya balar. ngilizce ve ince gibi az bkml (inf
lection) ya da hi bkm olmayan dillerde, adlar eylem olarak, ey
lemler de ad olarak kullanlabilir: ''to stream past". "paid in fu ll", "to
get a rise", "in flood", "they fie ld well."41 Latince, Yunanca gibi son
derece bkml dillerde bile adn tekil seslenme durumu (vocative) ile
eylemin tekil buyrumu (imperative) hkmszdr, yani biimbirimleri
yoktur. Bu iki biim neden bu ilk halinde kalmtr? levleri ilkel ol
duu iin biimleri de ilkeldir. Kken olarak nlemdirler, biri dikkate,
dieri ise eyleme bir ardr. Ya basite yanyana gelmekle ya da
nc bir terimle birletirilmi iki terimli bir cmleyle babaa ka
lyoruz; bu iki tip cmle iki tip mziksel biimi karlar: ikili ve l
(Cilt 2, s. 198-9). Eylem cmlesiyle ad cmlesi arasndaki ayrm buna
inmitin ilkinde dikkatimiz eylem ya da srete, kincisindeyse durum
ya da sonuta toplanr: Deiim fikri her ikisinin de yapsnda vardr,
fakat kincisinde dile getirilmekten ok ima edilir.
Bizim alkanlkla, iinden btn deiim dncesi atlm basit
cmleler kullandmz, kukusuz, dorudur: "The earth is round"
(Dnya yuvarlaktr). Fakat bunlar soyut kavramlardr, dolaysyla ilkel
deil. Soyutun tarihsel olarak, berisinde, durmadan kendini gsteren,
belli eden somut tarafndan izlendiini gsterecek ok kant vardr.
Kendi dilimizde bile, dinlenme, bamllk, umma, boyun eme,
erdem, gnahkr, ar, yuvarlak gibi soyut dnceler, stlerinde
somut kkenlerinin izlerini tarlar: dinlenmek, devinime direnmektir;
baml olmak, sk tutunmak, sebat etmektir; ummak, etraf gzle
mektir; boyun emek, dinlemektir; erdem yiitliktir; gnahkr, b40Ayn yerde, s. 22.
41Aronta dilinde adla eylem arasnda hibir fark yoktur. Sommerfelt, A. Le Langue
et la S o c iiti (Dil ve Toplum), Oslo, 1938, s. 109.

KONUMA VE DNCE

45

yiilenmitir; ar, kaldrmas zordur; yuvarlak, tekerlee benzer. Tas

man dillerinde yuvarlak ve sert gibi basit nitelikler iin szck yoktur,
bu nitelikler, somut nesnelere yaplan gndermelerle dile getirilir;
uygun el kol hareketleriyle birlikte, "ay gibi", "ta gibi" denir.42
Tartmann sonuna gelmi bulunuyoruz. nce, retim, alanlarn
etkinliini almalarnn konusuna ileten ileticiler olarak letlerin kul
lanlnda ibirliidir;
nsann etkinlii alma srecinde, retim letlerinin de yar
dmyla, zerinde allan gerete daha bandan tasarlanm bir de
iiklik yapar. Bu sre rnde kaybolur; bu sonuncusu bir kullanm
deeridir, bir biim deiikliiyle insann gereksinimlerine uydurul
mu doann gerecidir. alma konusuyla birlemitir: emek maddelemitir, konusu ise biim deitirmitir,43
kincisi, retim aralarnn, etkinliinin ileticileri olarak alanla a
lmasnn konusu arasnda yer al gibi, konuma da, onsuz retimin
olamayaca karlkl etkinlik alveriini etkileyen bir iletiim arac
olarak insanla alma arkadalar arasnda yeralr. Sonu olarak, ileri
srlebilir ki, toplumsal retim yoluyla elde edilmi d dnyann bir
yanss olarak, eklemli konumann organik birimi olarak, cmle iki
terimli biri bryle birlemi ya da terimli ncs bi
rincisinin etkisini kinciye ileten temel biimlerinde, alma s
recinin esini alann kiisel etkinlii, almasnn konusu ve
aralar kendi yaps iinde cisimletirir.
42Smyth, R. B., The Aborigines o f Victoria (Victoria Aborijinleri), Londra, 1878, s.
2-413. bkz. Dawson. J., The Australian Aborigines (Avustralya Aborijinleri), Melbourne,
1881.S.I-IXVIL
43Manc,K. Kapital, 1-160.

II
KABLE EVRENBLM
1. Doal ve Toplumsal ilikiler
l u
blmde, insanlarn retimin ilk aamalarnda birbiriyle girdii
toplumsal ilikileri inceleyeceiz.
Dnme ve konuma, insanlar ve hayvanlarca ortak birincil sinyal
sisteminden gelimi ikincil sinyal sisteminin ayrc etkinliklerini
oluturur. Bu geliimin koullarndan biri, grm olduumuz gibi, bi
reyin koullu tepkelerin olumasna uygun durumda kald olgunlamamlk dneminin, uzamasdr. Fizyolojik olmayan dilde yle anlatlabilir bu: primatlarn karakteristii olan bilinli taklit yetisi, in
sanda yeni bir tr ilikinin, doal deil fakat toplumsal olan ve konu
mayla dolaymlanan (mediated) bir ilikinin temelini oluturacak kadar
geliti.
ki tip doal iliki vardr: cinsel ve atasal; yksek hayvanlar ara
snda bunlar karlkl olarak birbirini dlama eilimindedir. Dii, ge
belik ve st verme srasnda cinsel birlemeye kardr, erkekse yav
rularn beslenmesinde ve bakmnda ya ok az rol oynar ya da hi
oynamaz. Bu, insanslar dahil tm memeliler iin geerlidir genellikle:
insann maymun benzeri atalar iin de doruysa, o zaman taklitten i
birliine ilerlemenin, ana-baba ilikilerinin gelimesinden, zellikle
analarla yavrulan arasndaki ilikilerin gelimesinden etkilendii so
nucu kar. Dolaysyla, retimin gelimesinin bir koulunun, in
sansdan insana geite analarla yavrulan arasndaki ilikilere zellik
veren, taklite dayal ibirlii alkanlklannm daha da yaylmas ve

48

KABLE DNYASI

biim deitirmesi olduu ileri srlebilir. nsanslar arasnda olgunluk

dneminde yerini cinsel ilikiye brakan anne ilikisi, insanda cinsel
olmayan bir toplumsal iliki iinde grubun btn yelerini kapsaymcaya kadar uzamtr. nsanlar bu yolla bir akrabalk duygusu, anne ile
ocuklar arasndaki doal ilgiden doan bir karlkl ykmllkler
ve ballklar bilinci elde etmilerdir. Khasi atasznde gerek bir
doruluk var: "Klan, kadmdan ortaya kmtr (Cilt I, s. 161)."
Marx'in da gzlemledii gibi ilk iblm cinse ve yaa dayal
olmak gibi fizyolojik bir temele sahipti.1 Kadnlar erkeklerden daha az
hareketliydi; kk ocuklar ve yallar kendilerini savunamazlard.
Mzran bulunuu yeni bir etkinlik biimini, avcl ortaya kard; bu
etkinlik, doallkla, uzak krlarda av peinde dolaan erkeklere d
yordu, kadnlarsa yerleme yerlerinin yaknlarnda yiyecek toplama
iini srdrrler. Cinsel ilikilerin dzenlenmesinde ilk adm belki de
bu iblm ile atlacaktr.
Bu aamada klan zorunlu olarak iten evlenmeci (endogam) idi.
Erkek ve kz kardeler serbeste iftleiyordu. Bununla birlikte, anababalann kendi ocuklaryla iftleip iftlemediklerini sorarsak, yant,
ileri srdmz koullara uygun olarak, olumsuz olmaldr; nk bir
kuaktan kadnlarla teki kuaktan erkekler arasnda serbest cinsel bir
leme var olsayd, cinsel olmayan ibirliinin gelimesi iin bir alan
kalmazd. Bu nedenle, cinsel birlemenin ayn kuaktan erkek ve ka
dnlarla snrlandn varsaymak zorundayz. Bu, en basit ve en ilkel
biimiyle, ardk kuaklar arasnda ve konuann kuann iki cinsi
arasnda bir ayrm yapmaya yarayan, bizim akrabal snrlandrma
sisteminin zmlenmesine de uymaktadr. (Cilt I. s. 59-63).
kinci adm, bu ilk grubun dtan evlenen ve aralarnda evlenen iki
klana blnmesiydi. Bir klann erkekleri teki klann kadnlaryla ift
leiyordu. ayn zamanda retimlerinin bir blmn onlara veriyordu.
Bu yeni birim, iki klanl kabile, eskisinden daha etkindi. Bununla bir
likte. onu aklamak iin bu yaran ileri srmek yeterli deildir. ten
evlenmeci klan iinde, onu bir baka klanla balaklk kurmaya iten
bir etken aryoruz; dier bir deyile, daha nceki rgtlenme biiminin.
lMarx-Engels, Alman deolojisi, s. 20.

KABLE EVRENBLM!

49

baka trl zlemeyen bir i eliki gelitirmi olduunu varsaymaya zorlanyoruz.

Morgan'tn soruna Engels'ce de kabul edilen zm, onlarn zama
nnda hi sorusuz kabul edilen u varsayma dayanyordu: devaml
yakn evlenme, trlerin fiziksel bozulmas sonucunu vermektedir.
Bugn bu varsaymn yanl olduu bilinmektedir. Fakat iten evlenme
fiziksel olarak zararl olmayabilirse de, toplumsal bakmdan zararl ol
maktadr; ayrca, doal ilikilerden toplumsal ilikilerin ortaya kn
akladmz mantk izgisini izlersek, onun bizi gtrecei sonu da
budur. birliinin gelimesi, ardk kuaklar arasndaki cinsel bir
lemenin yasaklanmasn zorunlu klmtr. Toplumsal ilikiler, cinsel
ilikileri yadsyarak, retim ise remeyi yadsyarak gelimitir; fakat
bu yadsmann kendisi yadsnmadka, klan aka yok olmaya yar
glyd. Onun geliiminde var olan eliki bir tek koulla zlebilirdi:
artk, kendi kendine yeten yeniden retme birimi olmaktan kmas
kouluyla. Bu koul, dtan evlenme kurumuyla karland. Cinsel ili
kiler klann dna karlmakla toplumsal kontrol altna sokuldu; ayn
zamanda, klanlar arasnda bir ba gelitirerek toplumsal rgtlenmenin
daha yksek bir biiminin temelini yaratm oldu.
Aralarnda kz alp veren iki klan arasndaki ba. klann dna atl
m olan ayn akrabala dayanmakla, ayn klann yelerini birbirine
balayan bn tersi oluyordu. Bir klann erkekleriyle teki klann ka
dnlan arasndaki birlikte, klann isel ilikileri yadsnyordu. Bu ne
denle bu tr birlikler, bir akrabalk ba oluturmad, oluturamazd.
ocuklar annenin klanna, yani babann bir yabanc olduu klana ait
oluyordu; babannsa kendi ynnden onlara kar bir ykmll ya
da onlarla ilgisi yoktu. ocuklar kendi yakn deildi. Kabile sis
teminin, ilk iki klann iki dtan evlenmeci klanlar grubuna, ya da ya
rmlara altblmlenmesi yoluyla evrimi sonucunda bu eliki geniledi
ve geliti, iki yarm birbirine zt olarak sralanyordu. Grup evlenmesi
yerine bireysel evlenmenin gelimesiyle yerini bir birimin: ailenin
olumas iin eler yaratlm oluyordu; ailede cinsel ve ekonomik
ilikiler arasndaki ztlk, sonunda mutlaka yenilecekti; fakat, bu ge-

50

KABLE DNYASI

me ancak klann dalmasyla olaca iin, klann dayanmasndan

ortaya km olan btn o duygularn ve geleneklerin direnciyle kar
lat. Her klann i birlii, d ilikileri, klann yaamn srdrmesi
iin gereken ilikiyle snrlandrmakla srdrlyordu; bundan dolay,
yalnzca olumsuz dtan evlenme kuralna bal olan cinsel birleme,
uzun sre, toplumsal-ncesi bir karakter tamaya devam etti. Er
keklerin, iftletikleri kadnlara yiyecek getirdii doru; bylece, nes
nel olarak, iki klan ekonomik olarak birbirine baml oluyordu ve ka
bile toplumunun daha yksek aamalarnda bu ekonomik ilikiler
iblmlerine dnyordu; ama. znel olarak, klanlar arasnda birincil
ve en kalc iliki, dosta rekabetten ak dmanla kadar uzanan zt
lk ilikisiydi. Ayn kabilenin yeleri olarak birlemi, fakat kendi i
dayanmalaryla birbirinden ayrlm durumdaydlar. Kabile bir ztlar
birimiydi.
Kabile toplumunun yapsnda var olan bu eliki, ancak klan ai
lelere paraland ve kabile uzlamaz snflara blnm daha geni
bir topluluk iine karp kaybolduu zaman zlm oldu.

2. By ve Mit
kincil sinyal sistemi, organizma ile evre arasndaki etkilemeyi,
evreyi insann kontrolne sokacak biimde ayarlamas iin insana
zg bir mekanizmadr; bunun balama noktas, yine insana zg bir
yeni alkanln olumasyd: geinme aralarn basite kendine mal
etmek gibi bir hayvansal alkanla eklenmi ve onun yerini alm olan
retim alkanlyd bu. Ya da baka bir biimde koyarsak, retimin
gelimesi, grup iinde, cinsel ya da ana-babasal deil fakat toplumsal
olan, konumann ve dnmenin temelini oluturmu olan yeni bir
iletiim sisteminin araclk ettii yeni bir ilikiler sisteminin olumasn
zorunlu kld.
Sonu olarak, insann d dnyaya ilikin bilinci, balangtan beri
bireyle onun evresi arasndaki ilikilerle deil, retimin gelimesi
iinde arkadalaryla oluturduu ikilerle berleniyordu. nsanlar ve

KABLE EVRENBLM

51

hayvanlar, duygularmz zerine kendi damgasn vuran ayn dnyada

yaarlar; fakat bizim dnyaya ilikin bilincimiz onlarnkinden sonsuz
lde daha derindir, nk bizde duyusal izlenimler annda, tmyle
bakalaryla toplumsal ilikilerimize borlu olduumuz karmak bi
reim ve zmleme srecine urar. D dnyann, farkl kltr d
zeylerinde bulunan halklara niin o kadar farkl grndn ancak bu
yolla aklayabiliriz. Hl yaayan Amerikan yerli kabileleri bir kabile
grnm tarlar: ama atalan AvrupalI kle tccarlar tarafndan Af
rika'dan karlm olan Amerikan zencileri. Amerikan halknn geriye
kalan ksm kadar uygarlamtr bugn. Ayn ekilde, Sovyetler Birliinin daha nce geri olan halklar: Sibirya "aborijinleri" dediklerimiz
son zamanlara kadar amanist alkanlktan ve inanlar nedeniyle budunbilimcilerin zel ilgilerini eken bir konuydu; ama bugn, onlarn
dnyann en ileri niversitelerinde yksek renim frsatlanna sahip
oullan ve kzlan, yaama baklarnda bir zamanlar kendilerini in
celeme konusu yapan burjuva budunbilimcilerinden daha bilimsel ve
insanidirler.2 Bu trl gelimeler, ancak insann evresindeki dnyaya
ilikin bilincinin toplumsal bir imge, toplumun bir rn olduunu an
ladmz zaman anlalr hale gelir. Bu dnceleri insann kkenine
uygulayarak diyebiliriz ki, insan bilinci alma sreci iinde, let kul
lanm ve konuma yoluyla domutur; sonu olarak, yeryz ve onun
doal rnlerinin insann almasnn konusu kendilerini onun
bilincine sunduu biim, insann toplumsal retim ilikilerince be
lirlenmitir.
Buradan, Birinci Ciltte (Blm Ide) tartlm olan ilkel by ko
nusuna dnelim: orada, yabanllarn yaamna, bysel uygulamalarn
ve inanlarn egemen olduu gsterilmiti. Bir by etkisi, temelde
yanslamadr (mimetic). Byye katlanlar, bu yolla doann, kendine
gerekli olan eyi yapmaya zorlanaca inancyla, arzulanan gerekliin
yapln taklit eder, tmdi, biraz nce, almann insann primatlardan
kalt olarak ald o bilinli taklitin bir gelimesi olarak kkeninde
yanslama olduu gsterilmiti; bu yzden bynn, alma sreci
iinde onun znel grnm olarak ortaya km olduunu sy2Rytkheu, Ten Days in the Train (Trende On Gn), ASJ. s. 15-2.

52

KABLE DNYASI

Ieyebiliriz. alma ortaklaa kald srece, sre zorunlu olarak tek

tek katlmclarca anlalamazd. Kendini kolektif ve dzenlenmi
beden hareketlerinin organik bir sonucu olarak, birey bilincine, srecin
sonunda kendi doal ve zorunlu sonucuna ulaan birleik bir isten ey
lemi olarak sunuluyordu; ou kez olduu gibi, bunu baaramazsa, ba
arszl, kendine zg bir istenci olan, yenilemeyecek kadar gl
alma konusundan gelen direnten ortaya kyor gibi grnyordu.
Bu durumlarda sre, alanlarn alma konulan zerine kendi is
tenlerini bir yanslama eylemiyle zorlamaya altklan bir atma
eklini alyordu. Kuaklar boyunca, baz srelerin nesnelliini ta
nmay, dolaysyla gerek alma tekniiyle yanlsamac by tek
niini birbirinden bir dereceye kadar ayrmay renmilerdi. Bu ay
rmla birlikte by treni, avclk ekip-bime ve baka alma
trleriyle birlikte olan danslarda olduu gibi ya gerek grev iin ha
zrlamada bir n alm a biimini alarak ya da az ok bilinli olarak
doast bir amaca ynelmi bamsz bir sre gibi ortaya kmaya
balad.
alma, kendini byden kurtardka, iki ayrm daha ortaya kt.
alma sreci iinde, ses elii onun gerek bir paras olmaktan kt
ve uygun ynergeleri alanlara ileten geleneksel bir by oldu (Cilt
II, s. 181-184); bu yolla, yava yava bir zanaat bilgisi birikmi olu
yordu. By treni iinde sesli blm, yaplan i zerinde yorumlayc
bir ynerge grevi gryordu, artk alma srecinin bir paras da ol
mad iin kendini-aklayc deildi; bu yolla, bir mitler topluluu
ortaya kyordu. Kukusuz, gerekte ayrmlar o kadar keskin izgilerle
izilmemiti. alma ve by, akmay srdryordu: zanaat bilgisi
mitsel inanlara batmt; mitlerse, uzak da olsa retim iiyle tannabilir
bir iliki tayordu.
Ksacas, bugn yeniden kurabildiimiz kadaryla, ilkel ortaklamaclk aamasna ait olan snflar ncesi ideolojinin temel zellikleri
bunlardr. Salt hayvansal varln aksine, bir dereceye kadar insann
dndaki dnyann nesnelliinin bilincine varldn gsterir bu; fakat
bu bilin, tamamen klgsaldr. Snfl toplumun ideolojisiyle karla
trldnda onun en gze arpan zellii, soyutlama gcndeki ye

KABLE EVRENBLM

53

tersizliidir. Bu snrll belirleyen ey onun ekonomik temelidir.

Kullanm deerlerinin retimiyle snrlanan ey, ortak mlkiyete ve
ok dk bir retim dzeyine dayal bir toplumun ideolojisidir. Mal
lar, dei toku iin deil kullanm iin retildii srece kendilerini
reticilerin bilinlerine sunma biimi hkim bir ekilde niteliksel ve
zneldi. Bu. daha sonra dneceimiz temel nemde bir noktadr. Bu
arada, biraz nce yaplm olan gzlemlere somutluk kazandrmak iin
canl bir rnek verelim.3
mlekilik sanat, su tama ve yemek piirme iine bir ek olarak
kadnlarca bulunmutur. Su kabann ve baka doal kaplarn kilden
modelleri olarak balam, sepet yapm tekniinden yardm grmtr.
Ya kil plastiktir, fakat iindeki su alnnca sertleir. Temizlendikten,
gerekli kvama kadar nemlendirildikten ve kum ya da ince aklla ka
rtrldktan sonra hamur haline getirilir; oluan hamura ortak merkezli
daireler ekli verilir, ya da parmaklarla ii oyulup kazyc bir letle
biimlendirilir, gnete kurumaya braklr, en sonunda da ak bir
atete ya da frnda piirilirdi.
Birok kimyasal ilemlerle kontrol de kapsayan olduka gelimi
bir teknikti bu. Fakat mlek yapclarn olaya bak byle deildir.
Onlar iin, bir yaratma iiydi bu hibir erkein hazr bulunamaya
ca, kadnlara ait bir giz. Onlardan biri bir modeli bitirince baka
larnn hayranlna sunard onu ve "yaratlm bir ey" adn verirdi
ona. Gnete kuruttuktan sonra kazycsyla hafife vurur, n n ttriird onu. Yaratlan eyin konumasyd bu. Frna koyunca yanna
yiyecek de kordu. Atete atlarsa iinde yeteri kadar kum ya da ince
akl yoksa atlard kard yksek ses. yaratn kaarken
kard sesti. atlam bir kabn bir daha hi mlamay bunu gs
terirdi. Bundan dolay kadnlar her gn yaptklar ilerin aksine, m
lek yaparken hibir zaman ark sylemezlerdi; varlk haline getirdik
leri bu yaratklarn yant vermeye kandrlp mlekleri kumasndan
korkarlard. Bu yzden onlara gre, yaplp bitirilmi bir eya bir m
lekten daha fazla bir eydi. Sesi, kendine zg bir istenci olan canl bir
kapt. Ayrca, hayat veren su iin, yeryznn meyvalar iin bir kap.
3Karsten, R., The Civilisation o f le Sontlt American Indians (Giiney Amerika K
zlderililerinin Uygarl). Londra, 1926. s. 34-5 , 240-1, 251-2; Briffault. R Analar,
Londra, 1927, s. 1,466-77.

KABLE DNYASI

54

belki de sonunda bir ocuk iin bir tabut olarak kullanldndan ya

pclarnn kafasnda dl yatann, dii dourganlnn, kutsal anann,
yaamn kaynann bir simgesi haline geldi ate tanrsnn top
raktan ve sudan yaratt ve iini insan sesiyle doldurduu Pandora.4
Bundan sonra mleki tezgh bulundu. zerinde kilin biimlendirildii taban, ayakla dndrlyordu bu tezghta. Byk bir m
lee elle ekil vermek birka gn alr. Tezghtaysa birka dakika iinde
yaplabilir. Tezghta yaplan mlek, toplu retimin ilk ekliydi. Bu
teknik ilerleme retim ilikilerindeki deiiklikleri harekete geirmi
oldu. mlekilik, kadnlarca yaplan bir ev zanaat olmaktan kt ve
ky iin ya da daha sonra ak pazar iin retim yapan erkek za
naatkarlarn eline geti.
Bu deiikliklerle birlikte mlek-ana miti kknden kesilmi oldu;
dolaysyla yeniden yorumland. mlek eklindeki kadn. Pandora,
elinde mlek tutan bir kadn, ataerkil toplumun ayartc, aldatc, k
tln kayna, bask altndaki kadn oldu, mleiyse belalarla dol
duruldu. Mit kkeni hi anmsamakszn btn toplulukta anlatladuran ders verici bir masal oldu; bu arada, mit ve by yklerinden
kurtulan mlekiler, iin iindeki nesnel sreleri daha derinden an
lamaya baladlar ve ustalklarn gelitirdiler.

3. Kabile Dzeni ve Doal Dzen

Marx, Kapital'e. yle yazyordu:
nsann geliiminin afanda, avclkla yaayan insanlar arasnda
ya da. diyelim, Kzlderili topluluklarnn yapt tarmda bulduumuz
haliyle iblm, bir yandan retim aralarnn ortak mlkiyetine, te
yandansa bireyin, kabilesi ya da topluluu ile gbek ban henz her
arnn kovanla ilikisini kesmesinden daha fazla koparamay ol
gusuna dayanr,5
4Hesiodos, Op. 60-82.
Mant, Kapital 1,325.

KABLE EVRENBLM

55

Daha nce de unlan yazmt:

Kan, dil, gelenek... vb. birliine dayal olan kabile komn, ya da
istenirse, ilkel sr, yaamn nesnel gerekliliklerinin elde edilmesi iin
obanlar, avclar, topra ileyenler... vb. olarak yelerinin yeniden
retim ve retim etkinlikleri iin ilk kouldur. Yeryz, alma ge
recini olduu kadar alma letlerini de salayan byk laboratuvar
ya da g kaynadr; topluluun oturduu yerdir, temelidir. Bu aa
mada insanlar yeryzne n a if bir gzle bakarlar: almalar yoluyla
retim ve yeniden retim srecinde toplumlarnn maldr o. Bireyin bu
mlkte ancak topluluun bir yesi olarak bir pay vardr; o, topran
yalnzca bu lde sahibi ve oturandr. alma sreci yoluyla bu
gerek m lk edini, emein rn olmayan fa ka t onun altta yatan
doal ve tanrsal temeli gibi grnen bu n koullara dayanarak ger
ekleir.6
Marx bu sonulara ekonomi politik zerine almas srasnda ula
mtr. O zamandan bu yana totemcilik zerine bulunan eyler bunlar
doruluyor.
Aa yabanllk aamasnda birey kendini kabilesiyle olan gbek
bandan koparamam olmakla kalmyordu, kabilesi de ayn ekilde
toprak-anaya balyd. Bir klan oluturan bireyler, nesnel bir insani
iliki olarak birbirleriyle yaknlklarnn bilincinde deillerdir, ken
dilerini belli bir hayvan ya da bitki tryle yakn hissettikleri daha
geni bir iliki iinde bulurlar dierleriyle. Gney Avustralya'da bir
Annta erkeine, kendisinin bir fotoraf gsterildiinde yle syle
dii kaydedilmi: "Tpk bana benziyor bu; yleyse bir kanguru"7
Kanguru, kendi klannn ttemiydi. Klan arkadalaryla yaknlk duy
gusu, hepsinin kanguru olduu inanc ile dile geliyordu.
Konuyu daha nceki tartmada, totem klannn belli bir hayvan ya
da bitki trnn, zerinde beslendii yetime toprana gelen kk bir
6Marx. K., Formen die der kapiralistischen Produktion verhergehen, Berlin, 1952
s. 6-7.
7Spencer, B.. ve Gillen. F. H. The Arunta (Aruntalar), Londra,.1927, s. 80.

56

KABLE DNYASI

gebe topluluk olarak ortaya ktn ileri srmtm (Cilt I, s. 2930). Bu sonucu yeniden gzden geirdikten sonra dnyorum da,
durum yeniden yle konabilin Klann ilk yedii eyler, belli bir y
rede elde edilebilir eitli hayvan ve bitkilerden ibaretti; byle iki klan
arasnda kalc bir yaknlk kurulduundaysa bu, yiyecek dei tokuuna dayandrld, her klan tekinde olmayan eyi salyordu. Ba
lang dneminde klann beslendii btn trleri kendileriyle bir tut
tuklar, yani doann geri kalan ksmndan ayr bir ey olarak kendinin
bilincinde olmad varsaylabilir; fakat iki klan arasnda ekonomik ve
toplumsal ilikilerin gelimesiyle birlikte her klan kendi ayr kiiliini
tekinin tersi olarak ileri srd; kendini, ortak yiyecek kaynana te
kinden farkl katksn oluturan trlerle bir tuttu.
Bu sonu konusunda, AvustralyalI kabilelerden olumlu kantlar var.
Belli bir klann totemiyle birlikte, birok durumda klan iindeki b
lmlere uygun den, ou kez birbirine bal birok alt totemler var.
Bylece, Arunta kabilesinde kanguru cockatoo papaannn baz tr
leriyle eti, nk her iki hayvan da sklkla birlikte bulunuyordu; kur
baa. deliklerinde yuva yapt stma aacyla e tutuluyordu. Ayn
ekilde, Unmatjera kabilesinin bir geleneine gre, bokbcei kurtuu
klann ilk atalar bokbcei kurtuklaryla yaard, nk o zamanlar
dnyada bokbcei kurtuklarndan ve thippa-thippa diye bilinen tr
den kk beyaz bir kutan baka hibir ey yoktu. Kk beyaz kuun
varlk nedeni, yerlilerin onu kurtuk ararken bir klavuz olarak kul
landklarn rendiimizde aklanm oldu.9 Bunlardan ve ve
rilebilecek baka rneklerden, totem snflamasnn ilk temelinin eko
nomik olduu aka anlalyor. eitli hayvan ve bitki trleri, yiyecek
aray srasnda birlikte rastlandklar iin birlikte gruplandrlyordu.
Klan ifti, yarmlara, fratrilere, klanlara ve alt-klanlara blnm
bir kabileye evrimleince, bu totem beraberlikleri de bilinen dnyann
tmn kucaklayan bir evrensel sistem oluturuncaya kadar ayn e
Spcncer ve Gillen, Native Tribes o f Central Australia (Orta Avustralya'nn Yerli
Kabileleri), Londra, 1899, s. 352-4.448.
9Ayn yerde, s. 324,449; bkz. Duricheim, E., ve Mauss, M, De quelques formes pri
mitives de classification (Baz tikel Snflandrma Biimi zerine), s. 31.

KABLE EVRENBLM

57

kilde geniledi (Cilt I, s. 31). Doal dzenin toplumsal dzene rneklik

ettiini sylemek yanl olurdu, nk bu, ikisi arasndaki ayrmn bir
dereceye kadar bilincinde olunduunu gsterir. Doa ve toplum birdi.
Doa'nn dnda toplum diye bir ey yoktu; doaysa, ancak retim a
lmas yoluyla toplumsal ilikiler yrngesi iine ekilmi olduu l
de tannyordu. nsanla totemin zdelii kabul edilince, kiiler ara
sndaki her iliki ayn zamanda eyler arasndaki bir iliki oluyordu.
Kabile dzeni ile doal dzen birbirinin paralaryd. Bylece to
temcilik yabanlln ideolojisidir, insan toplumunun evriminde en
aa evredir.
Totemciliin bulunuundan ok nce, yabanl ideolojinin ka
rakteristikleri Marx ile Engels tarafndan biliniyordu. Onlarn ilk ya
ptlarndan birinde, "bilincin, ta balangtan beri toplumsal bir rn
olduu ve insanlar var olduu srece yle kalmakta devam ettii"
aklandktan sonra yle yazyordu:
Doayla insan arasndaki zdelik, insanlarn doa karsndaki
snrl ilikilerinin, bu insanlarn birbiriyle olan ilikilerinin de snrl
olmasna; ve aralarndaki bu snrl ilikinin doa ile aralarndaki
ilikinin de snrl olmasna yolaacak biimde ortaya km olma
sndan aka grlr; nk doa henz tarihsel olarak pek de
iiklie uramamtr. te yandan, insann evresindeki bireylerle
iliki kurmasnn zorunlu olduuna dair bilinci, bir toplum iinde ya
adna dair bilincin balangcdr. Bu balang, bu evrede top
lumsal yaamn kendisi kadar hayvanidir. Yalnzca bir sr bilincidir
ve bu noktada insan, koyundan ancak insanda igdnn yerini bi
lincin almas ya da onun igdsnn bilinli bir igd olmasyla
ayrlmaktadr,10

4. Amerikan Yerlileri Evrendoumlar

Kuzey Victoria aborijinlerine gre, dnya kartal ve karga tarafn
dan yaratlmtr; bunlar uzun sreden beri birbirleriyle savayorlard.
I0Maoc-Engels. Alman deolojisi, s. 19-20.

58

KABLE DNYASI

ama sonunda bar yaptlar ve insanlar onlarn adlarn tayan iki ya

rma blndler.11 Lower Darling River'in kabile yelerinin deiik
baka bir ykleri var. lk atalar, Kartal ve Karga adl iki karlaryla
birlikte nehire geldiler. Kartaln olu kargann kzyla evlendi ve o
cuklar karga adn ald; kartaln kz kargann oluyla evlendi, onlarn
ocuklar da kartal adn aldlar. Daha sonra kartallar, kangurulara ve
oposumlara1*1 ayrldlar; kargalarsa emuslara1**1 ve rdeklere ayrl
dlar.12 Mitin teki deiik ekilleri Victoria'nn dier blgelerinden ve
New South Wales'den kaydedilmitir.13
Yeni Gine'nin baz blgelerinde klanlar, totemlerinin kara hayvan
lan ya da deniz hayvanlan oluuna gre yarmlara aynlm tr. Byk
Totemin Halk adl ilk yanm da totemleri timsah, cass-owary/***1ylan
ve kpek olan klanlar vard. Kk Totemin Halk adl kincisinde
klanlar dugong, ray, skate,<****) kpek bal ve deniz kaplumbaas
klanlaryd. Sonuncularla ilgili olarak bir yerli. "Hepsi de denizden
hepsi de arkada" dem iti.14 New Britain (Melanesia) klanlan, dn
yann ortak yaratclan olan To Kabibana ve To Kavuvuru adlanna
bal olarak iki yanm a blnmlerdi. To Kabibana bereketli topra
yaratm, yararl bulularda bulunmu ve btn iyi gelenekleri kur
mutu; To Kavuvuru, kra topraklan ve dalan yaratmt, kt ekilli
ya da kt yaplm her ey ona yorulurdu.15
Melanesiahlar zerine Codrington genel olarak unlar yazyor:
11 Smyth, R. B., Victoria Aborijinleri, s. 1,4234.
^Y avrularn kam stndeki torbada tayan ve aata yaayan bir Amerika
hayvan. r<rv.
'
Devekuuna benzer iri bir Avustralya kuu. cv.
12Curr, E. M.. The Australian Race (Avustralya Irki). Melbourne, 1886-7, s. 2,
165-6.
13 Mathcv, J Eaglehawk and Crow (Kartal ve Karga), Londra, 1889, s. 19.
^ *** Bir tr devekuu.ev.
(****) Dugong: Kzldeniz ve Hint Denizi'ndc yaayan ve bitkiyle beslenen bir
eit memeli: ray: Trpana ya da vatoz., vb. yass balk; skate: trpana, vatoz,
rina, folya bal.ev.
14 Frazer, J. G., Totemism and Exogamy (Totemcilik ve Dtan Evlenme),
Londra. 1910, s. 2. 5.
15 Ayn yerde. 2. 119-20.

KABLE EVRENBLM

59

nsanla ilikin yerli grne gre... hibir ey. halkn, dtan evlemeci olan ve kuaklarn ana tarafna sayld iki ya da daha fazla
snflara blnmesinden daha temel bir ey olamaz. Yerlinin da, klan
arkadalarna baknda daha ok belli eder kendini bu; blnmeye
ilikin bilgi belki de, her iki cinsten gen Melanesia'llarn kafasnda
ekillenen ilk toplumsal kavram oluturur; bu blnmenin, yerli top
lumun binasnn zerine kurulduu temel olduunu sylemek hi de
yanl olm az.16
Avustralya'da olduu gibi Amerika'da da kabile kamp kabile d
zeninin bir emasdr; kabilenin blmlerine gre yarm dairelere ve
eyreklere blnm bir daire eklindedir bu kamp (Cilt II, s. 79-81).
Bylece, kendine zg yere yerletirilmi her totemci klanyla kamp,
doal dnyay, kabilece kavrand biimde yeniden meydana getirir;
daha dorusu, kamp, dnyann kabilece kavrannda ideolojik olarak
yansyan toplumsal gereklii temsil eder. Bununla birlikte. Amerikan
Kzlderili sistemleri bir bakma Avustralya sistemlerine gre bir iler
lemeyi gsterir. Grm olduumuz gibi, Avustralyada totem trleri,
insan tarafndan bulunmu olduklar somut koullara bal olarak znel
biimde snflandrlmlardr. Bu, Avustralya dilleri diye bilinen eye
uygundur: bu diller, soyut dnceleri gsteren szckler ynnde son
derece yetersizdir. Tasmanya'llarda farkl aa trleri iin ayr ayn
adlar vard, ama aa iin bir szck yoktu; Victoria yerlilerinin bitki,
iek, balk, hayvan iin szckleri yoktu.17 te yandan, Amerika'da
birok kabile arasnda totemlerin, nesnel doal aynnnlarnn bi
lindiini gsterir biimde snflandn gryoruz. rnein, Moheganlar arasnda fratri vard: Kurt, Kaplumbaa ve Hindi; klanlarsa
yle gruplandrlmlard: (1) Kurt, Ay, Kpek, Opossum; (2) Kk
Kaplumbaa, am ur Kaplumbaas, Byk Kaplumbaa, Sar Ylanbal; (3) Hindi, Turna, Pili.18 Sioux'lar arasnda Thatada klan,
drt alt-klana blnmt, totemleri unlard: (1) kara ay, boz ay. ra16Codringlon. R. H..Metanezyallar, s. 21.
17Smyth, R. B.. Victoria Aborijinteri, s. 2. 27,70,413.
l8Morgan, L. H.. Eski Toplum. 2. basm, Chicago 1910, s. 178.

60

KABtLE DNYASI

koon. byk kirpi; (2) ahinler, kara kular, koyu gri kular, baykular;
(3) kartal tr; (4) drt tosbaa tr.19
Bu snflandrma, AvustralyalIlardan ok stn bir soyutlama d
zeyini ortaya koyuyor teki kabilelerde bu dzey daha da stnd.
Wisconsin'li W innebago kabilesi iki d evlenmeci klana ayrlmt:
Yukardakiler ve Aadakiler.20 Yukandakilerin klan totemleri ku
lard; Aadakilerin klan totemleriyse kara ve deniz hayvanlaryd.
Yukardakiler'in bata gelen klan, bar klan olar Frtna Kuu'ydu.
Onun evinde kabile bakan oturur ve anlamazlklar orada zlrd.
Aadakiler'in bata gelen klan Ay idi, sava klanyd bu. Onun oda
snda sulular cezalandrlr, esirlerin lm cezas yerine getirilirdi.
Klann iki ksml blm sava yolundayken kampn dzenlenmesinde
ve klann kylerinin yerleme plannda da yansrd. Gelenee gre,
Yukardakiler'in stn durumuna, bir top oyununda kabilenin hayvan
atalar karar vermiti, bu oyunda kular teki hayvanlan yenmiti; ka
bile bu trensel top oyununu oynarken, iki fratri daima birbirine kar
kanlrd. Bunda, teki Sioux ve Merkezi Algonquin kabileleri ara
snda olduu gibi, hayvan dnyas be snfa ayrlr: gn en yksek
tabakasnda oturanlar (empyrean), gkte oturanlar (celestial), dnyada
oturanlar (terrestrial), suda yaayanlar (aquatic) ve sualtnda yaayanlar
(subaquatic). Kabile rgtlenmesiyle ayn ilkeye dayanan bu snf
landrmann, kabilenin enliklerinden sorumlu hekimlerin etkisi altnda
yapld sanlyor.21
Missouri Ponka'Iar iki yarm, drt fratri ve sekiz klandan oluan bir
kabileydi.22 Kamp, girii genellikle bat tarafnda olan bir emberdi.
Giriin solundaki birinci eyrekte ate fratrisi, onun arkasnda ikinci
eyrekte rzgr fratrisi vard; giriin sandaki nc eyrekte ise
toprak fratrisi vard. Klanlar, kara ay, yaban kedisi, geyik, buffalo,
ylan ve dier hayvanlarla birlemiti birbiriyle; biraz nce Moheganlar
ve Winnebagolar arasnda grdmz gibi, grnrde belli bir ilkeye
*9Frazer, J. G., Totemcilik ve Dtan Evlenme, s. 3.95-6.
20Fra/er, J. G Totemica, Londra, 1910, s. 501-7.
21Radin, P.. The Winnebago Tribe (Winnebago Kabilesi). ARB 37, s. 185.
^D orsey, J. O.. Siottan Sociology (Siu Toplumbilimi), ARB, 15, s. 228.

KABLE EVRENBLM

61

dayanarak gruplandnlmamlard. Bu rnekte totemcilik ideolojisini

dnyaya, hl mitsel de olsa, daha soyut ve nesnel bir baka dnme
srecinde gryoruz.
New Mexico Zunileri, kendi adlarn tayan bir nehir zerinde tek
bir ky igal ediyorlard. Geen yzyln sonunda, Cushing'e gre23
yedi ky semti, ya da fratri eklinde rgtlenmilerdi; bir tek klandan
oluan yedinci dnda her biri klan kapsyordu, bylece:
1.
2.
3.
4.
3.
6.
7.

Kuzey
Gney
Dou
Bat
Baucu
Ayakucu
M erkez

Turna, Keklik, Sar-Aa.

Ttn, M sr, Porsuk.
Geyik, Antilop, Hindi.
Ay, Koyote, Bahar-yeili.
G ne, G k, Kartal. (Zenith)
Su. ngrakl Ylan, Kurbaa. (Nadir)
Papaan.

Kuzey, rzgr, ku ve savala; gney, ate, yaz ve iftilik; dou, don,

sonbahar ve by; bat, su. bahar ve barla birlemiti; kuzey san,
gney krmz, dou beyaz, bat maviydi. Daha nceleri yedi deil alt,
ondan da nceleri yalnzca drt fratri olduuna ilikin kantlar var.
Bunu Zunilerin yaradl miti de doruluyor. Balangta bir byc
vard, yeni yaratlm insan rkn iki ift yumurtayla gsterirdi. Bir
ift, gk gibi maviydi; teki, toprak gibi krmz. Baz insanlar mavi
yumurtalar seerdi, tekiler krm zlan. Mavi yumurtalardan karga
km, souk kuzeye uup gitmiti; krmz yumurtalardan. lk g
neye ait olan papaan kmt. Buna gre, insanlar iki yarma aynld;
bu iki yanm . birlikte uzamn ve zamann tmn oluturuyorlard: biri
kuzeyi ve k, teki gneyi ve yaz.
Son iki rnekte gzlemlenecek ilerleme unda yatmaktadr: to
temcilik. klan dzeyinde yaamaya devam ettii halde, daha yksek
birimler, sistemli olarak madde, nitelik, uzam ve zaman gibi soyut d
nceler temelinde rgtlenmekteler.
^C ushing, F. H., Outline o/Zuni Creation Myths (Zuni Yarat Sylenceleri), ARB.
13,367-70.

62

KABLE DNYASI

deolojik styap, iinden km olduu toplumsal rgtlenmeye

tepki gsterecek bir noktaya kadar gelimitir. Biz bunun nasl ortaya
ktn soruyoruz.
Bu iki klan, bahe tarm yapyordu. Zunilerse yerleik bir yaam
tarzm kabul etmiti. Dier bir deyile, yabanlln tesine, barbarln
alt evresine kadar ilerlemilerdi. retim glerini gelitirmeleri bir
artk-deer brakyordu onlara; buysa, el ve kafa almas arasnda ge
limemi, ilk haliyle duran bir blnme de dahil iblmn olas k
lyordu. lkel ortaklamaclm ekonomik temelinin alt boalmaya
balyordu. Dahas, her iki kabile, kaltsal ya da ksmen kaltsal bakan
ve rahiplerin ynettii byc birliklerinin egemenlii altndayd.
Kabul, erginleme yoluyla yaplyordu; fakat yabanl toplumda er
ginleme herkese ak olduu halde bu birliklerde, zorunlu creti de
yebilenler ancak girebiliyordu buna, bylece bir ynetici snf ekirdei
olumutu. Birlikler avlanma, iftilik ve halk sal ile ilgili kamusal
ve zel grkemli trenler ynetiyor ve klann tarihine ilikin mitleri
saklyordu. Bakanlar ve rahipler, tmyle olmasa bile ksmen ya
nlsamam olan bu by tekniklerinin uzmanlan olarak retim a
lmasndan uzak tutulunca, kabile rgtlenmesinden ortaya km
olan mistik gizler eklinde uzam ve zaman hakknda soyut kavramlar
gelitiriyorlard.
Bu gelimeler, daha kuzeydeki kabilelerin gerekten kltrel iliki
yoluyla baz zellikler aldklan Azteklerce daha da ileri gtrlm
t.24 Aztek kabileleri. Mayalarn eski tarm kltrn amlard; on
lardan biri. Tenochcas, .S. onbeinci yzylda merkezi Mexico'da.
bakenti Tenochtitlan olan bir askeri krallk kurmutur. Kent, her biri
yirmi klan ieren drt ffatriye karlk olan drt blgeye blnmt.
Her klan kendi bakamn seiyor, klan bakanlanysa kabile danma
kurulunu oluturuyordu; devlet grevlilerini bu kurul atyordu. Bunlar,

4Spinden, H. J., Ancient Civilisations o f Mexico and Central America (Meksika ve

Orta Amerika Eski Uygarlklar), New York, 1928.. s. 34,213,234; VaiUant, G. C., The
Aztecs o f Mexico (Meksika Aztekleri). Londra. 1950, s. 97, 115, 121; Bancroft, H. L,
Native Races o f the Pacific States o f North America (Kuzey Amerika Pasifik Devletleri
Yerli Irklan), Londra, 1875-6, s. 2,173.

KABtLE EVRENBtLtMt

63

her ikisi de belli ailelerden gelen sava bakan ve yksek rahiple, fratrilerin orduya verdikleri asker kontenjanlarnn komutan olan drt su
bayd; halktan ayr bir kamu gc olarak son derece rgtl bir or
duydu bu.
Azteklerin resim yazlar ve gne takvimleri vard. Yl, her biri
yirmi gnlk on sekiz aya blnmt; bylece oluan 360 gne her yl
be gn, her artk ylda bir de bir gn ekleniyordu. Ay. drt pentad'a
yani be gnlk drt haftaya blnyordu. Drt pentadm ilk gnlerine
tavan, ev. akmakta ve kam adlar veriliyordu. Yllar, "kmeler",
"balar" ve dnemler eklinde gruplandrlyordu. On yl bir kme,
drt kme bir ba, iki ba ise bir dnem yapyordu. Her kmedeki ar
dk yllar, yukarda sylediimiz iaretlerle tavan, ev, akmakta
ve kam tanmlanyordu; bu yolla, belli bir say belli bir iaretle
diyelim 13 yl akmakta ancak elli iki ylda bir karlayordu.
Drt iaretin baka uygulamalar da vard. Tavan, kuzey, kara. k.
havayla ilikiliydi; akmakta, gney, mavi, yaz, atele; ev, dou,
beyaz, sonbahar, toprakla; kam, bat, krmz, ilkbahar ve suyla. Dn
ana yne ek olarak tane daha vard: merkez, baucu ve ayakucu. 4,
5, 6, 7 saylar sihirliydi. Takvim evriminin drt iaretle dzenlenii
gibi, her biri yeni bir dnyann yaratlmasyla balayan ve onun yok
olmasyla biten drt devirden oluan kozmik bir evrim vard.
Gsterdiimiz gibi, drt yatay nokta (yn) kavram kabilesel ise,
ek noktann temsil ettii dzey uzama kavramnn hiyerarik olaca
ayn derecede aktr; nk Aztekler evreni dzeye ayrrlard
en stte tanrlar dnyas, ortada canllar dnyas, en altta da ller
dnyas. Vaillant'n iaret ettii gibi, "gk kadarnn dey dzenlenii,
doal grnglerin gerekletirilmesinden ok sra ve dzenle il
giliydi."25 Gelecek blmde grlecei gibi, yatay ve dey uzama
izgilerinin birbirini kestii beinci nokta, merkez, zel bir nem ta
maktadr. Bakanl ya da krall temsil etmekte ve grnte tan
rlar ve insanlar arasnda dolaym yapmaya, gerekteyse toplumun s
nflara blnnden ve devletin olumasndan sonra kabilenin eitlik
yanlsamasn srdrmeye yaramaktadr.
^V aillant, G. C., Meksika Azekleri, s. 172.

KABLE DNYASI

64

Son olarak, bu Aztek evreni ztlann sonsuz savamyla varln

srdrmekteydi:
Ikla karanlk, scakla souk, kuzeyle gney, doan gnele batan
gne arasnda simgesel olarak sonsuz bir sava veriliyordu. Yldzlar
bile dou ve batnn ordular biiminde gruplandrlyordu. ou kez,
lmne yaplan sava dvleri trende bu fikri dile getiriyordu;
byk sava birlikleri, Huitzilopochtli'nin Kartal Silahrleri ve Tezcatlipoca'nm Kedi Silahrleri, ayn ekilde, gndzle gece arasndaki
elikiyi yanstyordu. Bu gizli sava Aztek dininin trenlerinin ve fe l
sefesinin iine yaylmt.76
Btn bunlardan anlyoruz ki, spanyol Fetihleri zamannda Aztekler arasnda eski kabile dnceleri, eski kabile toplumunun de
imesiyle birlikte ekil deiikliine uramaktayd:
blm, ancak maddi emekle kafa emei arasnda bir blnme
ortaya kt andan itibaren gerekten iblm olur. Bu andan ba
layarak bilin, kendisinin var olan pratiin bilincinden baka bir ey
olduunu, gerek bir eyi algtlamakszn her eyi gerekten al
gladn sanabilir; bu andan balayarak bilin, dnyadan kurtulmak
ve "katksz" kuram, tanrbilim, felsefe, ahlk... vb. oluturulmasna
doru ilerleme durumundadr 71
imdi Amerika yerlilerini brakp, bu kurtuluu sonularna kadar g
trme frsatn elde etmi baka halklara dnelim.
76Ayn yerde, s. 175.
37

Marx-Engcls, Alman ideolojisi, s. 20.

kinci Blm
DOU DESPOTZM
Gk ve yer oluur olumaz, yukar ile aa ara
snda bir ayrm oldu; ve ilk kral, devleti kur
duunda toplum ikiye blnd. ki soylu bir
birine hizmet edemedii gibi sradan iki insan da
birbirini altram az. G klerin m atem atiidir
bu.
HSUN CH'ING

N
1. Yunanistan ve in
I ^ U N A N tarihini karlatrrsak dikkat ekici baz koutluklar g
rrz. Her iki dilin de yazl belgeleri .. ikinci binyldan balar. Her
iki dil de bugne kadar nispeten kk deiikliklerle yaayagelm itir. Modern Greke Klasik Grekeden farkldr, ama Yunan
halk Platon'un diline hl kendi dili gzyle bakar. M odem ince
Klasik inceden farkldr, ama in halk Konfys'n diline hl
kendi dili gzyle bakar. Yani Yunanca. Avrupa dillerinin, ince ise
Asya dillerinin en eskisi olarak tanmlanabilir. Bu dilsel devamllk
her iki durumda da bir kltr devamlln yanstr. En eskisi olarak
tanm lanabilir. Bu dilsel devamllk her iki durum da da bir kltr de
vam lln yanstr. En eski zamanlardan bugne kadar Yunanistan
tarihi, kiiliini ve gemiine dair ansn hibir zaman yitirmemi bir
tek halkn tarihidir; in halk iin de ayn ey sylenebilir. Dahas,
her iki halk da, ok erken bir dnem de felsefede ve iirde stn bir
yere sahipti; biri Uzakbat'da, teki Uzakdou'da komu halklar ze
rinde kalc bir etkide bulunmutur.
nemli farkllklar da vardr. Bugn ince 600 milyon kadar insan
tarafndan konuuluyor. Yunanca ise yalnzca sekiz milyon. Bunun
belki de gelecek iin uzun vadeli sonular olacaktr, ama gemi ta
rihleri asndan asl fark, iki kltrn iinde olutuu koullarda bu
lunmaktadr. Madenlerin kullanm, takvim ve yaz dahil Yunan uy
garlnn teknik temeli Yunanllarn kendilerince yaratlm am fakat

68

DOU DESPOTZM

Yakndou'nun daha eski uygarlklarndan alnmtr; Uzakdouda

inlilerden daha eski uygarlk yoktu ve bildiimiz kadaryla inliler
bu uygarln temel zelliklerini herhangi bir d kaynaa borlu de
illerdi. Yunan kltrnn bu yanma daha sonraki blmde deini
lecektir.
Yalnzca iki yllk bir alm ann rn olan bu blm zorunlu
olarak ksa olacaktr. kili bir am ac var bu blmn. nce, klasik in
felsefecilerinin yaptlarnn temelinde yatan evrenbilim sel fikirlerin
ksa bir yks verilecek. Bunlarn daha nce tartm olduumuz
dncelerden ayrlam ayaca grlecektir. kinci olarak, filozofla
rn kendi yaptlaryla erken Yunan Filozoflarnn yaptlar arasndaki
benzerlie dikkat ekilecektir. Bu benzerlikler zerine ou kez yo
rumlar yapld, fakat hibir zaman aklanm ad.
1949 ylm a kadar in'in yazl tarihi iki ana dneme ayrlr; bun
lar .. 221'de Chin Hanedan egemenlii altnda mparatorluun
birletirilmesiyle son bulan Dman Devletler geici dnemiyle bir
birinden ayrlm tr. Bizi burada ilgilendiren, erken dnem dir.1
Tun ann in'de balangc henz tarihlendirilem em itir.
ama . . ikinci binyln ortalarndan daha geriye gitmeyen bir tarihte
kurulmu olan Shang hanedan ncesinden balatlabilir. Baka yer
lerde olduu gibi inde de tuncun kullanl, zenginliin bir elde top
lanmasn hzlandrararak, askeri gce dayal bir bakanln ortaya
kmasn kolaylatrmtr. .. ikinci binyln sonuna yakn Shang
Hanedannn yerini alan Chou Hanedannn ortaya k byle o l
mutu. Fethedilm i topraklar, ynetici hanedana yakn ya da onunla
balak ok sayda yerel bakan arasnda datlmt. Ekonomik
birim, yerel el sanatlarna ve topran ortak mlkiyetine dayal ky
komn ya da klan yerleimiydi. Kyller, mal. alma hizmeti ve
zorunlu askerlik olarak haraca balyd, fakat daha sonraki dnem e
bakarak ykmllkleri ar deildi; bu snrlar iinde ky yallarnn
ynetimi altndaki yerel zerklikten yararlanyorlard. Ayrca, dev
letin sahip olduu ve btnyle toprakta altrlan nemli bir kyl
*Wu Ta-kun, An Interpretation o f Chinese Economic History (in Ekonomi T a
rihi zerine Bir Yoram), P P I. 1.

tN

69

nfusu vard. Chou Hanedannn k .. yedinci yzyldan balar

ve dem irin bulunmasyla tamamlanr. Demir sabann bulunuuyla
topran ilenmesi geliti, ekilen alanlar geniledi, nfus artt; bir bl
geden dierine hareket zgrl artt, bu da ticaretin gelimesine
yolat. Bylece. karlar mal retiminin daha da gelitirilmesine ve
topran alm satm zerindeki yasaklarn kaldrlmasna bal bir
tccarlar snf ortaya kt. . . 524'te bakr para kt ortaya. Bunu
izleyen deiim i, "in tarihinin en nem li, gerekten de ondokuzuncu
yzyldan nceki tek byk dnm noktas" olarak tanm lan
m aktadr.2 lke yz yldr, her biri tccar snfnn desteiyle kendi
tiranln (pa) kurm aya alan rahip bakanlar arasndaki kran k
rana bir savala paralanmt .. 350 dolaylarnda, Ch'in kralnn
babakan Shang Yang kendi adyla tannan reformlar balatt. K
leler ve toprak zerindeki mlkiyet haklar yasayla tannd, ky ko
mnne dayal eski toprak dzeni ortadan kaldrld. Bu nlem ler o
derece etkili oldu ki. . . 221'de Ch'in kral kendisini ilk imparator,
birleik in'in ilk yneticisi olarak kabul ettirmeyi baard. ktidara
gelm esinde kendisine yardm etmi olan tccarlar toprak sahipleri
arasna sokarak dllendirdi; tccarlar, toprak sahipleriyle birlikte,
bir yandan dorudan imparatora kar sorum lu resmi brokrasiden,
te yandan memurlarn iinden seildii toprak sahibi ailelerden
oluan yeni bir ynetici snf meydana getirdiler; imparator, ayn za
manda. demir dahil btn m adenler zerinde bir devlet tekeli ku
rarak bamsz bir tccar snfnn ortaya kn kesinlikle nlemi
oldu.
Bu Dman Devletler dnemi in felsefesinin klasik dnemiyle
ayn zam ana rastlar.

2. B yk Toplum
Sylenceye gre Chou'lardan nce gelm i olan Shang Haneda
nnn tarihsel gereklii son arkeolojik bulularla dorulanm aktadr.
Bu hanedann ynetim inde kadnlar kam usal yaamda daha sonraki
2 Ayn yerde, s. 4.

70

DOU DESPOTZMt

zamanlardan daha etkin bir rol oynuyorlard; ky komnleriyse d

tan evlenmeci idi. Bahar enliklerinde, komu kylerin erkek ve kz
ocuklar buluur, hibir engelle karlamakszn birleir ve eer kz
lar ocua kalm olursa gelecek sonbahar enliinde evlenirlerdi.3
Gece ile gndzn eit olduu bu enlikler yln iki byk dnm nok
tasn belirlerdi. Yaz boyunca kyller devaml olarak tarlalarda a
lrlar, k sresince kye kapanrlard. Her kyn yerel bir yeryz
tanrsna ait kendi kam tapm (phallic cult) vard. Kralln evre
sindeki dinsel trenler de topran verimliliiyle ilikiliydi. Chou'lann
ynetiminde kraln Tanrnn Olu olduuna degin klasik in dn
cesi gelitirilmi ve ok kk deiikliklerle iki bin yldan fazla ya
ayacak bir biimde sistemletirilmitir. Bu dnceye gre kral hem
halknn iyi bir ekilde ynetilmesinden hem de fiziksel evrenin d
zene sokulmasndan sorumluydu. Toplum ve doa tek bir eydi ve
kralda toplanmt. Bu krallk fikri hi de in'e zg bir ey deildi.
Eski Msr'da ve M ezopotamya'da da ayn eyi buluyoruz. Fakat onun
in'deki ekli zellikle reticidir, nk onu 191 l'd e monarinin o r
tadan kalkt zam ana kadar ayrntlaryla izleyebiliyoruz; kabilesel
kkeni ise son derece aktr. Konfys ve Tzu Ssu'nun yaptlar,
hakl olarak "kabile dininden felsefi aratrma"ya geii belirliyor
olarak tanm lanm aktadr.4 Bu nedenle, kralla degin in dnce
sini. onun nasl dikkate deer derecede uygun ve kapsaml bir doa ve
insan kuram iin bir ereve saladn gstererek ksaca gzden ge
irmek abaya deer.
in'in ince ad Chung Kuo, Orta Krallk, yani dnyann ortas
anlam na gelir. Bu kralln ortasnda. Gnein Altar'n ve Kader
Salonu'nu ieren imparatorluk bakenti bulunuyordu. Gnein Altar', yeryz ve uzay bir kare biiminde hayal edildii iin, uzay
temsil eden kare biiminde bir ykseltiydi. Tepesi san toprakla r
tlyd; sar, merkezin rengiydi. Drt yan drt ana yne bakyordu;
G rand. M. La civilisation clinoise. Paris 1929. Chinese Civilisation (in Uy
garl), Londra, 1930, s. 64; Fitzgerald. C. P. China (in), 2. basm. Londra, 1950.
s. 45.
4Hughes, E. R. Chinese Philosophy in Classical Times (Klasik alarda in Fel
sefesi). Londra. 1942.

71

krm z (gney), yeil (dou), beyaz (bat) ve siyaha (kuzey) bo

yanmt. Bir prense, mparator tarafndan bir blgenin hkm
ranl verildiinde, bu ykseltiden, blgenin iinde bulunduu yere
uygun olarak krmz, yeil, beyaz ya da siyah bir toprak kesei alrd.
Kralln, yanlan drt ana yne bakan. in kutulan gibi dzenlenmi
drt dikdrtgen kuakla evrili merkezi bir kareden olutuu hayal
edilirdi. M erkezi blge mparatorluun oturduu bakentti: ondan
sonraki blge, dereceye ayrlm prenslere aitti; beinci, snr
blgesiydi, bundan teye drt barbar kabilenin topraklar ve drt
deniz uzanrd.5
Her be yln drd sresince her blgenin prensi birbiri ardndan
imparatoru ziyarete, ona sayglarn, ballklarn bildirmeye gelirdi.
Beinci ylsa, o, krallnda bir devlet gezisi yapard. Yln balangc
olan baharda, dou blgesini ziyaret eder ve yeil giysiler giyinmi
olarak bir toplant yapard orada; yazn gney blgesine geer, kr
m zlar giyinm i olarak bir toplant yapard; sonbaharda dou bl
gesine, beyazlar iinde bir toplant; kn kuzey blgesine, siyahlar
iinde bir toplant, sonra bakente dnerdi. Bu yolla, uzamda ve za
manda m paratorluun btnln srdrm olurdu.
Kader Salonu'nun kare bir taban ve yuvarlak bir ats vard.
Yeryzn ve gkyzn, ya da uzama ve zam ana uzanm bir bi
imde evreni temsil ederdi, nk gkyz ve zaman bir ember bi
iminde hayal edilirdi. mparator, gezide olmad drt yl sresince
salona dzenli ziyaretlerde bulun ve srayla yllk trenler yaptrrd:
bunlar, baharda douya, yazn gneye, sonbaharda batya ve kn
kuzeye dnk yaplr ve bylece yln aylar ve mevsimleri alrd.
nc yaz aynda, oturduu yeri salonun ortasna alr ve sarlar gi
yinirdi. Bylece yla bir merkez vermi olurdu.6
Hkmetin ynetiminin evrenin hareketiyle uyum iinde olmas
gerekiyordu. Bu konuda Chung-Shu (.. ikinci yzyl) unlar ya
zyor:
5Granet, M. La pens chinoist (in Dncesi), Paris. 1934, s. 90-4.
6Ayn yerde, s. 102-3.

DOU DESPOTZM

72

Gklerin dnnde lk ilkbahar tomurcua gtrr, scak yaz

besler, serin sonbahar kurutur, souk ksa ambara tar. Ilklk, s
caklk, serinlik ve soukluk birbirinden farkldr ama ayn ii yaparlar,
Gklerin yl tamamlama yollardr. Gklerin harekeli ise, h
kmetin ynetilm esinde Bilge tarafndan izlenir: iyiliiyle ilkbaharn
lkln, dller vermekle yazn scan, cezalandrmakla son
baharn serinliini, idamlarla kn souunu yeniden retir. Onun
iyilikleri, dlleri, cezalar ve idamlar birbirinden farkldr, ama ayn
ii yaparlar, Kraln gcn genletirme yollardr,7
Han Hanedannn filozoflar bu geleneksel fikirleri gelitirerek, i
leyerek, ztlarn etkilem esiyle hareket halinde tutulan dnyann be
kez blndn tandlar. Be eyi (odun, ate, toprak, maden, su),
be snf hayvan (pullu, tyl, derili, krkl, kabuklu), be duyu or
gann (gzler, dil, az, burun, kulaklar), be i organ (dalak, akcier,
kalp, karacier, bbrek), be tutkuyu (fke, sevin, isten, zn,
korku), be mzik notasn (C. D, E. G. A) ve be e saysn (8. 7, 5,
9, 6) birbirinden ayrmay rendiler. ki zttan biri, erkek, parlak,
lk, kuru, sert ve etkin olan her eyi temsil eden yang; tekisiyse, dii,
karanlk, souk, nemli, yumuak ve edilgen olan her eyi temsil eden
yin idi. Gkyz ve yeryz yang ve yi ilikisiyle ayakta duruyordu,
l'den 9'a kadar olan tek saylar Gklere, 2'den 10a kadar olan ift
saylar Yeryz'ne verildi.8
Ztlarn karlkl etkilemeleri yle tanmlanyor:
Gkyiizdeki srekli seyir yledir ki, ztlar bir arada ortaya
kamaz. Bu nedenle teklik diye adlandrlr; tektir o, ift deil; G k
yznn hareketi de yle. Ztlar yin ve yang 'tr. Biri genilediinde
teki daralr; biri solda ise, teki sadadr. Baharda her ikisi de g
neye, sonbaharda kuzeye tanr; yazn nde, kn arkada buluurlar.
7

Fung Yu-lan, History o f Chinese Philosophy (in Felsefesi Tarihi). Princeton,

1937-53. s. 2,48.
8Cranet, M. in Dncesi, s. 376; Fung Yu-lan. 2. 15. ince "e1karl hsing
szc "hareketlendirici g" y ada "nesne" anlamna gelir. Fung Yu-lan,s. 2. 21.

73

Birbirinin yannda hareket ederler, ama ayn yolda deil; buluurlar,

her biri srayla kontrol ele alr. te byledir onlarn ritmi.9
Eer mparator Gklerin hareketiyle uyum iinde ynetemezse, kt
belirtiler grlr ve toplum dzensizlik iine derdi. Ayn zamanda
toplumu iyi ynetmesi, doal dzenin srdrlmesi iin zorunlu bir
kouldu. .. 179'da lm olan devlet adam Chien P'ing. "bakann
grevi yi ve yang' dzenlemekte, drt mevsimin kendi zel se
yirlerini izlediini gzetmekte ve btn eylerdeki uygunlua uy
makta Gklerin Olu'na yardm etmektir" dedii sylenir.10
Yl, burlar kuann (zodiac) on iki iaretine karlk olarak, her
mevsime dmek zere on iki aya blnmt. Gnein, bir ayn
sonunda balangta bulunduu iarette olduu anlaldndaysa,
nc ve beinci yllara bir ay eklenirdi. Yllar altm yllk evrimler
halinde gruplandrlrd. Bu altmlk evrim lerin her biri. On Gksel
Sap ve On iki Yersel Dal, olarak bilinen iki alt-evrimden oluuyordu.
On Gksel Sap. be eye karlk olan be iftten ibaretti, her iftin
yeleri yang ve yin idi. On iki Yersel Dal'n her birine, fare, kz,
kaplan, yaban tavan, ejderha, ylan, at. koyun, maymun, horoz,
kpek ve domuz adlan verilmiti. ki alt-evrim, buna uygun olarak
ilerliyor ve yl, her birinin uygun yesine gre tanmlanyordu. Bir
alt-evrim in ve dier beinin alt kez dnmesinden sonra altml
evrim tam am lanm oluyordu. Shang Hanedan ynetimi srasnda
yaplm olan bu takvim 191 l'e kadar resmen kullanld.11
Tarihin de evrim ler eklinde ilerlediine inanlyordu. Sylen
ceye gre, Chou Hanedanndan nce (bazan da be) bilge gelmiti.
Huang Ti, Sar mparator adl birincisinin saltanatnda. Gk. yeryz
kurtlarn ortaya karmt, dolaysyla ilk bilge yeryznn s
tnln iln etti ve sary kendi rengi olarak ald. Huang Ti'nin ar
dndan Y geldi. Onun zam annda otlar ve aalar grnd; aacn
Fung Yu-lan 2 .2 3 4 .
10Ayn yerde, 2. 10.
11Hastings, J.. Encyclopaedia o f Religion and Ethics (Din ve Ahlk Ansiklopedisi).
Edinburg. 1908-18. s. 82.

74

DOU DESPOTZM

stnln gsteriyordu bu, o da kendi rengi olarak yeili kabul etti.

Yy, Shang Hanedannn kurucusu T'ang izledi. Onun egem en
liinde, Gkyz, su iinde kllan ortaya kard; bu da maddenin
stnln gsteriyordu, beyaz kendi rengi olarak ald. Chou Ha
nedannn kurucusu W en'in tahta kyla ate grnd, gagasnda
krmz bir kitap tutan krmz bir ku Yeryz Sunann stne t
nedi, atein stnln gsteriyordu bu. Buna gre, Chou krallan
krmzy renkleri olarak kabul ettiler.12 Kuramsal olarak bundan
sonraki hanedan olan Ch'in'lerin su ve karayla e tutulm alar ge
rekmekteydi; fakat hikyeyi bu biimiyle bize kadar getiren yazar,
kararn henz aklam am olan Ch'in H anedannn ilk m paratoru
dneminde yaamt; bunun iin de, kara renk ansszlk olduu iin,
apak sonucun majestelerince kabul edilmeyebiieceinden korkuyor
ve yle ekliyordu;
Atein yerini su almal ve Gkyz nce suyun stnln gs
terecektir. Onaylanan renk kara olacak o zaman; fa ka t su, henz ta
nnmadan ortaya kacak olursa, o zaman evrim tamamlanacak ve
topraa yeniden bir dn olacaktr,13
Sadk filozof, doann bir yasas olarak bakt eyin gerekte top
lumsal kurumun bir yansmas olduu, bu yasann onu korumaya ya
rad gereiyle kar karya kalyordu:
W as ih r den G e ist d e r Z eiten heiser,
D ass isi im G ru n d d e r H erren e ig n e r G e ist.14
(Z am anlarn ru h u d iy e adla n d rd n z,
A sln d a k en d i ru h la rd r insanlarn.)

Bu fikirler bize ulatklar biimde, byk blmyle ilk Han Ha

nedanndan (.. 206-.S. 24) gelmektedir; fakat felsefe kuramlar
12Hughcs, E. R.. Klasik alarda in Felsefesi, s. 220.
13Ayn yerde, s. 220-1; Fung Yu-lan, 2.58-62.
14Gocthe. Faust 1 544.

75

olarak, .. drdnc yzyla kadar izlenebilirler; fikirlerin ken

dileriyse in toplumunun kkenlerinde sakldr. G ranetnin gsterdii
gibi, merkez ilkesi ilkel deildir, iktidarn bakanlkta ya da krallkta
merkezilemesinin bir yansmasdr,15 bu kaldrldndaysa, iki yar
mn bir klanna e den drde blnm em ber kald elimizde:
Eer yin ve yag bir ift oluturuyor ve dnya dzeninin ritmi
zerinde birlikte oturuyor grnyorsa, bu fikirler, dng (rotasyon)
ilkesinin, birbirini tamamlayan iki gruba blnm olan bir toplumu
dzenlemeye yettii daha erken bir adan geldii iindir... Gerekte,
her biri iki ikinci tarafndan desteklenen iki bakan arasndaki yapay
bir savatan ibaret bir enliin yeni bir dnemi balattn biliyoruz.
ki taraf, toplumun kontroln dnm l olarak paylaan iki yarm
temsil ediyordu.16

3. Doal Felsefe
Okuyucu. inlilerin bu fikirlerinin erken Yunan filozoflarnn fi
kirleriyle byk benzerlikler tadn grm olmal. Bu koutlua
Fung Yu-lan tarafndan da iaret edilmitir: Yu-lan. Yin-Yang'n sa
ysal retilerini Pythagoras'n say kuramyla karlatryor ve "a
lacak derecede" birbirine yakn olduuna dikkati ekiyordu;17 do
rusu, aradaki benzerlik bu karlatrm ann dndrdnden daha
telere uzanm aktadr.
.S. 79 ylnda, Chang Ann bakentinde Kaplan Salonunda Konfys'n rencileri arasnda, klasiklerin yorumuyla ilgili eitli so
runlar tartm ak zere bir konferans topland ve Po Hu T'ung bal
altnda bir tutanak kald bu toplantdan. Bu tutanakta unlar oku
yoruz:
15Granel, M. in Dncesi, s. 103-4.
15Ayn yerde, s. 26,105-6.
17Fung Yu-lan, s. 2. 93-6; Needham, J. Science and Civilisation in China (in'de
Bilim ve Uygarlk), c. 1, Cambridge, 1954, s. 154-7.

DOU DESPOTZM

76

Be e neden birbiri ardndan ynelime geliyor? Srasyla her biri

dierini douruyor da ondan. Dolaysyla, her birinin kendi sonu ve
kendi balang t var. Aa atei douruyor, ate topra, toprak m a
deni, maden suyu ve su da aac. Ayn zamanda, birbirine zarar ve
rebilmeleri, evrenin yaps yziindendir; yine bu yzdendir ki, bol olan
az olana stn geliyor, bu yzden ate madeni yeniyor; sert olan yu
muak olana stn geliyor; bu yzden maden aac yeniyor; s
ktrlm olan yaylm olana stn geliyor, bu yzden aa topra
yeniyor; kat olan sv olana stn geliyor, bu yzden toprak suyu y e
niyor}*
Herakleitos'u anmsayalm:
Ate, havann lmn yaar, hava atein lmn; su, topran
lmn yaar, toprak suyun lmn.
Souk snr, scak serinler; ya kurur, kavrulan nemlenir.19
Herakleitos unlar da sylemitir;
iimizde, yaayan da len de, uyuyan da uyauk olan da. gen de
yal da ayn eydir; her biri yer deitirir ve teki olur.
Ayn aknt iinde adm atarz ve atmayz; biz biziz ve biz d e
iliz..20
.. Drdnc yzyln sonunda lm olan Hui Shih yle sylyor
du:
Gkyz toprak kadar alaktr; dalar bataklklarla ayn d
zeydedir
Gne leyin batyor tam; hem yaratk daha douta lmeye ba
lyor.21
***Fung Yu-lan, 2.22-3.
19Hcrakleitos, B 76, B 39.
20Ayn yerde, B 88, B 49.
21 Hughes. E. R. s. 120.

tN

77

Bunlar rastlant alntlar deil. in deyileri, erken Konfyslerin bir zelliidir; Yunan deyilerinin de Sokrates ncesindekilerin
zellii olduu gibi. Hepsi bu kadar da deil. Bu dnemin inli d
nrleri, Yunanllar gibi, doa kadar yaamn ve insann btnyle de
ilgileniyordu. Amalar, ussal aratrm a yoluyla evrelerindeki dn
yay doru bir biim de anlamak ve bu hakikate gre yaamakt. Do
laysyla. etikle, fizik bilimiyle olduundan daha az ilgilenmiyorlard;
ayn ilkeleri bilgi dallarnn her ikisine de uygulam a yollarn ar
yorlard. Pythagoraslar gibi Konfysler de btn retilerini
hibir ayrm yapmakszn Usta'ya balama detini izliyorlard; sonu
olarak, kuram larnn ou kesinlikle belli bir tarihe balanamamaktadr. Konfys'n orta retisinin ya da ortalama d i
yebiliriz buna Pythagorastan yirmi yl kadar yal olan Kon
fys'n kendisine olmasa bile, en azndan, torunu Tzu Ssu'ya kadar
gittiine inanlmaktadr.
Usta dedi ki: "yetkin ortadr; artk uzun sredir ok az kii ula
abilm ektedir ona..."
Tzu Ssu gl adamlar sordu ona ve Usta dedi ki: "Gneyli trden
gl adamlar m soruyorsun, kuzeyli trden gl adamlar m,
yoksa belki de kendini gl klmay? Gneyin gl insan yce ruhlu
ve retimde soyludur, kendisine kt davranlnca almaz. Gerek
terbiye grm insann alkanl byle olmaktr. Kuzeyin gl in
san silahlarn glgesinde yaar ve yakm m asz lr. Gerek gc olan
insann alkanl byle olmaktr. Dolaysyla, gerekten yetikin
insan gcne smsk baldr, uyumlu bir ruha ve dirence sahiptir,
orta bir durum alr ve u ya da bu yana yalpalamaz. N e kadar sa
lamdr gc! yi bir ynetim varsa, ilkelerini deitirmez; kt bir y
netim varsa, yaam tehlikede olsa bile, d eim ezP
Hibir Babilli ya da M srl hibir zaman bu ekilde konumaz ya da
dnmezdi; ama Pythagoras ve Sokrates, evet. Eer Herodotos in'e
kadar gidebilseydi, Loyang'ta kendini Babil ya da Memphis'te oldu
22Ayn yerde, s. 33-34.

DOU DESPOTZM

78

undan daha ok yurdunda hissederdi; nk ada Tzu Ssu'yla

ancak orada karlaabilecek, onunla ortak eyleri paylaan bir dost
luk iinde nice gnler geirecekti:
W e spent them not in toys, in lusts, or wine,
But search of deep philosophy.
W it, eloquence and poetry;
Arts which I loved, for they, my friend, were thine.23

(Boa, ksnl eylere ya da araba harcamadk gnleri;

Derin bilgelii aradk.
Akl, gzel szleri ve iiri;
nk dostum, olduum sanallar seninkilerdi.)

Bundan sonraki sayfalar dou ile bat dncesi arasndaki bu ya

psal benzerliklerin nemini aydnlatabilecektir; fakat umudumuz
odur ki, konu, zgl tarihsel koullarn nda benzerlikleri ve ay
rlklar aklayarak sistem li bir biimde davranm ada uzman biri ta
rafndan ele alnr. ekici ve retici bir grev ve dnya barma bir
katk olurdu bu. Burada brakmalym konuyu.
23Abraham Cowley.

IV
YAKINDOU
1. Tarm
( NDE byk lde sulamann geliimi ancak Chou Ha
nedanndan balar; orada hibir zaman M sr'da ve M ezopotamya'da
olduu kadar nemli olmamtr. N il'in, Frat'n ve Dicle'nin vadileri
ancak bataklklarn kurutulm asna balandktan ve seller kontrol al
tna alndktan sonra yaanabilir olm utur. Bu da komu kylerden
seferber edilen ve belli bir plana gre rgtlenen byk bir emek g
cyle yaplmtr. Bu yolla, kkende kabilesel olan ilkel ky top
luluklar, sulama havzasna ya da besleme blgesine e den geni bi
rim lere ekilm iti; retimin bir tek merkezden belli bir retim
dzeyinde kontrol edilebildii ekilen toprak miktar demekti bu da.
Bu gelimeler ancak yeni bir iblmyle. kafa ve el emeinin ay
rlm asyla mmkn olmutu; bu iblm, dnyann o gne kadar
grdnden daha ok olaylarla dolu ve gerekten de .S. onaltnc
yzyla kadar bir ei daha grlmeyecek bir ekonomik, toplumsal ve
kltrel bir ilerleme dnemini ayordu. Zamann ak iinde bu i
blm, mlklerin iki uzlamaz snf arasnda bir blnmeye urayncaya kadar bymesiyle ekil deitirdi. lkel topluluklarn bakanlarndan ve byclerinden gelen kafa emekileri kendilerini,
etkinliklerini rgtledikleri el em ekilerinin rettii artk rn on
larn ellerinden alan bir ynetici snf olarak kabul ettirdiler. Birincil
reticiler, kyller haraca, zorla alm aya ve zorunlu askerlie ba
lanyorlar, bylece devletin gelimesi iin gerekli insan gcn sa

80

DOU DESPOTZM

lyorlard; fakat topran mlkiyeti, byk ksmyla komnal olarak

kalyordu.1 Devletin bir ilevi olan byk lde sulama gerei olarak
toprakta zel m lkiyet yasaklanmt; en azndan snrlandrlmt;
fakat toprak, onu ileyen herkesin emeklerinin m eyvalarndan ya
rarland anlam nda ortak deildi. Kendileri adna, insan bedenine
girmi tanr ya da tanrnn yeryzndeki yneticisi olduunu ileri
sren kraln tem sil ettii devlete aitti toprak. Ekonomik olarak, kral
lk. byk lde sulamann bir merkezden kontrole bal olduunun
bir anlatmdr; ideolojik olarak, yeni koullarda, bir bireyin toplulua
balln dile getirir. lkel ortaklamaclkta, grdmz gibi, birey
ancak kabilenin bir yesi olarak "topran sahibi ve sakinidir" (s. 5560), bu nedenle de, onun fiziksel dnya hakkndaki fikirleri kabilesel
ilikilerinin bir izdmdr. Fakat, iftiliin dayand devletin or
taya kyla birlikte kabile ilikilerinin yerini, devam ettirilmesi
devletin ilevleri arasna giren snfsal ilikiler ald: birey, kabilenin
bir yesi olarak deil, fakat kraln bir uyruu olarak topraa sahiptir
ve onun zerinde oturur. Dolaysyla, daha nce kabile evresinde
toplanm olan btn fikirler imdi kralln evresinde toplanmtr;
eer krala bir tanr olarak tapnlyorsa, onun kutsall, toplumsal
ilikileri kendi kontrollerinden ktktan sonra insanlarn kafalarnda
yaratlan kaybolmu kabile birliinin bir idealletirilmesidir.
Genel olarak krallk ya da dou despotizmi, devlet kontrolndeki
tarm temelinde ilkel ortaklam acln tesine ilerlemi btn toplumlarn karakteristii olan devlet biimidir. Fakat hi kukusuz, her
rnek kendine ait zgn zellikler gsterir. Bu blmde bizi il
gilendiren iki blge, tarmlarnn tmyle sulamaya dayal olmasyla
birbirine benziyor; am a aralarnda aklanmas gereken farkllklar
da var.
Msr'da yalnzca bir nehir var. letiimi kolaylatran ok gzel
bir su yoludur bu. Yelkenli gemiler aknt aa yzebilir, hkim kuzey
rzgryla da aknt yukar sevk edilir. Ve nehir tek verimlilik kay'Clay, S. The Tenure o f Land in Babylonia and Assyria (Babil'de ve Asur'da
Topran Kullanm), Londra, 1938; Frankfort, H. Kingship and the Gods (Krallk ve
Tanrlar), Chicago, 1948. s. 221.

YAKINDOU

81

n adr. Aa Msr'da ok az yamur yaar. Yukar Msr'daysa, hi.

Her ey. btn yl boyunca devaml akan Nil'e baldr: ancak, yukar
blmleri dadaki karlarn erim esiyle itikten sonra her temmuz d
zenli bir biimde seller meydana gelir. Topluluun tm yaam bu
olaya ve onun kontrol edili tarzna baldr. Bu nedenlerden dolay
lkenin birletirilmesi hzl ve eksiksiz oldu. evrede yapld bu:
daha sonraki gnlerin eyaletlerine (no m o i) e den alanlan el
lerinde tutan yerel bakanlklarn ortaya k; Yukar ve Aa ola
rak iki kralln olumas; ve lkenin, .. beinci binyln bitiminden
nce bir tek krallk altnda birletirilmesi; bu krallk, birok hanedan
deiiklikleri dnda hibir duraksama gstermeksizin bin yl var
ln srdrd. lkenin bir baka zellii, onun corafik yaltlmldr. Her iki yanda, kapal bir koridor gibi lkeyi eviren ller in
Seddi'nden daha etkili bir engel salyordu. D dnyaya hemen
hemen kapatlm olan krallk kendi kendine yeter biimde byd ve
sonunda duraanlat. Eski dnyada baka hibir yerde yerel koullar
bu kadar kesin bir etki yaratm am tr. Topra ileyenlerin yaratt
bol artk-deerin byk bir blmnn savurganlkla uruna har
cand llere tapnma, bunun en gze arpan bir rneidir. Msr'a
zg bir ey deildi bu. ama orada garip bir biim ald. Bunun, ayrc
zellii olan mumyalamann yaplabilmesi, yalnzca yamur ol
mad iin mmkn oluyordu; bu pratikse, piramitleri esinlendiren
yanlsam ann ortaya km asna neden oldu; lm krallarn otur
malar iin dikilen bu piram itlerde krallar sanki hi lmemiler gibi
sonsuza kadar uzanm yatyorlard.
M ezopotamya'da, her biri birok kollara sahip iki nehir vardr.
Nil'den daha az kolaylkla seyahat edilir zerlerinde; zellikle Dicle
azgn bir nehirdir, lkede iddetli yam urlar yad iin sel basmalar
daha az dzenlidir. Bir tek sistem le sulanacak alanlar snrlyd. Da
has. lke yaltlm olmak yle dursun, batda lden gelecek g
ebelere, douda ve kuzeyde ise Ermenistan ve Elam'dan gelecek
dal kabilelere akt. Tem el birim kent devletiydi. Mezopotamya
kentleri devaml savatayd; zaman zaman silah gcyle birlemi ol

82

DOU DESPOTZM

salar da bu imparatorluklar kalc olm uyordu. Ur, Babil. Nineveh

ykseldi ve kt. Mezopotamya dncesinin karakteristii olan g
vensizlik duygusu. Frankfort ve dierlerinin sand gibi2 hava ko
ullarnn belirsizliiyle deil bu tarihsel koullarla aklanmaldr. Bu
yolla. M sr ve Mezopotamya krallklarnn ald farkl biimleri de
aklayabiliriz.

2. Msr Krall
Msr yazsnda "ky"n iareti bir ember iine izilmi bir hat.3
Han ky yollarn temsil ettii ileri srlmektedir. Byle de olabilir,
fakat iaretin bir btn olarak drt blme ayrlm bir em ber
ilkel ky topluluunun tipik kabile yapsna denk dt gzlemi
daha nem lidir.
Nil'deki ilk yerleim geiciydi.4 Yllk seller yattnda orada bu
rada, dier ksmlardan daha yksek, gne nda parldayan kaln
bir am ur tabakasyla kapl toprak paralar belirirdi. Avclar ku
lbelerini buralara kurar, arpa, buday eker bierler ve gelecek yln
seli onlar geri ekilm eye zorlayncaya kadar orada kalrlard. Za
manla. komu kylerin emek gcyle birleince. bu yksek yerleri
hendekler ve toprak setlerle korumay rendiler ve yerleim yerleri
sreklilik kazand. Daha sonralarysa bir grup komu ky tek bir mer
kezden rgtlendi, ilk yerleim yerlerine benzer fakat daha geni, yce
bakann konutunu da ieren yerlerdi bunlar. Ona belki de, evre
kylerden bir yallar kurulu oluturan klan bakanlan yardm edi
yordu. Bu blgelerde topraktan yaplma kaplar bulundu kazlarda;
bazlarnn zerinde totem olduu besbelli, asalet armalar tayan
bina ve tekne resimleri vard. Birleme sreci burada durmad. Daha
nce belirtilmi nedenlerden dolay Yukar ve Aa olmak zere iki
krallk oluuncaya kadar srd ve .. 3000 ylndan ksa sre nce
tm lke 1. Hanedan'n ynetim inde birleti.
2Frankfort, H. Before Philosophy (Felsefe ncesi), Londra, 1949, s. 138-9.
Gardiner. A. Egyptian Grammar (Msr Dili Dilbilgisi), 2. basm, Oxford, 1950.
F ra n k fo rt, H. Krallk ve Tanrlar, s. 17.

MISIR

H arita i

DOU DESPOTZM

84

Kyn yksek ksm, selden ilk ortaya kan toprak olarak kutsal
saylyor, onun zerine dikilmi olan tapmak ya da mabedin dnyann
yaratl trenlerle temsil ediliyordu. Bu dnce, en yksek mimari
anlatm n, eski tepe fikrini cisimletirecek biimde tasarlanm pi
ram itlerde buldu.5 Bu fikir, mitsel olarak kuru topran gne tara
fndan sulardan yaratld inancndan dile geliyordu; bu mit de, g
lerini salamlatrm ak iin krallarca kullanld. Her kral, gne-tann
ile zdeletiriliyor ve dnyann yaratcs olarak gsterildii ta
giyme treninde hkm ranlk haklarn kazanyordu. Bu yolla, halka
kralln insanda ve doadaki birbirine benzer dzeni srdrmenin
gerekli arac olarak dnyann balangcndan beri hep var olduu
inanc retiliyordu.
Sed enliinin, ta giymenin jbilesi olan trenlerinden birine
Tarlann Adan ad veriliyordu.6 Bir toprak paras iaretleniyor ve
sonra Aa Msr'n krmz tacn giym i olan kral onun zerinden
drt kez yryordu, yzn pusulann drt ynne srasyla dnerek;
sonra ayn eyi. Yukar Msr'n beyaz tacn giyerek yapyordu. Byle
yapmakla yalnzca M sr deil btn dnyay ynettii savn yer
letirmi oluyordu. Bir baka trende apak grlebilir bu: bu trende
kral topran iinden geer ve onun drt yanna dokunurken, gklerin
drt yanna doru okyanusu geerken gsteriliyor. Yine ayn enlikte,
krmz tacn giymi olarak, iki yannda iki resini kiinin oturduu
gsteriliyor: resmi kiiler onun gcn iln eden bir lhi okur, sonra
yerlerini deitirip lhiyi yeniden okur, sonra onun nnde dururlar,
arkasnda dururlar, her durum da ayn lhiyi tekrarlar, bylece resmi
kiilerden her biri pusulann drt ynne ayn eyi iln etmi olurlard.
Sonra, kral beyaz tac giymi olarak alayyla birlikte Horus ve Seth
tapnaklarna giderdi, orada bir din adam bir yay ve oklar verirdi
ona. Gneye, kuzeye, douya ve batya drt ok attktan sonra her de
fasnda srasyla drt blme yzn dnerek drt kez tahta otur
tul urdu.7
5A.g.y., s. 151-2.
6A.g.y., s. 85.
7A.g.y., s. 87-8.

YAKINDOU

85

Unvanlarndan biri "Y akan ve Aa Msr'n Kral" idi. Bir ba

kas, Aa Msr'n kobra tannas ve Yukar Msr'n akbaba tan r
as demek olan "ki Hanmd. Bu, kralln iki kez blnmlne
uymaktadr. Ayn nedenle iki veziri, iki hazinedar ve zaman zaman
iki bakenti vard. Ayn zamanda Horus ve Seth'e dayanarak "ki
Efendi" diye de tannrd. Bu iki says Osiris Mitine aittir: Osiris her
yl Seth tarafndan kltan geirilir, kz kardei sis onun yasn tutar,
sonra olu Horus tarafndan c alnrd. Bu son unvann yalnzca iki
kralln birlemesini deil, ayn zam anda kraln kiiliinde btn
doal ve toplumsal ztlklarn birletirildiini gsterdii ileri srl
m ektedir. Krallk makamna kendi yapsndan dolay ikili olarak ba
klrd. Bu. her kraln, gbek kordonunun da gsterdii gibi l do
mu bir ikizi olduu inancndan ok eski bir inan bu elbet da
aktr.8 Bundan baka, tpk kraln gnele zdeletirili! gibi iki
zinin de ay-tanrya dntne inanlrd. Kraln ikilii evrenin iki
liini ifade ediyordu.
Bu nedenlerden dolay, ikili kralln politik kkenini yadsmakszm . Frankfort bu ikilik ilkesinin salt politik bir dnce olmaktan
te bir ey olduunda direnmektedir:
Bu olaanst dnce. Msr'daki, kk ok derinlerde olan bir
eilimi: dnyay deimez bir denge iinde bir seri ztlar ifti olarak
ikili terimlerle anlama eilimini politik bir biimde dile getiriyordu.
B ir btn olarak evren "gk ve yer" olarak biliniyordu. Bu kavram
iinde "yer", "kuzey ve gney", "Horns'un ve Seth'in pay", "iki top
rak", "Nil'in iki kys" gibi yine ikili olarak kavranyordu. Bu ean
laml szcklerin sonuncusu, onlarn politikad karakterini aka
gsteriyor. Onlardan her biri, daha kapsaml ift olan "gk ve yer"i
ikinci esine edeerdir; politikaya deil evrenbilime aittirler. Yine
de, onlardan her biri tm insanlk ve yeryznn tm kararlar F i
ravuna bal olduu iin kraln egemenlik alann tanmlamaya uy
gundu. Onun krall ou kez "gnein evreledii ey" yani yeryz
olarak tanmlanrd; Yunanllarsa... "ki Toprak"a, he oikoumene:
"zerinde oturulan tm yeryz" derlerdi. Firavun ikili unvanlar alr
*A.gy s. 70.

DOU DESPOTZM

86

ya da kendisine "ki Topran Efendisi" adn verirken, blnm k

keni deil gcnn evrenselliini vurguluyordu.9
Bu yorum bir nokta dnda kukusuz doru. Bundan nceki say
falarda ztlarn birlii fikrinin M srllara zg olmamak yle dursun,
ilkel dncenin temeli olduu, aslnda toplumun kendisi kadar eski
olduu gsterilmiti. Bununla birlikte, Msr'da, inlilerinkiyle kar
latrldnda en iyi anlalabilecek farkl bir biim ald. in'de, drt
asal yne ek olarak bir beincinin: merkezin olduunu grmtk; i
levi. devaml etkileim leri dnyay hareket halinde tutan ztlar d
zenlemek olan kral oturuyordu burada. Msr'da iki zt. kraln ki
iliinde dinginlik kazana. Burada, dzenlenmi bir eliki yerine
deimeyen bir denge buluruz. Frankfort'un gzledii gibi. Msrllar
iin evren duruktu. Niin diye soracak olursak, nedeni. Nil'in ta
masnn hep birlikte kontrol edilm esi gereinin belirledii ve lkenin
yaltlmlnn da destekledii monarinin olaanst salam
lnda, dengeliliinde bulunacaktr. VI. ve XII. Hanedanlardan sonra
monari bir kez daha kt ve ancak merkezi yetke tekrar kuruldu
unda sona eren bir kaos dnemi ortaya kt. Daha sonra. XVIII. Ha
nedann ynetim inde. Birinci m paratorluun kurulm asndan sonra
Firavunlar, kendi halklar iinde benzer savlar ileri sren yabanc
monarklarla ilikiler kurdular; yani kendilerini, dnyann tek yneti
cileri nitelii olmakszn yutturam yorlard artk. Kutsal krallk
retisi usd hale geldi.10 Bu nedenle, M sr krallar hakknda dikkate
deer ey, iktidara geldikleri gnlerin koullar sayesinde, btn kral
larn her zaman yapmaya altklar eyi yapmada, yani, gcn mer
kezilemesinden ortaya kan fikirleri, smrlen snf tinsel bir kul
luk halinde tutm ann bir arac olarak kullanm ada oundan daha
baarl olmalardr. Bunun nasl gerekletirildii Caudwell tarafn
dan ok gzel aklanmtr:
ok gelimi bir tarm uygarlnda piramidin tepesinde bir tanrkral meydana gelir ve btn toplumsal gc elinde tutar grnr. K
9A.g.y.,s. 19.
10^ .S.y., s. 57.

YAKINDOU

87

lenin kendisiyse tanr-kraln elinde tuttuu toplumsal emein gcyle

karlatrlrsa pek kk grnr. Birlik halinde kle, ok byk bir
gc, piramitleri kurma gcn elinde tutmaktadr. Fakat bu g,
kleye kendi gc gibi gelmez; o gc yneten tanr-krala aitmi gibi
grnr. Bundan dolay da kle kendi ortak gc nnde klr,
tanr-kral tanrlatrr, tm ynetici snfa kutsal gzyle bakar. Bu
kendine yabanclama, onu ortaya karm olan mlkn ya
banclamasnn bir yanssdr ancak. Klenin duyduu kklk duy
gusu yalnzca kleliin deil, ayn zamanda kleliin var olduu ve
byk bir toplumsal gc salad bir aamaya gelmi olan toplumun
gcnn belirtisidir. Bu g, klenin kar kutbunda, Msr'n, in'in,
Japonya'nn iv Sm er. Babil ve A ka d kent devletlerinin lankrallarnn grkemi ile dile gelir... Din olayn inceleyen M arx'm daha
I844'te sezdii gibi: "Bu devlet, bu toplum, dini dnyann tersine
dnm bilinci olan din'i dourur, nk dnyann kendisi de ter
sine dnm bir dnya'dr. Din. bu dnyann genel kuramdr, an
siklopedik zetidir, herkese anlalabilir mantdr, tinsel point
d'honneur'VY/wr, cokunluudur, moral kaynadr, kutsal tamamlay
csdr. genel avuntusu ve hakl gsteriliidir. nsann diilemsel biimde
gereklemesidir, nk insann doru bir gereklemesi yoktur."11

3. Mezopotamya Krall
M ezopotamya topluluklar kkenlerinde M sr'dakilere ben
ziyordu. ekirdei, ekilen sularn ortaya kard, sel art kk
bir toprakt; bu toprak paras, setler ve kanallar a iinde kolektif
emekle giderek geniledi. Burada oturanlar, kadn-erkek btn eri
kinlere ak bir topluluk halinde rgtlenm iti; topluluun banda
aile reislerinden oluan bir yallar kurulu, onlarn banda da top
luluun gerek nderi olan bir yce rahip bulunurdu. Bu rahip, top
luluun tahl birikiminin ve aralarnn konduu kutsal yerden ya da

Caudwell. C. Yanlsama ve Gereklik, 2. basm. Ixmdra, 1M7, s. 39-40; Marx. K.

Critique o f Hegel's Philosophy of Law (Hegel'in Hukuk -Felsefesinin Eletirisi). MarxEngeis Gesamptausgabe.

DOU DESPOTZM

88

tapmaktan sorumluydu, ortaklaa sahip olunan ve ilenen srlebilir

topraklan ynetirdi. Onun ve yardmclarnn, daha ilerlemi Polinezya ve Amerika kabileleri arasnda grdmze benzer12 bysel
bir kardelik birlii oluturduu ileri srlmektedir.13 Tapnakta ta
pnlan tanr ve tanralar, topluluun dayanmasn ve retimin rgtleyicileri olarak din adamlarna verilen yetkeyi simgelerdi.
Bu topluluklar geniledike kent-devletleri halinde birletiler.
Kent, byk lde yaplan tarm la, hammadde dalm n gerektiren
madencilik de iinde son derece gelimi bir el sanayiinin birlemesine
dayanyordu. Nil gibi. Frat ve Dicle'nin alvyon vadileri madenler
den yoksundu; fakat Msr krallar hemen snrlarnn tesinde Si
nann bakr m adenlerine sahipken M ezopotamya kentleri maden ge
reksinmelerini. artk tahl rnlerini da kabileleri ile deitirerek
Elam'dan elde etm ek zorundaydlar. Maden gereksinimi ticaretin ge
limesini hzlandryordu.
Kent, bir ky topluluklar bileii olarak, her birinin kendine zg
tanrs olan, biri kentin koruyucu tanrs olarak stnle sahip, bir
ok tapna ieriyordu. Rahiplik, kurulun glerini ele geirmek ve
topra sahiplenmek yoluyla bir ynetici snf olarak kendini g
lendirmiti. Topran bir blm, zgr kyllere ait olan kk par
alara blnmt, fakat byk ksm tapnaklara aitti. Bu topraklar,
sava esirleri ve rahiplerin angarya altrd kk toprak sa
hiplerince iletiliyordu. Zanaatkarlar da ayn ekilde smrlyordu:
alm a zam anlarnn ya da rnlerinin byk ksmn rahiplere ver
mek zorundaydlar. Ortak m lkiyet m asal, tapnak topraklarnn o
yrede tapnlan tanrya ait olduu retisiyle ayakta tutuluyordu.
Ayn ekilde, kentin tmnn onun koruyucu tanrsnn mlk olduu
varsaylyordu; bu mlk, sulama, ticaret ve d ilikiler gibi kamuyu il
gilendiren sorunlara bakan kent yneticisi ba rahip tarafndan ko
ruyucu tanrdan anlam ayla devralnm t. Bu koullar meta re
timinin gelimesine, btn lkenin kraln kendi evi gibi ynetildii ilk
dnemlerdeki Msr'da hkim olan koullardan daha uygundu; ger
12

Frankfort, H.. Krallk ve Tanrlar, s. 215.221; Jacobsen, T .,Primitive Democracy

in Ancient M esopotamia (Eski Mezopotamya'da tikel Demokrasi), JN E2. 159. s. 163,
174.
13Childc. V. G. Tarihte Ne Oilin'! Londra, 1942, s. 82-3.

YAKINDOU

89

ekten de, meta retimi, dei-toku arac olarak gm klelerin

kullanld noktaya kadar gelmiti. Ama orada durdu, nk ra
hipler sulama iini kontrol etmelerinden kaynaklanan byk servet
ve g sayesinde maden ticaretinin gerek tekelini ellerinde tutacak
ve bylece bamsz bir tccar snfnn ortaya kn nleyecek
kadar glydler.14 Mezopotamya'da ve M sr'da ayn ekilde, ti
caret, topra ileyenlerden hara olarak alnan artk-rnn bir b
lmn m ala dntren ynetici toprak sahipleriyle snrlandrl
mt.
Komu kentler arasndaki ilikiler genellikle oturmamt; nk
su kaynaklar gibi yaamsal konularda bam sz olmalarna karn
nfusun ve meta retiminin art onlar birbirine rakip yapmt.
Ynetici snf, eski gnlerden, dalara yaplan esir atanlarndan em ek
gc biriktirmiti; tapnaklarn ya da zel yurttalarn sahip olduu
esirlerse topluluun nemli bir blmn oluturuyordu. Sava za
mannda kent, belirli bir sre iin mutlak gle donatlan bir savabakan (lugal) seerdi. Szck olarak "byk adam anlamna gelen
bu unvan bir toprak sahibi ya da bir kle sahibi iin de kullanlrd.15
Snf savamnn iddetlenmesi ve savalarn bymesiyle, acil za
manlarda seilen "byk adam" sk sk, acil durum atlatldktan
sonra grevi brakmay reddeder olmaya balad; ya da bir kentin y
neticisi, bir baka kenti yenince o kentin "byk adam" ya da sahibi
olarak kendini zorla kabul ettirm ek ister oldu. Zam anla bu kral
lardan bazlan, bugn de denilebilecei gibi, lkenin byk bir b
lmnde ynetimi ele geirdikten sonra kutsallk savlaryla glerini
salam latrm aya alyorlard. Akad'l N aram -Sin, II. Ur H aneda
n. sin krallar ve daha bakalan hep byle yapmt. Ayn NaramSin, gne-tanrdan alnm bir unvan stlenerek kendini "Drt Bu
can Kral iln etm iti.16 Asur krallar kendilerine "Evrenin K ral
lar" derlerdi; bunlardan biri de. Akad ve A sur unvanlarn birleti
rerek "Dnyann Drt Bucann Kral" diye bilinirdi.17
Yani kralln kutsall retisi M ezopotamya'da tutunamadysa
bu, istekliler ar derecede alakgnll olduklar iin deil, aksine,
rekabet ok iddetli olduu iindi.
14Ayn yerde, s. 117-8, Frankfort, ag.y., s. 223.
15Frankfort, a.g.y,, s. 218.
16A.g.y.,s. 228.
17/l.g.y.,s. 230.

M EZO PO TA M Y A

B a b il

H arita II

J la fg p s ^ l JVzkpzag
A fa jiU lM r *

A j ia r

A /S IN '
Sj&D3U2!&4K*

ARABSTAN

rr~ .

YAKINDOU

91

Biraz nce andmz krallk unvanlar da gsteriyor ki, M ezopo

tamya halklar drde ayrlm bir em ber olarak ilkel evren kav
ramn paylayorlard. Baka kantlar da ayn sonuca gtryor bizi.
M ezopotamyallarn en belirgin yapdan ziggurat ya da katl-kuleydi:
sraillilerin tanmyla: "gklere ulaan kule."18 Tanmlama uygun
dmekte, nk bu yaplar yeryzyle gkyz arasnda, kraln yu
kar km asn, tanrnn aa inmesini m m kn klan ta basam aklar
olarak tasarlanm tr. Gerekte, evrenin m odelleriydiler. Tepelerinin
ge dokunduu varsaylr, tabandaysa "yerin altndaki sular" temsil
eden19 b ir su deposu yaplrd. Ashur'un ziggurat, "dnya dann
evi"ni temsil ediyordu. stteki kadar gen ya da kareydi, drt asal
yne dnkt.20 renlerin bugnk durum da katlarn saysn sap
tamak kolay deil, fakat yle grnyor ki. ilk gnlerde genellikle
ya da drt idi.21 Kil bir silindir zerine izildii gibi, Erech IV zigguratm da kat vard; en alttakinde , ortadakinde iki, en sttekindeyse iki hcre olmak zere toplam yedi hcre vard kulede.22
Babil ziggurat, onu ziyaret etmi olan Herodotos tarafndan sekiz
katl olarak tarif edilm itir.23 Fakat Babil kaynaklarndan yalnzca
yedi kat olduu ortaya kyor, aradaki fark, Herodotos'un dardan
grlm eyen zemin katn (kigal) ayr bir kat olarak saym olduu
varsaym yla aklanyor.2'* Borsippa ziggurat kesin olarak yedi kat
lyd. "Gkyznn ve Yeryznn yedi yol gstericisinin evi" diye
tannrd. Bu adlandrma, katlarn, yedi "gezegen"in krelerini temsil
ettiini gsteriyor (Satrn, Jpiter. Mars, Vens. Merkr, Gne ve
Ay). Bunlarn balangtaki siyah, turuncu, krmz, beyaz, mavi, san,
altn ve gm rengine boyal olduklar sanlyor.25 Bylece, yap,
I8Gen. 11.4.
I9Langdon. S. CAH 1.399.
20Parrot. A.. Zigguras et Tours de Bbel (Ziggurallar ve Babil Kulesi), Paris.
1949, s. 102.
21Langdon, CAH 1,390-1.
^P arro t, s. 37.
^H erodotos, I. 181.
24Parrot, s. 27.
25Ayn yerde, s. 204.

DOU DESPOTZM

92

"yedi gezegen "e. yedi byk tanrya, yeraltnn yedi kapsna, yedi
rzgra ve haftann yedi gnne karlk oluyordu. Smer dilinde
evren fikri yedi saysnn simgesiyle yazlrd.26
Bu yedi katl evren kavram en yazsal anlatmn, Lewy tara
fndan zlm olan,27 Babil'in dnya haritas olarak bilinen bir
tablet zerindeki desende bulur. Ortada Babil kentinin bulunduu emerkezli iki em ber vardr. Frat nehri dalardaki kaynandan de-
nize dkld bataklklara kadar tm boyutuyla gsterilmitir.
em berler arasndaki alan, Y unanllarca Okyanus olarak bilinen
"Ac Nehir"dir. Tabletin kenarlan dklm , ama kalan ksm , d
emberin dzenli aralarla sralanm yedi ikiz kenar genin ta
banlarndan getiini yeterince gsteriyor; bylece, tabletin tm
yedi-ulu bir yldz grnmndeydi. Yedi utan her biri na-gu-u
"blge" szcyle belirlenmitir ya da idi; onlardan biri "gnein g
rnmedii yer" gibi biraz daha aka tanmlanmt. Lewy daha iler
de bu yedi genin gerekten de yedi rzgrn bir baka yerde "ev
renin yedi tanrs" olarak tanm lanm tr oturma yerleri olan yedi
da olduunu gsteriyor. Dalarn zirveleri gklere destek oluyor, ta
banlar ise yeralt dnyasna giri yerlerini gizliyor; hep birlikte, dn
yann evresinde bir halka oluturuyor, cennet ve cehennem bl
gelerinin bu halka boyunca birletii sanlyordu.
Bu yorumun doruluu konusunda pek kuku yok gibi grnyor.
Cennet ve cehennem arasnda bir ba grevini de gren zigguratn bir
da olarak tasarland gereine uyuyor. Nitekim. Lewy daha ileri gi
diyor ve yedi ayr cins rzgr olduuna degin kantlar saydktan
sonra her trden bir rzgrn Babil dneminin bata gelen yedi ken
tinin her birinde Ur, Nippur. Eridu, Kullab, Lagash. Kesh ve Shuruppak mesken tuttuuna inanldn ileri sryor.28 Yani bu kent
lerin zigguratlan, bakentleri merkezdeki Babil olmak zere evrenin
yedi rzgrn temsil ediyordu.
Yedi saysnn kutsall nereden geliyor sorusunu yantlamak ka
lyor bize. Dier bir deyile, Babil'den Yahudi dini yoluyla bize gelen
^L ew y, J. ve H. The Origin o f the Week and the Oldest West Asiatic Calendar
(Haftann Kkeni ve En Eski Bal Asya Takvimi), IIUC 17.1, s. 16-7.
21A.g.y.. s. 10-1.
2SA.g.y., s. 37.

YAKINDOU

93

yedi gnlk haftann kkeni nedir? Bu saynn anlamn ayn drt

blmnden ald ileri srlmekte bazen. Fakat. Nilsson'un gs
terdiine gre ayn drde blnmesi basit bir gzlemden domu ola
maz: "o kendi bana saysal bir dizgedir."29 Lewy paylayor bu g
r. Yedi says ayn gnlerini blerek elde edilmemitir; tersine, ayn
gnleri kutsal sayya blnmtr. mdi, Babil aynda be "sabbath"
ya da uursuz gn vard 7 inci. 14 nc. 19 uncu. 21 inci ve 28 inci
gnler. 19 uncunun eklenmesi, Lewy'nin gsterdii gibi, gelen ayn
balangcndan sonraki 49 uncu yedi kere yedi gn olduu iindir;
bundan ve baka kantlardan ilk Asur takvim inin hi de ayn ken
disine deil, kolaylk olsun diye her birinde elli gn hesaplanm olan
yedi haftalk yedi dnem e dayand sonucuna varyor.30
Yedi noktal sistemle drt noktal sistem arasndaki ilikiye d
nerek. Lew y. iinde iki sistemin birletii birtakm yazlar anyor. r
nein bir Smer duasnda unlar okuyoruz: "Yedi rzgr adna, dn
yann drt blgesi adna..." V e yedi nokta sisteminin tekinden daha
eski olduunu sylyor
Birok yaz, drt ana yne adlarn veren ve yaklak olarak pu
sulann drt ucunu karlayan drt temel rzgr tanyor. Bununla
birlikte... ufkun byle drt ksma blnnn, yedi rzgrn, pusulay
yedi sektre blerek yedi ana yn tanmlad bir baka sistemin ye
rini ald aktr 31
O zam an, yedi nokta sisteminin kkeni neydi? Lewy, ayn za
manda "rzgr" anlam na gelen Akad dilindeki "gn" szcne ve
ayn zam anda "rzgr" ve "frtna" iin kullanlan Sm ercedeki ia
rete dikkati ektikten sonra, Yakndou'da "kara ve deniz riizgr^N ilsson, M. P. Primitive Time Reckoning (llkel Znman Tahmini), Lund/Oxford,
1911.s. 171.
30Lewy, J. a.g.y., s. 51.
3IA..> s. 7-8.

DOU DESPOTZM

94

larmn gnlk dzenli bir tekrarlanr" olduunu gstermek iin ka

ntlar bulunuyor. Bunun, "gn" ve "rzgr" iin ortak bir szcn ya
da iaretin kullanln akladn ileri sryor ve yedi gnlk haf
tann "yedi rzgrdan her birine bir gn ayrmak yoluyla yaratld"
sonucuna varyor.32
Bu sonu bizi yine, neden yedi rzgr sorusuyla kar karya b
rakyor. Bata sorduumuz soru henz yantlanmad. yleyse, ye
niden geriye dnelim. Yedi nokta sistemine ncelik vermek iin gs
terilen kantlar kesin deil. Bu kar k, bununla ilgili olarak
Lewy'nin gnderme yapt btn yazlara ve her eyden nce yedi tr
rzgr tantmak iin dayand m etinedir. Bu rzgrlar yle tanm
lanyor:
(1 )

insan eklinde izilen "ho rzgrlar" y a da yaam rzgrlar",

(2 )
(3 )

ku y zleri ve kanallar o la ra k izilen "koruyucu rzgrlar",

suyunun artc e tk isi o lduuna inanlan, balk m a skeleriyle tem sil

(4 ,5 )
(6 ,7 )

edilen y a m u r tayc rzgrlar,

bitkilerin b y m esin d e zel ilevleri olan, y in e b a lk m askeleriyle
gsterilen y a m u r tayc rzgrlar,
bakr b orular ve silahlarla tem sil edilen, beraberinde y ld rm g e
tiren, ykc ve bozucu etkilere sahip im ekli-yldrm l rzgrlar.

Bu rzgrlarn izili olduu ekillere bakarsak yalnzca drt tr oldu

unu grrz (insanlar, kuku-, balklar, borular): nc ve drdn
c, yediyi bulabilmek iin alt blmlenmeye uram. Drtl blm
leme yediliden eskidir.
O halde, drt nokta sistemi neden yedi nokta sistemine geni
letildi? Bunun yant M exicoda bulunacaktr. Aztekler tanrlarn ya
ad bir yukar dnya, insanlarn yaad bir orta dnya ve llerin
yaad bir aa dnyaya inanrd; buna gre, dnyann merkezinden
yatay olarak drt ve dey olarak iki yne uzandn hayal ederlerdi.
Babillilerde de benzer bir inan vard, zigguratta gsterildii gibi;
Babil zigguratnm kendisinde de dnyann merkezi bulunuyordu. Ev
32A..y., s. 19.

YAKINDOU

95

ren onlar iin de yatay olarak ortak bir merkezden yaylan drt bl
me. dey olarak da dzeye ayrlyor, bylece hep birlike yedi yap
yordu.

4. B a b il Yeni Yl
Mezopotamya!ilam evren kavram Jacobsen tarafndan yle ak
lanmadadr:
Dnya c/iizeninin kkeni iki ilke arasndaki: eyleme ynelik g
lerle eylemsizlie ynelik gler arasndaki uzun sreli eliki olarak
grlr.33
Kavram ada terimlerle tanmladn syleyerek bu formle zel
bir nitelik veriyor. inlilerin yang ve yin kavram n tanmlyor ol
sayd. byle bir nitelendirme gerei kalmazd. Mezopotamyallar il
kesi inlilerikinin ayndr, fakat dile getirili biimi daha az uygarlam tr. Ayn farkllk. inlilerinkiyle karlatrldnda M sr
llarn dncesinde de gzlemlenebilir; fakat Mezopotamya ide
olojisi Msrllarnkinden daha barbarcadr. Bir saldrganlk ve kaba
lk soluu duyulur onda; bu da. ynetici snfn aniden ortaya kn,
gvensizliini ve i atmalarn, bir de kendisini iktidarda tutan id
deti yanstr.
Ztlarn atm asnn M ezopotam ya'da kendini belli etme biimi.
BabiTdeki Yeni Yl enliinin zmlenmesiyle gsterilebilir.34
enlik. Bahar noktasna rastlayan N isan(*} aynda kutlanrd.
Yedi gn srer ve bu ara kentin btn sradan ileri askya alnrd.
Al gnleri mateme, alaya ayrlrd. Rahipler tapnaklarda
kefaret trenleri ynetirken, halk tanr M arduk'un dada tutuklan33

Jacobsen. Frankfort, Felsefe ncesi, s. 187.

34Langdon, S., The Babylonian Epic o f Creation (Babil Yaradl Destan). Ox

ford, 1923; Frankfort, Krallk ve Tanrlar, s. 317.
* 'Metinde Nisan olarak geiyor: dini takvimin 7'inci, sivil takvimin l'inci ay'.
ev.

96

DOU DESPOTZM

(ln baka bir deyile ldn ve gmldn syleyerek yas

tutar, dvnrd. Onun kapatld yer saylan "da" belki de zigguratt. Drdnc gnn akam nda, rahipler Enum a elish'i ya da
Yaradl lhisini sylerdi. Beinci gn kral, Marduk'un epeline gi
rerdi, orada yksek rahip onun krallk belirtilerini karr, yzn ha
fife tokatlar, kulaklarn ekerdi. Bu yolla, Langdon'un iaret ettii
gibi "kral bir an iin sradan insan dzeyine inerdi."35 Dizleri zerine
km durumda susuz olduunu ileri srdkten sonra rahip ona eski
gcn yeniden verir ve M arduk'un, topraklarn artracana inan
masn sylerdi. Bu arada halk caddelerde kouturarak, birbirlerine
"Nerde esir tutuluyorm u?" diye sorarak tanrlar iin atlarn sr
drrd; o srada, alayarak bir tanra belirirdi kentten. yle an
lalyor ki, onun da yeraltna indiine ve orada hapsedildiine ina
nlrd.
Altnc gn. kralln btn byk kentlerinden, her biri kentin
byk tanr ve tanrasnn bir heykelini tayan birok devlet kay
Babil'e ulard. Bu arada halk caddelerde yalandan savalara tutu
urdu. Yedinci gn Marduk, her naslsa olu Nippur. tanrs Nabu ta
rafndan kurtarlrd. Sekizinci gn heykeller kral tarafndan tap
nan Ubshu-ukkina diye bilinen (tanrlarn toplant yeri) bir bl
mnde ncelik srasna gre dizilirdi. Orada, trenin yorumlanna
gre, tanrlar M arduk'u balar olarak tayin ederlerdi. Bunu, Marduk'la canavar Tiam at arasnda bir arpmay sim geleyen. M ar
duk'un kral tarafndan temsil edildii bir tren izlerdi.
Dokuzuncu gn kral ve rahipler heykellerle birlikte kentin dn
daki enlik Salonuna alay halinde yrrler, orada Marduk'un d
manlarn yok ettii iln edilirdi. Ertesi gn zafer bir lenle kut
landktan sonra alay kente dner ve o gece tanr, tanrayla evlenerek
birleirdi. Kraln Babil'deki bu trende Marduku temsil edip etmedii
kesin deil, ama sin ve dier kentlerdeki ayn trden trenlerde byleydi. Son gn. yine heykelleriyle temsil edildii ikinci bir tanrlar
toplants olurdu; bu toplantda gelecek yl iin "kaderleri saptar
lard". Ertesi sabah topra srm e ve ekme iine el atlr ve kent nor
mal yaamna yeniden dnerdi. Yeni yl karlanm olurdu bylece.
35Langdon, S., Babit Yaradl Destan, s. 26.

YAKINDOU

97

Drdnc gn sylenen ilhi Enuma elish'm ierii yle zet

lenebilir: Dzenin yeni yaratlm tanrlar, dii canavar Tiamat'n
ban ektii kaos glerinin saldrsna uramtr. Korkudan sinmi
tanrlar bir araya gelir ve aralarndan en yrekliyi, Marduk'u krallar
olarak seerler. Dman yerinden sklp atlr, Marduk'un tek ba
na dve girdii Tiam at dnda hepsi kaar. Marduk onun zerine
drt kesinden drt rzgrn tuttuu bir a atar ve ak aznn iine
bir ok salar, yreini paralar ve ldrr onu. Sonra kafatasn ezer,
bedenini bir istiridye gibi iki yanya ayrr. Bir yarm kaldrr ve g
oluturacak gibi tutturur. Sonunda, insanolunu yarattktan sonra
teki tanrlarn teekkrlerini kabul eder; Tanrlar, her yl "kendi
insan kullarnn kaderlerini saptam ak" iin toplanabilsinler diye bir
tapnak yapm lardr onun iin.
enliin gelime evreleri ylece yeniden kurulabilir:
nce, ilkel ortaklam aclkta, iki yarmn (moiety) delikanllar
ve gen kadnlar bir kutlam a iin baharda bir araya gelirlerdi; bir
zamanlar, ortak bir cinsel birlem eydi bu kutlama, hem insan top
luluunun remesini hem de doa'nm bereketli glerinin yeniden
canlanm asn salamak iin yaplr, ayn zam anda bir erginleme t
reni olurdu, katlanlann lm ve yeniden domu olduklar var
saydrd:
Balangta, erginleme, ergenlik am a henz girmi her iki cins
ten btn kiileri iine alan kapsaml ve belli bir ya grubu iin ylda
bir kez yaplan bir yaz kutlamas idi. nsann l ve yeniden douu
treni, bylece. bitkilerin l ve yeniden douundan ayrlamadt
bir biime kadar geriye doru izlenebilir. nsan yaam doayla birlik
halinde ilerlerdi. Her ikisinde de ayn nabz a ta rd }6
kinci olarak, kabile toplumunun daha yukar evrelerinde by
kardelik birliklerinin gelimesiyle, erginlem e zorlat, zellikle er^T hom son, Aiskhylos ve Atina 2. basm, Londra, 1946, s. 132.

98

DOU DESPOTZM

kekler arasnda bir yar ya da tehlikeli bir snav olmaya dnt (Cilt
I, s. 37).
Ayn zamanda kolektif birliin yerini kutsal evlilik: hl doann
glerini canlandrm ak iin tasarlanan am a topluluk adna by kar
deliklerince yaplan bir tren ald.
nc olarak, grm olduumuz gibi, rgtlenmi kitle emei
gerektiren, sulamaya dayal tarmn gelim esiyle kutlama takvim le
ilikili hale geldi. Basit gzleme dayanan 354 gnlk eski ay takvimi
zel bir bilgi gerektirmiyordu, fakat gnee dayanan tarmn r
gtlenmesi iin yaran yoktu. 365 gnlk gne ylnn bulunuu hi de
basit bir konu deildi. Tarmn rgtleyicileri olarak ay takvimiyle
gne yl arasnda balant kunna sorunuyla kar karya gelen ra
hiplerin bir giziydi. Bunu, bir ay ylnn sonu ile tekinin balangc
arasna on bir gnlk bir ara koyarak yaptlar. Bu ara, gne ylnn
dnm noktalarnn herhangi birinde iki gn dnm ve iki
lm'dan (equinox-eit gn) herhangi birinde araya sokulabilirdi.
Babil'de bu. bahar noktasnda, tarla srm balam adan hemen nce
yaplrd. Bu on bir gn sresince her ey askya alnrd, sanki dn
yann sonu gelmi gibi.
Son olarak, devletin ortaya kyla birlikte, kral, kaosun gle
riyle yllk bir yar araclyla dnyay varlk halinde tutan bir tem
silci olarak sunulur oldu. Balangta bir yl olan grev sresi devaml
oldu; nce bir yllk yenilemeye bal iken daha sonra bir formalite
haline geldi bu; ayn zamanda, yetkesi tanr yoldalarn ykmdan
kurtaran ve bylece onlarn kral ve dnyann yaratcs olan tanr
M arduk'un miti araclyla kutsal onayla verilir oldu. Yaradl miti,
kralln gerekliinden kyor, fakat snf savamyla ikiye ayrlm
olan insan bilincinde bu iliki tersine dnyordu; kraln trendeki ro
lyse, tanrnn balangta yaptklarn anm a olarak kabul ediliyordu.
Kraln "sradan insan dzeyine indirildii" beinci gnk tren, zeki
rahiplerin, krallarna bu durumunu yalnzca kendine deil fakat ayn
zamanda temsilcisi olduu ynetici snfa borlu olduunu bir anm
satma olarak tasarlanm olmas olasdr. Eer byleyse, onlar nasl
kendisi iin gerekliyse, kendisinin de onlar iin gerekli olduu hl

YAKINDOU

99

gerek olarak kalyor dem ektir. O nsuz, insanlarn kafalarndaki ege

menliklerini srdremezlerdi.

5. lkel ift
Elimizdeki metne gre Enuma elish A kad'a yazlm tr, Babil
krallarnn tm lkeyi ellerinde tuttuklar .. ikinci bin yln or
talarna kadar gerilere gitm ektedir. Bununla birlikte, daha eski bir
deiik biim e dayanm aktadr: onda, kahram an. Babil'li Marduk
deil, N ippura ait olan Sm er rzgr tanns Enlil'di.37 Eer Tiamat'
ikiye bien ve bedeninin yansn g oluturmak iin havaya kald
ran rzgr tanns idiyse, o zaman olay anlalr hale geliyor demektir;
nk, balangta bir olan yer ve gkn rzgr ya da k tarafndan
ayrlm aya zorland, btn dnyada yaygn bir inant.38 in'de, Y a
rat tanrs Shang Ti daha nce birletii ana tanrann ocuk
larndan biri tarafndan ikiye ayrlr, daha sonra bereket getiren ya
muru yaratmak zere ge ekilir.39 Polinezyada Rangi (gk) ve
Papa (yeryz) bir kucaklamada birbirlerine kilitlenirler; ta ki,
daha nce hi grm em i olan ocuklar onlar birbirinden koparp
ayrncaya katlar, "o zaman k da ortaya k ar."* Msr'da belki de
yamur olmad iin cinsler terse dnm tr. Gk tanras Nut
boylu boyunca yere uzanm yer tanrs Geb'in zerine eilm i olarak
temsil edilir; ondan, oullar rzgr tanrs Shu tarafndan ayrl
m tr.41
Enlil'i Marduk'un yerine koym akla T iam at'a gsterilen tavr da
aklam olduk; ama bir baka bozukluk hl duruyor. Yerin ve
37Jacobsen, T., Frankfort. Felsefe ncesi, s. 183-4.
38Marot, K., Die Trenntng von Himmel und Erde, Act. Ant. 1.35.
39Ebcrhard, W.. History o f China (in Tarihi), Londra, 1950, s. 19.
40Makemson. M. W, The Morning Star Rises: an Account o f Polynesian Ast
ronomy (Sabah Yldz Douyor: Bir Potinezya Astronomi yks), New Haven. 1941,
s. 49-74.
41Roscher, W, H. Ausfhrliches Lexicon der griechischen und rmisehen Mythologie, Leipzig. 1884-1937. s. 2.1010,3.487.

100

DOU DESPOTZM

gn birbirinden ayrlmas yks, iirin balarnda bir baka bi

imde anlatlyor. Byle yinelemeler baka tannbilim lerde de bu
lunmaktadr. Bu t r iirler, ilk anlam lan birok hallerde artk anla
lr olmaktan km eski sylenceleri uzun bir zaman dilimi iinde
toplayarak ve birletirerek oluturulur.
iirin balangcnda anlatlan yk yle: nce kaos vard, erkek
Apsu (tatl su) dii Tiam at'la (tuzlu su) birbirine karr. Bunlardan,
suyun getirdii bal temsil eden Lahmu ve Lahamu doar; bun
lardan da, gn kenar ile yeryznn kenar izgisini temsil eden
A nshar ve Kishar doar; yine bunlardan Anu ile Nudimmut doar.
Anu. gk tanrsdr. Nudimmut, asl En-ki (yeryznn efendisi) olan
Ea'nn bir baka addr. Bu noktada bir yeniden kurulu var gibi g
rnmektedir; nc iftin, rzgr tarafndan zorla ikiye ayrlan An
ki (gk ve yer) olduu sanlmaktadr.42 Bunlardan da kaosa dzen ge
tiren tanrlar ortaya kmtr. Benzer biimde, bir M sr metninde,
balangta dii ve erkek iki ift ylann, ayn ekilde dii ve erkek iki
ift karakurbaann (ilk sular ve onlarn zerine den karanl
temsil ediyordu bunlar) var olduunu, ve gne tanr'nn bunlardan
ortaya ktn okuyoruz.43
Besbelli ok ilkel olan bu tip evrenbilimler, maddi evrenin cinsel
bir reme sreciyle meydana geldii anlayna dayand iin "ge
nealogical" (soya sopa dayal) olarak snflandrlmaktadr. Bu ta
nmlama, bir tek eyin dnda, kabul edilebilir. Tekelilik kurumu ve
dourma olaylarna tan olan bizler iin ilk ift, yalnzca, evlenmi
bir iftin izdm olarak grnr. Buysa bir yanl anlamadr. O g
nn altnda, aralarnda bu mitin ortaya kt yabanllara byle
gelemezdi, nk onlarn toplumunda evlilik kolektifti ve maddi ba
balk fikri bilinmiyordu. Onlara gre, ilk ift, birer bireyler ifti deil,
bir yarm'n erkekleri br yarm'n diileriyle iftletii iin erkek ve
dii olarak temsil edilen bir yarmlar iftiydi. Dier bir deyile, btn
bu soya dayal evrenbilim ler. Avustralya'daki kartal-ahin ve karga
42Jacobsen, Frankfort, Felsefe ncesi, s. 185.
43Frankfort, Krallk ve Tanrlar, s. 184-5.

YAKrNDOU

101

mitinin ierdii temann az ya da ok incelm i deikenleridir hep

(s. 58-59). Cinsel reme dncesi toplumsal bir imgedir. Evrenin ge
liimi ve kurulmas, kabilenin geliimi ve kurulmasyla belirlenen bir
biim de sunulmaktadr.

6. Kralln ilevi
Frankfort unlar yazyor:
Eskiler, tpk ada yabanllar gibi, insan daima toplumun bir
paras olarak, toplumu da doa'tun iinde, kozmik glere baml
olarak grrlerdi. Onlar iin, doa ve insan birbirine kar durmaz ve
bu yzden de farkl bilgi biimleriyle anlalmak zorunluluunda de
ildirler,44
Buraya kadar, doru. Yabanl bilincinde, daha nce belirttiimiz gibi,
doa toplum la e tutulm aktadr, nk ancak retim alm asyla
toplumsal ilikiler iine ekildii lde bilinmektedir, retim a
lmas da dk bir geliim dzeyinde olduu iin hem insanlarla
doa arasndaki ilikileri hem de birbiriyle olan ilikileri snr
lamaktadr. Fakat bu eski insanlar yabanl deillerdi. Babil ya da
Msr dnrlerinin hibir zaman doaya kendi yasalaryla yneti
len, insandan bamsz nesnel bir ey olarak bakamadklar anla
lyor, ama yine de dnceleri yabanl dnceden farkldr, tpk
toplumlarnn ilkel ortaklam aclktan teye bir ilerleme gsterii
gibi. Bu ilerlemenin nasl baarldm anlarsak, yaptklarndan daha
fazlasn neden yapam adklarn da anlarz.
Grm olduumuz gibi, Yakndou'nun bu krallklar bir yandan
retim glerinin olaanst hzl gelim esi, te yandansa toplumun,
bir alan bir de almayan snf olmak zere uzlamaz snflara b
lnyle sonulanan kafa ve el emei arasndaki bir blnme te
^ F ran k fo rt. Felsefe ncesi, s. 12.

102

DOU DESPOTtZMt

m elinde ortaya kmt. Toplum la doa arasnda bir ayrm yapla

bilmesi, ancak toplumun bu kendine kar blnmesinden sonra
mmkn olmutur; fakat eski Yakndouda byle bir olaslk hibir
zaman gereklemedi, nk ynetici snfn entelektel geliimi,
onun varlk koullarndaki elikilerle snrlyd.
Babil'de ve Msr'da, retimin, zellikle de deiimin gelimesiyle
sulamann kontroln ellerinde tutan rahipler ya da soylulardan olu
an ynetici snfla, kyllerden ve klelerden oluan smrlen snf
arasnda araclk eden yeni bir tccarlar snfnn tohumlar ortaya
kt. Bir Smer kenti olan Lagashta tccarlarn, zorba Urugakina'nn nclnde ksa bir sre iin iktidar ele geirdii (..
yaklak 2400 yllarnda) fakat sonra devrildikleri grlecektir.45
Babil'in I. H anedan'ndan H am m urabinin (.. 1792-50) reform lar
onlardan gelen bir bask yznden olmutu; M srda da XII. H a
nedann sonunda brokrasinin ykseliinde benzeri bir hareket iz
lenebilir; fakat her iki lkede de tccarlar hibir zaman iktidara yerleememiler, hatt devrim ci bir snf olduklarnn bilincine bile
varamamlardr. Ekonomik ve ideolojik ynlerden toprak sahibi s
nfa baml olarak kalm lardr;
... blm, ynetici sn f iinde de kafa ve el emeinin ayrlmas
olarak kendini gstermektedir; yle ki, bu sn f iinde bir ksm, snfn
dnrleri olarak bu snfn kendisi hakknda besledii yanlsa
may daha yetkin bir hale getirm eyi kendilerinin temel yaam kay
na haline getiren etkin, fik ir retici ideologlar grnrler, oysa
tekilerin bu fikirlere ve yanlsamalara kar davranlar daha edil
gin ve alcdr, nk bunlar gerekte bu snfn etkin yeleridirler ve
kendileri hakknda yanlsam alar ve fik irle r retemeyecek kadar az
zamanlar vardr. Bu sn f iinde bu ayrlk, iki ksm arasnda belli bir
ztla ve dmanla bile varabilir, fa ka t bu snfn bizzat tehlikeye
decei pratik bir atma halinde bu ztlk kendiliinden ortadan
kalkar; bu durumda, ynetici fikirlerin ynetici snflarn fikirleri ol45Avdicv, V. I. Moskova/Leningrad, 1948, s. 54-6.

YAKINDOU

103

madii ve bu snfn iktidarndan ayr bir gleri olduu sans da or

tadan kalkar. Belli bir dnemde devrimci fikirlerin varl bir dev
rimci snfn varln bir n koul olarak g erektirir46
Bundan dolay, mhendislik tekniinde, mimarlk, kimya, ast
ronomi ve m atem atikte ulalan btn baarlara karn, bu an
ideologlar, bilgilerini, toplumun var olan yapsnn, doal dzenin bir
paras olduu dncesinin emrine vermeye zorlanmlardr. Bu ya
nlsamann srdrlmesi kralln zel ilevi idi.
Kral politik ve ideolojik olarak ynetici snf iin kanlmazd.
Politik olarak, devlet gcnn ana silah olan ordunun bayd; ide
olojik olarak, kiiliinde, Marx'in "klan'n hayali maddesi, z" de
dii47 eyi, yani kaybolmu birliin ve eitliin yanlsamasn tayor,
cisimletiriyordu. Rahiplerin onun evresine sard btn aldatc
ssler, onu bu k altnda sunmak iin tasarlanmtr. Takvimdeki
her enlik, Frankfort'un ifade ettii gibi, "doann ve toplumun, ege
men kiinin kiiliinde uyumlu bir biimde birbirine kilitlendiini ye
niden olumlamaya" yarayacak biimde yaplrd.48 Bu fikir inatla
onaylanrd, nk insanlarn gereklik anlaylaryla uygunluunu
yitirm i bulunuyordu artk. lkel ortaklam aclktan snfl topluma
geite atlm olan ideolojik styap, retici glerin tm ileriye
doru gelimesini ezen fazla ykler olarak son buluyordu. Bundan do
lay da. btn teknik baarlarna karn gklere erien kuleleri ve
lme meydan okuyan piram itleri bu Tun a toplumlar, felsefe
denilebilecek hibir ey yaratamad. Bu konuda Langdon unlar ya
zyor:
Belki de bir felsefe sistemi kuramaylar, kat yazgclkla uyu
mayan btn grleri yok etmek gibi kararl bir yntem yiizndendi.
Grleri yznden ldrlm ya da etik dnda felsefenin herhangi
46Marx-Engels, Alman deolojisi, s. 39-40.
47Marx, K., Formen... s. 8.
48Frjinkfort, Krallk ve Tanrlar, s. 190.

104

DOU DESPOTZM

bir alannda yaz yazma yrekliliini gstermi herhangi bir Babil

dnr bilmiyoruz.49
Frankfort'un yargs daha da ak:
Usavurma disiplinini ve gcn gsteren, dnmeye ilikin olarak
kabul edebileceimiz ok az yaz vardr.50
Bu yargy geerken yine de bu an ynetici snfnn o gnden bu
yana her ynetici snfn yapt eyi yaptn anmsamalyz. Gelien
kapitalizmin zel giriimini yanstan birey hakkmdaki burjuva fikrini
zmlerken, Marx, bireye "tarihin deil fakat doann bir rn
olarak bakldn" gzlyor ve "bu yanlsamann gemiteki her yeni
dnemin zellii" olduunu ekliyor.51 Bunu, konuyu tartrken,
Frankfort da ok ak olarak ortaya koyuyor.
Eski Ortadou'ya zg dnme tarzn, "speklatif dnce" adn
verdii "sezgisel, nerdeyse sanal (visionary) bir anlay tarz olarak
tanmladktan sonra yle srdryor:
Gnmzde speklatif dnce, gr alann herhangi bir baka
dnemdekindcn daha kesinlikle snrlandrlm buluyor. nk, bi
limde, yaamnn yorumu iin bir baka araca: olaanst eyler ba
arm ve tm byleyicilii hl elinde tutan bir araca sahibiz. Hangi
koul almda olursa olsun, speklatif dncenin, bilimin kutsal bl
gelerine el uzatmasna izin vermeyiz biz... yleyse, bugn speklatif
dncenin nerelere kadar uzanmasna izin veriliyor? Onun ana ilgi
alan insandr onun doas ve sorunlar, deerleri ve yazgs. nk
insan kendisi iin bilimsel bir nesne olmay p ek baaramaz. Onun kaotik yaantnn ve atan olgularn zerine kamay, kendi acil so
runlarn aydnlatabilecek fiziktesi bir varsaym aramaya gtryor.
49Langdon. S.. The Babylonian Conception o f the Logos (Babillilerde Logos Kav
ram). JRAS 433, s. 438.
50Frankfort, Felsefe ncesi, s. 11.
51 Marx, K. Politik Ekonominin Eletirisine Katk, s. 267.

YAKINDOU

105

K endi kendi'fi konusunda insan, bugn bite, en inat bir biimde

speklasyonlar yapacaktr,52
Kendi snf ilikileri gereine kr, iinde yaad kaostan ve elikili
olaylardan akna dnm insan yani burjuva insan, bilinmeze,
o kadar gizi zm olan ve insan insan yapm olan bilimde deil, bu
kaostan naslsa bir dzen karacan umduu "bir fiziktesi varsayrTda zm aryor. Ayn ekilde, zigguratlar ve piramitler ren
haline dnm olsa da onlara esin kayna olmu olan yanlsama hl
byk bir inatla besleniyor; yeryznde yaayan insanlarn te biri
arasnda, insana tarihteki yerini tanm ve bugn de toplumu ye
niden birletirmeye ve doay dntrmeye alan ii snf ta
rafndan para para edildii gnmzde bile...

7. brani Peygamberleri
M srla M ezopotam yann orta yerinde, topraklar onlar kadar
bereketli olmayan fakat bu lkelerin yoksun olduu dier doal kay
naklarca zengin Kenan ili uzanrd. .. ikinci binylm son yarsnda
bir zaman lden gelen bir gebe kabileler birlii olan braniler yer
lemiti buraya; bunlar, Sleyman ynetiminde, gneydeki ve do
udaki gl komularnnkinden ok daha az zengin ve gl olsa da,
zellike onlara benzeyen bir krallk kurdular. Sleymann lm
zerine krallk ikiye ayrld ve braniler birliklerine, bamszlkla
rna bir daha kavuam adlar. Fakat politik bakmdan nemsiz ol
m alarna karn, tarihte ancak Y unanllarla karlatrlabilecek bir
yer kazanacaklard. Hristiyanlkta bir araya gelmi olan bu iki kl
trn, Avrupa uygarlnn zerinde kurulduu temeli meydana ge
tirdiini sylemek bile fazla; bununla birlikte, onlarn erken ta
rihleriyle ilgili olarak ou tarihiler, nelerde ortak olduklarn ve
gelimelerinin niin o kadar farkl olduunu dnm ekle kazanlacak
52Frankfort. Felsefe ncesi, s. 12.

106

DOU DESPOTZM

hibir ey yokmu gibi onlara birbirinden apayr olarak bakmaktadr.

Burada, ana tartmann seyri iinde Yahudi tarihinin bu ilikiyi gs
terecek baz zelliklerine dikkat ekmekle yetineceim; bunlardan
ilki, dou despotizmiyle ilgili tartmamz sonulandrrken yerli ye
rine oturtulacaktr.
Hem M sr hem de M ezopotamya, madenler ve kereste ynnden
dalma bamlyd. M srda Sina'nn bakr madenleri dorudan
kontrol altnda tutulabilecek kadar yaknd; ama en yakn, iyi ni
telikte yapm kerestesi Lbnan'dayd. Mezopotamya'nn ta da yoktu.
Ermenistan'dan bakr, Suriye'den bakr ve kalay, Kappadokia'dan
bakr ve gm, Suriye ve Filistin'den kereste. Elam'dan ta getirti
liyordu. Buna karlk, her iki lke balangtan beri tahl retim faz
lasn, daha sonraysa el zanaatlarnn ilerlemesiyle dalmla ge
tirtilen hammaddelerden yaptklar ok eitli trden m allarn veri
yordu.
Bu ekilde kurulmu olan ticari ilikiler, evredeki halklara tuncun
kullanmn retiyor ve bylelikle byk nehir vadilerinde daha nce
gereklemi olan ekonomik ve toplumsal gelime yoluna ekiyordu
onlar. . . ikinci binyl sresince byk gler kmti ortaya:
Gney'de Msr, douda Babil, batda Hititlerin Kappadokia Krall
gibi. Bu gler aradaki blgeyi ele geirmeye alarak birbiriyle ti
caret yapyor ve savayordu; sava blgeleri Suriye ve Filistin'di. ..
1288'de M srllar Suriye'de Hititlerce yenildiler. Bir yzyl sonra Hitit
krall batdan gelen bir saldr karsnda kt. Bundan ksa sre
sonra Babil, Asurlularm eline dt, bunlar tm blgeye yrdler ve
sonunda M sr' fethettiler; sonra onlarn im paratorluu da kt ve
Babil'in yeniden egem enliini kazand ksa bir aradan sonra
Elam dan onia'ya, M sr'dan Erm enistan'a kadar tm Y akndou
Med'lerin ve Pers'lerin eline geti. Pers mparatorluu, serke yerli
krallardan zorla alnan haraca bam l olm ak yerine merkezi y
netime kar sorumlu olan satraplann ynetiminde sistemli bir bi
im de rgtlenmi olm ak ynnden kendilerinden ncekilerden ileri
bir durum gsteriyordu.

108

DOU DESPOTZM

Bu dncelerden. Suriye ve Filistin'i de iine alan aradaki blge

nin corafik ve tarihsel koullar nedeniyle baz zel durumlar gster
dii sonucu kyor ortaya.
ncelikle, uzun sahilinde, Akdenize alan birtakm iyi lim anlar
vardr. Tun a sresince buralarda, sahilde ya da sahile yakn bir
ok ticari kent-devleti ortaya kmtr. Bunlardan en nem lileri, Su
riye'de Ugarit, Byblos ve Alalakh ile Fenike kentleri Tyre ve Sidon
idi. Bu devletler Msr ve M ezopotamya'dakiler gibi topraa dayanan
hiyeratik rahip krallklar olarak balad, fakat sulamann baka yer
lere gre fazla nemli olmay ve ticaretin ok daha hzl gelimesi
yznden tccar snf greceli olarak glendi ve krall devirmede
deil de onu ticaretin desteklenm esinde bir ara olarak kullanmada
baar kazand.
kinci olarak, byle gl komularn glgesi altnda yaayan bu
kentlerden hibiri teki kentleri, tm blgeyi kaplayan birleik bir
krallkta birletiremedi. Yerel zerkliklerinde direnmeleri ve ara
larndaki iddetli rekabet i gelimelerini younlatrd.
Fenikelilerin adn ilk kez .. on altnc yzylda duyuyoruz: Fi
listin'in byk blmn ellerinde tutan Msr'n XVIII. Hanedandan
krallara sava gemileri ve bu gemilere tayfa salyorlard.53 Karmel
Da'nn kuzeyindeki sahil boyunca sralanm kentler arasnda gev
ek bir birlik kurdular. l ve sahil arasnda douya ve gneye doru.
Fenikelilerinkine ok benzeyen bir dil konuan branilerin krall
kt ortaya. braniler, yerleik bir tarmsal yaam kabul etmilerdi,
ama krsal alkanlklarn da btnyle terk etmemiler, krsal ge
leneklerini unutm am lard54 Tanrlar Yehova, komu kabilelerin
tanrlar gibi, rnein M oabite'lerin Chem os'u ve Ammonitelerin
Milcam' gibi bir kabile tannsyd.55 Tarihsel yazglar iki ana etmenle
ekillenmiti. Bir yandan, M sr ve M ezopotamya arasndaki ana ti
caret yolu bunlarn toprandan geiyordu. Tccar kervanlar Esd53Schaeffer,C. F. A. Cuneiform Texts o fR a s Slamra (Ras amra ivi Yazs Me
tinleri), Londra, 1939, s. 14-5.
54Robinson, T. H., Ocstcrley, W. O. History o f Israel (srail Tarihi), Oxford, 1932.
s. L 49.
55S. A .C ook.C A H 'de3.429.

SURYE VE FLSTN

H arita IV

DOU DESPOTZM

110

raelon ovasndan durm adan gelip geiyor, Judaea tepelerinden te

lere gidiyordu.56 Bylece daha balangtan beri uluslararas ticaretin
aknts iine ekiliyorlard; hep baml nitelikte kalyorlar am a top
lumsal ilikilerinde kalc etkilere uruyorlard.57 Krallar, ticareti ge
litirerek rahiplere kar durum larn glendirm eye alyorlard,
ama bu abalar uluslararas alandaki zayflktan nedeniyle hibir ie
yaramyordu. Esdraelon ovasnda yabanc ordular at koturuyor,
geip gittikleri yerleri yamalyorlard yine; halksa devaml istilalara,
kymlara isknlara, srgnlere uruyordu. Baka hibir lke, savan
ykmlarna byle umarsz biimde ve byle ard aras kesilmeden ak
olmamtr; ama yine de, ekien gler arasndaki merkezi du
rumundan dolay hibir zaman sresiz boyun edirilemiyordu. Ya
kndou'nun horoz dv alanyd buras.
te yandan, Gilead'dan Pers Krfezine uzanan byk l, krsal
kabilelerin bitmek bilm ez am ban olarak kalyordu. Bu gebeler hep
hareket halindeydiler; zam an zam an bunlardan bazlar Judaea te
peleri arasnda yerleiyordu.58 srail'in sradan halk, kendi ata ku
ramlaryla bu devaml iliki sayesinde kabile geleneklerini korumakla
kalmyor, ticaretin ve savan ortaya kard ekonomik ve toplumsal
deiikliklerin bu gelenekleri tehdit ettiini grdke ateli bir ba
llkla sarlyorlard onlara. Szcleri, "gebelik gnlerinden beri s
rail'in koruduu dem okratik ilkelerin kaltlar ve koruyucular" olan
peygamberlerdi.59
Tarihsel koullarn byle bir araya geliinin bir ei daha yoktu ta
rihte. Byle bir eyle Hesiodos'un Boeotia'snda ve Solon'un Attika'snda karlaacaz; fakat .. dokuz ve sekizinci yzyln s
rail'indeki kadar, sm rlen kitlelerin kendi dilleriyle ifade ettikleri
aclarn eski dnyada baka hibir yerde bulamayz. Hesiodos kk
bir iftiydi, iileri her eye karn alm aya zorlar ve onlar bir
daha geri gelmez gem ilerinde kalan altn a m asallaryla avu-

56Robinson. 1.29.
57Ayn yerde, 1.3534,363.
58Ayn yerde. 1.345-6; CAH'de Cook 3.433.
59Ayn yerde, 1.325,.

YAKINDOU

111

turdu.60 Amos, iilere deil onlarn adna konuan, zalimleri Yehova'nn fkesiyle korkutan, gelecek yllarda yeni bir bolluk a sz
veren b ir oband. Solon'un zam anndaki Attika kylleri de hemen
hemen bu kadar ac ekiyorlard, ama onlarn belgelerden grlen
tek konum acs, onlarn aclarn, yaknmalarn kendi snfnn
karlarn anrm a arac olarak kullanan bir soyluydu. brani pey
gamberlerinde, tarihte ilk kez olmak zere, malsz-mlksz kyl s
nf kendi sesini bulmutu yazlarda o gnden bugne kadar gelmi
ve.ayn yanllara kar savam veren, ayn umutlardan esinlenen
Avrupa kyllerince zenginletirilmi bir sesti bu:
Am aziah da Amos'a dedi. Ey sen bilici, git, Judah toprana ka,
ve ekmeini orada ye, ve orada peygam berlik et; ama bir daha Bethel'de peygam berlik etme; nk buras kraln tapnadr ve krallk
evidir. Sonra Am os yantlad ve Am aziah'a dedi, ben peygam ber de
ildim, ne de bir peygamber oluydum, ama bir obandm ve Firavun
inciri yetitiricisiydim , ve Tanr srnn peinden gitmekten ald
beni, ve Tanr dedi bana. Git, srail halkna peygam berlik et..i61
Duyun bunu, E y sizler ki yoksullar yiyip yutarsnz, ve gszleri
yar yolda brakrsnz, yeni ay ne zaman gidecek, ki biz msr sa
tabilelim? diyerek ve Sebt gn, ki buday pazara srebilelim, lei
klterek, miskali bylterek, ve hrsz terazilerle datr gibi ya
parak, ki gmle satn alabilelim gszleri ve bir ift ayakkabya
yoksullar, ve budayn sprntsn satalm. Tanr, Yakp't y
celiine, erdemine gvenmiti. Elbette hibir zaman unutamaya
cam onlarn yaptklarnn hibirini...62
Bekle, o gnler gelir, dedi Tanr, o gn kyl rn toplayann
karsna kacak ve zm ineyene kim ki ekti tohumu; ve da
lardan tatl arap damlayacak, ve btn tepeler eriyecek 63
60Thomson, G. Aiskhylos ve Atina, s. 68.
61 Amos. 7. 12.
62Amos, 8 .4.
63A m os,9. 13.

112

DOU DESPOTZM

Sonunda grld gibi, nerdeyse bin yl sonra. Amosu nbilileri

doru kyor.
Eer Sleyman, krallm ayakta tutabilseydi. peygamberler g
rlmeyecekti ortada. Yani onlar kabile birlii idealini halklarnn zel
tarihinin belirledii biimde sakladlar. Krallk gibi brani tektanrcl da "kabilenin hayali zn" temsil eder, fakat farkl ve
daha katksz bir biimde. K rallk fikri ynetici snf tarafndan g
cn salamlatrm a arac olarak zorla dayatlmt halka. Yehova
fikri, halkn kendisi tarafndan, aclarnn ve emellerinin bir simgesi
olarak yaratlmtr. Onun moral soyluluu, gelip gemi ve yeniden
gelecek olan snfsz toplumun bir hayali olarak onun tarihi kke
ninden km aktadr.

nc Blm

B A B L 'D E N M L E T O SA
Uluslar, kendilerinin nerdeyse bulabilecek du
rum da olduklar eyi al ular dardan.
FERGU SON

V
Y U N A N TAKVM
1. Suriye ve G irit

ISIR'DA ve M ezopotam ya'da devletin ortaya kn retim

glerindeki iki gelime belirlemiti tun ilemecilii ve sulama.
Tuntan letler olmasayd sulama olanakszd, sulama olmakszn da
byk lde tarm olmazd. Ynetici snfn ele geirdii tarm
rnleri fazlas ok bykt. Bunun kullanm, sulama mhendislii
kadar yksek ustalk isteyen bir eit entelektel alma olan bir mu
hasebe sistemini gerektiriyordu. Bu sistem, ksmen m etalann retimi
iin kullanlyordu; Mezopotamya'da da gm parann ilkel bir bi
imi gelimiti. Bununla birlikte, nemli bir gzlem: yiyecek mad
delerinden baka meta retimi de Mezopotamya'da bile lks mad
delerle snrlyd. retim fazlas, metallerle, keresteyle ve ierde elde
edilmesi olanaksz teki hammaddelerle deitiriliyordu, fakat i
ekonomi temelde doal bir ekonomi olarak kalyordu, basit kullanm
deerlerinin ya da vergi olarak teslim edilen ve dorudan doruya
yerel pazarda deitirilen deerler retiminden ibaretti.
M ezopotamya kentleri hammadde gereksinimiyle genilemeye
zorlanyordu; bunlar vergi ve hara olarak zorla alyorlar ya da
tarm rnleri veya ilenmi mallar karlnda satn alyorlard. Bu
tr ticaret. Toros D alan'nn gm m adenlerini ellerinde tutan Hitit
Krallnn ykseliine yolat. nc binyl boyunca Mezopotam
ya, Anadolu ve Msr, denize k Suriye ve Filistin sahili boyunda
olan, aradaki lleri bir utan brne geen bir kervan yollar a ile
bir araya gelmiti.

BABtL'DEN MtLETOSA

116

Bu koullar altnda, Suriye sahili boyunca Fenikelilerin, Hititleri,

Hurrite'lerin ve M itannia'llarm oturduu kk fakat zengin bir
takm kent-devletleri ortaya kt. Vadiler verimli, dalarsa en iyi
trden kereste, ta ve kalayla doluydu. yi limanlar vard, zengin bakr
yataklarndan dolay Kbrs ad verilen ada hemen kardayd. Bu
zenginliklerin, gelecek ynnden en nemlisi orm anlar ve limanlard.
Bu Suriye limanlar eski M sr ve M ezopotamya kta dnyas iin ucuz
nakliyat ve denizin tesindeki gelimemi lkelerle hammadde ve lks
mallarda kazanl bir ticaret salayan Akdenize k kapsyd.
Bu kentler birok bakmdan M ezopotamya'dakilerden farklyd.
Bir yandan sulama, tarm da daha az nemli rol oynuyordu ve tarm
fazlas rn daha azd. te yandan, sanayi retiminin nispi hacmi
daha bykt. Mcevher, kozm etik ve dier lks maddeler yapmna
ek olarak deniz kabuklularndan karlan deniz-moru ile yn bo
yama ileri. Kbrstan getirtilm i ham madenleri artmak iin bakr
dkmhaneleri, tuntan letler yapm iin atlyeler ve doksan kiiyi
alacak genilikteki ulam gem ileri de iinde birok tip tekne yapan
tersaneler vard.1 Daha nem lisi, M ezopotamya ile Akdeniz arasnda
yrtlen ticaret idi. Bu kentler varlklarn byk lde ticaret ser
mayesi birikimine borluydu. Ugarit'te karlm tabletlerden bu
kentte en az yedi dilin konuulm akta olduunu reniyoruz. Tabletler
arasnda, "fiyat" maddesi altnda aadaki dkm ieren, iki dilde
yazlm bir szln paralan bulunmakta:
Fiyat; yksek fiyat; dk fiyat; ucuz fiyat; sabit fiyat; iyi fiyat; p a
hal fiyat; dil fiyat; kent fiyat...1
Her tccarn birka dil ve yaz bilmesini zorunlu klan ticari ge
reksinmelere karlk Fenike abc'si de bu kentlerde icat edilmiti.
Ayn dnemde G irit'te, sonunda Knossos ynetimi altnda bir
leen benzeri birok kent-devleti ortaya kt. Ege Denizi'ne giriin
hemen karsnda uzanan bu adann yeri ticarete ok uygundu; bu
*Schaeffcr, C. A.. Ras anra Tablet Metinleri, s. 38-9.
Ayn yerde, s. 40.

YUNAN TAKVMt

117

kentler denizle korunduklar iin savunmalar karl ar giderler

demek zorunluluundan kurtuluyordu. Ekonomik ve politik rgt
lenmeleri ynnden Suriye'ye ok benziyorlard. Topluluun banda,
Mezopotamya krallnn geleneklerini, ticari gelimenin deitirdii
biim de srdren bir rahip-kral vard. Minos krallnn ticari ka
rakterine bundan nceki ciltte deinilmiti. Burada, bu Suriye ve
Minos kentlerinin birbiriyle yakn ticari ve kltrel ilikileri sr
drdklerini eklemeliyiz. Bu noktann Yunan uygarlnn kkeni y
nnden nem i o denli byktr ki, arkeologlarn bu konuda neler
sylediklerini iitmek iin biraz durmaya deer
Schaeffer, 1939'da Ugarit'te yapt kazlar zerine unlar ya
zyor:
Suriye ve komu blgelerdeki ntarihe ait yerlerde yaplacak daha
ileri aratrmalarn. Dou Akdeniz'deki topraklarda gelien uygar
ln kkenlerine daha ok k tutacana inanyoruz. zellikle, Ege
konusunda bundan nce hanedanlar ncesi ve nhanedan Msr'na
balanan etkiyi biraz azaltmak ve daha ok Asya ynnde aratrma
yapmak gerekli grnmektedir. Girit ile M sr arasnda, o gnlerde
gemicilerin Akdeniz'deki ak denizin en geni uzantlarndan birini
amak zorunda olduklarn unutmamak gerekir. te yandan, Ege
Detizi'ndcki saysz ada, Kk Asya'nn gney kys ve Kbrs, Girit,
Suriye ve onun hemen bitiiindeki M ezopotamya hinterland ara
snda halka grevi gryordu. Dou ile bat arasndaki en eski ve en
nemli ticaret yoluydu bu; Ugarit ise bu yol zerinde drdnc binyldan sonra balca durak yerlerinden biriydi.3
W oolley, bundan on yl sonra A lalakhdaki kazlarnda benzer bir
sonuca ulayordu:
Girit'in en gzel mim ari eserlerini ve fresklerini Asya ana
karasna borlu olduu konusunda hi kuku yok. Bundan daha fa z
las bile sylenebilir. Uluslararas yoldan mal deiimi bir eydir,
nemli bir eydir, ama bunun da snrlar vardr. Bir saray, bir gemi

Ayn yerde, s. 3.

118

BABL'DEN MlLETOS'A

zerinde yurt dna gnderilemez; fre sk yapm "sanat ve gizleri de

bir meta biimi deildir. Bu profesyonel teknikler dorudan iletiimi
gerektirir; yleyse, eitilmi uzmanlarn, mimar ve ressam loncalar
yelerinin, Girit yneticilerinin saraylarn yapmak ve sslemek zere
Asya'dan (belki de A kdeniz'de kendi liman olduuna gre Alalakh'tan) deniz ar lkelere arlm olduklarna inanmak du
rumundayz.*
Daha sonra, daha da genilem enin bir sonucu olarak Yunan ana
karasnda birtakm kk devletler ortaya kt; bunlardan biri olan
Mykene, sonunda Knossosun elinden nderlii zorla ald ve Ak
deniz'de ticari tamacla ksa bir sre iin egemen oldu. Geriye ka
lanlardan, eski gelenee gre en glleri sparta, Pylos, Thebai ve
Orkhomenos idi. Bu ticari genileme hareketiyle. Yakn Dou'nun
teknik baarlan ve bunlara elik eden fikirler ve detler Yunanis
tan'a aktarlm oldu.
Gen Tun a'nm bu kentleri kle em eine ne derece bam
lyd? Bu soruya kesin bir yant vermek henz olanakl deil. Tccar
larn serm ayesinin btn alarda korsanlk ve adam karmadan
ayrlamayacan ve ondan sonraki dnemde Fenikelilerle oniallarn kt nl kle tccarlar olduunu biliyoruz. Bu yzden kle ti
careti trafiinin, ticaretin teki ekillerine ayak uydurmu olmas ola
sdr. Ugarit'te kamusal ve zel kleler olduunu biliyoruz; Babilde
olduu gibi Suriye ve Yunanistan'da da klelik kurumunun en tipik
ekli ok sayda kle kullanm belki de tapnak klelii idi: bunlar,
kle tccarlarndan toplananlardan ok borlarn deyem eyenler,
karlm ocuklar ve her eyden ok da sava esirleriydiler.
Bununla birlikte genellikle btn Tun a boyunca kamu i
lerinin yaplmas iin gerekli kitlesel emek, zgr kyllere angarya
yaptrmakla salanyordu sanlyor. Herodotos'a gre Byk Piramit,
100 biner kiilik ardk gruplarca yaplmt: her grup er aylk n
betlerle alyordu; ta ocaklarndan blgeye kadar olan yollarn ya
pm da iinde tm projenin tamamlanmas yirmi yl almt.5 iler,
*WooIIcy, L. A Forgotten Kingdom (Unutulmu Bir Krallk). Londra, 1953, s. 77.
sH crodotos.2.124; DS. 1.63.

YUNAN TAKVM

119

Msrllar diye adlandrlmaktayd, dolaysyla kle deillerdi. Ayn

ekilde, Sleyman'n Jensalem 'deki tapnann yapm yksnde,
zorunlu emek ve kle emei olmak zere iki kategori dikkatle ay
rlm akta birbirinden:
Ve Kral Sleyman biin srail'den bir liva toplad; ve otuz bin kii
idi bir liva. Ve onlar Lbnan'a gnderdi, srayla ayda on bin kii: on
bin kii bir ay Lbnan'da, iki ay yurtta kalyordu; ve Adoniram vard
balarnda. Ve Sleyman'n yetm i bin kiisi vard yk tayan ve sek
sen bin kii vard dalarda aa kesen, ayrca iin banda bulunan
Sleyman'n subaylar, bin yz kii, ite alan insanlar ze
rinde ynetim iini yklenen. Ve kral emrediyordu, ve onlar ilenmi
talarla evin temelini kurm ak iin byk talar, pahal talar
karyorlard topraktan. Ve Sleyman'n yapclar ve H iram 'm ya
pclar ve Gebalite'ler talara ekil veriyorlard, ve evi yapmak iin
kereste ve ta hazrlyorlard...6
Amorite'terden geriye kalan btn o insanlara gelince, Hititler,
Perizzite'ler, Hivit'ler ve Jebusit'ler ki bunlar srailotllar deillerdi,
bunlarn yurtlarnda kalm olan ocuklar, k i bunlar srailoullar
tmyle yok edememilerdi, bunlardan Sleyman bir kleler livas
kurdu, ve onlar bugn de kledir. Fakat Sleyman, Israiloullarndan
kle yapmad; onlar savalard, kendi hizmetkrlaryd, prensleri,
ve kaptanlar, arabalarnn ve atlarnn yneticileriydi onlarP
Bu rakam lardan bazlar hi kukusuz abartm aldr; ne olursa
olsun, bu denli byk bir emek .gcnn Knossos ya da Mykene y
neticilerinin elinde bulunmas olanakszd; fakat bu dnemde Yu
nanistanda geleneksel smr tarzlarndan kkl bir ayrlm a o l
duunu varsaymak iin bir neden yoktur.
61 Kings 5.13.
7I Kings 9.20.

120

BABL'DEN MLETOS'A

2. Msr ve M ezopotamya Takvimleri

Tun a'nn bu kent-devletlerinin krallar, belki de rahip-krallar
tarafndan ynetildiini biliyoruz. Ugarit'in tablet m etinleri, bu
radaki kralln M ezopotamya'dakine yapca benzer olduunu gs
teriyor. Minos krall hakknda kesin bilgi iin Mnos yazsnn yo
rumunu beklemek zorundayz ama bu arada bu aray kapam ak iin
Yunan takviminin erken tarihini aratrarak bir eyler yapabiliriz;
nk baka yerlerde olduu gibi burada da takvimin geliimi kral
lkla yakndan ilikilidir. Aratrmam zn sonunda. Yunan fel
sefesinin kkenlerinin biraz aydnlandn greceiz.
lkel halklar arasnda takvim tam am en ayla dzenlenm itir.8
Temel birim, iki yeni ay arasndaki dnemi karlayan ve ayn ev
relerine gre ikiye ya da e blnm olan ayda. Kavuum ay
(Kamer ay synodic month) 29.53 gn ierir, on iki ay 354.36 gn
lk ay yln (lunar year) meydana getirir. Bylece ay ylyla, mev
simlerin evrimine uygun 365.24 gnlk astronomik gne yl ara
snda yaklak on bir gnlk bir fark varda. Bu, ilkel halklar iin bile
skc bir eydir, fakat tarmn gelimesiyle birlikte ay takvimi ile gne
yln birbirine uydurmann bir yolunu bulmak zorunlu bir gereklilik
haline geldi. Sorun iki ekilde zlebilir. Ay takvimi, gne yl ile
ayn noktaya getirilm ek zere, zaman zaman araya bir on nc ay
eklemek yoluyla tamamlanabilir. Bu ay-gn takvimidir. Ya da ay te
meli terk edilebilir. Aylar kalabilir, fakat uzatlr ya da 365.24 gnlk
mevsimler evrimine az ya da ok yakndan uyan bir sreye uy
durulur. Bu ise gne takvimidir.
M srllar nc binylm balarnda bir gne takvimi buldular.
Yl mevsime ve her biri otuz gnden on iki aya blyorlar, temmuz
aynda Sirius yldznn (Akyldz) grnm esiyle saptanan balangca
be gn ekliyorlard. Bu takvim sivil ynetimde kullanlyor, fakat dini
festivallerde eski ay takvimi kullanlmaya devam ediyordu: sonuta,
ylda on bir gn gerisinde kalyorlard gne takviminin. Bu uyumaz
8Nilssoo, M. P. lkel Zaman Tahmini, s. 148-223.

YUNAN TAKVM

121

l nlemek iin, .. 2500 yllarnda bir ay-gn takvimi karld.

Her yirmi be yln dokuzunda on nc bir ay araya sokularak gne
takvimine balanlyordu bylece.9 Yirmi be yllk evrim yle olu
yordu:
(25 X 365) = (16 X 354.36) + (9 X 383.89) = 9125.
Neugebauer'e gre Mezopotamya'da takvim , .. beinci yzyla
kadar herhangi bir sistematik ekleme olmakszn kesinlikle ay tak
vimi olarak kalm tr.10 O zaman, her on dokuz yln yedisinde araya
bir on nc ay eklenerek bir ay-gn takvimi yapld. On dokuz yllk
evrim de yleydi:
(19 X 365.24) = (12 X 354.36) + (7 X 383.89) = 6939.5.
Eer bu gr doruysa henz kesin deil nk Msr takvimiyle
karlatrldnda M ezopotamya takviminin geri kalml belki de
kent-devletlerinin ynetim zerkliiyle aklanabilir.
Yunanistan'da da takvim her devlet tarafndan bam sz bir e
kilde dzenleniyordu, fakat yapsnn her yerde ayn olduu gr
lyor.11 Yl, biri yirmi dokuz, biri otuz olmak zere deiimli uzun
lukta on iki aya blnyor, on bir gnlk noksanlk ise her sekiz yln
nde araya on nc bir ay eklemek yoluyla tamamlanyordu.
Sekiz yllk evrim de yle oluyordu: (8 X 365) = (8 X 354) + (2 X 29)
+ 30 = 2920. Gerek ay yl 354 deil de 354.36 gn olduuna gre,
ayn evrelerinin, takvim aynn geleneksel olarak tayin edildii gn
lerle denk dmedii anlalacaktr; bu yzden de Yunan yazarlar
iin, durum lar gerekli kldnda, gerek yeni ayla saymaca (nominal)
yeni ay arasnda bir ayrm yapmak alkanlk haline gelm iti.12
Bu blmn ana sorunu bu ay-gn takviminin bamsz olarak
Yunanllar tarafndan m bulunduu, eer yle deilse bunu nereden
ve nasl aldklar olacaktr.
9Paker, R. A. The Calendars o f Ancient Egypt (Eski Msr Takvimleri), Chicago,
1953.
10Neugebacr. O. The Exact Sciences in Antiquity (Eski Zamanlarda Kesin Bi
limler), Princeton, 1952, s. 97,101, 123.
U l.. Bischoff, alnly yapan Pauly-Wissowa, s. v. Kalender; Nilsson ERBGK, SS.
12Th. 2. 28. Bunun iindir ki, ler ve Gnler'in, hepsinin kkeni ayn evrelerinde
olan zel gnlerin geleneksel armlaryla ilgili son blmnde ay'dan sz edil
memektedir.

BABL'DEN MLETOS'A

122

3. Yunan Takvimi: Asl Kkeni

Yunan ve Babil enlikleri arasnda, iki takvimin de ortak bir te
meli olduunu akla getiren saysz benzerlikler vardr.
Babil'de. llere sunulan ikinci yar yln (Eyll-Ekim) ilki olan
Teshrit aynda yaplrd; Atina'da, bir atalar enlii olan Genesia,
buna uygun den Boedromion ayna rastlyordu. Kislev aynda (Kasm-Aralk) yeralt tanras Ereshkigal'e, dnyay verimli klmas
iin iki sunular yaplrd; Demeter'in bir tarm enlii olan Attic
Haloa. Poseidon aynda (Aralk-Ocak) kutlanrd. Bu koutluklara
Langdon iaret etm iti.13 Birok bakalar da vardr.
Yunanistan'da takvim ylnn balangcyla ilgili ok deiiklik
vard.14 Atina ve Delphoi'de yaz dnencesinden sonraki ilk yeni ayda
balard: Boeotia ve Delos'ta k dnencesinden sonra. te yandan,
Khios'ta ilkbahar lm yla balard; sparta. Rodos, G irit ve Miletos'ta
gz lmyla. Bu deiiklikler aklanamamaktadr. Yerel etmenlerle
saptanm olabilir, ya da Yunan takvim inde balangtan beri kal
tmsal olarak var olm u olabilir. Babil'de. grdmz gibi. Yeni Yl
enlii, ilkbahar lm nda yaplrd, fakat Erech ve Ut'ta ikinci yar
yln balangcnda, yani sonbahar lm nda tekrarlanrd;15 eski S
mer ylnnsa k gndnm nde baladna degin kantlar vardr.16
Bu ayrlklara karn btn Yunanistan'da iki blml yln, Babil'de
olduu gibi gn-gece eitliinde (lmda) birbirinden ayrldna de
gin izler buluyoruz. Amphiktyones olarak bilinen kabile federasyonu
Delphoi'de ylda iki kez toplanrd, baharda ve sonbaharda.17 Theseus,
Minotauros'u ldrmek zere Girit'e doru yola ktnda (Cilt II, s.
116). Atina'dan M ounychion'un (Nisan-M ays) 6'snda ayrlm , alt
ay sonra Pyanopsion'un (Ekim-Kasm) 7'sinde dnm t.18 Delosta

Langdon, S. Babylonian Menologies and Semitic Calendars (Babil ehitler Tak

vimleri ve Sami Takvimleri). Londra 1935. s. 86-7.
14Pauly. A. ve Wissowa, G. Rcalencyclopdie der klassischen Ahertumswissensclaft, Stullgart, 1894-1937.
15C. J. Gadd, almty yapan Hooke, S. H. Myth and Ritual (Mit ve Tren), Oxford
1933.
16Langdon, CAHde 1.462.
l7Str. 420. bkz. D. 18. 154-5.
18Plu. Tltes. 18,22.

YUNAN TAKVM

123

Apollon tapm nda vahiyler yalnzca alt yaz aynda verilirdi; ayn
tanrnn Lykia, Patara'daki tapm nda yalnzca alt k aynda ve
rilirdi.19 Bu iki merkez arasndaki ba ok eskiydi. Deloslulann baz
eski lhileri vard. Apollon'a, bunlar Lykia'l O len'e balarlard
(Cilt II, s. 230); onia'nm kurucularysa Ksanthos'lu bir Yunan ailesi
olan G laukidleri kendilerine kral olarak setiler (Cilt 1. s. 185).
Delos'ta vahiy mevsimi, iarihsel dnem de k gndnmyle ba
layan takvim yln ortasndan keser.
A tina'da erginlem eye (phebo') hazr genler eitimlerine Boedrom ion'da (Eyll-Ekim ) balarlar. Elaphebolion'da (M art-Nisan)
yerine getirilecek nemli grevler alrlard. O ay, rkhon'on ynetimi
altnda Dionysosa bir boa kurban ederlerdi.20 M enderes zerindeki
M agnesiada, yeni Kronion aynda (Ekim-Kasm) kentin gvenlii,
bar, bolluk ve iyi bir hasat iin dualarla birlikte Zeus Sosipolis'e bir
boa hediye edilirdi; k boyunca iyice yalandktan sonra Artemision'un (Nisan-M ays) 12'sinde kurban edilirdi boa.21 Kurban edili,
birok onia kentinde rastladm z rahip, stepanephoros tarafndan
yaplrd. Kralln bir belirtisi olarak m or bir ta giymeye hak kaza
m 32 ve adn bir yla verirdi.23 Bu yzden, tarihncesi krallktan kal
ma kurban ilevlerini yerine getiren Atina'I rkhon basiles'la e tu
tulabilir. Buna benzer bir festival M iletos'ta yaplrd.24
O lym piada, Basilai diye tannan rahipler, bahar lm nda Kronos
tepesinde Sosipolis'e kurban keserlerdi. Bu tren alt ya da yedi ay
ncesine rastlayan Oyunlarla ilikili olabilir.25 Kurbann ne olduu
19Serv. ad. Verg. A. 4. 143, bkz. Herodotos 1. 182, D. S. 2.47.
20Mommsen. A. Feste der Stadt Athen. Leipzig. 1898. s. 176; CIA 2. 471 (IG 2.
471), bkz. C IA 4. 318b (IG. 2.478).
21Kronion, ekim zamanna rastlad iin Pyanepsionla e tutulur; oysa Arlemision'un Mounychion'la elendirilii, Artemision'un Delos. Artamitios (Rodos),
Kos ve baka yerlerdeki, Artemisios'un ise Makedonya takvimindeki durumundan ge
lebilir.
22Str. 648, bkz. 633.
^ S IG 5 8 9 .1.
24Hsch.

^Paus. 6.20.1.

BABtL'DEN MtLETOS'A

124

sylenmiyor, ama Basilai'nin kkenini adlar ("krallar") ele veriyor;

M agnesia'yla koutluksa her iki tapm da tanr Sosipolis'in ylanla bir
likte olmas gereiyle dorulanm aktadr.26 Zeus'la yakndan ilikili
olan tanr Dionysos'a boa ve ylan olarak tapndrd.27 Kos'ta. zel
likle seilmi bir boa Zeus Polieus'a, kral kkeni yine ak olan geraphoros basileon (kraln ayrcalklarnn taycs) tarafndan Batromios'un (olaslkla ubat-M art) 20'sinde kurban edilirdi, fakat bu
durumda, bunun alt ay nce yapldna degin herhangi bir kant
yok.28
Bu kant, birok Yunan devletinde, M ezopotamya'da Nisan'da
(Mart-Nisan) ve yine Teshrit'te (Eyll-Ekim) yaplan Yeni Yl en
liine uygun den imsal trenlerin eski bir koordinasyonu oldu
unu gsteriyor. enliin beinci gnnde kral, Marduk'un dman
lar zerindeki yengisini gsteren bir tren yapard; beraberinde, "ka
ranl aydnlatan parlak k Anu'nun kutsal boas" dedii beyaz bir
boa bulunurdu. Boann daha sonra kurban edildii, ancak bir par
as elimizde kalan belgede belirtilmiyor, fakat tren yapld srada
gnein bahar lm nda Taurus burcunda olduuna iaretle Taurus ta
kmyldznn temsil edilmek istendii kesindi. Bu, tm drdnc ve
nc binylda. yln sz konusu zamannda gnein durumuydu.
Gne .. 1900 civarnda29 Boa burcundan karak Ko burcuna
girdi. Bu yzden boann sunuluu festivalin eski bir zellii olmal.
Bundan, yukarda ad geen Yunan enlikleri, sonuta Mezopotamya
kkenli idiyseler, Y unanistan'a M inoslular zamannda, olaslkla
Girit yoluyla getirilmi olduklar sonucu kar.
Bu sonu, Minos dini diye bildiimiz eyle uyumaktadr; bu dinde
boa ve ylan nde gelen tapnma nesneleridir, boa krallkla bir
liktedir; bu, Suriye'den elde edilen kantlarla da uyumaktadr. Ugarit
metinlerinde Yunan Kronos'un karl Fenike tanrs El, "boa El"
26Harrison, J. E. Themis. Cambridge. 1912. s. 241, res. 61.
27

Ayn yerde, s. 449; Prolegomena to the Study o f Greet Religion (Yunan Dininin
ncelemesine Giriler). 3. bas. Cambridge, 1922. s. 398-400.
SIG 1025.
C J. Gadd, alnty yapan Houkc. Mit ve Tren, 54; Langdon Babil... 26.

YUNAN TAKVM

125

(Shor-El) olarak tanm lanm aktadr; ve bir ta yazm asnda onu ka

natl bir gne diski altnda tahtta oturur gryoruz, bu onun gne
ylyla ilikili olduunu gstermektedir.30 Yaz gndnmnden
hemen nce Skirophorion aynda AtinalIlar Zeus Polieus'a bir kz
kurban ederlerdi.31 Samos'ta bu ayn ad Kronion, yani Kronos'un ay
idi.32 Atina'da ondan sonraki ay, Kronos enliinin kutland yeni
yln ilk ay. tarihsel zamanlarda H ekatombaion olarak bilinirdi,
fakat ona daha nce Kronos ay dendii syleniyor.33 Bu nedenle yle
grnyor ki. Kronos enlii yaz gndnm ile balantlyd, ya
hem en ondan nce ya da hemen sonra kutlanrd. Btn bunlar daha
fazla inceleme gerektirir, fakat elim izdeki kantlar, takvimle ilikili
olan bir boa tapm nn M ezopotam ya'dan Y unanistan'a Girit ve
Suriye yoluyla ulat varsaymn desteklemektedir.

4. Yunan Takvimi: lk Kkeni

lkel Zaman Hesaplama adl yapt, takvim in erken tarihi zerine
rnek bir alma olan Nilsson. Yunan takviminin Yunan d kkenli
olduunu ve yedinci yzyldan nce deil, olsa olsa sekizinci yzylda,
Delphoi rahipliinin gzetimi altnda kullanm a girdiini ileri sr
m ektedir.34
Bu sonucun ilk ksm. Yunan takviminin Ege'ye dalan Yunanca
konuan gmenlerin yerli geleneine ait olmad anlamnda hi
kukusuz dorudur. Yunanllar onu iliki kurduklar kltrlerden al
mlardr. Ama ne zaman? Eer Nilsson'un sand gibi bir din rn
idiyse. Yunan dininden baka pek ok ey gibi onun da Minos a

30Schaeffer 60; PI. 3 1.

Mommsen 512.
32SIG 976.
33Plu. Tles. 12.
34Nilsson, M. P. Die Entstehung und religiose Bedetung des griecltischen Ka
lenden, 1 .14.21. Lund Universitcts Arsskrif., s. 29; PTR 365.

BABIL'DEN MILETOS'A

126

ndan bir kalt olduuna degin kuvvetli bir san ve Delphoi'den daha
eski ve ona Nilsson'un kabul ettiinden daha az baml olduuna
inanmak iin kesin nedenler vardr.
Delphoi'de nispeten son zamanlarda yaplm olsayd, takvim yl
nn balangcnda ve aylarn adlarnda bir dereceye kadar birm eklik
bulmay umabilirdik. Fakat durum byle deil. Yalnzca Atina'da ve
Samos'ta yl, Delphoi'deki gibi, yaz gndnm ile balar. Delphoi
aylarnn beinin ad dank olarak baka yerlerde geiyor, am a di
erleri birbirine benzemiyor.35 A yrca Atina-on ve Dor lehelerinde
adlarn bir karlatrm as, bunlarn tarihlerinin lehelerin kendi ta
rihlerini izlediini gstermektedir.
Atina adlar dizini. D elos'unkiyle yakndan uyuuyor.36 bu da on
gnden daha eski bir Atina-on prototipine iaret ediyor. Doal
olarak Boeotia'ya dnyoruz. Orada, Hesiodos'un verdii, Delosta ve
btn onia'da grlen bir Lenaion ay buluyoruz. Atina'da Lenaia
enlii ayn ayda yaplrd; teki Dionysos tapmlar gibi bunun da
Atinaya Boeotia'dan geldiine dair kuku yok. Ayn ekilde, yalnzca
on takvimlerinde bulunan Poseideon, adn da gsterdii gibi Boeotia'da ortaya km olan Poseidon Helikonios'un Paniyonik tapmm anmsatyor.
DELPHO

RODOS

DELOS

A T N A

ApeLkios*
Boukalios
Baothoos
Hcraios
Daidophorios
Poitropios
Am alios

Panamos
K am eios
Dalios
T hesm ophorios(*)
Sm inthios
Diosthyos
Thcudaisios

Hekatombaion
M etageitnion
B ouphonion
A patourion
A resion
Poseideon
L e n a io n ^

Hekatombaion***
M etageitnion
B oedrom ion
Pyanopsion
M aim akterion
Poseideon
G am elion

35Bazlann aklamak g. rnein, Amalios, Bysios, Ilaios. Endyspoilropios. Endoprostropaios olabilir Atina lehesine gre, ama anlam ne?
iz
Gerek eadllara ek olarak, Delosun Apalourion. Lenaion ve Galaxion'u sa
ylabilir. hepsi de Atina enliklerine uyuyor. Panamos (Pancmos) Makedoncadr.
^ T a k v im ylnn ilk ay. ev.

YUNAN TAKVM

Bysios
Theoxenios
Endyspoitropios
Herakleios
Iiaios

Pedageitnyos
Badromios
A rtam itios
A grianios
llyakinthios

Hieros
G alaxion
A rtem ision
T hargelion
Panemos

127
A nthesterion
Elaphebolion
Mounychion
T hargelion
Skirophorion

Dor adlar dizini farkldr, fakat kendi iinde dikkate deer lde
tekbiimdir. Eski Dor festivalleriyle ilikili ilan Hyakinthios ve Karneios hemen hemen evrenseldir. Ayn ey, Pedageitnyos, Badromios
ve Theudaisios iin de dorudur. Bunlardan ilk ikisi farkl yerlerde
bulunm alarna karn Atina-on M etageitnion ve Boedromion'u ile
ayn adlardr; Badromios ya da Boedromion anlam olarak Delphoi'nin Boathoos'una denk dyor. Fakat takvimdeki farkl yerleri
onlarn sekiz ya da yedinci yzyla kadar eski bir tarihte Delphoi'den
alndklar varsaymn gletiriyor. Son olarak, Aigina. sparta,
Rodos, Kos. Kalymnos ve Bizans'ta grlen Dor Agrianios, Thebai ve
Boeotia'nm dier kasabas (Chaironeia, Lebadeia, Oropos) dnda
baka hibir yerde bulunmamaktadr. Ayn ekilde, Agrinaia enlii
yalnzca Boeotia'da ve Argos'ta kaydediliyor (Cilt I, s. 192-3);
Argos'a Boeotia'dan geldii de ak. A rgos'ta, Orchomenosun Minyades'ini tekrarlayan Proitides'le ve M inyas'tan kalm olan (Cilt I,
s. 232) Melampous'Ia ilikilidir. Bu ay, D or takvimine nerede ve ne
zaman girdi? Argos'ta deil, nk bu, teki Dor topluluklarndaki
yaygnln aklamasz brakrd. Onu Peloponnese'e girmeden nce
Boeotia'da alm olmalar gerekir.
A tina-on ve Dor takvimleri Boeotia'da ortak bir kaynaa kadar
gidiyorsa, kkenlerinin Minos anda olmas gerekir. Bu bizi bir
baka soruyla kar karya getiriyor. Boeotia ve Delphoi takvimleri
arasndaki iliki neydi? te burada arr kainiz, nk Boeotia'da
bulunan eyler paraldr. Eer M inos ana kadar gidiyorlarsa,
Delphoi'ye Thebai ve Orkhomenos karsnda ncelik vermeye neden
yoktur. Gvenle syleyebileceimiz tek ey, Atina-on ve Dor tak
vim lerinin, M erkezi Y unanistan'da yer alm tarihncesi bir kay
naktan geldiidir.

128

BABL'DEN MLETOS'A

Eer bu varsaym kabul edilirse bize hemen aramakta olduumuz

dou ilikisini salar. Thebai'nin kurucusu Kadmos. Europa yoluyla
Knossos M inosuna bal bir Fenikeliydi. Europa'nn Fenike'den boa
klnda Zeus tarafndan karld ve Ugarit'te bulunan dinsel me
tinlerin birinde bize boa-tanr El'in ana-tanra A sherat'la nasl
iftletiinin anlatld anmsanacaktr. (Cilt II, s. 108-109).
Yunan takvimi Minos kkenli idiyse, yle sorulabilir: nasl olur da
Hesiodos'un, yln tarm alm alarna adanm bir iir olan ler ve
Gnler'inde yalnzca bir ay, adyla geer; Homeros'taysa hibiri ge
mez? Hesiodos'a gre yant u bunun: bundan sonraki kesimde tar
tlacak olan Yunan tamamlama sistem i nedeniyle takvim aylar
onun am acna yaramyordu; onun amac, iftinin eitli grevlerine
tam olarak yln hangi gnnde balam as gerektiini saptamakt. Bu
da ancak, yldzlarn yllk hareketinde ortaya kt ekliyle Gne
ylna gnderme yapmakla gerekletirilebilirdi. Homeros konusunda,
Nilssonun yapt gibi,37 Homeros zamanndaki Yunanllarda, srf i
irlerde adlar gemiyor diye ay adlar olmadn varsaymak bir ha
tadr. Epik airler, am alan kahram anca gemiin idealize edilmi bir
tablosunu sunmak olduu iin, yalnzca yerel ya da ada bir ilgiye
sahip olan kurumlarn adlarn geirm ekten hep saknrlard; bu il
keye dayanarak, takvim e ilikin im alar, iirlerinin dnda tu
tulmutur, nk takvimin ad dizini kentten kente deiirdi.3
ler ve Gnler'de. Yunan takvim lerinin, bildiimiz gibi, tarih
ncesi Boeotia'dan geldii varsaymna kesin destek bulacaz; fakat
bu konuyu srdrm eden nce Yunan tamamlama sistemini incele
meliyiz.
37Nilsson, M. P. lkel Zaman Tahmini, s. 345-6.
3Odysseusli bir takvim enliine bir imada bulunulduu grlyor. Odysseus Ithaka'da karaya "ayn dnmnde" (14. 162, 19. 306), gkyznde ay yokken (14.457)
kmtr ve kasaba tellallar be gn sonra Yeni Ay'n Apollon'una yz kz kurban
edilecek bir enlik duyurmutur (20. 276-8,21. 258-9). Bu. Atina'da Hckatombaion'un
7'sinde (SIG 615) ve ayn zamanda Dclphoi'dc (CIG 1715) Hekatombaia olmal.
Bunun iindir ki, Odysseus, Apollon'a niann hedeflerine yneltmesi iin dua eder
(22.7). Buar 108 kii olduuna gre (16.247-61) simgesel olarak yz ba kz kurban
eder.

YUNAN TAKVMt

129

5. Tam am lama
Yunanllar yln eksik kalan gnlerini sistem li olarak tamam
lamaya ne zaman baladlar? Neugebauer'in M ezopotamya'da ..
beinci yzyldan nce sistemli bir gn tamamlamann olduuna de
gin bir kant olmad grnden biraz nce sz etmitim. Bu grte
o. M ezopotam ya'da .. 528'den nce sistemli bir tamamlama ol
duunu yadsyan Kugler'i izliyor.39 Bu gr kabul edip Babillilerin
Yunanllardan nce bir sistem bulduklarn varsayarak Fotheringham ve Langdon, Yunanistan'da drdnc yzyldan nce sistemli bir
tam am lam a olm ad sonucuna vardlar.40
Smer ve Akad dillerini bilmediim iin Babil kantn tarta
myorum yalnzca bir uyanda bulunmak istiyorum. Ekleme birimi
olarak aya dayal her tamamlama sistemi olsa olsa kaba bir yoldur.
Sekizli evrimi alalm. Delos ylnn birinci ay olan Lenaion iin
uygun yer, k dnmn izleyen kamer ay idi. Belli bir ylda oraya
rastladktan sonra, gelecek yl on bir gn nceye, nc yldaysa,
eer bir tam am lam a olmadysa yirmi iki gn erkene rastlayacaktr.
te yandan, eer bir ay ikinci ylda araya sokulmusa nc ylda
yedi gn sonraya decektir. Bu devaml sapmalarn uygunsuzluu
aktr; bazen de zel durum lar nedeniyle dzenli tamamlama sey
rinden uzaklamann uygun grlmesi zorunlu olmaktadr. Ispartal
Agesilaos'un yllk geliri artrm ak iin dzensiz olarak araya bir on
nc ay eklediini41 ve Roma'da cum huriyet takvim inin bu tr s
rarl karm alarla karmaaya girdiini biliyoruz.42 M ezopotamya ra
hipleri de ayn zorlamann ekiciliine kaplm olmaldr. T a
mamlama sisteminin devaml yaplm am olmas onun bilinmediini
kantlam az.
Yunanistan'a dnelim yeniden. Daha salam bir zemindeyiz bu
rada. Herodotos yle yazyor:
Neugebaucr. s. 97; bkz. Nilsson, lkel Zaman Tahmini, s. 260.
40Fotheringham 179; Langdon BMSC 109.
41Plu. Agis 16. Msr krallar ta giyme treninde yl ile hi oynamayacaklanna
yemin ederlerdi; Parker, 54.
42Fowlcr, W. W. Kornan Festivals (Roma Festivalleri), Londra, 1899. s. 4.

BABtL'DEN MtLETOS'A

130

Yunanllar her iki ylda bir mevsimler uruna bir ay eklerler

araya; Msrllar'da otuzar gnlk on iki ay vardr, mevsimlerin ev
rimini yine balad noktaya getirebilm ek iin bu aylarn birine her
yl fazladan be gn eklenir.43
Burada doru olarak tanm lanan M sr gne takviminde, yla ara
larla eklemeler yaplmaz. Bu dzenlemenin uygunluunu deerlen
direrek. Herodotos bunu "her iki ylda" (dia tritou teos) bir ay ek
leyen Yunan yntemiyle karlatm . Fotheringham ve Langdon'un
gzden kard bu pasaj, sekizli evrim e dayal sistemli eklemenin,
.. beinci yzylda Yunanistan'da genel bir uygulama haline geldi
ini kantlyor. Daha da geriye doru gidebilir miyiz?
Hesiodos, Lenaion'u k ortas bir ay olarak tanm lar.44 Beinci
yzylda Atina Gamelion'unun ve nc yzylda Delos Lenaionunun durumu byleydi. Eer bu dize gerekse, Hesiodos'un gnnde
takvimle mevsimler arasnda sabit bir iliki ve dzenli bir ekleme sis
temi vard demektir.
Baz aratrmaclar bu dizenin gerek olduunu yadsmakta. N ils
son, "daha sonraki bir bozma" olarak yadsyor bunu.45 Sonek -on'un
Boeotian deil Attik-onik olduu syleniyor; Plutarkhos, Lenaia'ya
gre ad verilmi hibir Boeotia ay tanmyor; iirde bir takvim adn
dan sz edildii tek yer de o dizedir. Bu kar klar pek gl deil.
onik sonek epik dilin zorlad bir ey. Boeotia'ya degin baka bil
giler Hesiodos'tan yzyllarca sonradr; aylarn adlar deiiklie u
ramt o zaman. Bu ayn tekilerden ayrlp tek bana zikredilm e
sinin nedeni, pekl, k gndnmnden sonraki ilk ay olarak Bo45 Herodotos, 2 .4 .1 .
^Hesiodos. Op. 504.29.5 gnlk gerek kamer ayna ayarlamak iin "tam" aylann
30. gnn yanszlatrmak zere balangta tasarlanan hine kai nia alkanlnn
Atina'da Solon tarafndan ortaya atld sylenir (D. L. 1.57, Plu. Sol. 25); fakat bunu
daha o zamandan Hesiodos (Op. 771, bkz. Nilsson ERBGK 27) ve olaslkla Herodotos
da (Od. 14.162.19.306) biliyordu. Bu da gsteriyor ki, 12X29 1/2 gnlk Yunan takvimi
en azndan sekizinci yzyla gidecek kadar eskiydi.
45Nilsson ERBGK 41, bkz. DA 1-5.

YUNAN TAKVM

131

eotia ylnn balangcn belirtmesi olabilir. Ayrca, bu dizeyi aradan

karrsak, ayn adnn getii 557-8. dizeleri de karmamz ge
rekecek, daha sonra ise Hesiodos'a zg baz dnceleri ieren ara
daki pasajn tm havada kalacaktr. Dorusu, dizeyi yadsyacak bir
durum yok ortada.
Hellen astronom u G em inos'a gre, erken dnem Yunanistan'nda
bir yl atlayarak araya bir ay ekleniyordu.46 Her ylda bir yaplan ve
hemen yalnzca Demeter ve Dionysos'la, yani tarm ve baclkla il
gili Yunan enliklerinin temelinde yatan ilkenin bu olduu tahmin
edilebilir.47 Fakat bu sistemde eklemeler fazladr. Sekiz yl sonra tak
vim gne yl zerine tam bir ay kazanm olacaktr. Bundan dolay,
her sekiz ylda drt eklemeden birinin atlanmas yoluyla deitirildi.
O zaman, araya eklem eler, ardk , iki ve yllk aralara dt
yani nc, beinci ve sekizinci yllara, ya da baka bir deyile, her
drt ylda dnml olarak araya bir ve iki ay sokuldu. Herodotos'un
tanmlad sistem budur.
Yukarda ad geen -yllk enliklere ek olarak her dokuz ylda
bir kutlanan drt enlikten sz edildiini duyuyoruz; drd de bizim
biraz nce Yunan takvim inin ilk yurdu olarak tanmladmz bl
gede geerli. Bu drt enlik, Thebai'deki Daphnaphoria ile Delphoi'deki Charila, Stepteria ve Herois enlikleridir.48 Dahas, drt ylda
bir yapldn bildiimiz Delphoi'deki Pythian O yunlan'nn bir za
manlar bu tipten bir enlik olduu haber veriliyor. Bu sekiz yllk
dnem rastgele ya oktaeteris ya da ennaeteris olarak adlandrlyordu,
nk Censorinus'un aklamasna gre her dokuz ylda bir yeni bir
dnem balyordu 49 Bu. sekiz yllk ekleme evrimine uygun dyor.
^ G em . 8.26.8.33.
47Paus. 2.4.1,4.34.9,6.26.2,8.15.2,8.23.1,10.4.3, Ael. VH. 13. DS. 4 .3 . Ov. F. 1393,
Met. 9.640, Rem , An. 593, Prob. ad Verg. G. 3.43, Fimi. Mal. 84, CIG. Sept. 3.282,
CIG. I, M. Aeg. 1089. Horn. H. 7.11, Od. 5.125; Roscher s. v . Triptolemos, Prott-ziehen
26.
^P ro cl. cbr. 26, Paus. 9.10.4, Plu. M. 293c, 4 18a, Ael. VH. 3.1.
49Cens. ND. 18. 4-6. Pythia bir mzik festivali olarak balad (Str. 481) Stepteria
ile ilikiliydi (FHG. 2. 189,4. 359, Ael. VH. 3. 1.). Psidia'da .S. 11-111. yzyla kadar bir
sekiz yl festivali vard (ABS 16 117). Pythia belki de ilk Pythiadn tarihi olan l..
582'de drt yllk yapld.

BABtL'DEN MLETOS'A

132

Burada. Fotheringham'n bir zam anlar beenmedii eski yetkili

lerdeki ak bir elikiye rastlyoruz. Censorinus sekiz yllk evrimin
gen bir ada tarafndan, belki de Thales'in rencilerinden biri
olan Tenedos'lu Kleostratos tarafndan bulunduunu syler. Biraz
nce sz edilen sekiz yl enliklerinin bundan daha eski olmas ge
rekir. "Eer" diye tartlyor. "Censorinusun sekiz yllk festivalleri
okiaeieris'le aklamas hakl idiyse, oktaeterisi Kleostratos'a ba
lamakla hata yapyor demektir." lk seenek, dolaysyla "daha ge bir
an hayali" olarak bir yana braklyor.50 Bu byle srmez. Belki de
K leostratos uzun zamandan beri geerli olan am a ancak parm ak he
sab yaplan sekizli evrim iin matematik formln ilk kez belirten
kiiydi. Dahas. Censorinus. evrimin, araya eklenen aylarn da
lmnda birbirinden ayrlan eitli ekilleri olduunu sylyor ve
bunlar eitli yetkelere balyor; bunlardan biri de Kieostratos'tur.
Bylece onu ok nceleri baka ekillerde bilindiini yadsmakszm
evrimin standart ekli haline gelmi olan eyin bulucusu olarak kabul
edebiliriz.
Sekizli evrimin geriye. Minos ana uzand varsaym Yunan
takvim inin en tartm al sorunlarndan birini zm em ize yardm
ediyor: Olimpiyat Oyunlarnn dzenlenmesi.
Pythia Oyunlar her drt ylda bir, Boukatios'un 7'sinde yaplrd.51
Sekiz yllk sre doksan dokuz ay olduuna gre, oyunlarn dnml
olarak krk dokuz ve elli yllk aralara rastlam olmalar gerekir; on
lar ayn takvim aynda tutmak iin krk dokuz aylk dn yl iinde
bir, elli aylk drt yl iinde iki kez bir aylk srenin eklenmesi ge
rekirdi. Ayn 7'sinde kutlanmasnn nedeni, kukusuz, aym ilk ey
reini belirleyen bu gnn Apollon'a ayrlm olmasyd (Cilt 1, s.
294). Bununla birlikte, pratikte, yirmi dokuz ya da otuz gnlk Yunan
takvim ayyla 29.53 gnlk gerek kameri ay arasndaki fark yzn
en

Folheringham 176. yle ekliyor: "Ve gereklen de enlik dnemlerini yalnzca

ikinin kuvvetleri olarak aklamak kolaydr. ki yllk enlikler var. drt yllk enlikler
var. sekiz yllk enlikler var." Bu aklama da hibir eyi aklamyor.
5*Famell, L. R. Cults o f the Greek States (Yunan Devletleri Taprtlar), Oxford.
1896-1909, s. 4.421.

YUNAN TAKVM

133

den. ayn evreleri takvim aylaryla denk dmyordu. Bu yzden. 7.

gnle ilk eyrein bants saymacayd (nominal).
Olimpiyat Oyunlar da krk dokuz ve elli aylk aralarla yaplrd.52
Fakat Pythia Oyunlarndan iki bakm dan farklyd.
nce, l l inden 16'sna kadar be gn srd ve dolunayda, say
maca olarak 15. gn kutland syleniyor bize. Pindaros. ilk yarn,
oyunlarn kurucusu Herakles tarafndan koulduu srada dolunayn
parldadndan sz ediliyor.53 Bu yzden, oyunlarn sparta'nn Karneia54 oyunlar gibi gerek dolunayda kutlanm olmas da olasdr; o
zaman ad geen gnler saymacadr. Btn Helenlere ait bir olay iin
bu dzenlemenin bir yarar olabilirdi: tarihi, yerel takvimlere bak
makszn hesaplanabiliyordu.
kincisi, Pythia oyunlar gibi ayn ay tutmak yerine dnml
olarak Apollonios'a ve Parthenios'a rastlyordu. Apollonios. k gndnmnden sonraki sekizinci ay idi; Parthenios'sa dokuzuncu ol
mal. nk bize bu iki ayn, Msr takviminde ardk aylar olan Mesori ve Thoth'a denk dt syleniyor. Dolaysyla. Apollonios.
Delphoi'nin Boukatios'u, Atinann M etageitnion'u idi.
W eniger'in Com ford'ca da kabul edilen bu kural aklamas ok
nldr.55 Aklama yle; eer Oyunlar dzenli olarak hep Apollonios'ta yaplm olsayd, eski bir drt yllk enlie, Parthenios'un
yeni aynda sabitletirilmi olan Heraia'yla karlaacakt. Bu sorunu
ortadan kaldrm ak iin deiken drtyllarda H em ia'dan iki hafta
nce ve iki hafta sonraya kondu. Benim A iskhylos ve A tina adl ki
tabm da bu zm kabul ettim ben.56 ama imdi bunun sa
vunulamaz bir ey olduunu kabul ediyorum. Parthenios adnn, Hera
Parthanostan dolay verildii kabul edilebilir (Cilt I, s. 281-2), bu ko
nuda bir bilgim iz olmamasna karn bunun Heraia ad olduu da
kabul edilebilir; ama enliin yeni ayda yapldna degin son var
52Porph. ad. l. 10.252, Ba. 7.2-3, Pi. 0 . 3.33 sch. 5. 14 sch.
53P. 0 . 3. 17-22.
54E. Alc. 445-51.
55Wenigcr, L. Das llochfest des Zeus in Olympia, K. 5. 1.
56Thomson. G. Aiskhylos ve Atina, 115-6.

BABtL'DEN MLETOS'A

134

sayma tek destek, yeni ayn Romada Junoya adanm olduu cm

lesidir.57 Gerek u ki, Heraiamn tarihi bilinmemektedir; W eniger'in
sand gibi olsayd bile iki enliin birbirine karmas eer bir glk
douruyor idiyse, niin drt yllk srelerin ayn yla rastlamayacak
ekilde basit bir dzenlemeyle bundan kanlmadn aklamak ge
rekecekti hl.58
Oyunlarn, geleneksel kurulu tarihi olan .. 776'dan nce her
hangi bir biimde var olduu varsaylabilir (Cilt I. s. 92). Bugne
kadar o blgede ok ender Mykene kalnts kt dorudur, fakat bu
olumsuz kant kesin deildir, ayrca bunun karsna konulacak iki ey
vardr. Yerel gelenee gre, Oyunlar, Girit'ten gelmi olan (Cilt I, s.
289-90) da'l Herakles tarafndan balatlm tr. te yandan Pindaros, Argos'lu Dor Heraklesi tarafndan balatldn sylyor.59
nceki varsaym da. D orlann fethinden sonra, hatt Pheidon'un Ar
gos hegemonyasndan da sonra (Cilt II, s. 313) nn, gcn Girit Herakles'inden Dor Heraklesine nasl dnm olabileceini grmek ko
laydr; ama teki grte, bu safkan kahramann, Minos ana tan
rasnn yldz snm orta lehine ekilmeye nasl inandrldn
aklamak zordur. Dahas, Kronos Tepesindeki da M aaras, rahipkrallaryla Kronos Tepesinin kendisi. Basilei ve onun Eileithyia ve
ylan tapm btn bunlar M inos an ve zellikle Girit'i gs
teriyor; Arkadia'nn eitli yerlerinde Rheay ve Zeus'un douunu
temsil eden bir dizi yerel tapm la koutluk gsterirler.60
Pythian Oyunlar balangta sekiz ylda bir yapldna gre,
tarm ylyla hibir ilevsel ba olmayan bir takvim enlii olmas ge
57Jo. Lyd. de mens. 36.
58

Forthenngham, krk dokuz ve elli aylk deimenin dzenli bir ilem olmadn,
"yalnzca Thosthias ile Oyunlar arasnda bazen bir tamamlama olduu, bazense ol
mad anlamna geldiini" sanyordu (178). Olanaksz bu. Bunu Porphyry yadsmakla
kalmyor, te yandan, tamamlama, sistemsiz bir biimde yaplsayd onun kantlamaya
alt gibi, iki kutlama arasndaki normal ara krk dokuz ya da elli ay deil, krk sekiz
ay olurdu, diyor. Nilsson. Fortheringham'n grn kabul etmiyor; kark olmasna
karn kendi yonmu doru izgidedir (PTR 365); bkz. Thomson, G. The G reet C a
lendar (Yunan Takvimi) JHS 63. 52, s. 60-1.
59Pi. 0 . 3.
60Paus. 8.28.2,8.38.2,8.41.2, Str. 387, bkz. Paus. 4.31.9,433.1. Yunanistan'a Kydone'larca getirilmi olabilirler Str. 348, Od. 19. 176.

YUNAN TAKVM

135

rekir. Ama Olim piyat Oyunlarnn sekiz ylda bir yapldn varsaymaya bir neden yok. Onlarn sekizli evrime bamll, bu ev
rim in, takvim in temelini oluturmas yzndendir yalnzca. Sekiz
ylda bir yaplan bir enliin, sekizli bir evrimin tamamlann be
lirlemek iin balatlm olmas artk anlalr bir ey, fakat drtl
evrim diye bir ey yoktu: bunun sonucu olarak da takvimde drt ylda
bir yaplan bir enlik iin herhangi bir temel yoktur. Olimpiyat
Oyunlarnn drt yll zellii, bu yzden herhangi bir d etmen ta
rafndan belirlenmi olmal. Eer festival, teki devletlerden ya
rlar ekmek iin olsayd, onu her yl yapmaya kar ak bir itiraz
olurdu. Ayn trden dier yerel olaylarsa akp dururdu boyuna. r
nein, sparta Kam eia's ayn dolunayda oluyordu.61 Dolaysyla,
Oyunlarn yllk bir mevsim enlii olarak baladna ve Olim
piyatlarn saylmaya baland yl olan .. 776da onlara panhelenik
bir konum vermek iin drt ylda bire dntrldne inan
yorum.62
Apollonios, normal olarak Austos'un sonuna rastlayan meyva
hasad ayyd. Olimpiyatn zafer dl, snrlarda yetien kutsal
aalardan koparlm yaban zeytininden bir tat; sylendiine gre
da'l Herakles ve arkadalar spor alm alarndan sonra zeytin yap
raklarndan yataklarna uzanp dinlenirlerm i.63 Bu nedenlerle, en
liin ilk ekirdeinin meyva hasad ile ilgili bir erginleme treni ol
mas olasdr.
Oyunlar, iki rahip klan olan amidai ile Klytidai tarafndan y
netilirdi. am idler Kuzeydou Anadolu'ya kadar izlenebilir;64
Klytid'lerin M elampus'tan geldii ileri srlmektedir; bunlarn Boeotia'l Orkhom enos'tan gelm i olduklar anlam na gelir bu (Cilt I, s.
61 Nilsson, M. P., Griechische Feste mit religiser Bedeutung m it Auschluss der atticshen. Leipzig, 1906. s. 118.
62Ayn srete orta bir evre Kk (yllk) ve Byk (drt yllk) Panathcnaia'da
grlebilir.
63Paus. 5.7.7,5.15.3, Str. 353; Tlomson. AA 115.
^Iam os, Pitana'mn kz Euadna'nn bir olu (Pi. 0.6, 28-30, bkz. Paus. 5.2.5), Eurotas'm kz, ispatla Lelege'lerinin krab Lelex'in olu idi (Apld. 3.10.13, Paus. 3. 1. 1,);
bkz. Cilt II.s. 58,179.

BABL'DEN MLETOS'A

136

187). Takvimin de onlar tarafndan ynetildii, belki de onlar tara

fndan bulunduu varsaylabilir.
Sekizli evrim, takvimi gne ylyla uzlatrmak iin yapldna
gre, ilk ortaya atldnda, ikisi arasndaki zel iliki olarak baklan
eyden km olmas gerekir. nc, beinci ve sekizinci yllarn so
nunda araya birer ayn eklendiini dnelim ve takvimle saptanan
bir festivalin gne ylnda nasl yer deitireceini grelim. Birinci
ylda hasat aynn Austosun 22'sinde dolunay olduunu varsayarsak,
sekiz yln kalan yllarnda hasat festivali iin aadaki tarihleri elde
ederiz: (2) 11 Austos, (3) 1 Austos, (4) 18 Austos, (5) 7 Austos,
(6) 27 Austos. (7) 16 Austos. (8) 4 Austos.65 kinci, nc, beinci
ve sekizinci yllarda festival, hasadn normal olarak hazr olmasndan
11.21. 15 ve 18 gn nceye rastlyor. Bu sonn. sistemli bir eklemenin
hi olmad gnlerde yaplageldii gibi gn deien enlik ilkesinin
uygulanmasyla zlebilirdi. Bu yllarda festival ertesi dolunaya
kadar ertelenirdi. Eer Oyunlar drt ylda bir yapldnda yerleik
pratik bu idiyse, bu yeniden saptamann sonucu bizim bildiimiz
Olimpiyat kural olurdu:
Apollonios

P arthenios

1. Austos 22
5.
9. Austos 22

Eyll 6

50. Ay
49. Ay

Daha genel terimlerle konursa, bizim sorunu zmmz basite

budur. Olimpiyat festivali drt ylda bir yapldnda, aklanan ne
denlerden dolay, her iki ayn da ona ayrld varsayld srece iki ay
arasnda gidip geliyor ve dolaysyla ikisi arasnda blnyordu.66
Sekizli evrim. O lim pia'da .. 776da, hemen tarihncesi Boeotia'dan alnan hieratik gelenek temelinde yrrlkte idiyse, Hesiodos'un onu bildiini hi glk ekmeden varsayabiliriz.
65Exempli gratia olarak verilen tarihler Weniger'in tablosundan alnmtr. Genel
olarak kullanlan bir ekil gibi grnd iin evrimin 3-5-8 eklini setim (Gem.
8.33), ama teki deiik ekiller de ayn amaca yarayabilir.
^O yunlarn yapld ay, ister Apollonios olsun ister Parthenios, yine Olympikos
adn alyordu: Weniger 8.

YUNAN TAKVM

137

6. iftinin Yll
Hesiodos'un ler ve Gnler'i, m evsim lere bir klavuz da ieren bir
ifti ylldr; yle zetlenebilir bu:
lker burcu doarken hasada, batm ak zereyken de ift srmeye
bala (383-4).
Sirius (Akyldz) ba zerinden geerken, odununu kes (417-22).
K gndniimnden altm gn sonra Arktiiriis alacakaranlkta
domaya balar: ba ktklerini buda (564-70).
lker burcu doduunda, oraklarn bile ve hasada hazrlan (571-

5).
O rion'un grnm esi harman zam andr (597-9).
Orion ve Sirius gn ortasna geldiinde, zmlerini topla (609ny

Orio ve lker burcu battnda, ift srmeyi unutma, yl da bit

mitir.
Bu uyarlar Hippokrates'in On R egim en adl kitapyla yan yana
konabilir:
Bilinen pratie gre yl drt blme ayryorum: lker burcunun
batndan k lmna kadar, k; lmdan lker burcunun douuna
kadar, ilkbahar; o zamandan Arktriis'n douuna kadar, yaz; lker
burcunun batna kadar, sonbahar.61
lker burcunun bat
Kasm 7
43 giln
KI
K gUndiimU
A ralk 21
------------------------ K lm --------------------------------- M art 21
LK BA H A R
48 gn
------------------------ lker burcunun douu ----------- Mays 8
43 gn
YAZ
Yaz gndnmil
H aziran 21
92 gn
------------------------ Sonbahar lm -------------------------- Eyll 21
SONBAHAR
48 gn
lker burcunun bat
Kasm 7

67Hippok.rales, Acul. 3.68 (Littri 6.594).

BABL'DEN MLETOS'A

138

Kitapkta daha sonra verilen ayrntlar, tm emay yeniden ku

rabilmemizi salyor; Hesiodos'unkinin ayn.
Yln drt mevsime blnme gelenei Yunan evrendoumunda
nemli bir rol oynam olan bir baka gelenekle birliktedir drt
eden kurulmu bir evren kavram dr bu.
Ik ve karanlk, scak ve souk, kuru ve ya, evrende eit paylara
sahiptir. Scan stn gelmesi yaz dourur; souunki, k; kurunnki, bahan; yanki, k.69
Yine bir baka Hippokrates kitapndan, On Hum an N aiureen
reniyoruz ki, insan vcudu, yln mevsimleriyle srasyla stnlk ka
zanan drt sv ierir. Ve son olarak Aristoteles bize drt Atina-on
kabilesinin drt mevsimi karladn; bununsa, srasyla yerine ge
tirilecek mevsimsel ilere sahip olduklar anlamna geldiini sylyor
(Cilt I, s. 103). Yani btn bu fikirler takvime, evrenbilime, fiz
yolojiye ait bilgiler bir kabile temeline dayanyordu, tpk dnyann
teki ksmlarnda bulduumuz benzeri fikirler gibi.
Hesiodosa dnersek. ler ve Gnler'in kazand n ve tannmlk ksmen onun ideolojik deerinden geliyordu. Ky komnnden
ayr zel bir toprak edinmi bir gmenin olu (Cilt II. s. 320) olarak
Hesiodos, eski klan balarnn zlmekte olduu bir zamanda yeni
tip bir iftinin bireysel grn dile getiriyordu. Fakat iir, pratik bir
amaca da hizmet ediyordu. Eski gnlerde toprak, takvimi iyi bilen
bakann gzetim i altnda ortaklaa ilenirdi; fakat ortaklaa toprak
ilemenin ortadan kalkm asyla birlikte, iftinin kendi kendisinin yl
dz bilimcisi olmas gerekti. Ayrca, resmi takvim, kendisince biliniyor
olsa bile, amacna uymuyordu, nk gne ylndan devaml sa
pyordu. stekleri ancak yldz bilgisiyle karlanabilirdi. Hesiodos'un
salad da budur. Hesiodos, daha nce takvimin dzenlenmesi iin
Thebai. O rkhom enos ve Delphoi'nin rahip krallarnca kullanlm
olan astronomi bilgilerini bir araya toplad, herkese kolayca anm
sanacak ve anlalacak bir biim de sundu.
zo

D. L 8.24, Hippokrales, Nat. Hom. 7. Hinl-Avmpa dillerinde yalnzca mev

simin ad vardr Nilsson, PTR 71.

YUNAN TAKVM

139

7. Sekiz Yllk Sre ve Krallk

Yunan mitolojisinde sekiz yllk sre ile krallk arasndaki bir ili
kiye degin birok belirtiyi sakncasz kabul etmekte zgrz artk.
sparta krallarnn hkm sresi, her sekiz ylda, yldzlar incele
dikten sonra efor'larca (ephors) onanrd.69 Bu, kukusuz orta Yu
nanistan'dan birlikte getirdikleri eski bir gelenekti; nk hem Herakles'in Thebai'de domu olan olu Hyllos'tan, hem de Kadmos'tan
geldiklerini ileri sryorlard.
Knossos kral Minos her sekiz ylda bir tanrsyla konumak iin
Zeus Maarasna ekilirdi.70 AtinalIlar her sekiz ylda bir yedi olan
ve yedi kzdan oluan bir kurban harac gnderirlerdi ona Girit'e
gidip M inotauros'u ldrm olan Theseus'un kendilerini kurtard
bir ykmllkt bu.71 Bu Theseus ve M inotauros miti. Crane D an
snda, Apollon'un Delostaki boynuzlu aharnn karsnda, Labirent'in karm ak kvam larn taklit ederek tem sil edilirdi.72 Dansn
gn belli deil, ama olaslkla, Apollon'un ve Artemisin doum
larnn kutland festival srasnda Thargelionun 7sinde olurdu.73
Bu, kurbanlarn saysn aklyor: Apollon iin yedi, Artemis iin
yedi; T hargelionun 6's ise A tinalIlarn haratan kurtulm alarnn
ansna Delosa her yl ha kafilesi gnderdikleri gnd.74 A tina'da
da ayn ayn altsnda bir festival balard. Thargelia festivaliydi bu;
biri erkekler, tekiyse kadnlar adna iki insan kurban edilirdi o gn;
gelenee gre bu tren Minos'un bir olunun, Androgeos'un l
m nn kefareti olarak balatlm t.75
69Plu. Agis. 11.
10Od. 19.178-9, Pl. M in. 319c, Lg. 624a-b, Str. 476.482, D. S. 5. 78.
71Plu. Thes. 15.
^ P lu . Thes. 21. Call. Del. 307-13,l. 18.590-606.
73Hsch D. L. 2.44, Anon. VPlat. 6 Cobet, PIu. M. 717d.
74X Mem. 4.8.2. Pl. Phdo 58a-b.
75D. L. 2 .4 4 . Phot. Lex. Suid. Phol. Bibi. 534.

BABtL'DEN MtLETOSA

140

Thebai'nin ve Delphoi'nin sekiz yllk festivalleri hem takvimle,

hem de krallkla bantlyd. Daphnaphoriada, kzlar alay halinde,
zerine gnei, ay ve yldzlan simgeleyen toplarn asl olduu bir
zeytin kt ve gne ylnn gnlerini temsil eden 365 elenk ta
rlard balarnda.76 Stepteria'da, Apollon'un Delphoi ejderini ld
rn temsil eden bir tren yaplad (Cilt I. s. 225); bir kral sarayn
temsil ettii varsaylan bir kulbede yaplrd bu.77 Bize Kadmos'u ve
onun Thebai ejderini ldrn anmsatyor bu bundan sonraki
blmde zerinde duracaz bu mitin.
Minos dininde dokuzun kutsal bir say olduuna degin birok be
lirti var. Bergama'daki kazlarda Demeter tapm ana bitiik dokuz
basamakl bir teras ortaya karld. Dokuz basamakl bir baka teras,
ayn tanrann Lykosoura'daki tapnann dnda bulundu. G iritte
Lato'da dokuz basamakl bir baka teras daha var; bu sonuncusu, bir
pazar yerinde.78 Minos Girit'inde bu tr teraslar, yz genellikle
pazar yerine dnk kral sarayna bitiik olurdu hep: Troya'daki Priamosun saray. Atina'daki K rallk Kolonad gibi (sio basileios)?9
Bunlarn am acnn ne olduu henz bilinmemektedir. Belki de Phaiakia'daki pazar yerinde dans yneten dokuz hakem (aisym netai)
gibi (Cilt II, s. 225) koro icrasnda rahip gruplarn yerletirmeye ya
ryordu. Bu resmi kiilerin krallkla herhangi bir kesin ilikisi olup ol
mad henz ak deil, am a en azndan M inos'un zamannda on
larn saylarnn ilevsel bir deeri olduu karsanabilir; nk
Olimpiyat O yunlarnda hakem lik eden dokuz hellanodikai ile ve
Atina krallnn yerini alan dokuz rkhonle'la koutluklar bir rast
lant olam az.80
76ProcI. Chr. 26, bkz. Paus. 9. 10.4.
^P lu . M. 418a.
78Tritsch, F. J. Die Agora von Elis and die altgriechische Agora, JOA 27.63.
79/V. 2. 788-9; Tritsch 98,102.
on

Hellanodikai, kesinlikle Oyunlarn epdptaileri olarak tanmlanyor (Paus. 5. 9.

5); bu da benim son lerimi yorumlamama uyuyor (AA 125-6); The Whell and the
Crown (Tekerlek ve Ta) CR. 59.9. s. 10.

YUNAN TAKVM

141

Yine Telem akhos Pylos'ta karaya ktnda Nestor ve halk, kral

ln dokuz blgesine karlk, dokuzar boalk dokuz grup hayvan
kurban etmilerdi (Cilt II. s. 91). Bunlar belki de kabile blmleriydi,
tpk Kos'ta ve spartada D or kabilelerinden her birinin ayrld
"dokuzda birler" (enta) gibi. Kos'ta Zeus Polieus'a kurban edilen
boa, her bir "dokuzda bir"den olmak zere kabilelerin sunduu
yirmi yedi boa arasndan seilirdi.81 sparta K am eia'snda, her fratriden olmak zere her biri dokuz insan alan dokuz kulbe ku
rulurdu.82
Baka durumlarda bu saynn hibir ilevsel deeri yoktur, yal
nzca geleneksel armlar ansna seilir. Dokuz Musa; Girit'te
bebek Zeus'a bakm olan dokuz Kourete;83 Lemnos'ta dokuz gn te
mizlii, ya da Magnesia'da Zeus Sosipolise boa sunulurken alayn
banda giden dokuz olan ve dokuz kz ocuk;84 Bellerophon'a.
Lykiaya geldiinde dokuz kzle dokuz gn len verildiini ve kur
ban iin dokuz yanda hayvanlarn seildiini okuduumuzda85 bu
dokuz saylar iin daha fazla aklama gerekmiyor; sonu olarak,
yetkin bir sayya, yetkin bir enlik ya da yetkin bir adak iin uygun
gzyle bakldn syleyebiliriz.
Son olarak, sekiz yln sonunda gne, ay ve yldzlar balangta
bulunduklar yere geri dndkleri iin, sekiz yllk dnem, ya da sy
lendii gibi "byk yl", evrensel yenilenmenin ve yeniden douun bir
simgesi, dnyada doumun, lmn ve yeniden dirilmenin evrimi ha
line gelm itir. Herakles, ocuklarn ldrnn kefareti olarak sekiz
yl almt.86 Kadmos, Thebai ejderhasn ldrd iin sekiz yllk
bir cezaya arptrlm t.87 Persephone, "akll insanlar, atletler ve
krallar olarak yceltilm ek, yeryznde sonsuza kadar kutsanm kah
S1SIG 1025.
82Ath. I41e-f.
83Str. 473.
^P hilosl. Her. 740. SIG 589.
85//. 6.174. Od. 10.19,390. bkz. l. 18,351, Theoc. 26.29, Hes. Op. 436.
86A pld.2.5. 11.
87Aym yerde, 3.4.2, bkz. Serv. ad. Verg. A. 7.761, Hes. 77. 801.

142

BABL'DEN MtLETOS'A

ram anlar olarak anm sanm ak zere yeniden doacak olan llerin
ruhlarn" dokuzuncu ylda zgr brakmt.88
Sekizli evrimin M inos am a kadar geriye gittiini kabul etsek
bile, onun ne zaman ve nerede ilk kez bulunduu sorusundan hl
kurtulamadk. Msr'da deil, yle grnyor ki M ezopotamya'da da
deil; nk ay ekleme sistem i buralarda erken tarihlerde biliniyor
olsa bile sekizli evrim olamazd, yoksa mitolojide ve dinde herhangi
bir izini bulurduk onun. Buralarda kutsal say sekiz ya da dokuz deil,
Yunanistan'da Apollon tapm nda yeniden ortaya kan yedi idi. Bu
sorunun yant, Suriye'de daha ilerde yaplacak kazlar bir takvim, or
taya kardnda bulunacaktr. Bu arada, M inos'lulann bunu Suriye
yoluyla, krallkla bantl bir sekiz yllk evrimin izlerini buldu
umuz Hitit'lerden alm olduklarn syleyebiliriz ancak.89
88Pi. fr. 133, bkz. Orph. fr. 295; Rohde, E. Psyche: Seelencult und Unsterbliclkeisglabe der Criechen, Freiburg, 1898.
89Bkz. s. 135.

VI
K ADM O SO U LLARI
1. Yunan Szbiliminin Kkenleri
^ O o R N F O R D , 1912'de yaymlanm olan From Religion to Phi
losophy (Dinden Felsefeye) adl kitabnda. Durkheim ve bakalarnn
topladklar, ilkel dncenin yapsyla ilgili kantlarn nda ilk
Yunan filozoflarnn retilerini inceledi ve bu filozoflarn kkleri
kabile toplumunun yapsnda olan baz dini fikirler zerinde al
tklar sonucuna vard. Yaamnn sonunda sorunu yeniden ele ald ve
gelecek blm de zerinde durulacak olan sonulara ulat.
Bu arada bir baka aratrmac soruna farkl bir gr asndan
yaklat. Norden, 1913te yaymlanm olan Agostos Theos adl ki
tabnda Areopagus Serm onu inceledi ve Yunan ve Latin ya
zarlarnn, iirde ve dzyazda izleri bam sz olarak Tevratta bu
lunabilecek. kkenini ayinlerden alan baz konuma biimleri
kullandklarn gsterdi. M ezopotamya ve M srdan alnm iki akm.
Hellen ve brani akmlar zellikle St. Paul tarafndan Hristiyanlkta
yeniden bir araya getirildi; St. Paul, doumu ve yetimesi dolaysyla
her ikisinde de geni bilgi sahibiydi. Daha sonra, Bizans ayininde
bunlar ayn son kkenden gelen bir nc akm olan Suriye koluyla
glenmi oldu.1
Hemen hemen ayn zamanda km olan bu iki yapt birbirinin
btnleyicisidir. Com ford. Yunan dncesinin ieriiyle, Norden ise
biimiyle ilgileniyordu; her ikisi de ayn sonuca ulamt. Yunan fel^ o rd e n , E. Agnostos Theos, Leipzig/Berlin, 1913, s. 207, 260-1: Canlarella, R. I
poet bizantini. Milano, 1948, 2. 28-37.

BABL'DEN MLETOS'A

144

sefesinin kkleri Yakndou'nun eski dinlerinde bulunmaktadr. Bu

blmde, Com ford'un yaptna giri yoluyla. Norden'in ana sonula
rndan bazlarn zetleyecek ve hieratik kkene iaret ederken nasl
ayn dncede olduklarn gstereceim.
Filozoflarn ilki, yazdklarndan, biemi konusunda bir izlenim
verecek kadar ok ey kalm olan Efes'li Herakleitostur; biemiyle
nldr Herakleitos. Felsefesinin ekirdek retisi, onun logos dedii
ve gerekten bir gizmi gibi sunduu eylerdedir; Eleusis legomena's
ya da Orpheus hieroi logoi' si gibi. ada terimlerle, ztlarn birbiri
iine girmesi olarak tanm lanabilir, bu da onun bieminin anahtarm
verir bize. Dncesi diyalektik, biemi elikilidir. Szckler ve cm
lecikler. ilettikleri fikirlerdeki elikileri apak ortaya koyacak bi
imde birbiri karsna konm utur. Bunun etkisi. Platon'un tanm
lamasna gre, bir oku takmndan gelen bir dizi yaylm ate gibidir.2
Yunanca gibi ok bkml (inflected) bir dilde byle bir bieme, zo
runlu olarak devaml uyaklar ve yarm uyaklar elik eder; Herakleitos
bunlara inde (cinas/pun) kullanm da ekler yazya byl ya da
gizemsel bir arlk vermek am acyla kullanlan, ilkel konumann
evrensel bir zelliidir bu. Konuya smsk bal olduu iin szbilim
(rhetoric) olarak tanm lanam az bu. am a daha ok aklam ak iin tek
terimler bulunacak kadar bilinir durum a gelmi olan btn zellikleri
de gstermektedir: antithesis, asyndeton (balayc szckler ol
makszn sralanm yan cmlecikler), parisosis (ayn hece saysnda
yan cmlecikler), paromoiosis (yann uyak), paronomasia (ndeleme) gibi.3 Ksaca, "elikili biem" denilebilir buna (Nordon,
Satsparallelismus diyor).
Kabul edilen gre gre. Yunan szbiliminin kurucusu. Atina'y
t.. 428'de ziyaret etmi ve parlak, ateli sylevleriyle coku yaratm
olan Leontinoi'li G orgias't. Biem inde Herakleitos'a benzer, ama
daha ilenmitir onunki. Herakleitos'ta biim ve ierik yetkin bir e
kilde birlemitir; Gorgias'ta biim kendi adna gelitirilmi, ilen
mitir. Platon'un o7e/i'inde Agathon'a yaptrd konumada da
2P1: Tin. 1802.
3Arist. Rh. 3. 9. Demeler. 192, Cic. Or. 2. 63. 256.

KADMOSOULLARI

145

greceimiz gibi, Atinal adalar zerinde derin bir iz brakmt.

Etkisi, Thukydides'te de. zellikle konumalarnda gldr, fakat
Platon'un kendi bieminde bu daha az byledir. Ayn ey Ksenophon,
sokrates. Demosthenes ve btn Atina sylevcileri iin geerlidir.
Ara sra "Gorgias'vari figrler" denilen eyler kullanrlard, ama bir
birinden ayr biim lerde yaparlard bunu. Bununla birlikte, bu arada,
.. nc yzylda onia'ya "Asya biemi" girdi ve zellikle Yakn
dou'nun Helenletirilmi kentlerinde yzyllarca serpilip geliti.
Asya biemi, Gorgias'nkinden daha basittir, fakat temelden ayndr.
Son olarak, ayn biem. daha baka deiikliklerle ama yine de ta
nnabilir bir biim de ncil'de blm blm ortaya kar, daha sonra
Bizans ayininin belirgin lehesine dnerek renklenir. Belki de, Korinthoslulara lk M ektup'tan, ngilizce'ye evrildiinde bile stn ni
teliine degin bir izlenim veren bir blm vermenin zamandr
imdi:
Griin. zamandr imdi; grn, kurtulu gndr imdi: hibir
eyde tkezlemeye frsat vermeyerek, ki hizmetimiz ayplanmasn; ama
her eyde kendimizi, Tanrnn hizmetkrlar olarak, tkenmez sabra.
dertlere, zorunluluklara, skntlara, darbelere, hapislere, karklklara,
almalara, beklemelere, orulara, saflklara, bilgiye, uzun aclara, se
vecenlie, Kutsal Ruh'a, sahte olmayan sevgiye, hakikat dnyasna,
Tanr'nn gcne testim ederek; sa elde ve de sol elde doruluun si
lahyla; erefle ve erefsizlikle, kt sylentiyle ve iyi sylentiyle; al
datclar olarak, ve yine de gerek, bilinmeyen ve yine iyi bilinen olarak;
lyoruz, ama ite yayoruz; dersi verilmi, ve ldrlmemi olarak;
znl, ama hep sevinli olarak; yoksul, ama ok kiiyi zen
ginletirerek; hibir eyi olmadan ama her eye sahip olarak.*
Bu biemin kayna neydi? Norden, Gorgias'n kendine rnek
olarak Herakleitos'u aldna inanyordu, ama olas deil bu. Gorgias.
Sicilya szbilim okulunun kurucusu deildi. Kendisinden nce Akragas'l Empedokles ile Syrakuza'l Korax ve Teisias vard.5 Bir baka
*2 Cor. 6. 2; bfcz. Thomson, Dinden Felsefeye, s. 79-81.
5D .L 8.58-9. Quint. 3 .1 .8 .

146

BABtL'DEN MLETOS'A

trl dnrsek, hepsinin ortak bir ayin kaynana yaklatklarn

varsayabiliriz. Gorgias ve ondan ncekiler, Stesikhoros'un koral lirik
iin yaptklarn szbilim iin yapmlardr (Cilt II, s. 217); eski ayin
biimini almlar, onu ayinsel konumundan soymular ve bir sanat
biimi olarak laikletirmilerdir.
Gorgias'n hl yaayan paralarndan biri bir gmme trenindendir. baz deerli kantlar verir bize. Gmme treni sylevi (epitphios), atla (threnos) ondan, ark eklinde deil konuma ek
linde oluuyla ayrlr ve vgyle (enkom ion) yaayanlarn bir
vgs eklinde bir konumayd bu ilikilidir; vg ise ilhi
(hymos) ile ilikiliydi ondan fark, ark eklinde deil, konuma
eklindeydi ve bir tanrya deil bir insana sesleniyordu.6 Bu biimler
ortak bir ayin temeline dayanr. Bunlar gzden geirdiimizde ak
a geleneksel birok fikir buluruz. En sk rastlananlar unlar: nce,
konumac duruma uygun szckler bulamayaca korkusuyla en
diesini dile getirir.7 ikinci olarak, balangtaki bu ikircikli durum
ou kez bir soru biimini alr.8 nc olarak, ikirciklilik, vgnn
kskanlk douraca inancna balanr.9 Drdncs, bu girilerden
sonra, konumac ilgili kiilerin atalarna gnderm eler yaparak ana
temasn aar.10 Beincisi, sz konusu kiiye seslenilir ya da dikkat e
kici birtakm imgelerle o kii tantlr.11 Ve son olarak, lnn ac
snn hibir zaman yok olmayaca, ya da basite, lenlerin yaa
yaca sylenir.12
6Arislid. Ars Rh. I. 160 (Rh. Gr. 5.60).
7Gorg. 6. Pl. syn. 180d, 194e, Afnx. 236e, Th. 2 .3 5 .2 , D. 6 0 .1, Isoc. 10. 12-3, Uba.
Laud. Const. 5.
8D. 60. 15. PL M nx. 236e. Lys. 2. 1-2. A. C/. 854 = 855, bkz. 314 = 315,417-8, A g.
775-8 = 783-6, 1490-1. Theoc. 17. 1 i . Eumalh. 10. 11. Anaksimenes Ars Rh. 35, Mcnandros 11,17, Liban. Laud. 3. 1, Andreas Cretensis Megas Kanon (Cantarella 1. 1001). Cantarella no 41 (1. 77). Bu pasajlar, tannya dua iin uygun ad bir trlii bu
lamayan arkc ile balayan birok lhiyle karlatnlabilir Norden, AT 144-7.
9P1. Lg. 802a (bkz. Hdt. 1. 32. 7). Gorg. 6, Pl. Hp. Ma. 282a. A. Ag. 894 = 904, Ba.
3.67.5. 187,12. 199, Pi. 0 . 8.54. Th. 2 .3 5 .2 , D. 60.14.
lftTh. 2. 36. I, Lys. 2. 3. tsoc. 10. 16. 11. 10. Pl. Mnx. 237a-b, Sym. 178b, Liban.
Laud. 3. 1. bkz. 2. 1 ,3 .2 ,4 . 1. Aphthon. Progym. 8.
1*P1. Sym. 197d-e. A. Ag. 887-90 = 896-9, E. And. 891, Anoniadis 354, Valetas 1.
88-9. IS 37.
12Gorg. 6. Lys. 2. 79-80, Simon. 12. 1, A. C/. 502 = 504, IS 12 4. Herakleitos'un
kendisi kadar zorlayc olan son rnee zellikle dikkat edilsin: "Ey Ulu Tanrm, sana
bir cenaze treni lhisi ve bir gmme trks syleyeceim; nk senin gmlmen
ayor bana hayata giri kapsn, senin lmn ldryor lm."

KADMOSOULLARI

147

Gorgias'n gmme sylevini okurken hemen grrz ki, o da bu

geleneksel fikirlerden olumaktadr. erii trenlerden alnmtr.
Biimi de. Hl var olan gmme sylevlerini, atlar, vgleri ve
lhileri incelersek, Gorgiasta ve H erakleitos'ta o kadar dikkati eken
o eski biemin zelliklerini alacak derecede sergilediklerini gr
rz.13 G erekten de, atlarn bazlarnda, elikili yapnn Gorgias'taki gibi yalnzca biimsel olm ad, fakat H erakleitos'ta olduu
gibi ierike belirlendii dikkat eker.14
Eleusis M ysteria'larna dnersek, ancak birka ayin cmlecii on
larda hl yayor olsa da, hepsinin bazsnn gze arpacak de
recede elikili bieme uyduklarn grrz.15
Son olarak, Herakleitos'un kendisiyle ilgili dikkate deer iki olgu
var. Onun, H erakleiteioi16 denen mezleri olduunu biliyoruz, ve
bunlarn Orpheus'ular. Pythagoraslar ve teki felsefe okullar gibi
dinsel bir topluluk eklinde rgtlendiklerini dnebiliriz. Yine bi
liyoruz ki, Atina kral Kodrosun olu kurucu Androklostan gelme
Efes kral ailesinden biriydi o (Cilt I, s. 187-8; II, s. 292-3). Kardei le
hine tahttan feragat etmemi olsayd kendisi de kral olabilirdi. K ral
ln ayrcalklarndan biri Eleusis Demeter'inin rahipliiydi.17 Bunun
A tina krallar olarak atalar tarafndan ele geirilm i olduunu var
sayabiliriz; Eleusis M ysteria'lanndan sorumlu olan Atinal subay
rkhon basiles18 idi. Bylece, Herakleitos eski bir kral ailesinden ge
liyordu. Kendisi de doutan bir rahip-krald. Bunun iin de hieratik
biemde yazyordu.
Aadaki pasajlar, u ana kadar ad geenlere eklenebilecek birou arasndan
yalnzca birkadr: Th. 2. 40. 1, D. 60. 37. Simon 5, Ach. Tat. 1. 13, Eumail. 7 .9 , Lu
cian. deluetu 13, Uban. Mon. de Nicon. 12, A. Ch. 326 = 328, Th. 91-3 = 93-5, Per.
702-4 = 700-2, S. Tr. 947, El. 197, E. Ba. 1153.
14A. Th. 941 -5 =961 -4,S. Aj. 394. Bunun, Oxymoron (kendiyle elien deyim) diye
bilinen konuma bieminin kkeni olduu grlyor, Aiskhylos'un, derin diyalektik
duygusunu yanstan bieminin ak bir zelliidir bu.
15Clem. Pr. 2. 14, Firm. Mat. 18, D. 18.259; Plu. Prov. 16, Procl. ad. Pl. Tun. 293c,
Hippol. Ref. Omn. Her. 5.7.
16Pl.Tht. 180a, D. L. 9.6.
17D. L. 9.6.
I8Str. 633; Arist. A R . 57. 1.

BABtL'DEN MtLETOS'A

148

2. Theliclai
.. ikinci yzyln balarnda Miletos yurttalar yeni bir kent ko
na yaptrm lard.19 ine Anaksimandros'un bir heykelini koy
mulard gerekten de bu adla bilinen byk filozoftu o. Altnc
yzyldan kalma eski bir heykeldi bu; tm Yunan dnyasnda bir Bilici
mezar olarak bilinen, kentten Brankhidai'deki byk Apollon ta
pnana kadar uzanan Kutsal Yol zerinde asl bulunduu yerden ge
tirtilmiti oraya. Brankhos, D elphosun torunu olarak tantlr.20 Bu
gelenein anlam belki de Brankhidai'deki mezarn Delphoi gzetimi
altnda, M iletos'a yerleen onia'llarca yeniden dzenlendiidir;
nk baka bir yerde, tapmn on kolonizasyonundan daha eski ol
duu syleniyor.21 Sylenceye gre Miletos'un kendisi, Girit'teki Miletostan esinle, Zeus ile Nera'nm olu Minos'un kardei Sarpedon ta
rafndan kurulm utur.22
Kutsal Yol'da altnc yzyldan kalm a daha birok heykel bulundu.
Bunlardan biri mermer bir aslan heykeliydi: Thales, Pasikles. Hegesandros ve ad okunamayan bir drdnc ile Anaksileos tara
fndan Apollon'a adanm t; bunlarn hepsi Python'un olu Archegos'un oullardr; bir bakas, Mandramakhos'un olu Anaksi
mandros'un oullar tarafndan adanm tr; bir ncs. oda A pol
lon'a, Histiaios tarafndan.23
Bu ant zerindeki yazlarda geen Thales ve Anaksimandros. o
nl filozoflar olamaz, am a adlan onlarn da ayn klandan olduk
larn dndryor. Filozof Anaksimandros, bir Praksiades olu ve
ustas Thales'in erkek akrabasyd.24 Eksamyes'in Kleobouline'den

19s i g . 3.
20Str. 421.
21Paus. 7 .2 .6 .
22Eph. 32 = Sr. 941.
23SIG. 3. Pasikles ad iinbkz. Hdt. 9 .97. nandro'daki leki adlar iin bkz. SIG. 3g,
SEG. 4.461.4, Apul. F. 18, SIG. 960.5. 1079,1068,3, Hdt. 4.88.
24Str. 7, D. L. 2. l.S uid.s.v.

KADMOSOULLARI

149

olu Thales, Thelidai klam ndand.25 Thelidai klan kimlerdi? Laerte'li Diogenes bize onlann K adm osoullannn bir kolu olduunu
sylyor.26 Bunu, Kadmos'un Fenike kkenine dayanarak, Thales'in
"Fenike kl" olduunu syleyen Herodotos da doruluyor.27 Bunun
kastettii bir baka paradan da aka anlalyor: burada Kadmosoullarnm bir baka kolu olan G ephyra'llar, "imdi Boeotia de
nilen lkeye Kadmos'la birlikte gelmi olan Fenikeliler" olarak ta
ntlyor. (Cilt 1, s. 118-9. Bir baka kant olarak, Thebai'li Kadmosoullarnn onia'nm sm rgeletirilm esinde rol aldklarn
anmsayabiliriz (Cilt 2, s. 124-5). Miletos'tan te krfezin te ya
kasndaki Priene'de. Philotas28 ynetim inde Thebai'den gelen bir
grup yerlemiti: Philotas, belki de Kadmosoullanndan biriydi,
nk kente bir zam anlar onun onuruna Kadme ad verildiini bi
liyoruz.29 Bu sylenceler, kentin eski bir tarihisi olarak anmsanan,
adndan da anlald gibi Miletos'lu Kadmos'tan geliyor olabilir.30
Krfezin karsndaki M ykale'de. Thebai yaknndaki Potniai'den
oraya getirilmi olduu besbelli olan bir Potniai tapm yani Demeter ve Persephone vard.31 Thebai'li Demeter tapm bir za
manlar Kadmosoullannn bir saray tapm idi (Cilt I, s. 138, 214).
Ve nihayet onlarn Delphoi Apollonuyla balar karsnda Thelidai.
Brankhidai'deki dier Apollon'a tapnmada zel bir yer alm ola
bilir. Bu, onlann heykellerinin neden Kutsal Yol kenanna dikilmi
olduunu aklar bize.
' Yani, Miletos felsefe okulunun kuruculan olan Thales ve Anaksimandros da eski bir rahip-krallar ailesinden geliyordu.

D. L 22.
26Ayn yerde.
27Hdt.L. 170.3.
28Str. 633.
29Ayn yerde. 636. Hell. 95.
^S uid. s. v.
31H dl.9.97.

150

BABL'DEN MLETOS'A

3. Tarihncesi Boeotia
Thales ve A naksim androsun ilgi duyduklar temel alan, gkbilim
ve evrendoumdu; onlar Boeotia'daki Thebai'nin tarihncesi rahipkrallan olan Kadmosoullarndan geliyorlard. Hesiodos'un ler ve
G nler'i daha ok gkbilimle, Theogony ise tanrlarn ve dnyann
balangcyla ilgiliydi. Hesiodos, Askra'da domutu; ans, Thespiai'de, adn tayan bir dini topluluk tarafndan saklanmt (Cilt 2,
s. 232-3). Askra ve Thespiai, Thebaiden yalnzca birka mil tededir.
Yani, onun iirleri kaybolmu olsayd bile onun yaptyla Anaksimandros'unki arasnda ayrntl bir karlatrmay olanakszlatrrd bu grnen kantlardan, onlarn Minos Girit'i ve nihayet
Suriye'den gelen ortak bir gelenee yaklatklar sonucunu yine de
karabilirdik.
Tabii, Herodotos'un Kadmostan bir Fenikeli olarak sz ederken.
Suriye'de deil de sahilin daha aasnda Tyre ve Sidon'da oturan
gnnn Fenikelilerini dnd dorudur; fakat bu Fenikeliler,
dier halklarla birlikte Tun anda Suriye'yi igal etmi, bazen
Proto-Fenikeliler denilen halktan geliyorlard. u da unutulmamal;
bir Fenikeli olarak baklyorsa da, Kadmos'un Minos Girit'iyle balar
vard, Minos'un anas Europa kz kardei idi onun; bu son balar, ge
lenekte daha az belirginse, bu yalnzca, adann Dorlar tarafndan i
galiyle kopmu olmasndan trdr (Cilt II, s.117). Kadmos, artk
bildiimiz gibi, Suriye'yle yakndan ilikisi olan Minos kralln temsil
eder. Bu, tarihinin dier ayrntlarndan ortaya kyor. Boeotia'ya
varmadan nce btn Ege'de dolam t32 ve Trakya'da Pangaion
Da'ndaki altn madenini bulduu syleniyor.33 Bununla birlikte,
kukusuz oradaki torunlar Minos hanedanlarnn en glleri ara
snda olduu iin en kalc izlenimi Boeotia'da brakmtr. Yu
nanistan'n bu blmnden kaydedilmi yerel gelenekleri incelersek,
Roscher, W. H. Ausfhrliches Lexikon der gricchischen und rmischen Mythologie. Leipzig, 1884-1937.
33Clem. Str. 1. 307b. Plin. NH. 7.57.197. bkz. Hdl. 6.47.

KADMOSOULLARI

bir ksm Kadmos'la ya da kz kardei Europa'yla. dierleri Hesiodos'un Theogony'siyle balantl olan daha birok Minos-Fenike
ilikisi buluruz.
Minos-Fenike ilikileri iyi bilinen Aphrodite'e (Cilt II, s. 266),
Kadm osoullann Boeotia'ya getirmi olan gem ilerin kerestelerinden
oyulduu sylenen tahta suretlerinde tapndrd.34 Tanagra'da bir
baka A phrodite tapm daha vard.35 Thespiai'de bir Eros (Ak) ta
pm vard.36 Eros'un teki tapnlan, Boeotia-Leuktra'dan kken
alan Laconia'daki Leuktra'dan (Cilt II, s. 129) ve ilk on ko
lonilerinden biri olan ve belki de Boeotia-Erythrai'nin adn alm
olan Erythrai'den kken alan Parion'da kaydedilm ilerdir.37 Hem
Aphrodite, hem Eros, Hesiodosun T heogny'sinde nde gelirler; so
nuncusu. Fenike evrendoum unda Pathos (A rzu) ad altnda geer.
B ir baka M inos tanras olan Dem eter, Thebai'de ve Boeotia'nn baka yerlerinde K adm osoullanyla balantlyd (Cilt I, s.
120). Thebai'den Mykalessos'a giden yol zerinde Teumesos adl bir
ky vard. Europa'nn Zeus tarafndan oraya sakland sylenir.38 Bu
aka, onun G irifte sakland sylencesinin yerel bir deikenidir.
Thebai'den Thespiai'ya giden yolda ve yine A nthedon'da Demeter ve
Kabeiroi'nin ortak tapnlan vard.39 Ayn tapm (cult), Kadmos'un
trenle kabul edildii sylenen Lemnos ve Samothraike'de ku
rulmutu.40 Kabeiroi ad, Sami dilinde "byk anlamna gelen kbr
kkne dayandnlm aktadr. Yalnzca bir varsaym dr bu, ama Yu
nanllarda onlarn ayn zam anda M agaloi Theoi, "byk tanrlar"
olarak bilinm eleri bunu desteklem ektedir.
Apollon, Delphoi ejderini ldrr; Kadm os. Thebai ejderini l
drr; Zeus, canavar Typho'yu ldrr. Btn bunlar ayn temann
deikenleridir. Hesiodosun olduu bilinen bir gelenekte, Zeus'Ia
34Paus. 9.16.3.
35Aym yerde. 9.22. 1.
36Aym yerde. 9. 22. 1.
37Ayn yerde, 9.27.1.
38Ayn yerde, 9.19.1.
39Ayn yerde, 9.25.5,9.22.5.
40Roscher s. v. Megaloi Theoi.

BABL'DEN MtLETOS'A

152

Typho arasndaki dvn Thebai yaknnda Typhonion adl bir tepe

zerinde olduu sylenir.41 Bir bakasnda, o, Ugarit'e bakan Kasios
Dandadr ve Z eusun ancak yardm na gelen Kadmos tarafndan
kurtarld sylenir.42 U garit'te bulunan tablette El'in olu Baal'in
yedi bal ylan Lotan' (branilerin Leviathan'dr bu) nasl ldr
d anlatlr bize.43 Btn bu gelenekler, Enuma elish'xe. sregelmi
olan ortak bir kkenden geliyor.
Son olarak, Rhea'nn yeni dom u Zeus'u babas Kronos'tan nasl
kurtard anm sanm aldr: ondan olan btn ocuklarn yemi olan
Kronos'a kundaa sarlm bir ta verilir, ocuk yerine o ta yer Kronos.44 Theogonyf e olay G irit'te geer, fakat olayn Plataiaide ve
Chaironeia'da getiini syleyen baka Boeotia gelenekleri vard.45
Ayn tem a son zam anlarda bir yandan Em m a elish le, te yandan
Hesiodosla birtakm koutluklar gsteren bir Hitit-Hurrian evrendoumu olan Kumarbi epiinde ortaya kmtr. Zaten daha bu
yaymlanmadan nceC om ford, Hesiodos evrendoumunun Y unanis
tan'a Ugarit ve Minos G iriti yoluyla gelmi olduunu ileri srmt.
4lPi. 0 .4 . 11 bkz., Hes. Sc.
42Nonn. D. 1.381-534.
43Schaeffer65.
M H cs. T /i. 481-500.
45Paus. 9.41.6.

VII
YUNAN TAN RID O UM U
1. Kantlar
^OoRNFORD yaamnn sonunda. From Religion to Philosophy
(Dinden Felsefeye) adl kitabnda ortaya atm olduu soruna geri
dnd. Yarm kalm ve ancak lmnden dokuz yl sonra yaymlan
m olan son yaptnda, ayn temann teki deiik ekilleriyle birlikte
Hesiodosun Thcogony'sini Enum a elishin altnda ayrntl bir
biimde gzden geiriyor ve bu iirlerin ieriini oluturan fikirlerin
deiik ama hl tannabilir bir biim de Anaksimandros evrenbi
liminde srdn gsteriyordu. Bu, kukusuz onun en byk baa
rsdr, yalnzca bilime deil ayn zamanda bilgiye de bir katk ta
maktadr. Soruna tam bir zm getirm em ekte, ama byle de olsa
baka herhangi bir burjuva felsefe tarihisinden ok ilerde olduunu
gstermektedir onun. Snrllklar burjuva felsefesinin getirdii snr
llklardr.
Genel sonulan ak olm asna karn bunlarn dayand kant,
doas gerei karmaktr. Her eyden nce Enum a elish'n kendisi
birtakm sorunlar karyor ortaya. Bugnk ekliyle byk lde
.. ikinci binylm ortalarna aittir; Babilin, M ezopotamya'nn po
litik ve kltrel merkezi olduu bir zamandr bu; dolaysyla, kah
raman. bu kentin koruyucu tanrs M arduk'tur. Bununla birlikte, yu
karda da iaret ettiimiz gibi (s. 99) onun ilk ekli deildi bu;
Bugiin elimizde olan, kahraman olarak Marduk'un bulunduu
metnin gerisinde, Marduk'un deil de Nippur'lu Enlil'in asl rol oy
nad daha erken bir metin bulunmaktadr. Bu daha eski ekil, mitin
kendisindeki birok belirtiden karsanabilir. Bunlardan en nemlisi,
M ezopotamya'nn hep ikinci en nemli tanrs olmu olsa da Enlil'in

154

BABL'DEN MLETOS'A

elimizdeki mitte hibir rol oynamyor gibi grnmesidir; oysa btn

teki nemli tanrlarn kendilerine uygun rolleri vardr. Yine, Marduk'un oynad rol ta nn karakterine uygun deildir. M arduk ba
langta bir tarm ya da bir gne tanrsyd, oysa Enuma elish'teki
merkezi rol, Enlil'inki gibi, frtna tanrs roldr. Nitekim, ykde
Marduk'a yklenen asl i gklerin, yeryznn birbirinden ayrlmas dier mitolojik bilgilerde Enlil'e verilen grevin ayndr;
doru da, nk iirilmi bir deri tulunjun iki yan gibi onlar bir
birinden ayr tutan, gkle yer arasndaki rzgrdr. Bu nedenle, yle
grnyor ki, Enlil yknn asl kahramanyd ve elimizdeki bilinen
en eski metin .. ikinci biriydin ortalarna doru dzenlendiinde
M arduk onun yerine ald. Mitin kendisinin ne kadar geriye gittiini
kesinlikle syleyemiyoruz. .. nc biyldan gerisini gsteren bil
giler iermekte, fikirler tam aktadr}
kinci olarak, iki iir arasndaki ara balan kurmak iin kullanlan
gere paraldr ve benzer sorunlar koyuyor ortaya. O, Hitit-Hurrian
ve Ugarit mitlerinin tablet m etinlerini, Byblos'lu Philon'un kaydettii
gibi Fenike tanrdoum unu ve Ahdi Atik'ten dier baz pasajlarla
birlikte Tekvin Kitabndan baz paralan iermektedir. Btn bu de
iik m etinler M ezopotamya'dan km aktadr, fakat Enuma elish'ie
nasl bir iliki tadklann kesinlikle belirlemek henz olanakl de
ildir. Son olarak, m itin Minos Girit'indeki eklini bulabilirsek, ancak
o zaman doldurulabilecek bir aklk duruyor ortada.
Neyse ki. u andaki amacmz bu karkla girmemizi ge
rektirmiyor. Baka m etinlere rastlantsal gndermeler dnda, Hesiodos'un The go ny'sinin dou despotizmi trenlerine dayal, erken
Yunan felsefesinde ncller (premises) olarak ortaya kan baz fi
kirler ieren M ezopotamya mitinin Yunan deiik ekli olduuna dair
Cornford'un tezini zetleyerek dikkatimizi iki ana iirle snrl tu
tacaz. Ayrntlarn bazlarnda benim yorumum onunkinden ayr
lyor; onun lmnden sonra ortaya km olan kantlar da dikkate
alnacaktr.
jacobsen, alnty yapan Frankfort, Felsefeden nce'de. s. 183-4.

YUNAN TANRIDOUMU

155

E n m a elish alt epizoda blnebilir: 1) Tanrlarn douu; 2)

aralarnda ekim e balar; 3) Marduk kral iln edilir; 4) M arduk ile
Tiamat arasnda dv; 5) Gklerin yapl ve insann yaratl; 6)
Tapman yapl ve kaderlerin belirlenii. Bunlar srasyla zet
lenecek ve Theogony'de kendilerine uygun epizodlarla karla
trlacaktr.

2. Tanrlarn Douu
Enuma elish balangta her eyin nasl olduunu betimleyerek
balar:

stmzdeki gklerden sz edilmedii

Ve altm zdaki salam topran ad
dnlm edii zamanlar;
Ancak kadim A psu, bunlar dourtan,
Ve M ummu ile T iam at, bunlarn tm n
dnyaya getiren kadn,
Sularn birbirine katarlarken;
H ibir bataklk olum am ken daha, hibir
ada bulunm azken.
T anr m an n o rtalkta yokken daha.
Ad sylenmem iken ve pay belirlenmemiken:
O zam anlar tanrlar yaratld insanlarn arasnda;
Lahmu ve Lahamu grnd ve adlan verildi.

Tatl suyun (Apsu), tuzlu suyun (Tiamat) ve sisin (? Mummu) kadim

kaosunda, belirli bir ekli olan hibir ey, dolaysyla ad olan hibir
ey yoktu. Tao Te Ching'in b a la n g c o k b e n z iy o r b u n a:
Tao'nun ad yokken, gn ve yerin balangcyd bu; sonra, bir ad
olunca, btn yaratklarn anasyd, bu.1
^Hughes. E. R. in Felsefesi..., s. 145.

156

BABL'DEN MLETOSA

Dnce u; adsz bir ey var olamaz, ancak adlandrlarak var edilir.

Bu ilkel dnce, ocuk ruhuyla bir koutluk gsterir: kk ocuklar
izmeyi, resim yapmay renirken bir nesnenin yalnzca adn bil
dikleri paralarn izmek eilim indedirler (s.35). Adlarn byl et
kinliine olan bu ilkel inanlarn temelinde yatan budur (Cilt I, s.37);
insann, d dnyann nesnel gerekliinin bilincine ancak, toplumsal
retimin aracs olarak konum ayla vard basit gereine dayanr.
Malinowski'nin gzlemledii gibi;
Gereklie hem teknik hem de toplumsal ynden egemenlik, sz
ckleri kullanma bilisiyle yanyana geliir... Bir eyin adyla kurulan
yaknlk daima o eyin kullanmyla yaknln dolaysz bir so
nucudur... Bir eyin adn bilmenin onu ele geirmek demek olduu
inanc bylece deneysel olarak dorudur}
Birbirini izleyen erkek ve dii drt iftin sraland iirin giri b
lmn daha nceki bir blmde tartmtk (s. 100); orada gklerin
ve yeryznn, bu iftlerin douunun etkisiyle birbirinden ayrlnn
iirde daha sonra M arduk'un Tiamat'm bedenini ikiye ayrdnda
tekrarlanma iaret edilmiti. Ztlk pek hissedilmez, nk iki yk
birbirinden ok farkldr. iirin asl gvdesini oluturan kincide, ba
kiiler canl varlklar olarak somut bir biimde canlandrlr: biri
insan, daha dorusu stn insan, tekiyse denizde yaad hayal edi
len bir canavar biiminde. Birincisinde, kutsal iftlere neredeyse kii
deillermi gibi davranlr. Doru. Lahamu'nun sonu zerinde bir
rol vardr, hem o hem de dierleri tapnm a nesneleriydi; fakat iirin
balangcnda nerdeyse soyut fikirler dzeyine eriirler.
Genesis' in ilk iki blmn anmsatr bize bu. Birinci blmde
Tanr'nn yedi gnde dnyay nasl yaratt anlatlr gndz ve
gece, gk ve yer. kuru toprak ve deniz, otlar ve aalar, gkcisimleri.
^Malinowski, B. Coral Cardens and leir Magic (Mercan Baheleri ve Byleri),
Londra. 1935, s. 2.233.

YUNAN TANRIDOUMU

157

balklar ve kular, en sonda da kara hayvanlaryla erkek ve kadn.

kinci blmde, "topraktan hibir bitkinin henz yeryznde olm a
d" ve "Ulu Tanr'nn yerin toprandan insan meydana getirdii"
anlatlr. Burada iki yk arasndaki ztlk aktr; daha soyut olan
birincisinin ayn zamanda iki yknn sonuncusu olduu anlal
m aktadr.
Ayn yinelenm e Theogony'de de ortaya kar. Giri blmnde,
Kaos'tan sonra Dnyann, daha sonra da Gklerin nasl doduu an
latlr, fakat biri "btn eylerin tem eli olarak, tekiyse "kutsal tan
rlarn ebedi oturm a yeri" olarak tanm lanr,4 sanki kendileri tann
deilmi gibi; sonra, yknn balamasyla, kavgac evli bir ift olarak
yaamaya balarlar. Giri blmnn yknn geriye kalan ks
mndan zam anca daha sonra olduuna inanmak iin burada da ne
denler buluruz; bu nedenle de bu ksm, iirin geriye kalan ksmn ele
aldktan sonraya braklacaktr.

3. Tanrlar Arasnda Savam

Yeni yaratlm tanrlar bir araya gelir ve dans ederler:
K utsal dostlar toplandlar,
V e ileri geri tepindike T iam at rahatsz ettiler,
K arnn taciz ettiler.
G klerin kurulduu bedeninde dans ederlerken.

Apsu da rahatsz olm utur ve hizmetisi Mumnu ile birlikte Tiam ata giderler:
Apsu konum aya balad
Ve ap-ak Tiam at'a yle dedi:
"Gidileri gidi deil bunlarn
Ne gndz rahai veriyorlar ne gece uyku;
B ir son vereceim bu gidilerine,
Huzur gelsin diye yine, ve uyuyabileyim:"
4Hesiodos. Th. 117,128.

BABL'DEN MLETOS'A

158

Bu haber zerine tanrlar korkuya kapldlar; ama onlardan biri, Ea,

bir by yapp. Apsu'yu uyum aya gnderdikten sonra ldrd onu ve
tacn ald ondan ve evini onun zerine kurdu. (Bu demektir ki, tatl
sular topran altndaki yerlerine hapsoldular.) Sonra Mummu'yu ya
kalad. idi etti ve kafasn ezdi.
Theogony'deki buna uyan yk yle zetlenebilir.5 Dnya, G k
leri ve Tepeleri ve Denizi dourduktan sonra Gk'le yatar ve Kronos
dahil Titanlar dourur; Kronos. "onun ocuklarnn en genci ve en
zekisi" olarak tanm lanr, ve "babasndan nefret eder." Bunu
Kyklop'larn ve Yzelli Devlerin doumu izler. Gklerin, ocukla
rndan nefret ettii anlatlr; her biri doduka Dnya'nn iine gizler
onlar, a kmalarna izin vermez, Dnya'ysa itike ier ve inler
iten ie. Sonra bir orak yapar ve oullarn babalarndan almaya
arr; ama onlar korkarlar, yalnzca Kronos onun arsn yerine
getireceine sz verir. Bylece ora ona verir ve onu bir tuzaa ya
trr;
Ve, Gk geldi, geceyi yaratarak ve aka susam, ve Dnya'nn
zerine yatt, uzand, ve oul sol elini uzatt tuzandan ve uzun ora
sa eline ald ve babasnn gizli yerlerini budad ve arkasna frla tt.6
Frlattklarndan A phrodite kt ortaya.
lk bakta bu iki yk birbiriyle tmden ilikisiz gibi grnebilir,
ama iki ortak noktalar var; tanrann ocuklar nce kendi iinde
hapsolmulardr ve bir tanr idi edilmitir. Bu iki noktann nemli
olduu teki yorumlardan bellidir.
Grey'in kaydettii Polinezya evrendoumuna gre. Gkyz ve
Yeryz, karanla hapsedilmi ocuklar onlar zorla ayrncaya ve
bylece yaratmcaya kadar birlikteydiler. Bir baka yorumda,
kavga srasnda Gk'n gizli yerleri kesilir ve sngertana dn
drlr.7 Byblos'lu Philon'un kaydettii Fenike evrendoumunda
5Hcsiodos. Th. 125-206.
6Hesiodos, Th. 176-82.
7Taylor, E. B. Primitive Culture (lkel Kltr), 2. Basn. Londra, 1891. 322.5
R o sch er2 .1542-3; Comford PS, 205.

YUNAN TANREDOUMU

159

Yeryz, Gkyznn kucaklamalarna direnir ve oullarndan biri,

Kronos (El) onu kurtarmaya gelir. Bir mzrak ve bir orak vardr elin
de, babasyla dvr ve yere drr onu, ve "bugn hl grlebilen
bir yerde" idi eder onu ve kesilen paralarndan akan kan kay
naklara ve derelere akar. Sz edilen yer, baharda su yerine kan ak
t sylenen Adonis Nehri'nin kaynandaki Aphaka olmal.8 Kumarbi D estaninda. gklerin ilk kral Alalu, dokuz yl hkm
srdkten sonra Anu tarafndan devrilir, o da dokuz yl hkm sr
m ve sonra Kumarbi tarafndan devrilm itir; Kumarbi onu gk
lerden aa ekmi ve zel yerlerini kesip koparmtr. Anu o zaman
yle sylemitir: "Bedeninin meyvas olarak korkun tanr ektim
senin iine; bunun zerine Kumarbi onlar dar tkrmtr ve
Yeryznden domutur onlar.9 En son. Msr'n Geb (yeryz) ve
N ut (G kyz) mitinde ana-baba, evlatlar Shu (rzgr) tarafndan
zorla birbirinden ayrlr.10
Enuma elish'e dnersek, bu koutluklar nda yle grnyor ki,
baba-tanrnn. analarnn karnnda dans ederek ana-babalann ra
hatsz etmi olan ocuklarndan biri tarafndan devirildii bu yk,
gkyzyle yeryznn ayrlnn, ksalm ve artk tannmaz hale
gelmi bir dier yorumundan baka bir ey deildir.

4. Tanrlarn Kral
Ea'nn olu, Marduk doar; uzun boyludur, aklldr, drt gz ve
drt kulayla, dudaklarndan kan alevlerle, korkun grnldr.
Bu arada T iam at alm aya hazrlanm aktadr. Deniz canavarlarn
dan bir ordu kurar ve yeni kocas Kingu'nun kom utasna verir; eliyle
gsne takt kader tabletlerinin de gsterdii gibi en yce gc ona
8Phil. Bybl. 2.22; E. Burrows, alnty yapan Hooke, The Labyrinth, 52;Et. M. s. v.
9Glcrbock, H. G. Kumarbi. Istanbuler Schriften 16. stanbul, 1946; Gumey, O.
R. The Hittites (HitiUcr), Londra, 1952, s. 190.
10Frankfort, BP. 55.63.

160

BABtL'DEN MtLETOS'A

emanet etmitir. Tanrlar yine korkuya derler. Sonunda Ea. ka

rsyla bulumak zere dar kar, bir byyle onu alt etmeyi um
maktadr, ama dehet iinde geri dner. O zaman Anu gider ve Tiam ata btn tanrlarn ortak buyruunu bildirir ona. ama bir ey elde
edemez. Tanrlar umutsuzluk iindedir. Sonunda bir neri atlr or
taya. M arduk'un kendi kahram anlan olacana karar verilir. M arduk
baz koullarla kabul eder bunu:
Sizin kahram annz olacam
T im at' yenmek v e sizi kurtarm ak iin
Sonra toplanr iln edersiniz yce kaderimi...
Sizin azlarnzdan kan szlerle belirlensin kaderim,
Ki ne yaparsam yapaym deimesin.
A zmdan kan em ir deitirilm esin bakalarnca.

Jacobsen yle yorumlar bu paray:

Marduk gen bir lam dr. Sonsuz gc, eksiksiz yiitliiyle nn
deki bedensel yara lam bir gvenle bakmaktadr. Ama gen bir
insan olarak etkiden yoksundur. stedii, topluluun gl, yal yclerinkine eit bir yetkedir. Burada, yeni ve o gne dek iitilmemi bir
gler birlii canlandrlmaktadr: Marduk'un istei, kraln kiiliinde
g ve yetkenin birletii d evletin gelmekte olduunu gstermekte
dir.11
Tanrlar toplanr ve bir lenden sonra M arduku kral iln ederler.
Sana krall ve her eyin zerinde gc verdik;
Kurulda yerini al, szn stn gelsin.

Kronos babasn tahttan indirdikten sonra kz kardei Rhea ile

birok ocuklar olur, fakat kendisi de onlardan biri tarafndan dev

**Jacobsen, alnty yupan Frankfort, BP. 192.

YUNAN TANRIDOUMU

161

rilirim korkusuyla hepsini yer. Rhea, anasnn dyle Girit'te

Zeusu dourur; Zeus orada bir maarada gizlenir; anas. Kronos'a
kundaa sanl bir ta paras sunar, Kronos hemen onu da yutar.
Daha sonra, evlatlarn, imdi Delphoi'de bulunan ta dahil kusup
karm aya kandrlr. Bu arada Zeus byyp erkek olmutur, Gkyz'nn yerin altnda zincire vurduu Kyklop'lar ve Yzelli Devleri
zgr brakmtr. Byle yapmtr, nk babasn ve Titanlar
onlarn yardmyla yenebilecei sylenm itir kendisine. Yardm iin
teki tanrlara bavurarak onlara, T itan'lar yenm eyi baarrsa, ken
di yannda yeralm olanlarn halen ellerinde tuttuklar ayrca
lklarm onaylayacan, olmayanlara yeni ayrcalklar vereceini
vaat eder. Sonuta, zaferden sonra teki tanrlar krallar olmaya a
rrlar onu. Dv, iki dan, Olympos ve Othrys dalarnn ara
sndaki Thessaliada yaplmtr. On yl srm, Kronosun ve T i
tanlarn yenilmesi ve yeraltna hapsedilm eleriyle sonulanm tr.12
Kronos ve Titanlar, Kingu'nun ve onun ok sayda deniz ca
navarlarnn karldr, ama bu sonuncular dvmezler. Marduk'u
grr grmez, Tiam at' onunla kar karya brakarak, kuyruklarn
ksp kaarlar. M arduk'a, savatan nce toplanan tanrlarca krallk
verilir; Zeus, savan bitiminden sonra arlarak kral iln edilir.
M ezopotamya yorum u, gcnden tam yararlanan bir kabile meclisi
izlerini hl tamaktadr, oysa Zeus'un ykselii, her biri kendi ka
bilesinde ya da klannda ayrcalkl bir mevkie sahip bakanlar ara
snda bir anlama, pazarlk szleriyle dile getirilir. Bunda, Yunan yo
rum u, Akha bakanlannn iktidara nasl ykseldiklerini yanstm ak
tadr (Cilt II, s. 49-52).
Oul tarafndan devrilen baba kral fikri Enuma elish'te yoktur;
fakat M arduk babasnn baarsz olduu yerlerde baarl olur yine
de, sonuta onun yerini alr. ocuklarn yiyen baba fikrinden hibir
iz kalmam tr. Bununla birlikte, Kumarbi Destam 'nda grdmz
gibi, ilk fikir stndr, kincisiyse farkl bir biimde ortaya kar. Kum arbi'nin diorit tandan yaplma bir olu olduu anlatlr. Bu, Gkyz ile Yeryz'nn oullarndan birinin Baitylos diye adlandnld
12Heskxlos, 77. 453-506.617-735.

BABtL'DEN MlLETOSA

162

Fenike evrendoumuyla uyum gsteriyor: baitylos, gkta anlam na

gelen Yunanca bir szcktr, Kronosun yedii ta iin ayn szcn
kullanldn biliyoruz.13 Bu ayrntnn bir Anadolu ya da Suriye ta
fetii tapmmdan geldii karsanabilir.
yknn geriye kalan blmnn bizi daha fazla alkoymasna
gerek yok. Marduk'un Tiam at'la karlamas ve onun vcuduna ne
yapt daha nce anlatlm tr (s. 99-100). Zafer kazanm olan kral,
gnei, ay ve yldzlar oluturduktan ve yerlerine yerletirdikten
sonra meclisi toplar ve Kinguyu bir asi olmakla sular. Kingu ba
lanr ve ldrlr; kanndan, kendilerine kurbanlarla hizmet edecek
insani yaratklar yapar tanrlar. Sonra tanrlar bir kez daha toplanr
ve bir lenden sonra krallarnn, eitli ilevlerini tanmlayan elli
adn syleyerek ona baladklar gleri onaylarlar.
Typhoyla karlama ayn izgiyi izler, ne var ki onun vcuduna
yaplanlar deiiktir: T artarus'a atarlar onu, orada frtnalar yaratr.
Geriye insann yaratl kalyor. Bu noktada Hesiodos'ta ses yok.
Orpheus'ularda Babil sylencesine benzer bir gelenek var: sylen
diine gre insan, Titanlarca kltan geirildikten sonra Dionysos'un
kanndan sramtr. Hesiodos'un bu konuda hibir ey syleme
mesinin nedeni, kkenleriyle14 ilgilendii soylu Yunan ailelerinin
tanrlardan geldiklerini ileri srmeleridir; bylece insanln kkeni
daha fazla bir aklama gerektirm ez. Baka bakmlardan olduu gibi
bunda da Yunanllar kendi kabile kkenlerine ok daha yakn dur
maktadrlar (Cilt II. s. 249-50).
5.

Hesiodos Evrendoumu

Genesis' in (Tekvin) ilk iki blmnde insanln yaradlnn iki

kez tekrarland belirtilmiti daha nce, tpk Enuma elish'te gk
yz ve yeryznn ayrlnn tekrarland gibi; nedeni, her iki du
rumda da ayn tem ann deiik verililerinin, ilk anlamlar karanlklatktan sonra bir tek anlatda birletirilm i olmasdr. Buna
benzer bir ztlk birinci blmn kendisinde de karmza kar.
13

Bamelt. R. D. The Epic o f Kumarbi and the Theogony o f Hesiod (Kumarbi Des

tan ve Hesiodos'un Tanndoumu), JHS. 45.100; Hsch. s. v.; bkz. Roscher, 1.747.
14Orph. fr. 210-32.

YUNAN TANRIDOUMU

163

Anlat yle balar:

Balangta Tanr gkyzn ve yeryzn yaratt. Ve yeryz
bombo ve sszd; ve derinlerin yznde karanlk vard, ve Tanrnn
rth sularn yzne kt. Ve Tanr dedi. k olsun ve k oldu. Ve
Tanr grd, iyiydi k; ve Tanr karanlktan ayrd.
Bu ilk gnd. Drdnc gn:
Ve Tanr iki byk k yapt; byk olan gndz, daha kk
olan da geceyi ynetecekti: ve yldzlar da yapt Tanr. Ve Tanr on
lar yeryzne k versinler, gn ve geceyi ynetsinler, ve ka
ranlktan ayrsnlar diye gkyznn derinliklerine yerletirdi.
Aklama basit. Yaratma ii yedi gnlk haftaya uysun diye bir
zaman birim i olarak gn'n daha balangtan beri var olduunu
varsaym ak gerekiyordu. Yedi gnlk hafta B abil kkenliydi, fakat
onun yaradlla birletirilm esi. Sabbath' kutsam ak am acna ynelik
bir brani fikriydi; yaratl yks de bunu iine alacak biimde d
zenlenmiti.
Tek dzenlem e de deildi bu. "Balangta Tanr gkyzn ve
yeryzn yaratt." Birinci gnd bu. kinci gn, "derinlikleri" yaratt
ve onlara "gkyznn derinlikleri" adn verdi, nc gn kuru
topra grnr kld ve "kuru topraa Yeryz" adn verdi. Burada
ikinci bir tekrar gryoruz, yine burada, eklenm i olan iki paradan
ilkidir o lkel gelenekte, "bombo" ve "ssz" ve "karanlk"tan baka
bir ey yoktu; sonra bu ekilsiz ktle "tanrnn ruhu" tarafndan yani
rzgr gkyz ve yeryz olarak iki paraya ayrld. lk olay gk
yznn ve yeryznn ayrl idi.
Y unanistan'da Orpheus'ular ilkel gelenei bozulmam bir bi
imde sakladlar:
Orpheus ark syledi ve gkyznn ve yeryznn, ki bir za
manlar bir biim iinde birleiktiler, nasl abalarla birbirinden ay
rldn anlatt; ve yldzlarn ve ayn ve gnein hareketinin gkte

164

BABLDEN MtLETOS'A

nasl hi kaybolmayan bir iaret olarak durduunu; ve dalarn nasl

ykseldiini, ve derelerin su perileriyle nasl aladn, ve btn o
srnen eyleri.15
Hellenistik dnemden kalma bu, ama gelenek bundan daha da eski,
Euripidesin u satrlarndan rendiim ize gre:
yk benim deil anam dan rendim onu G kyz ve Yer
yz bir zamanlar bir biimde idi, ve birbirinden ayrldktan sonra
her eyi dourdular ve a kardlar aalar, kanatl yaratklar,
deniz canavarlarn, ve insanolunu,16
Olay, bir yumurtann iki yarya bln olarak da canlandnlm tr.
Bu simge Opheus'u yaznda gze arpcdr; Upanishad'larda da bu
lunur.
Balangta, deildi; varoldu; byd; bir yumurtaya dnt; yu
murta bir yl yle kald; yumurta krlp ald; bir yars gmt, teki
altn; gm yarm bu yeryz oldu, altn gkyz... Ve ondan doan
ey Aditya'yd, gneti.11
Bildiim kadaryla, yumurta dnya fikri Babil yaznnda gemez,
fakat M sr treninde bir evren yumurtann betimlendii biliniyor.18
Ayn inancn bir izinin Genesis'de yaamaya devam ettii de ileri s
rlmektedir; nk "Tann'nm ruhu sularn yznde ortaya kt"
cmlesinde branice yaznn anlam, bir yumurtann kuluka dne
mine gnderme yapan, zerine kulukaya yatt'dr daha ok.19
1SA. R. 1.496.
16E. fr. 484.
17Chandogya Upanishad. 3 .91.
18Lefebvre. G. L oeuf divin d'Hermopolis (Hermopolis'in Kutsal Yumurtas), ASA
,23.65. s. 65; Lange, H. O. Magical Papyrus Harris, s. 53.
19Skinner, J. A Critical and Exegetical Commentary on Genesis (Genesis zerine
Eletirel ve Aklamal Bir Yonm). 2. bas. Edinburgh, 1930. s. 18.

YUNAN TANRIDOUMU

165

Hesiodos'un Theogony'sinin giri blmne dnebiliriz artk:

Her eyden nce Kaos oldu, ve sonra geni gsl Yeryz, her
eyin lmsz temeli, ve Ak (Eros), lmsz tanrlar iinde en g
zeli, elleri ayaklar zen ve tanrlarla insanlarn duygularn ve is
tencini ayn ekilde kendine bendeden. Kaos'tan Karanlk ve kara
Gece dodu, ve sonra Gece'den Gkyz ve Gn dodu; Karanlk'la
yattktan sonra gebe kalm ve dourmutu onlar. Ve Yeryz, nce
kendine e, yldzl gkyzn dourdu, ki her yann rtsn, kaplasn
ve kutsal tanrlar iin sonsuz bir barnak olsun diye ve sonra yksek
Dalar, da vadilerinde oturan Nimfelerin gzel yuvasn, ve fkeli
derinlikleri, D enizi btn bunlar cinsel birleme olmadan do
urdu. Ve ondan sonra Gkyzyle yatt ve dourdu...20
Bunu Titan'larn adlan ve yukarda belirlendii gibi, Gkyzyle bir
lemelerinden olan teki ocuklann adlan izliyor.
Dnyaya degin bu yk, onu izleyen ykden ok daha fazla bo
zulmu, deitirilmitir. Bir yandan Kaos ve Karanlk, kiilii ol
mayan soyutlamalardr; te yandan, dalar ve deniz doal eylerdir.
Yeryz ayn zamanda "geni gsl" ve "her eyin basz sonsuz te
meli" olarak tanmlanr. lk betim lem eler m itseldir; kincisi, Thales'in benimsedii, yeryznn su zerinde yzen aatan bir disk ya
da davula benzedii inancyla aka balantl olarak ussaldr. Ayn
ekilde, bize, onun kendisine eit, kendisini drt bir yandan sarabi
lecek "yldzl Gkyzn" dourduu sylendiinde, geleneksel, belki
de Orpheusu "entarili yldzl Gece" kavramna gnderme yapl
maktadr: yani, gece gne, yeryzn saran, ydzdan pullarla ssl
bir elbise gzyle baklmaktayd.21
Bununla birlikte para, ayn temann Yunan yorum uyla karla
trlrsa. ilkel z hl tannabilm ektedir. Bunlardan en nemlisi,
Aristophanes'in parodiletirdi O rpheus'u evrendoumdur:
20Hesiodos, 7V. 116-33.
21A. Pr. 24, R lo. 1150, Alexis 89, Nonn. D. 2. 165-6, 16. 124:. Lobcck, 379-80.
551.

BABtL'DEN MtLETOS'A

166

nce Kaos ve Gece ve koyu Karanlk ve geni Tartarus vard, ne

yeryz ne hava ne de Gkyz; ve Karanln snrsz sinesinde kara
kanatl gece bir rzgr-yumurta dourdu; mevsimlerin evriminde,
ondan, rzgrn dn gibi, srtnda altn kanatlar parldayan ne
zam andr beklenen A k frla d .22
Burada Ak. yumurtay bir kenara iten ve bylece farkllama s
recini balatan ilk harekettir [ros "ak", eroe "hareket"). Ve ka
natlar parldam aktadr, nk k vardr artk. Mite ok yakndr bu.
Balangta gkyz yeryz birdi; sonra onlarn evladan, rzgr,
onlar birbirinden ayrd, dolaysyla yaratt. Gerekte bu, ba
langta eyleri birbirinden ayrm aya yarayan Ak'n daha sonra on
lar yeniden birletiren g olm asyla uyumuyor, nk, eylerin ilk
blnnden sonra, bunu meydana getiren tepinin (impulse) kendisi
iki harekete blnyor eyleri birbirine eken hareketle (Ak) on
lar birbirinden ayran hareket (atm a).
Aristophanes, Kaos'Ia balarken Hesiodos'u izliyor. Fakat C om fordun da belirttii gibi, Yunan chos'u, bizim ayn szckten anla
dmz anlam da deil, daha ok bir "yark", "uurum" ya da "aralk"
anlammdayd; yle srdryor Comford; *
mdi, eer cvrendoum, gkyz ile yeryz arasnda derin bir
araln meydana geliiyle balyorsa, Euripidesin formlne uygun
olarak, "Gkyz ve Yeryz bir zamanlar bir tek biimdi" ve m ey
dana gelen ilk ey onlarn "birbirinden ayrlmasT'yd. Hesiodos bun
dan baka bir ey kastetmi o la m a z..23
Bunu syleyen Hesiodos deil, onun ncelleriydi. Hesiodos'un ak
lamas karktr; niin kark olduunu grmek de g deildir. So
nunda, Gkyz ve Yeryz antropom orfik olarak (Tanry insana
benzetme yoluyla) insani varlklar gibi, kavgac bir evli ift gibi gs
22Ar. A v. 692-7.
23Comford PS. 195.

YUNAN TANRIDOUMU

167

terilmektedir. Onlarn bu resmi, tek bir ey olarak yaratldklar fik

rine uymuyor. Buna dayanarak, bu fikir reddediliyor, bunun yerine
Gkyznn Yeryznden doduu syleniyor bize. Yunan gelene
inde, Yeryz "her eylerin anasdr."24 Bu ilk ocuun babas yoktu,
ama bu durum herhangi bir glk karm yor ortaya, nk bu trl
bakire doumlar, teki ilkel halklara olduu gibi Yunanllara da ya
banc deildi (Cilt I, s. 289). Bu yeniden yapmn sonucu, onlar ayran
g olan Ak ile aralarnda meydana getirdii boluk olan Kaos,
olaylarn gidiinde kendilerine zg yerlerden yoksundur. Adlar hl
gelenee uyularak geer, ama artk ilevsel deildir.
Bu anormallikleri bylece akladktan sonra Hesiodos'u yorumu
mitin ilkel ekliyle uzlatrmakta glk ekmeyiz. Balangta, yu
murta gibi gelimem i bir ktle vard; sonra onun iinde bir ey ha
reket etmeye balad, bylece yarlp iki paraya ayrld: Gkyz ve
Yeryz; ve aralarnda k yaratld. Daha sonra gne, ay ve yldzlar
olutu gkyznde, gn ve geceyi yarattlar; yeryzndeyse dalar
ykseldi, bylece kuru kara belirdi denizin iinden dar doru.
Aklanmas gereken bir nokta daha kalyor. Sonunda Gky
znn, ocuklarn Yeryznn iinde gizlediini ve onlardan ien
Yeryznn inlediini anmsyoruz; ve burada, Hesiodos'un anlatt
ekliyle ykde bu nokta artk anlalmyorsa da, iftlerin ilk birliine
bir gnderm e gryoruz. Daha sonra, Kronos. tuzan hazrladktan
sonra, "Gkyz, geceyi yaratarak ve aktan yanp tutuarak, geldi ve
kendini Yeryznn stne yayd ve zerine uzand.25 ma ak.
Gndzleyin Gkyz ve Yeryz birbirinden ayrdr, bu yzden de
k vardr; fakat gece inince, yeniden bir araya gelirler ve k sner.
Burada birbirinden ayrlm iftin yeniden bir araya gelii gn ve ge
cenin deiimini aklam akta kullanlmakta. Bir baka yerde, yazn
ve kn yllk evrimine uygulanr ayn ey: Aiskhylos'un Aphrodite'e
sylettii u dizelerde olduu gibi, Gkyz, Yeryzn gebe brakan
ve meyvay tatan babadr:
24A. Pr. 90.
^H es. 77. 176-8.

BABL'DEN MLETOS'A

168

Tertem iz Gk, Yeryzn yaralama akyla yanar,

Seven Yeryzyse tpk yle zler ona varmay
Ta, gklerdeki gveyden sanaklar ininceye dek
Gelinin zerine, o ki dourur insanla,
O tlayan srlar ve D cm eter'in msrn
M eyvalan olgunlatran deerli slaklkla
Sonbahar erdiinde. Paym var benim btn bu olanlarda.26

Aiskhylos belki de Eleusis M ysteria'larm ima ediyordu: trenlerden

birinde erginlem eye katlanlar gkyzne evirirler balarn ve
"Ya!" diye barrlard, sonra aaya, yeryzne bakar ve "Dour!
diye barrlard.27 Hesiodosun, Aphrodite'nin doumuna neden bu
kadar nem verdiini artk anlayabiliyoruz: Gkyz ve Yeryznn
ayrlmasndan ortaya km olan tanna. onlar yeniden birbirine
ekecek olan gc temsil etmektedir.
Btn bunlarn Enuma elish'le koutluu yoktur. Orada, iirin
okunduu enlik kutsal bir evlilii ieriyor olsa da, Ak hibir rol oy
namaz. Eros ve A phroditein Fenike yorumundaki yaknlklarn gz
nne alrsak, Hesiodos geleneinde bu e iin bir Fenike kkeni
varsaymaya srkleniriz. Byblos'lu Philon'un saklad Fenike evrendoumunda, eylerin balangcnn kendi iinde savrulan karanlk,
rzgrl bir kaos olduunu ve Arzu'nun (Pothos) bu hareketten fr
layp olutuunu ve Arzunun evladnn Mot28 olduunu renince bu
varsaym dorulanm olur. Philon'un evrendoumu, herkesin de
kabul ettii gibi, ge bir yazmdr, ama hi kukusuz eski baz eler
iermektedir; bunlardan biri, ad U garit ivi yazl tabletlerde ortaya
km olan tanr M ottur.29

6. Toplumun ve Doann Birbirinden Ayrl

Sonularmz zetleyebiliriz artk. Babil, Yunan ve brani evrendoum lan, aa yabanllktan barbarln daha yksek dzeylerine
26A. fr. 44.
27Procl. ad. Pl. Tim. 293c, Hippol. Ref. Omn. Her. 5.7.
28PhiJ. Bybi. 2.
29Schaeffer 69-75.

YUNAN TANRIDOUMU

169

kadar, dncenin evriminde uzun bir dnemin birikmi rnn

temsil etmektedir. ekirdekleri, iinde toplumun yapsnn doaya
yansd basit bir mittir. lkel yabanla gre ddnya, kendi top
lumsal ilikilerinden ayrlamaz, bu ilikiler yoluyla ddnyann bi
lincine varr. Tpk, kabilenin bir yesi olmas dnda kendi varln
kavrayamay gibi, doa dnyas, ayrlmaz bir biimde kendi var
ln bulduu kabile ilikileri iindedir. Doa ve toplum bir'dir. Do
laysyla, en ilkel biimiyle gkyznn ve yeryznn birbirinden
ayrl miti, kabilenin temel rgtlenm esinin basit bir izdmdr.
Yabanllktan barbarla ilerleyile birlikte; daha da ok, ilevi,
kabile toplumunun ekonomik temeli kaybolduktan sonra onun ide
olojik birliini srdrmek olan kralln ykseliiyle birlikte, mit ilkel
ekliyle anlalr olmaktan kar ve yeniden yorumlanr. E num a
elish'te onun deiik ekli bir tek anlatm iinde birleik du
rumdadr. En ilkeli, yeni doan tanrlarn analarnn kam nda dans
ederken yarattklar skntnn anlatlndadr: ama an k anlalr
olmaktan km tr bu. M arduk'la Tiam at arasndaki dvte ayrlma
fikri daha belirgindir, iirin ait olduu trenle srdrlmektedir, ama
trenle birlikte, kral halknn refah zerinde m utlak gce sahip m u
zaffer ve her eye kadir bir yaratc tanr olarak temsil edecek ekilde
adapte edilmitir. Buna dayanarak, iirin doruk noktas olan bu y
kye bir konum hazrlamak am acyla bir giri blm eklenmitir:
maddi evrenin oluumunu ifade eden, kutsal iftlerin bir soy-sop ze
tini ierir bu blm. iirin entelektel olarak en ileri blmdr bu,
am a hl ilkel dnce birimleri iinde devinm ektedir, dnyann ev
rimi cinsel rem e terimleriyle ifade edilm ektedir.
Theogony ve Genesis, Enuma elish'ten, ayinden tamamen ayrl
m olmakla farkllk gsterir. Dahas, bugnk biimleriyle, kralln
Yunanistan'da, Yahudada hibir zaman Babil'deki kadar gl o l
mam olan kralln silindii bir dnemden gelmektedirler. Bu
yzden, onlarda ilkel mit biim deitirm e sreci iindedir.
Theogony'de Zeus ile Typho arasndaki dv, yaradlla btn
ban yitirmitir; ayn ekilde Gkyz ile Yeryz arasndaki at
ma, ilk kozmik nemi anlalm ayacak bir biim de betimlenmektedir.
Her ikisi de. halk masallarndan birazck fazla bir eydir artk. Giri

170

BABL'DEN MtLETOS'A

blmnde, cinsel reme fikri srm ektedir fakat ancak batan savma
bir biimde. Sz konusu tanrlardan ounluu, dorusu hi de kutsal
kiiler deil doal grnglerin adlandr. Maddi evrenin zellikleri,
kendi balarna ne iseler o ynden tannm aktadr artk. Bu yzden
burada dnyann bilimsel bilgisine doru ilk adm iaret eden yeni bir
dnce tarznn ortaya ktn gzlemliyoruz.
Genesis'in ilk blm, tarihsel olarak sylersek daha da ileridir.
Bir yandan, evrenin zellikleri, insamn dmda doal grngler ola
rak btnyle nesnellemitir. te yandan, bu sre doal deil ya
paydr; tpk bir insan gibi konuan, gren, alan ve ilerinin yor
gunluunu karan yce bir varln iidir. zne, ancak tann fikri
olarak kendini bir dlem iinde yeniden ortaya koymak zere gerek
dnyadan kovulmutur. Dnyay yedi gnde yaratm olan bu brani
tanrs, hibir anlam da Ertuma elish'in ya da Theogonynin tanrlar
gibi, doal dnyann bir paras deil, aksine doastdr. Byle bir
ayrlma, ilkel dnceye tamamen yabancdr. nsann insan olarak
kendini alglam asyla doay alglamas arasndaki bir ayrlmay,
kopmay yanstr; bu da. ilerde greceimiz gibi toplumdaki buna
uygun den bir ayrlm adan, kopmadan ortaya kar.

VIII
MLETOS OKULU

1. on Evrenbilimi
I E I e p S DE Miletos'lu olan Thales, A naksim andros, Anaksimenes'in Avrupa felsefesinin kurucular olduu herkese kabul edilir.
Bununla birlikte, onlara filozof derken bu terim i bugnk anlamnda
kullanmyoruz. Onlar, temelde doa bilimlerinin sorunlar diye ad
landracam z eylere ilgi duyuyorlard, o zam anlar henz aratrma
konusu haline gelmemi olan dnce yasalarna deil. Onlarn ara
trma alanlar, kendilerince bilindii kadaryla tm doa lemiydi.
Tanrlarn varln yadsm am alarna karn, kutsall, maddenin
kendisinde bulunduunu varsaydklar hareket yetisiyle bir tutmalar
ynnden, kendilerini bu tr konulara adam olan Hesiodos ve teki
airlerden ayrlyorlard. Doal olanla doast olan arasnda hibir
ayrm grmyorlard. Bu nedenle onlara bazen ilk bilimciler olarak
baklmaktadr; kukusuz, yaptklar, doal bilimlerin ilerlemesine
doru bir admd; fakat deneye deil basit gzlem e dayanmaktadr.
Onlara atfedilen deneyler fazla nemli deildir. Bu nedenlerle, onla
rn almalarna bilim deil, doal felsefe adn veriyoruz.
Evrenbilimin bir bilim olduu bugn bile evrenin kkeni ve ev
rimiyle ilgili geerli kuramlar byk bir speklasyon esi ier
mektedir. Fakat bu tr bir dncenin, gzlem ve deneyin kontroln
den "uzak" da olsa tamamen kontrolsz olduu anlamna gelmez bu;
tersine, toplumun yapsndan kaynaklanan nyarglarn amansz kont
rol altndadrlar. Ayn zamanda, bu nyarglarn da gzlenmi ol
gularn yorumlanmas ve deneylerin ayrm alanna girdii de anm
sanmaldr. M odem bilimde, ortadan kaldrlam ayan ve ancak toplu-

172

BABtL'DEN MLETOS'A

mun bilimsel bir kuramna konu edildii derecede kontrol edilebilen

znel ya da ideolojik eyi temsil ederler.1 Eer modem bilim iin
doruysa bu, ilk doa felsefecilerinin evrenbilime degin dnce
lerinin btnyle ideoloji alanna ait olduu da ak hale gelir. Bu
byle olunca, onlar yansttklar toplumsal nyarglarn altnda
zmlemek zorundayzdr; bunu yapnca, bizim aratrm akta ol
duumuz mitsel gelenei srdrdkleri halde, bir anlamda bu ge
lenekle balarn kopardklarn syleyebileceimizi de anlarz. erii
ynnden gelenei srdrmekte, fakat biimi ynnden ondan kop
mu bulunmaktadrlar. Eski ierik biim deiikliine uramtr. Bu
noktay saptadmzda temel soruya gemeye hazr olacaz: bu
biim deiikliini belirleyen toplumsal ve tarihsel koullar nelerdi?
Soru temel bir soru, nk verilecek yant, eski Yunan uygarlnn
ayrc zelliinin ne olduunu anlamam za yardm edecektir.
Diodoros'un Tarih'i, besbelli on filozoflarndan alnm olan,
dnyann balangcna degin ksa bir ykyle balar:
Evrenin ilk halinde gkyz ve yeryz bir biimdeydi, yaplar
birbirine karkt. Daha sonra, bu cisimlerin birbirinden ayrlmasyla
evren gzle grlebilir dzenin tmn iine ald. Hava, devaml de
vinim zelliini kazand; yap olarak h a fif ve yzer olduu iirt onun
ate ksm en yksek blgelerde bir araya geldi ve bunun sonucu ola
rak gne ve teki gk cisimleri btnn dnne yakalandlar. Bu
arada kirli ve amurlu ksm, slak ksmlarn younlamasyla, ta
bandaki arl nedeniyle kt. Sonra, durmadan karan ve al
kalanan sla k k sm la r d e n izi o lu tu rd u , d a h a kat ksm la rsa
*Bkz. Lcnin. Empirio... s. 198: "... modem maddecilik, yani Manc'lk asndan
bilgimizin nesnel, mutlak hakikate yaklama snrlar tarihsel olarak koulludur, fakat
byle bir hakikatin varl koulsuzdur, ona gittike daha ok yaklayor olmamz ger
ei de koulsuzdur... Ksacas, her ideoloji koulludur, fakat her bilimsel ideolojiye (r
nein. dinsel ideolojiden ayn olarak) nesnel bir hakikatin, mutlak doann tekabl et
tii de koulsuz olarak gerektir... Marx ve Engels'in maddeci diyalektii, kukusuz,
grecelii (relativism) ierir, yani tm bilgilerimizin, nesnel hakikatin yadsnmas an
lamnda deil fakat bu hakikate dair bilgimizin yaklam snrlarnn tarihse) olarak
koullu oluu anlamnda, greceliini tanr."

MlLETOS OKULU

173

yumuak, amurlu toprak haline geldi. Yeryznn yzeyi, gnein

scaklyla katlap mayaland; sonra birok yerde, slak ksmlar,
zeri ince zarlarla kapl kokmu akntlar karan yumrular olu
turdu: donmu toprak zerinden aniden ok scak bir hava getiinde
bataklkta hl grebiliriz bunu. Bunlardan da, scaklkla canl ya
ratklar dodu...2
Bu kuramn mitsel kkeni ak. Diodoros yazar ad vermiyor, fakat
on dnce okuluna ait olduu apak, gerekten de Anaksimandros'un kendisini anmsatyor.

2. Thales ve Anaksimandros
A ristoteles'e gre erken Yunan filozoflarnn amac "varolan
btn eylerin varlk nedenlerini aldklar... ve sonunda yine ona
dndkleri, koullar deise de z devam eden maddi ilkeyi" bul
m akt;3 bu gr, konu zerinde alan birok modem yazarca da iz
lenmitir. Comford u yorumu yapyor:
Aristoteles'in kendinden ncekilere, kendi drt nedeninden
(maddi, biimsel, hareketli ve sonlu) bir ya da daha fazlasn az ya da
ok eksik olarak gren kimseler olarak bakma alkanlnn yanl
yola srkledii eski felsefe tarihileri, onun, erken lonia'llarm yal
nzca su ya da hava gibi "maddi trden ilkeler"le ilgilendikleri g
rn kabul etmilerdi. Buna dayanarak, kendilerine "btn eylerin
kendinden ibaret olduu tek (maddi) cevher nedir?" sorusunu soran
kim seler olarak gsterilmilerdir. Fakat sistemlerin kendilerine bak
tmzda, onlarn yantladklar soru baka bir sorudur: eylerin ilkel
halinden nasl oldu da ok eitli ve dzenli bir dnya ortaya kt?*
Bu yorum tmyle deil de ksmen doru. Aristotelesin, filozoflar
arasnda pek seyrek rastlanmd gibi, kendisinden ncekilerin ya2D. S. 1.7.1.
3Arist. Met. A 3 . 983b. 6.
4Comford PS 159, bkz. Chemiss, H. Aristotles Criticism o f Presocratic Philosophy
(Aristoteles'in Sokrat ncesi Felsefeyi Eletirisi), Baltimore 1935, s. 348.

174

BABL'DEN MLETOS'A

ptlanna kendi sonularnn beklentilerini katma eilimine bir de

receye kadar kapld doru, fakat on felsefesinin evrimini izlersek,
Miletos okulunun kendisinde de dikkatin, "nereden oldu bu?" so
rusundan, "neden yaplm?" sorusuna doru belli belirsiz dnn
grebiliriz. Balangta genetik bir sre olarak grlm olan dnya,
onlar onu kavradka, yava yava kendini dzenleyen haline gelir.
nemli bir deiimdir bu. lkel dnce biim i'ni devrimletirmi
olan bu filozoflarn yaptlarnn ayn zamanda yeni bir ieriin to
humunu tadn gsterir. Yine, ilk ilkelerini aka maddi bir ilke
olarak dnmedikleri de doru, nk onlar iin maddi olanla maddi
olmayan arasnda bir ayrm yoktur; fakat zamanndaki maddecilerin
bilinli kart b ir idealist olan Aristotelesin onlan bu ekilde tanm
lamas nemlidir. O nlar ilkel maddecilerdi.
Thales hakknda az ey biliyoruz. Gkbilim, geometri ve mhen
dislikle, felsefi olduu kadar ticari dnceyle de ilgilendii sylenir.
Bildiimize gre, dnyann, iinde sudan baka bir eyin olmad ey
lerin bir ilk halinden evrimlendiini ve dnyann su zerinde yz
dn ileri srmtr. Bu. Babil apsisuna "yerin altndaki sular"
gibi geleneksel bir dnceye uygun dmektedir.
Anaksimandros bir dnya haritas yapm ve evrenbilim zerine
birka paras bugne kadar gelmi bir kitap yazmtr. Aristoteles ve
dier yazarlardan onun grleri hakknda rendiklerim izle birlikte
bunlar, ayrntlarndan ou bilgim iz dnda da olsa, sistem hakknda
genel bir fikir oluturm am z olanakl klyor.
eylerin balangc, "lmsz ve yok olmaz" olan "snrsz" ey
olarak tanmlanr; yani kendisine devinim balanmtr, dolaysyla
kutsaldr. Bu devinimin sonucunda, ztlar scak, kuru, slak ve
souk ondan "ayrlp" kmtr: snrsz olann bir blm, bu ztlarla dolunca, geriye kalandan ayrlm ve iinden scak ve souk or
taya kmtr. Scak dar doru hareket etmi, orada ateten bir kre
oluturmutur; souk ieri doru hareket etmi ve yeryz ile havaya
blnmtr: yeryz m erkezde yeralm, evresini hava sarmtr.
Daha sonra, yeryz zerinde slak ve kuru, ateten kreden gelen s
can etkisiyle ayrlmtr; bunun tersine, souk, ateten kreyi hava

MLETOS OKULU

175

ile sarl, am a birok delikleri olan ayr ayr halkalara paralamtr;

arasndan atein grlebildii bu deliklerse gne, ay ve yldzlardr.
Bylece evren iki ztlar iftine uygun den scak ve souk, ya ve
kuru ate, hava, deniz ve topraktan olumutur. Sonuta, kesin ol
m asa da, A naksim andros'un canl yaratklarn gneten buharlat
srada yeryzndeki nemden evrimletii grn ileri srd sy
lenebilir.
Bu kuram , daha nceden olumu fikre dayanyor: ortak kken,
devaml hareket ve ztlarn atmas; hepsi de, grm olduumuz
gibi, ilkel dnceden ortaya kmtr: kkeninde kabilenin yapsnn
bir izdmnden baka bir ey deildir bu da. Anaksimandros'un
kendisi, sanki kesin sonuca gidermi gibi, bugne kadar gelmi ya
zlarnn noksansz tek cmlesinde snrsz olandan yle sz eder:
eyler bundan meydana gelir ve zorunlulua uyarak ona dner;
nk onlar zamann emrinde, yanllarndan dolay birbirine dence verirler.5
"dence verir" diye evirdiim cmle (diken kai tisin didonai) d
man kabileler arasndaki kavgalarn uzlatnimasn gsteriyor (Cilt I,
s.139-40).
Buna kar, hibir bilimsel term inolojinin olmad bir zamanda
doal ve gerekten kanlmaz olan ve bir eretilemeden baka bir ey
olmayan bir cmleye bu kadar anlam yklem eye hakkmz olmad
ileri srlmtr. Fakat, bilimsel term inolojinin eretilemeden arnk
olduunu varsaym ak hatadr. rnein "doal yasa" deyimi, toplumsal
ilikilerden alnm a bir eretilemedir; kkeni konusunda yaplacak bir
aratrm a. Anaksim andros'un "dence vermek" deyimi nasl kabile
toplumundan geliyorsa, onun da feodal ideolojiyle smsk kk ba
lants olduunu gsterecektir.
Gerek u ki, insann d dnya hakkndaki bilinci, nasl toplumsal
ilikilerin retim almasnda gelimesi yoluyla olumusa, o bilincin
5Diels 9.

176

BABtL'DEN MtLETOS'A

bakalarna iletilebilir maddi bir biim ald konumas da zorunlu

bir biim de onun toplumsal kkenini yanstr.
Bu kar kn gerisinde, burjuva grclerinin (empiricists)
kendi dncelerini belirleyen kendi toplumsal ilikilerine krl
yatmaktadr. Onlar, bireyin dnya hakknda toplumdan bamsz,
"zgr", dolaysz bir kavray yoluyla bilgi edinebileceini ya da top
lum araya girse bile bunun anlaya bir engel oluturmaktan baka bir
ie yaramayacan varsayarlar. Snfl toplum koullarnda bilgi kazanmnn bu ekilde, Babil ve Msr'da olduu gibi, kesinlikle en
gellenebilecei bir gerektir; ama snfl toplum ncesinde byle bir
engel yoktu; yalnzca retim glerinin dk dzeyinin ve bunun so
nucu toplumsal ilikilerin basitliinin koyduu snrlamalar vard.
Miletoslularn bykl ite burada yatmaktadr: onlar, kendilerini
ilkel insann bilincine zorla kabul ettirm i ama daha nceden ancak
mitlerin somut, znel biim inde ifadelerini bulmu olan temel ha
kikatleri yeni, soyut ve nesnel bir biimde ifade etmilerdir.
Anaksimandros'un ilkel dnceden devrald ve kendi evren
biliminin temeli yapt koyutun (postulate) deerini bu gr a
sndan deerlendirmemiz gerekir.
Btn eyler artk bir kkene sahiptir; bu demek, evren bir tek
farkllam am ktleden evrim lem itir. Bu hakikat, daha sonraki
Yunan filozoflarnca yadsnm , ancak modem kapitalizm dnem in
de, bilimsel bir temele oturtulduunda yeniden ortaya atlmtr;
Kau, kariyerine, N ewton'un sabit, deimez gne sistemini ve
onu basz-sonsuz kalcln o ok iyi bilinen, ilk itki bir kez ve
rildikten sonra tarihsel bir sreci zmleyerek balad; gnein ve
btn gezegenlerin, kendi evresinde dnen bir bulutsu ktlesinden
olumas. Bununla, gne sisteminin bu kkenine gre bu sistemin en
sonunda son bulmasnn kanlm az olduu sonucunu da karm
oluyordu.6
Greceimiz gibi, Anaksim andros da ayn sonuca varmt.
6Engels,AD.29.

MLETOS OKULU

177

Yine, her ey devaml devinim iindedir. Bu noktada Cornford'un

gzlemleri unlar:
Altnc yzyl filozoflarn anlamaya alrken, kafalarmz, m e
kanik hareket halinde l madde atomcu kavram yla madde ve akl
konusundaki Kartezyen ikicilik kavram ndan kurtarm am z gerekir.
Devinim in, yaamn tartmasz belirtisi olduu ve bir "devinim ne
deni" iin daha telere bakma gereinin olmad zamanlara dn
meliyiz. M adde ya da cisim, ayr bir devinim nedenine ancak kendi
zyaamndan yoksun brakldnda gereksinim duyar?
Burada da A naksim andros'un durumu tem elde modern bilim in da
yanak noktasdr:
Devinim, maddenin varolu biimidir. H ibir zaman, hibir yerde
devinim siz madde ne olmutur, ne de olabilir. Uzayda devinim, eitli
gkcisim leri zerindeki kk ktlelerin m ekanik devinimi; s elekt
rik ya da m anyetik akm olarak molekllerin devinim i; kimyasal da
lma ve bileim; organik yaam her belirli anda, dnyann tek tek
atomlarndan her biri bu devinim biimlerinden biri ya da ayn za
manda birka eklindedir. H er trl devirimsizlik, her trl denge
ancak grecedir ve ancak u ya da bu belirli devinim biimine gre bir
anlam vardr?
Bu hakikat, onu bastrmaya kararl feodal toplum un ynetici snfna
kar verilen uzun ve iddetli bir savam olmakszn yeniden kaza
nlmad. Epur si muove (ama sonuta kazanld).
Ksacas, geliim ztlann atmasnda yatmaktadr. Bu ilke, bur
juva dnrlerince doa bilimlerinde kabul edilmekte, am a ak so
nularndan dolay, en azndan son zam anlarda, toplum un incelen
m esinde ona kar klmaktadr:
7Comford PS. 179-80.
8Engets AD. 70.

BABL'DEN MLETOS'A

178

Z tlann birlii... akl ve toplum da dahil her grngde ve doa

srecinde, elikili, birbirini karlkl dlayc zt eilimlerin tanm
lanmas ve kefidir. "Kendi devinimi", kendiliinden geliimi, kendi
gerek yaamlar iinde dnyann btn srelerine degin bilginin
koulu, onlarn bir ztlar birlii olarak bilinmesidir. Geliim, "ztlann
savam"dr ,9
Klasik bilginler. Yunan filozoflarn modem bilimdeki buluma
lara ne derece nclk ettikleri konusunda birbirleriyle sk sk tar
tmtr. Tartma hibir zaman bir sonuca ulaamaz, nk soru
yanl anlalmaktadr. Sorunun z, bu eski filozoflarn modern bi
limin sonularna ncellik etmeleri deil, modem bilim adamlarnn
baz temel fakat unutulm u hakikatleri yeniden dorulamada ve on
lar deneysel kant tem eline salam bir biimde oturtm ada baar
gstermi olm alardr.10 lk Yunan filozoflar snfl toplumun hemen
eiinde bulunuyorlard, m odem bilim adamlarysa onun sonuna ya
kn. k kapsnda. Anaksimandros'un yaptlarnda ilkel ortaklamaclk mitsel evrendoumu. yeni ynetici snfn "katksz akl" ta
rafndan deitirilme srecindedir, fakat onun diyalektik z yine de
bozulmam durum dadr; Kant'm yaptlarnda ve bundan da fazla
Hegelinkilerde. eskisiyle llemeyecek kadar zengin olan yeni di
yalektik z, burjuva toplumun "katksz akl"nn onu zorla soktuu s
nrlar paralama noktasndadr. lkel ortaklamaclk karsnda mo
dem komnizm neyse, bu ilk Yunan maddecilerinin ilkel diyalektii de
bugnn diyalektik maddecilii karsnda tpk odur.
Anaksimandros ztlan n atm asna, bunlarn belli aralarla bir
birine saldrdklan ve bylece, iinden ktklar maddenin farklla
mam biimi iinde tekrar ekilerek kendi kimliklerini yitirdikleri bir
sre gzyle bakyordu. "Onlar, zamann emrinde, yanllarndan
dolay birbirine dence verir" derken anlatmak istedii de budur.
Evren, deiken olarak biri tekine stn gelen ve bylece yl ev
riminde yaz ve k, ilkbahar ve sonbahar meydana getiren scak ve
souk. slak ve kuru gibi birtakm evrimsel devinimler biimini alan
devaml bir devinim halindedir.
9Lenin D. 81.
10Engels, F. Ludwig Feuerbach. Londra. N. d. s. 79.

MLETOS OKULU

179

Btn bunlar inlilerin, kart devinim leri mevsimlerin iler

lemesini belirleyen yang ve yin retisine benzen ve tpk inli fi
lozoflarn be elerine uygun den hanedanlarn beli evrimine
inandklar gibi Anaksimandros da evrenin zamanl olarak, snrsz
olann iine ekildiini ve daha sonra yeniden eskisi gibi yaratldn
ileri sryordu. Snrsz olan "lmsz ve yok edilemez" diye tanm
larken demek istedii budur.
in evrenbilim iyle karlatrmay izlersek nemli bir fark g
rrz. Bir yandan, inli filozoflar ztlann atmasn soyut bir fikir
olarak formlletiriyordu: yin-yang. Bu gelime, atmay ayarlama
gcnn kendisine baland krallkla ilikilidir. Anaksimandros'un
sisteminde ztlar. scak ve souk, slak ve kuru gibi nitelikler olarak
deil eyler olarak alnan kendi somut belirtileri iinde kav
ranlm aktadr. te yandan, bir btn olarak evrene uygulanan z a
manl zlm e ilkesini yalnzca Anaksim andros'ta buluyoruz. Bu il
keye Aztek evrenbiliminde de rastlamtk (s. 63 v.d.), ama eski
in'de evrene deil yalnzca hanedana ait bir evrim vardr (s. 19
v.d.). Burada da, Msr'da olduu gibi in'de de. doal dzenin de
vam l bir zellii anlamna gelen kralln etkisini grebiliriz.
imdi, Anaksimandrosun dnyas, bu basz sonsuz varolu ve
g evrimi iinde idiyse, Aristoteles kendi "balangcn", "btn
var olan eylerin varlklarn aldklar ve sonunda ona gtkleri,
maddesi (z), koul deiimlerine ramen direnen ey" olarak ta
nm lam akta haklyd. Bir evrimsel sre olarak deim e fikri .znesi,
tekrar tekrar balad duruma dner ve dolaysyla bu lde de
imem i olarak kalr, sonucunu da beraberinde tar. Bu fikrin to
humu, grm olduumuz gibi, mevsimlerin toplumsal olarak rgt
lenmi evrim inde yatmaktadr. Com ford'un iaret ettii gibi, Yunan
dncesinde devaml devinimi embersel olarak gstermek gele
neksel bir eydi: ember "smrsz"dr, yani ne balangc, ne sonu var
dr. Yine de, Anaksimandros'un verdii biimde, fikir yeniydi; aynca.
kendi iinde daha ilerki gelimenin tohumu olan bir elimeyi ta
yordu. Eer dnya sonsuz olarak tekrarlanan deiiklikler evrimi
iinde deviniyorsa, o zaman her "balang"m ayn zamanda bir

180

BABL'DEN MtLETOS'A

"son" olduu ileri srlebilir: mutlak "balang" diye bir ey. dolay
syla evrim diye bir ey yoktur. Anaksimandros'un sisteminin bu
ksm , ardllarndan bazlarnca zellikle Herakleitos ve Par
menides ilkellerin ortak balang ve zaman iinde evrim ncln
(premise) yadsyacak bir biimde gelitirilmitir.

3. A naksim enes
Miletos okulunun son zgn filozofu olan Anaksimenes, "ba
lang"! su ya da snrsz olarak deil, iine duman ve karanl katt
hava olarak sem itir; bildiim izce, dnyann bu birincil maddenin
seyrelmesi ve younlamas yoluyla evrimletiini dnmtr. Sey
relme yoluyla hava ate oluyordu; younlama yoluyla su ve toprak
oluyordu. yle diyordu Anaksimenes: "Hava olarak ruh bizi nasl bir
arada tutuyorsa, soluk ya da hava da tm dnyay iine alr." Onun,
seyrelmeyi scakla, younlamayysa soukla ilikili bulduu syleniyor
bize. Bunlardan anlalyor ki, o, Anaksimandros'un bir merkez ev
resinde "dn" yerine, biri havay suya ve topraa younlatran,
teki atee seyrelten, soluma srecine benzer iki yanl bir devinim ileri
sryordu.
Anaksimenes, birincil maddesi olarak drt eden birini seerken,
Thales'in grne geri dnm oluyordu; bununsa geriye doru atl
m bir adm olduu ileri srlmektedir. Bir anlamda doru. lkel d
nceden uygar dnceye gei, iindeki her ileri admn ayn za
manda geriye bir adm olduu bir diyalektik srele olmutur.
Bununla birlikte, bugn iin onun bu adm atarken, Yunan fel
sefesinin gitmek zorunda olduu genel ynde ilerlemekte olduunu
fark etmek yeterlidir.
Bildiimiz kadaryla, Thales, birincil maddesinin grdmz
dnyaya nasl bir srele evrimletiini aklamak iin bir giriimde
bulunmuyordu. Bu sorun Anaksimandros'un ana ilgi alanyd. Drt
enin varln kabul ederek o, bunlarn niceliksel olarak birbirinden
farkllatm, daha ar ya da daha hafif duruma geldiini grm ve

MlLETOS OKULU

181

bu farkll onlarn uzaydaki dalm n aklam akta kullanmtr.

Islak ve souk merkeze doru ekiliyordu; kuru ve scaksa evreye
doru yzyordu. Bununla birlikte sonu niteliksel bir deiimdi; slak
ve souk, su ve toprak; kuru ve scak, hava ve ate oluyordu. Niceliksel
deiim niteliksel deiime yolayordu. Kukusuz, Anaksimandros bu
gibi terimlerle dnmyordu sorunu, dnemezdi de; fakat snrsz
varsaym n ileri srerken el yordamyla aratrd kavram budur.
Anaksimenes'in yapt, bu srecin niteliksel yzn niceliksel te
rim lere indirgeyerek aklamakt. Evrenin eitli blmleri farkl
eylerden yaplmam, fakat yalnzca ayn eyden az veya ok ier
mekle birbirinden farkllamamtr. Bu yolla, ilkel ncln ncsn zayflatyordu, nk niteliksel ayrlklarn olmad yerde
ztlarn atmas diye bir ey olamaz.
Bu sonu batan apak deildi. Hem Pythagoras hem de Herakleitos, Anaksim andros'un ztlarn atm as ilkesiyle Anaksime
nes'in niceliksel farkllama ilkesini birletirmeye almtr; fakat bu
iki sistem de bu i elikiyi ieriyordu; buysa, kkeni, devinimi ve de
iimi yadsyan Parmenides tarafndan yakalanm tr; Parmenides
bylece ilkel dnceden tam bir kopu gerekletirerek felsefi d
nceyi, retim ilikilerindeki yeni geliimleri belirledii tamamen
yeni izgiler boyunca ynlendirmitir.

4. B urnet ve C ornford
Enum a elish'i, Hesiodos'un Theogony'sini ve ilk Yunan filozof
larn dnce tarihindeki devaml srecin belirli aamalar olarak
ortaya karm ak Com ford'un baarsyd; buraya kadar da, sorunu,
onu izleyerek getirdim ben. Fakat artk yol gstericimize veda et
memiz gereken noktaya ulam bulunuyoruz; bunu yaparken,
zmlemesini neden daha ileriye gtremediini dnmemiz de ge
rekiyor. Yunan felsefesi zerine kitaplarnn ilki ve sonuncusu dnda
hepsi Platon'un incelenm esine adanm t; fakat ayn srecin daha
ileri bir aam as olarak sunuluyor olmasna karn, Platon'culuk uz

182

BABL'DEN MLETOS'A

lamaz bir uurumla ondan ayrlyor gibi grnmektedir. Com ford,

yaamnn son yllarnda Platon'dan vazgeti ve aratrm alarn daha
nceki gibi toplumun geliiminde arad felsefenin kkenlerine e
virdi. Bitirmeden brakt Principium Sapientiae adl yaptnn so
nularndan, aratrm alarn Platon'culuun daha iine doru deil
daha uzaa, Hint ve in felsefesine gtrmek niyetinde olduu aka
anlalmaktadr. Bunda, felsefe zerine yaptlar ada Chadwick'in
iir zerine yaptlarna benziyor. Her ikisi de en deerli sonulara
ulama umudunu verdii tam o noktada neden kesiliveriyor? Yapt
larnn olumsuz yndr bu. Onlar incelerken, bugn hl tam ola
rak deerlendirilm em i olan bu olumlu ynn karartm am aya dikkat
etmemiz gerekir. Bu nedenle, onun yaptlarn, akademik evrelerde
etkisi ok daha byk olm u olan bir rakibininkiyle karlatrmakla
balayalm ie.
Cornford'un From Religion to Philosophy adl yapt da 1912de
yaymlanm olmasna karn bugne kadar bir daha baslmad. Burnet'in Early Greek Philosophy'si ilk kez 1892'de yaymland; ikinci
basks 1908'de, ncs 1920'de kt. Ayn yazarn Greek P hi
losophy from Thales to Plato adl yapt 1914'de yaymland ve birok
kez yeniden basld. Cornford'un yaptna hi deinilmemekte bu ki
tapta. Kitap, Babil ve Msr'n zerinde fazla durulmas gereksiz d
nlen olas etkileri zerine yzeysel bir tartmayla balar; "Gerek
u ki. biz. Yunanllarn zgnln abartmaktan ok deerinden az
gstermeye daha yatknz" der.11 Hint felsefesinin, ikinci derecede ve
tredi bir felsefe olarak zerinde durulmaz. in felsefesinin ad bile
gemez. Burnet, gr asn 1920'de yeniden yle vurgular:
Amacm, erken ot bilgileriyle dnyaya yeni bir eyin bilim de
diimiz eyin geldiini ve A vrupann ta o zamandan bu yana iz
ledii yolu ilk kez onlarn gsterdiini ortaya koymak olmutur; yle
ki. bir baka yerde deindiim gibi bilim, "dnya zerine Yunan tarl l Bumet, J. Greek Philosophy, Thales to Plato (Thales'ten Plalon'a Yunan Fel
sefesi), Londra 1914. s. 9.

MtLETOS OKULU

183

znda dnmektir" demek, onun yeterli bir tanmdr. le bunun

iindir ki, bilim, Yunanistan etkisi alma girm i olan halklar dnda
hibir yerde hibir zaman var olm am tr}2
Eer doruysa, byk tarihsel nemde bir olgudur bu. Nasl aklaya
caz bunu? Bumet'in bu soruya yant, aklaman olmaddr:
Hi kimse hibir zaman bir felsefe tarihi yazm a baarsn gs
teremeyecektir; nk felsefeler, sanat yaptlar gibi son derece kiisel
eylerdir. Gerekten de, Plton'un inanc, hibir felsefi hakikatin ya
zyla hibir aman akarlamayaca, ancak bir tr akn temas yoluyla
bir cann bir bakasndaki alevi tututurabilecei eklindeydi... Bu
yzden, onun yaptlar, ancak tarihiler Plton'un szn ettii ruh
sal temas yeniden yaratabildikleri derecede deerini bulmu ola
caktr. Bir lde olanakszdr bu. Dinsel inan ou kez uzam ve
zaman engellerini ap onun yaptlarnn amacn deerlendirebilir
gibi grnmektedir; fa ka t byle byle bir inan kiisel ve bakasna
aktarlamaz bir eydir; ayn ekilde, tarihinin gemii yeniden kur
mas da ncelikle yalnzca kendisi iin geerlidir. Hazr yaplm bir
ey olarak bakalarna devredebilecei bir ey deildir. ster dinsel
inan, isterse felsefi yorum konusundaki bu grn gizemli hibir
yan yoktur. Tersine, tm bilgi hep ayn karaktere sahiptir,13
Bu ncllerden, tarih yazma olanakszlnn, neden felsefe ve sa
natla snrlandrlm as gerektiini anlam ak zor. Saysz insann
umutlar, korkulan, sevgileri, nefretleri, zlemleri bir tek szckle
arzular de "son derece kiisel eylerdir"; ama yine de tarihi yapan
ey, btnyle bunlardr.
nsanlarn toplumsal tarihi hibir zaman onlarn ister bilinli,
ister bilinsiz olsunlar, kendi bireysel geliimlerinin tarihinden baka
bir ey deildir. Onlarn maddi ilikileri btn teki ilikilerinin te
12Bumct, J. Early Greek Philosophy (Erten Yunan Felsefesi), 4. bas. Londra, 1930.
13B um et,J.G P. 1.

BABtL'DEN MLETOS'A

184

m elidir. Bu maddi ilikiler, maddi ve bireysel etkinliklerinin gerek

letii zorunlu biimlerden baka bir ey deildir.14
B um et, "btn bilgi"yi, Platon'un "ruhlann temasna"' indirge
yince. kendini herhangi bir ey aklamak zorunluluundan kur
tulmu iln etm ekte hakl olabilirdi. Fakat o, insann tarihine bu bi
ricik katky neden bakalar deil de Yunan halknn yaptn ak
lamak iin iki neden sunarak srdryor yazsn:
Yunanllar, yaptklar eyi her eyden nce gzlemci olarak do
mu olduklar iin yaptlar. En iyi dneminde, heykellerinin anatomik
doruluu, edebiyatlarnda bu konuda hibir zaman hibir ey sy
lemeseler de, bunu kesin bir ey olarak kabul edersek, kantlamaktadr
ki... Dahas, Yunanllar daima gzlemledikleri d grnmlerin akla
uygun bir aklamasn yapmaya almlardr. Bize braktklar ma
tematik yaptlarndan greceimiz gibi uslamlama gleri esizdi.15
Yani onlar ne yaptlarsa onu yapabilme yeteneiyle dllendirilmi
olarak doduklar iin yaptlar. "Doutan gzlemciydiler"; "us
lamlama gleri esizdi". Bunun bir Tanr vergisi mi belki de kutsal
bir kvlcm olduu yoksa sadece "asil kanlarnda m mevcut ol
duu" sylenmiyor bize.
Benim A iskhylos ve A tina adl kitabmda, bir baka balam da,
Bum et'in m antndaki baz sakatlklar yorum lam a cretini gster
dim, ve bu ar cretimden dolay bir bilimadamnca uygun bir bi
im de azarlandm:
Profesr Thomson'un, eski bir kuan baz byk bilginlerinden
sz ederken kullanmay uygun grd dili lnelemeden balayanam konuyu. Burnct'i, "btn o nemli sorunlarn tesine aldatc
bir kolaylkla kayan yalapap dnceyle" suluyor Burnet'i iyi ta
l4Marx'tan Annenkov'a 28-12-46 (Marx-Engels C. 7).
I5Bumet GP. 10.

MLETOS OKULU

185

nyan ve onun keskin zeksnn bir zam anlar dostlarna nasl bir g
ve korku verdiini anmsayanlar iin bir sam alktr bu.16
Suu hafifletmek iin ancak u sylenebilir: Platon'un ruhlarn temas
ayrcalndan nasibini almam olanlarn ustay yaptlaryla yar
glamaktan ve onunki gibi bir akl yrtmenin konu zerinde ciddiyetle
duran aratrm aclarca hl kabul edilebilir olm asna amaktan baka
seenek kalmyor.
C om fordun tartmasndaki zayfl ite bu zeminde dnmek
zorundayz.
Com ford. Principium Sapientiae adl yaptna, Bumet'e kar, Yu
nanllarn up dnda Aristoteles'ten nce bilim denilebilecek hibir ey
yapmam olduklar savyla balan
lgilendiimiz soru, tp, sanayi ve gzel sanatlar alanlarnn dn
da bulunuyor. Soru, gzlem, genelletirme ve deney yntemlerinin
onia filozoflarnca yaygn bir biimde kullanlp kullanlmad so
rusudur. Onlar, ustalklarn hastalar iyiletirmek ya da tneller
am ak veya heykeller yapmak zerinde younlatrmyorlard. Onla
rn sorunlar, bize herhangi bir engeli am ak iin kafamz altrma
zorunluluunu ykleyen pratik trden deildi. Gevek bir denemeyantlm a anlamnda "deney"le zlemezdi; ve grm olduumuz
gibi, filozoflar syledikleri eyleri deneyle kontrol etmeyi insann ak
ln artacak derecede ihmal ediyorlar; bilimsel anlamda, doaya,
yant nceden kestirilemeyen bir soru sorma yoluna gitmiyorlard.11
Sonra Epikuros'un yaptna dnerek, "ton doa felsefesinin bu son
ifadesinin son derece bilimsel" olduu ortak kansn inceliyor ve ger
ekte bunun "apriori ncllere dayanan dogm atik bir yapdan baka
bir ey olmad sonucuna" varyor.18 Kitabn daha sonraki b
lm lerinde ayn test Anaksimandros'a uygulanyor:
^ A . C. Pickani-Cambridge, CR'de 56. 26.
17Comford PS 10-1.
18Ayn yerde. 159.

BABlL'DEN MtLETOS'A

186

A rtk nmzde erken on sistem inin bir tablosu bulunduuna

gre, ondaki, yakn gzlemden karlabilmi elerle byk olaslkla
gemiten devralnm olanlar birbirinden ayrma iine giriebiliriz.
yle srdryor:
Her okur, bunu mitsel evrendoumlardan ayran usuluk kar
snda akna dnyor. Bu zellik, kukusuz, layk olduundan az deerlendirilmemeli... M iletos sistemi, bir yamur saana gibi tandk
ve sradan bir srecin ileyiini geriye doru, eylerin ta en ba
langcna kadar gtryordu. Dnyann oluumunu artk doast
deil doal bir olay yapyordu, bu. Baka hi kimse deil yalnzca
onia'llar sayesinde, bu, tm modern bilimin evrensel ncl ol
mutur. Am a te yandan eklenmesi gereken bir ey daha var. Bundan
nce iirsel ve gizemsel tanrbilimcilerin baat olduu bir kltre ne
reden olduu bilinmeden giren tamamen yeni bir disiplin olan fe l
sefenin ya da bilimin anasz bir Athena olduu fikrinden vazgeersek,
grrz ki, uslamlama sreci Thales domadan bir sre nce y
rrlkteydi... Ve M iletos gizemine daha yakndan bakacak olursak,
olgularn ak fikirli bir gzlemine dayanan ussal karsamaya balanamayacak birtakm zellikler gsterdiini grrz}9
Son noktada yeniden belirtiliyor:
imdiye kadar saptandn ileri srdmz ey, lon evredoumu kalbnn, tm o eksik bir usuluk grnmne karn var olan
dnyann dorudan gzleminden uslamlama yapan bir anlk'm (in
tellect) zgr bir yaps olmaddr.20
Bylece ortal tem izledikten sonra, sistemin altnda yatan fikirlerin
Hesiodos yoluyla. Yeni Yl treninin bir yanss olarak domu olan
19Ayn yerde. 187.
20Ayn yerde. 201.

MtLETOS OKULU

187

mitsel evrendoum Enum a elish'ten alndn gstermeye devam

ediyor. Bu yolla, fikirler, maddi bir gereksinimi karlamak iin ta
sarlanm toplumsal bir kurumdaki kkenlerine doru izleniyor.
Bu sonu, olduu kadaryla, dorudur, ama yine de soruna bir
zm getirmekten uzak. Kitap tam doyurmuyor bizi. Bu duygu, ya
ym cnn son yorum larnda da kendini gsteriyor. Guthrie, yazarn el
yazmalarndan daha baz eyler zetledikten sonra yle yazyor:
Bu yetersiz zetle sz burada kesmenin bir tehlikesi u ki, erken
Yunan filozoflarnn (bu mitten felsefeye gei, eski halklar arasnda
yalnzca Yunanllarda gereklemiti) mitten aldklar dersleri de
iik bir terminolojiyle tekrarlamaktan baka bir ey yapmadklar
gibi bir izlenim verebilir o ku ra }1
Ayn gei, III. Blmde grdmz gibi, ayn dnemde inliler ta
rafndan gerekletirilmiti, ve bu koutluun, sorunun zmyle
nemli bir ilikisi olabilecei bugn apaktr; fakat bu hata bir yana,
yorum hakl gsterilmektedir. Com ford, on sistem lerinde eski mitin
ieriinin uslamlatrlarak deitirilmi olduunu grmezlikten gel
m emektedir; fakat sreci tanmlam olm asna karn onu aklama
abasn gsterm emitir. Hatt bir aklam a gereinin farknda gibi
de grnmemektedir. Gerek u ki. Com ford hibir zaman Durkheim 'dan teye gitm em itir.
Durkheim'a gre mantksal kategoriler ve snflar, uzam, zaman
ve g kavramlar ve nedensellik dahil insan dncesinin yaps,
insan toplumunun yapsnn d dnya zerindeki izdmleri olan
kolektif tasarmlardan olumaktadr. Bu ilkeyi ilkel dnceye uygu
layarak, o ve alm a arkadalar, tm temel eylerde bu dncenin
kabile sisteminin bir izdm ve yanss olduunu gsteren bir hayli
yararl bilgi topladlar. Buraya kadar gzel, ama eer dncenin ge
liimi toplumun gelimesiyle belirleniyorsa, toplumun gelimesini be
lirleyen nedir? Ve uygarlam dnceyle uygarlam toplumun ya
ps arasndaki iliki nedir? Snf savamn tanmadan yantlanam ayacak olan bu sorularla karlanca Durkheim aalad ve Marx
2*Ayn yerde. 259.

188

BABL'DEN MLETOS'A

ile Engelsin bir nceki kuakta o kadar ak biimde belirtmi olduu

sorunu kartrmaktan te bir baar gsteremedi. Elli yl sonra sorun
her zam ankinden daha ak ve daha keskindir.
Com ford, Durkheim'n snrlam alarn ama giriimini gster
meyi dnmek bir yana o snrlar iinde almay seti zgrce.
From Religion to Philosophy'de unlar yazyordu:
Toplumsal geliimin baz erken evrelerinde dnyann yaps ve
davrannn, insan toplumunun yap ve davran ile onun yalnzca
bir uzants ya da izdm olarak devam ettii ileri srld.22
Bu erken evreler'in ne olduunu ya da onlarn, kendilerini izleyen ev
relerden nasl ayrldn aklamak iin hibir aba gsterilmiyor;
aksine, bu szlerle Cornford, daha sonraki evreleri kendi aratrm a
larndan sessizce uzaklatryordu. 1912'de durumu buydu, hibir
zaman da deitirmedi bunu. Aksine, son yllarnda tek seenein
M arx'lk olduunu fark edince, her zamankinden daha sk sarld
ona. Pre-Sokratik'lere gre bir m addeci, Post-Sokratik'lere gre bir
idealistti o.
Principium Sapientiae'nin sonucunun neden doyurucu olmadn
imdi syleyebiliriz. Toplumsal olarak belirlenen bilim-ncesi dn
cenin aksine bilimsel dncenin daha nceden alglanm fikirlerin
karmasyla nlenemeyen, "dolaysz" ve "ak fikirli gzlem"e da
yanan "zgr bir yap" olduu ileri srlmektedir. nsan bilincinde
"dolaysz gzlem" diye bir ey, yani hibir ekilde toplumsal ilikilerce
belirlenmeyen basit bir fiziksel alg eylemi var mdr? Tm modem
fizyoloji bize byle bir eyin olmadn sylyor. Toplum daha kar
mak hale gelince belirlenme sreci de yle olur, ama bu sre dur
maz. Dahas, gelimenin belli b ir aamasnda toplumun, herhangi bir
gizemli deiimle "katksz" akl ortaya kardn varsaysak bile,
baz dnrlerin bu tanr vergisi glgenin altnda srtst yatma fr
satn neden kardklarn aklam a sorununu yine de zemeyiz.
onia'l filozoflarn "dnyann oluumunu artk doast deil doal
bir olay haline getirdikleri" ve "bunun tm modern bilimin evrensel
5?

Comford, F. M. From Religion o Philosophy (Dinden Felsefeye), Cambridge,

1912, s. 55.

MLETOS OKULU

189

bir ncl haline geldii" syleniyor bize; am a eer byle bir ii baarabildilerse, onlarn Platon da dahil ardllarndan bazlar nasl
oldu da bunu terk etti, yadsd ve doast tannbilim sel retileri ye
niden dorulad? Com ford'un bu sorulara verecek yant yoktur.
O nun "ak fikirli gzlem" koyutu (postulate) ussal bir karsama
deil, fakat E pikuros'ta saptadklarndan daha az dogmatik olmayan
ve kafasnn snf savam sorununa kapal olduunu gsteren a priori
bir ncldr.
O zam an, on doal felsefesinin usuluu nasl aklanacak? Farrington'un buna yant yle:
M iletos'lular yalnzca doann gzlemcileri deillerdi. Onlar, gz
leri keskinlemi, dikkatleri belli bir yne ynelmi, gzlemlenecek
grngleri, belli tekniklere ilikin bilgileri erevesinde seen doa
gzlemcileriydiler. D nce tarzlarnn yenilii, onlarn mistik ya da
doast mdahaleleri reddettikleri olgusuyla, bir olumsuzlukla ak
lanr. A sl olan, nemli olan onun olum lu ieriidir. Bu olumlu z,
an tekniinden elde edilmitir.73
Bu byle olsayd, teknik bulularda Yunanllar ok geride brakm
olan erken Sm erler ve M srllar arasnda da ayn usuluu bul
mamz gerekirdi; fakat onlarn dnce tarz ile Yunanllarm ki ara
sndaki fark, kesinlikle bu yenilikten yoksunluktadr. Erken Yunan fi
lozoflar, alm alarnda yeni olan eyi, retim teknikleriyle olan
yaknlklarna deil, toplumun yapsn deitirm ekle dnyaya yeni
bir bak tarz getirmi olan retim ilikilerindeki yeni gelimelere
borluydular. Stalin'in de gzlemledii gibi:
styap, retimle ve insann retme etkinliiyle dorudan ilikili
deildir. retimle, ekonomi yoluyla, bu temel yolla ancak dolayl ola
rak ilikilidir. Bu yzden styap, retim glerinin gelime dzeyin
deki deiikliklerini dolaysz ve dorudan deil, fakat ancak temeldeki
deiimlerden sonra, retimdeki deiikliklerin temelde gerekletir
dii deiiklikler merceinden yanstr 74
^F arrington, B. Greek Science (Yunan Bilimi), Londra, 1944-9.1.36-7.
24Stalin ML. 7.

Drdnc Blm
YEN CUMHURYETLER
Sen gze grnr Tanr
Yakn olanakszlklar birletiren
Ve ptren birbiriyle!

SH A K ESPE A R E

IX
EKONOMK TEMEL
1. Meta retimi
{.LENN, zel M lkiyetin ve D evletin K keni'nm son sayfalarnda
Engels uygarl yle tanmlar:
Dolaysyla, uygarlk, yakardaki zmlemeye gre, iblmnn,
bunun bireyler arasnda ortaya kard alveriin ve her ikisini bir
letiren meta retiminin alabildiince byd ve daha nceki top
lumu batan aa devrimletirdii toplumsal geliim aamasdr.*
Bu tanmlama, fark edilecei gibi, uygarlk "kentlerin ltrdr"2
diyen burjuva kazbilimcileri arasnda geerli geleneksel tanmla
madan stndr. Kukusuz, bir dereceye kadar kentsel gelimenin uy
garln genel zelliklerinden biri olduu dorudur, ama yaznn kul
lanm. toplumun snflara blnmesi gibi birok zelliinden yal
nzca bir tanesi. Engels'in tanmnn deeri, yalnzca tanmlayc
deil, ayn zamanda zmleyici de olmasdr. Uygarla organik bir
ekonomik ve toplumsal deiimin en yksek noktas olarak bakyor.
blm, reticilerin ilk azdaki gereksinimlerinin stnde ve
zerinde bir artk-rn gerektirir; emein reticiliindeki bu hfiymeyse daha iyi letler ve daha byk bir ustala, yani retim g
lerinin geliimine baldr. retim ilikilerindeki buna uyan deiik
liklerle birlikte bulunur. retim giderek daha zelletike daha az
kolektif olur; retim iin olan ey tketim iin de dorudur. Bu yolla
*Engels. Ailenin..., s. 198-199.
^Clark. Yabanlktan..., s. 89.

YEN CUMHURYETLER

194

iblm "retim ve sahiplikteki ortakln altn kazar, bireylerce

sahip olmay genel bir kural haline ykseltir ve bylece bireyler ara
sndaki alverii yaratr", giderek "m eta retimi egemen biim duru
muna gelir."3
Meta retiminin bymesi her eyden nce yerti bir snfn, tc
carlarn ykseliine yolamtr. Tccar, retimle deil, fakat ba
kalarnn rettii eyin deiimiyle, onu ucuza alp pahalya satmakla
yaayan kimsedir:
Tccar, retimden ayrlm ve retici olmayan kimselerce y
rtlen meta deiimi ve onunla ilgili ilerle urar; buysa se n e ti ar
trmann bir yoludur ve deer deiimi en genel toplumsal ekliyle bu
servette olur.4
kinci olarak, retim aralarnn ortak mlkiyetine dayanan kolektif
ilikileri zmek ve onlarn yerine zel mlkiyete dayal bireysel ili
kileri koymak eilimindedir:
Nesnelerin kendileri insann dndadr, sonuta insann elden
karabilecei. vazgeebilecei eylerdir. Vazgemenin karlkl ola
bilmesi iin insanlarn birbirlerine kendiliinden bu vazgeilebilir
nesnelerin zel sahipleri, bunun gerei olarak da bamsz bireyler
olarak davranmalar yeter. Am a ortak mlkiyet temeline dayal bir
ilkel toplumda byle bir karlkl bamszlk durumunun yeri yo k
tur...5
Burada, bir yandan metalartn deiiminin dorudan takastan ay
rlamaz olan btn yerel ve kiisel balar nasl paraladn ve top
lumsal emek rnlerinin dolamn nasl gelitirdiini; te yandan,
kendiliinden genileyen ve bu ite rol alanlarn tamamen kontrolleri
dnda eksiksiz bir toplumsal ilikiler a gelitirdiini gryoruz.6
nc olarak, birm ek ve dayankl maddeden meydana gelen, bir
deiim arac olarak i grebilecek ve kendi bana btn dier me3Engels, Ailenin..., s. 199.
^Manc, Kapital, C. 3. s. 384.
5Ayn yerde C. 1. s. 59.
Ayn yerde. I. 86.

EKONOMK TEMEL

195

talarn deerlerini ifade edebilecek zel bir meta'nn kullanlmas ge

rekliliini dourur:
M etalann deerinin katksz toplumsal bir gereklie sahip ol
duunu ve bu gereklii ancak aytt toplumsal gcn, yani insan eme
inin ifadesi ya da cisimlemesi olduklar lde kazandklarn akl
da tutarsak, deerin, kendini ancak bir metann dier metayla olan
toplumsal ilikisinde ortaya koyabilecei kendiliinden anlalr.1
Hibir meta kendi edeeriyle iliki iinde olamayaca, bylcce
kendi maddi eklini kendi deerinin ifadesi ekliye dndiiremeyecei
iin, her meta, edeeri olarak bir baka metay semek ve o baka
m etann kullanm deerini, yani maddi eklini, kendi deerinin ekli
olarak kabul etm ek zorundadr,8
Tm metalar dnyasn iine alan nispi deerin genel ekli, d e
erlerinin dnda tutulan ve edeer rol oynamaya zorlanan bir tek
metay... evrensel edeerine dntrr.9
Eski douda, grm olduumuz gibi, evrensel edeer rol oynam ak
zere seilen meta gmt; gm, birbirine oranla deerleri belli
m iktarda gm eklinde ifade edilen dier m etalann deiiminde
kullanlm ak zere nceden tartlrd. Parann bir ekliydi bu, ancak
gelimemi ilk ekli; nk metalin kabul edilmi bir standart safla
uygun dt garanti edilmedike, nitelik farkllklarn zerinden
atam yor ve o lde de dier m etalann edeeri olarak, yani "on
larn hepsince ortak bir ey. onlarn biraz az veya biraz ouna denk
bir ey olarak ilev gremiyordu. Bu ancak madeni parann bu
lunuuyla .. yedinci yzylda gerekletirildi.
Son olarak, meta retiminin gelim esi, el ve kafa emei arasnda
bir ayrm n balam asyla toplumlarn sm renler ve smrlenler
olarak snflara ayrlm asyla ortaya kar.
7Ayn yerde, I. 15.
8Ayn yerde, 1.25.
9Ayn yerde, I. 37.

196

YENt CUMHURYETLER

Bu ayrlma, btn uygar dnem boyunca srd. Klelik, smr

nn eski dnyaya zg ilk eklidir; ortaalarda serflik, daha son za
manlardaysa cretli emek onun yerini almtr. Uygarln byk
dnemine zg ii byk klelik ekli vardr.
Daha sonra Engels, Uygarln ortaya kna uygun den ekonomik
temeli daha yakndan tanm lam asn srdrr:
Uygarln, kendisiyle balad meta retimi aamas, ekonomik
bakmdan <1) parann ve parayla birlikte para-sermaye, fa iz ve te
feciliin, (2) reticiler arasnda araclar snf olarak tccarlarn, (3) zel
toprak mlkiyetinin ve ipotek sisteminin, (4) retimin baat ekli ola
rak kle emeinin ortaya kyla teki aamalardan ayrlr}0
Marx'in ve Engelsin, M sr ve M ezopotamya'nn ilk tarihleri ka
zlarla ortaya karlm adan nce ldklerini anmsarsak, zm le
melerinin, daha sonraki aratrm alarn altnda dzeltilmesi ge
rekip gerekmedii sorulabilir. Bu konuda iki soru ortaya kar.
Birincisi, kle emei Tun anda baat retim biimi miydi?
Elde bulunan kantlardan yle anlalyor ki. klelik Mezopotamya ve
Msr'da en erken alardan beri var olduu halde, retimde baat
noktaya ulamas ancak .. birinci binylda olmutu. Tmyle bi
rinci binyl iine rastladn bildii Yunan ve Roma tarihinde bile
kleliin henz "retimi ciddi olarak ele geiremedii" bir dnem ol
duunu gren Marxin kendisi de farkndayd bunun.11 Stalin'in "re
tim glerinin geliiminin kabaca tablosu" adl yazsnda Tun an
atlayp ta devrinden hemen dem ire geii de belirtilmelidir.12 Bun
lEngels, Ailenin..., s. 201.
11 Marx. Kapital. I. 235: Feodal retim (arznn (emelini oluturan ve bunun
zlnden sonra kapitalist retim tarzyla yanyana devam etmi olan kk ldeki
kyl tannu ve bamsz el zanaatl, ayn zamanda, ilkel ortak toprak mlkiyeti or
tadan kalktktan sonra ve kleliin retime ciddi olarak girmesinden nce klasik top
luluklarn en iyi gnlerinde ekonomik temelini de oluturur." C. 3. s. 397: "Baat norm
olarak kendi bann aresine bakan bu zgr ifti mlkiyeti biimi, bir yandan klasik
alarn en iyi gnlerinde toplumun ekonomik temelini oluturur, te yandansa feodal
toprak mlkiyetinin zlmesinden ortaya kan biimlerden biri olarak modem ulus
lar arasnda bulunur."
12Stalin, J. V., Diyalektik Maddecilik ve Tarihsel Maddecilik, s. 123.

EKONOMK

tem el

197

dan, onun, dem irin bulunuuna tatan metale ilerlemede nemli bir
aama, tunca ise geici bir aama olarak bakt karsanabilir.
kinci olarak, Engels'in tanmladna gre uygarln dier zel
likleri Tun anda ne dereceye kadar vard? Bu soruya genel bir
yanttan baka bir ey verilemez henz. Meta retiminde nemli bir
gelime vard, ama genel olarak lks eyalarda: yani, ynetici snfn
topran ilenmesinden kardklar artk-deerin bir ksmyla snr
lyd bu. Halk kitleleri arasnda ilkel komnal retim ilikileri, daha
ileri bir kkten deiiklii kapsamakszn, hara ilikilerine dn
trlmt.
Dolaysyla, Tun anda Engels'in tanmlad koullarn tam
olarak gelim em i olduu sonucuna varlabilir. Ekonomik temelin en
son ekil deiimi, Demir anda ve nce retim glerindeki yeni
gelimelerin smrlmesi iin en iyi koullan sunan blgelerde ol
mutur. Bunlar Yunanistan ve Filistin, zellikle de Yunanistan idi.
Yunanllar ve Fenikeliler, yaklak sekiz yzyl, Yunanllar stnl
ele geirdikten sonra her ikisinin de ayn yl (.. 146) Korinthos'u ve
Kartaca'y ykan Rom allar tarafndan boyunduruk altna alnm as
na kadar Akdenizin ekonom ik ynden kontrol iin birbiriyle yar
tlar.
Bu sonucu, bu Tun a devletlerinin dier zellikleri de doru
lam aktadr.

2. Tun anda Temel ve styap

Burjuva devrim iyle sosyalist devrim arasndaki farklardan biri.
Lenin'e gre udur:
Feodalizm den o n a ya kan burjuva devrim i iin yeni ekonomik
rgtlenmeler giderek feo d a l toplumun btn grnmn dei
tirerek eski dzenin dlyatamda yava yava yaratlmtr. Burjuva
devrimi yalnzca bir tek grevle kar karya gelmiti: daha nceki
toplumun btn engellerini tem izlem ek, bir kenara atm ak ve ortadan
kaldrm ak,13
'^Lenin. V. I., War and Peace (Sava ve Bar), Seme Eserleri, 7. 283.

198

YEN'! CUMHURtYETLER

Ayn noktay Stalin de belirtiyor:

Burju va devrimi genellikle, ak devrimden nce feodal toplumun
dlyatauda biiym ve olgunlam olan biimlerin: kapitalist d
zenin az ya da ok tam am lanm biimlerinin daha imdiden var ol
duu bir zamanda balar; oysa proleter devrimi, sosyalist dzenin ta
mamlanm biimlerinin ya olm ad ya da hemen hemen olmad
bir zamanda balar.1*
Bundan anlalm aktadr ki, sosyalist devrimde "yeni retim iliki
lerinin ve retici glerin gelimesi, kapitalist dzende olduu gibi
kendiliinden bir sre deildir, bilinli olarak meydana gelir."15
Eski toplumdan feodalizme geii daha gerilere doru izlersek, fe
odal ilikilerin sonraki dnemdeki kapitalist ilikilerden daha az b i
linli. daha kendiliinden gelitii grlebilir; ilkel ortaklamamlktan eski topluma geiteyse ayn zellik daha da byk lde gz
lemlenebilir. Yeni ekonomik ilikilerin bu yava ve kendiliinden ge
liimi. eski toplumun uzam ve inatla sren yaam ve onu pekitiren
fikirlerle denk dmektedir. Toplum un kendisinin ta ilk balangcn
dan beri gelen yerleik kurum lar ve fikirler, hibir zaman karlarna
klmad, hatt sz bile edilmedii iin yeni ilikilerin gelimesini
uzun bir sre geciktirirler; kendilerini bu ilikilere o denli yava teslim
ederler ki, topluluk herhangi bir deiikliin farkna bile varmaz. Bu.
Mezopotamya ve Msr'da, kralln ykselii ile birlikte kabilesel kurumlarn izlerinin neden hemen btnyle silindiini aklar. Smerler. kendilerini barbarlardan, onlarn "kent diye bir ey tanm a
dklarn" ve "krallar olmadn" syleyerek ayrrlard.16 Ne kentin
kabile kampndan gelierek ortaya km olduunu, ne de kraln ka
bile reisinden geldiini biliyorlard. Gei o denli yava olmutu ki,
fark edilememiti: bu nedenle de. kendilerini barbarlarla karla
trdklarnda grebildikleri tek ey, geliimin birbiri ardnca gelen iki
l4Sulin. J. V. On the Problems o f Leninism, s. 118. Londra, 1940.
15Glezcrman, G.. Basis and Superstructure (Temel ve styap), CoR 1951, s. 29.
16Hooke. S. H Mir ve Kuttren, s. 44.

EKONOMK TEMEL

199

aamas deil, birbiriyle tamamen ilikisiz iki yaam tarzyd. Bylesi

bilin deiimi yalnzca ynetici snfn kafasnda ve zellikle de on
larn bata gelen ideologlarnn: rahiplerin kafasnda vard. Bunlarn
hepsi, bireylerin deimi olduunun farkndaydlar, ama dndk
leri tek ey halk hibir eyin deimemi olduuna ya da deimeye
ceine inandrmak olduu iin, bir dereceye kadar kendilerini de al
datmay baaryorlard. Yani, kralln teki ilevleri idari, askeri,
yarg ne kadar nemli olursa olsun, onun temel ilevlerinden biri
ideolojikti. Ona bir kutsallk, bozulmazlk verebilecek her trl ara
la donanm olan kurum, kral yceltirken yaptklar eyin, atalarnn
daima yapt, ardllarnn da yapmaya devam edecekleri ey ol
duunu ileri srerek her eyden ok halkn kafasn ynetici snfa ba
ml tutmaya yaryordu. Kralln bu ilevi, kyllerin rettii ser
vetin ok byk bir blmnn, ayn zamanda topra da ileyen ayn
kyl snfnn emeiyle dikilen kral mezarlarna ve piramitlere g
mld M sr'da u noktasna kadar gtrlmt. Amacndan sap
trlm ustaln diktii bu antlar, ynetici snfa, emekilerin artk
emek glerini, onlar kle halinde tutan kurumu glendirecek bi
imde smrebilmeleri iin bir ara grevi gryordu. Ve nihayet,
krallk srdrlebildii srece snf savamnn, meta retiminin ve
uygarln teki zelliklerinin gelimesi, ancak "bir nceki toplumun
btn engellerini tem izlem ek, bir kenara atm ak, ortadan kaldrmak"
iin gerekli olan ekonomik temelin o kkten deiimi olmakszn
mm kn olabilirdi.

3. Fenikeliler
Yakndou'da erken Tun a uygarlklarnn teknik temelini
oluturan en nemli bulular mlekilik, yn eirme ve dokuma, ba
krn eritilmesi ve dklmesi, bakr ve kalaydan tun yapm, saban,
tekerlekli araba, koum takm ve yelkenli gem iydi.17 Bunlar ..
17Iilley, S., Men, Machines and History (nsanlar, Makineler ve Tarih). Londra,
1948, s. 1-8.

200

' YEN CUMHURYETLER

nc binyln balangcnda krk, maa ve tun dkmnde cirepcrdu ilemi izledi.18 nc binyln son blmnde bulularn hz
dt ve Tun ann sonuna kadar dk bir dzeyde kald.19 Bu
d dikkate deer, nk yaplm olan bululardaki gelime ola
naklar tkenm i olm aktan uzakt. Tekerlek ve saban biliniyordu,
ama tekerlekli saban yoktu. Teknik bakm dan, kzler iin bulunmu
koum takm nn, hayvanlar bom akszn atlarda da kullanlabilecek
ekilde gelitirilmesinde, ya da byk bir insan gc harcamay ge
rektiren sevk kreinin yerine dmeni koymada hibir glk ol
mamas gerekirdi: ama kleci toplum yerini feodalizme brakncaya
kadar bu bulularn hibiri yaplam ad.20 Bu basit dzeltmeler ya
plmad. nk ne derece savurganlkla olursa olsun insan emeini
kullanmak daha ucuza geliyordu. Msr'n M ezopotamya'dan ok
daha geride olmas dikkati eken bir ey. Tekerlekli araba, tun krk
ve maa Msr'da ortaya kmadan birka yzyl nce M ezopotam
ya'da kullanlyordu.21
Dem ir eritme sanatnn Erm enistan'da ortaya kt sanlyor.22
Hititlerce biliniyordu, ama yaygn bir biimde kullanlmyordu.23 ..
ikinci binyln kapannda yeni metal birok yerde ileniyordu, de
mirden letler ve silahlar btn Y akndou'da hzla ortak kullanma
girdi. Durum aka bilinmemektedir, ama byk teknik ilerleme.
Dou Akdeniz'i karkla atm olan. Yunanistan'daysa Dor is
tilasyla Tun ana son veren alkantl Vlkerwanderung'\a ilikili
olmas gerekir (Cilt 1. s.33-4, II, s. 136-7).
Demiri eritm ek bakn eritm ekten daha zordur, nk daha yksek
bir s gerektirir, fakat ileme teknii bir kez elde edilince hem bakr
IX
Ayn yerde. 12-3: "Son derece uslaca cire-perdu dkm usul gerekletirildi.
Bunda, istenilen eklin mumdan bir modeli yaplyordu. Daha sonra bu model kille
kaplanyor ve bir frna konuyordu; frnda mum eriyor ve kyor, kil ise bir kalp olu
turacak kadar piiyor ve sertleiyordu. Eritilmi metal bu kalba dklerek, souduktan
sonra kalp krlyordu.
19Aym yerde, 14-5.
20Ayn yerde, 16-7.
_1 Ayn yerde, 18.
22Ayn yerde. 21.
^G um ey, O. R. The H ities (Hititler), Londra. 1952, s. 82.4.

EKONOMtK TEMEL

201

hem de tun karsnda byk bir ilerlemeyi balatt. Daha iyi letler
yaplmakla kalm ad, daha yaygn biimde kullanld ve daha da
ucuzdu. Tun, lks eyalarda ve silahlarda kullanlyordu en ok. M e
talin. saban demiri, balta, bak ve orak yapm iin genellikle kul
lanlmas demirin bulunuuyla oldu. Bu. sanayi ile tarm arasndaki
ilikilerde temel bir deiiklikle sonuland:
Tarmn byk lde a n m olan verimlilii, ok sayda uzman
zanaaty destekleyebilecek bir artk-rn salyordu. Zanaatlarn
rn zenginlerin tekeli olmak yerine yaygn bir biimde bulunan
eyler oldu. zellikle, zanaat, iftiye emeinin verimliliini artra
bilecei letleri salyordu. Bylece, ilk kez olmak zere sanayiyle
tarm arasnda, tarmn zanaat iin yiyecek salad, fakat za
naatnn rnnn ancak birka sekin kimse iin olduu daha n
ceki tek yanl iliki yerine dengeli bir iliki ortaya kt.2,i
Ayrca, verimlilii artrmak ve bylece yeni iblnlerini mmkn
klmakla, demirin kullanm, kolektif retim ve mlk edinimini ki
isel retim ve mlk edinmeye dntrme srecini daha da hz
landrd. Dolaysyla meta retiminin gelim esinde yeni bir aamay
belirledi. Ortak m lkiyete ve artk-rnn hara eklinde teslim e t
meye dayanan ky komnnn yerini, her biri birbirinden bamsz
olarak ak pazar iin retim yapan bireysel mlk sahiplerinin top
luluu ald (Cilt 11. s. 84-85). Demir kullanm na dayal Yunan polis'i
de byleydi.
Suriye'de Tun ann son buluuyla ilgili olarak, Wooley unlar
yazyor:
Deniz nsanlarTntn byk halk hareketi Boazky' istila edip
gneye, Suriye'ye dnd; ana ordu karadan ilerliyordu, beraberinde
iki tekerlekli ar kz arabalarnda kadnlar ve ocuklar, filo ona
ayak uydurmu. Suriye kylarndan aa doru. Kentler birer birer
^Lilicy. nsanlar..., s. 21.

YENt CUMHURtYETLER

202

dt karlarnda ve bombo, viran yatyorlard; yenilen devletlerden

canl kalanlarsa istilaclarn sralarn doldurdu. Karkam alnd, ve
Halep alnd; Alalakh'ta, en stteki evlerin yanm yklm harabeleri
kentin, daha gl komularnn kaderini paylatn gsteriyordu.
.. 1194 ynda oldu bunlar.25
stilaclar, Msr snrnda III. Ramses tarafndan bozguna uratld
(Cilt II. s. 130-31). Kurtulanlardan bazlar denize kat, dierleriyse
gney Filistin'de kaldlar, Philistia kralln kurdular.
Suriye kentleri bu darbeden sonra niin bir daha kendine ge
lemedi. sorusu kyor ortaya. Daha nce, uzun tarihleri boyunca bir
ok istila geirmi ve ayakta kalmlard. Yant. Ugarit'in dn
anlatrken Schaeffer veriyor:
Kukusu:. Ugarit, D eni: nsanlar'nn istilasndan sonra kendine
gelemedi; kent, onikinci yzyldan sonra gerekten silindi yery
znden. Yani Ugarit'in ortadan kalk Tun ann sonuna denk
dyor. Yalnzca bir rastlant deil bu. Doru, onikinci yzyln ba
langcnda istilalarn yapt ykm , bir zamanlar refah iindeki kente
son darbeyi vurmutu. Fakat kentin silini nedeni ayn zamanda eko
nomikti. O zamana kadar Kbrs'tan, iinde bakr bulunan m a
denlerin ithali ve tuncun ilenmesi Ugarit'te en byk gelime gs
teren sanayiler arasndayd. A m a im di bakr tketimi azalmaya
balamt, nk demir, silah ve let yapmnda giderek daha byk
lde bakrn yerini doldurma eilimini gsteriyordu.26
Bakr ilemecilii, bu kentlerdeki en gelimi sanayilerin biri olm akla
kalmayp, ynetici snfn gc de bu pahal metalin tekeline da
yanyordu. Ucuz dem ir elde edilm eye balannca bunlarn gleri or
tadan kalkt. Benzeri deiikliklerin Ege'de de meydana geliyor ol
masndan kuku duyulamaz. M ykene. Denizin nsanlar'yla karla
ma durum unda kalmad, ama yine de zenginlii giderek azalyordu.
Dorlar Peloponez'e girince pek direnile karlamadlar.
"'Wooley, L.. Unutulmu Bir Krallk, s. 170.
Schaeffer, s. 28.

EKONOMK TEMEL

203

Yeni m etalin sunduu frsatlardan yararlanacak ilk halklar, do

allkla ticaretin gelimesinde en byk zgrle sahip olanlard.
Msrda ve M ezopotamya'da eski ynetici snf, belirtilen neden
lerden dolay yle salam bir ekilde korunuyordu ki. glerini yi
tirmeksizin yeni retim ilikilerini smrmek olanaklyd. Msr'da
Firavunlar ekonom ik ve kltrel dlerinin son aamasna girdiler.
M ezopotamya'da. Asur krallar btn yazglarn savaa baladlar.
Fetihleri heyecan uyandrc ama ksa m rlyd. Onlar izleyen
Persler. Babil'in yce gcn yeniden kazand ksa bir aradan sonra
yeni koullara daha uygun den bir temel zerinde imparatorluk
larn kurdular. Ticarete izin veriliyor ve bir gelir kayna olarak ger
ekten zendiriliyordu, fakat doal ekonomiye dayal eski toprak zil
yetlii sistem ine, artk-rnn merkezi hkm ete hara olarak ve
riliine dokunmayacak bir ekilde. Bu koullarda, Knossos ve Mykene
ticari geleneklerinin, Dor istilasyla geici olarak bastrlmasyla gi
riim gc Fenike kentleri Tyre ve Sidon'un eline geti.
.. dokuzuncu yzyla gelinceye kadar Fenikeliler Kbrs'n bir
ok yerinde yerlemi. Ege'de birok ticari liman kurmu ve Bat Ak
deniz'de birok koloni oluturmutu. Bunlardan en by Kartaca
idi.27 Burada krallk kaldrlm ve yerini bir ticaret oligarisi almt.
branilerin yarglarna e den iki yrtme grevlisi: shophctim
vard; bunlar aile bakanlar arasndan seiliyor. Senatoya kar so
rumlu oluyordu. Halk Meclisi yine vard, ama nadiren, ancak bu
nalml gnlerde toplanyordu. Devlet aile reislerinin kontrol al
tndayd; bunlar ksa zamanda Afrika ve Ispanya'da ilkel halklarn
oturduu, tarm ve maden kaynaklarndan zengin geni topraklar ele
geirdiler. A ristoteles, Kartaca anayasasnn Ispartannkine yakn
dan benzediini sylyor.28 Her iki durumda da, eski kabile ku
rum lann korum u olan fatih bir halk, bunlar, ynetici bir kast ola
rak kendilerini glendirme arac ekline dntrm t. Temel fark,
Rom allar gibi Kartacallarn da fetihlerini daha ileri gtrm ek gibi
27Weill, R., Phoenicia and Western Asia (Fenike ve Bal Asya), Londra, 1940. s.
192.
28Arist. pel. 1272b.

204

YENt CUMHURYETLER

byk am alan olm asyd. Bat Akdeniz'deki amalar Yunanllarnkiyle atyordu, ykselen Roma dnda her yeri ezip geiyorlard.
Yenildiler, nk Romallarn iki stnl vard onlara: salam bir
kyl temeli ve o srada Fenikelileri srp atm olan Yunanllarla s
k ilikileri.
Sekizinci yzyla doru Yunanllar Ege'de Fenikelilerin ticari ta
maclk tekelini krm lar ve Levant'ta onlara meydan okuyorlard.
Yedinci yzylda. Gney talya ve Dou Sicilya'da birok, daha batda
Massalia (M arsilya) gibi birka koloninin tohum lann ektiler. Sonra,
.. 549'da Fenikeliler Persler tarafndan yenildiler ve sonunda ta
rihten silindiler. Bunu izleyen yllar iinde Yunanllar ayn tehlikeyle
kar karya kaldlar, fakat corafya durumlar, ondan da ok de
mokratik kurumlan sayesinde Pers tehlikesini karladlar ve stn
geldiler.
Fenikelilerden ayrlmadan nce, .. altnc yzyln ilk yllarnda
Tyrian ticaretine degin deerli bir yk ieren Ezekiel Kitabna
dnp bakalm bir:
Sen. Ey Tyre (Surj, dedin, gzellikte eim yok. Snrlarn, deniz
lerin ta yreinde, seni yapanlar gzelliini yetkinletirmi. Senin
btn tahtalarn Senir'in kknar aalarndan yapmlar; sana direk
yapmak iin sedir aacn Lbnan'dan getirmiler. Bashan m ee
lerinden yapmlar senin kreklerini; senin fild ii kakmal sralarn
Kittim adalarndan getirilen kutuaacndan yapmlar. Senin yel
kenlerin. sana bir nian olsun diye, Msr'n naklaryla ssl ince ke
tenden; sayvanlarn. Elishah adasnn mavisinden, morundan. Sidon'un ve Arvad'n halk senin krekilerindi; senin akll insanlarn
ey Sur. senin iindeydi, senin dmencilerindi onlar. Gebal'in yallar
ve akll adamlar orann, endeydi, senin kalafatlarnd; denizin,
senin gemicilerini tayan btn gemileri endeydi, senin mallarn
satard... Tarshish, trl zenginliklerin bolluunu sergileyen tccarn
d senin; gmle, demirle, kalayla ve kurunla satn alrlard senin
mallarn. Java, Tbal ve M eshech senin satclarnd; senin m al
larnn karl insan alverii yaparlard, pirin madeni alrlard.
Togarmah'n oradan senin mallarn atlarla, sava atlaryla ve ka-

206

YEN CUMHURYETLER

arlarla deiirlerdi. D edan'm insanlar senin tccarlarnd; nice ada

senin et rnlerinin pazar idi; sana fildileri ve abanoz getirirlerdi
karlnda. Suriye senin tccarnd, saysz el ilerini satard; senin
mallarn alrlard zmrtle, erguvan rengi ve nakl ilerle ve ince
kelenle ve mercanla ve yakutta. Jdah ve srail lkesi senin ticaret
yerlerindi; senin mallarm alrlard Minnith buday ve bal ve ya ve
balsam ya karl. Damascus senin nice dilerinin, nice zen
ginliklerinin alcsyd. Helbon arabyla ve beyaz ynle... Dedan senin
deerli binicilik giysilerinin alcsyd. Arabistan ve btn Kedar
prensleri senin el rnlerinin alcsyd; koyunda ve kota ve keide,
btn bunlarda senin tccarlarnd,29
Senir, Lbnandaki Herm on Da'dr. Bashan. G alilee Gl'nden do
uya ve kuzeye uzanan ak bir lke. Kbrs'taki Kition'un ad verilen
"Kittim" adalaryla Akdeniz adalar kastediliyor. Elishah'n ya Kartaca ya da Sicilya olduu sanlyor. Arvad, Sidon'un kuzeyine den
Arados'tur (modem Ruad). Gebal, Suriye'deki Byblos'tur. Tarshish.
belki de spanya sahilinde bir Fenike kolonisi olan Tartessos Javan.
onia'dr. Tubal ve M eshech. Anadolu'nun Karadeniz kysndaki Tibarenoi ve M oschoi'dir. Togarmah, Ermenistan. Dedan'sa Arabis
tan'dr.
Bu paray uzun uzun alntladk burada, nk otantikliinden
hi kuku duyulamaz (yine de, sylemek gereksiz, kukulanlntr) ve
.. altnc yzylda Akdeniz ticaretinin nasl ve ne lde olduuna
dair Yunan kaynaklarndan elde edilebilecek herhangi bir bilgiden
daha tam bir tablo veriyor bize. Aadaki noktalara dikkat ekilebi
lir.
Her eyden nce. Sur dalm temelde hammaddelerden ve yi
yecek maddelerinden oluuyor. Dsatmlar, "el ileri"dir, yani dalm lanan ham m addelerden Sur'lu zanaatlarn yaptklar m adde
lerdir; bunlarn hepsi lks eyalardr. Deiim, takas biimini almtr;
paradan hi sz edilm iyor. Akdenizin btn kelerine uzanan ti
^E zckiel 27. 3-21. Javan. Miletos'un yiin ticareti (Ath. 540d, 553b) dolaysyla
dsatm masal olarak zikrediliyor (27. 19). Bu parann yorumu iin bkz. Cooke 296306.

EKONOMK

tem el

207

caretlerinin genilii, tccarlarn ucuz alp pahal satarak yerel deer

farkllklarndan tam yararlanmasn olanakl klmtr. Yani, Sur tipik
bir ticaret kentidir, serveti ticaret kapitali eklini almtr.
Tccarlarn kapitalinin artmas hibir ekilde yksek dzeyde bir
retimin varln nceden gerektirmediini nemle gzlyoruz:
Parann ve m etalann dolam, i yaplar hl egemen olarak
kullanm deerleri retimine gre ayarlanm ok deiik yapda re
tim alanlar arasnda bir arac olarak i yapabilir. eitli retim
alanlarn nc bir bala birbirine balayan dolam ileminin ba
m sz stats iki olguyu gsterir. Bir yandan, dolamn henz re
tim in dizginlerini eline geirmemi, ona hl (kendi dnda) var olan
bir olgu olarak davrandn gsteriyor. te yandan, retim srecinin
henz dolam kendi iine alp onu bir retim evresine dntr
mem i olduunu gsteriyor.30
Eer bu, Marx'in burada dnd Orta a Avrupas iin doruysa,
eski alar iin haydi haydi dorudur:
lk bamsz ve ok gelimi tccar kent ve uluslarnn ticareti, salt
bir tamaclk ticareti olarak, araclk ettikleri retici uluslarn bar
barlna dayanyordu31
kincisi, onia'llar Karadeniz'in iki halkyla birlemi, karmtr:
baka kaynaklardan, tun ileyiciler daha sonra da demir ileyiciler
olarak bildiim iz Tibarenoi ve M oschoi'ler.32 Sz konusu zaman
larda Karadeniz kylan, anakkale Boazn ve Marmara Denizi'ni
kontrol altnda tutan M iletos'lularca youn bir biimde sm r
geletirilmiti (Cilt II, s. 293-4). Bu nedenle. Karadeniz, Fenikelilere
kapal olduuna gre, o blgeyle ticaretlerini onia'lar araclyla
30Mant. K. 3.386.
31Ayn yerde, 388-9.
32Dussaud. R., Prtlydicns, Iydiens et achies (Lidya ncesi Lidyallar ve Akalar),
Paris 1953. s. 1*11-70.

YENt CUMHURYETLER

208

yapyor olmalar ve onia'l tccarlarn Sur kentine gem iyle gnder

dikleri klelerin M iletos'un kuzey smrgelerinden getirtilmi olm a
lar olasdr. Marmara Denizi kysndaki Miletos kolonisi Kyzikos'ta
bulunan en eski on yaztlarm zdan birinde Phrygia adlar tayan bir
ailenin yelerine, resmi terazileri kullanma vergisi, at sat vergisi,
kle sat vergisi de iinde olmak zere birok vergiden baklk
verme iinin halkoyuna sunulduuna degin bir kayt var.33 Yani. ..
altnc yzylda Ege'de ok iyi kurulmu bir kle ticareti vard. Ger
ekten de yle grnyor ki, Fenikelileri ve Yunanllar smrge kur
maya tevik edici ana nedenlerden biri kle av idi: kleler, dk
retim dzeyine uygun olarak deerlerinin de dk olduu geri kal
m blgelerdeki kle avclarndan alnp, deerlerinin yksek olduu
ana sanayi m erkezlerine tanyordu.
Son olarak, ticari gereksinimleri karlamak iin gelitirilmi
yirmi iki harfli Fenike Abecesi. M ezopotamya ve M sr yazlarna
bakarak byk bir ilerlemeydi. Bunlar, meslekten yazc hizmetlerini
gerektirecek kadar karmak ve kabayd; yazclarsa, devletin ko
ruyuculuu altnda yle iyi rgtlenmilerdi ki, sanatlarnn basit
letirilmesine kar baaryla direniyorlard. Yunanllar, olaslkla ..
dokuzuncu yzylda Fenike abece'sini aldlar ve sesliler iin gs
tergeler eklediler ona.
Abecenin bulunuu demir ileyiciliinin bulunuuyla karlatnlabilir. Demir nasl metalden letleri daha yaygn durum a getirdiyse,
yeni yaz da herkesin okuyup yazabilmesini teknik, olarak olanakl
klmtr. Yakndou'da okuryazarlk orann saptamak iin bir kant
yok elimizde, ama Yunan dem okrasilerinde yurttalarn byk o
unluunun okuryazar olduu olasl var, nk karakteristik bir
demokratik kurum olan yurttalktan karma, srgn etme ilemi,
onlarn, oylarn yazl olarak belirtmelerini gerektiriyordu. nsan bil
gisinde bu ilerlemenin etkili bir ant. Nubia'da Abu Simbel'deki II.
Ramses'in dev gibi heykelidir. onia cretli askerlerinden bazlar. ..
yaklak 589 ylnda oray ziyaret etmi ve bo saatlerinde adlarn
kutsal majestelerinin bacana kazm lard.34
33SIG. i . 4.
34Ayn yerde. I. 1.

EKONOMK TEMEL

209

Abece yeni bir ilke yaratyordu. Bundan nceki yaz biimleri

grntsel ve kavram sal yaz somuttu: yazl simge, temsil ettii
dncenin grsel bir imgesiydi. Mutlaka resimli olmas gerekmi
yordu, sylenen sz ne derece yansmal (onomatopoeic) ise o kadar;
ama somuttu. te yanda abece yazsnda grsel imge sistemi yoktur.
Yazl szck, kendi balarna anlamlar olmayan bir simgeler top
lamdr; szcn indirgenebilecei en kk sesil (fonetik) eyi
temsil edecek biimde tasarlanmtr bu simgeler. Bu yolla, yeni ara,
soyut dncenin gelimesinde bir ilerlemeyi belirliyor, konumann
ve dncenin bilme nesneleri olmasn olanakl klyor ve bylece
dilbilgisi ve mantk bilimlerine yolu hazrlam oluyordu.

4. Yunan Ticaretinin B ym esi

Eski Yunan ekonomi tarihini inceleyen burjuva aratrmaclar
iki u arasnda blnmtr. Beloch ve Phlmann, sekizinci ve ye
dinci yzyldaki ekonomik bymeyi, nde gelen kentlerde yksek de
recede rgtlenm i uluslararas bir ticaret sistem ine temel olacak de
recede uzmanlk gsteren nemli bir sanayi retimi hacmine sahip
mi gibi tanmlarlar; Mommsen'i takiben de. bu tarihsel dneme uy
gulanabilir kategoriler olarak, bir kapitalist snftan, bir proletar
yadan. hatt sosyalizmden sz etmekten ekinm ezler. Onlarn bu g
rlerine Hasebroek iddetle kar km, konud modem meksemeler nda kantlar yanl yorumlam akta olduklarn ileri sr
mtr.
Hasebroek'n bu trl yanl yorum lam alarn temelinde yatan
yanl anlay zmleyemese bile asl sorunda hakl olduundan
kuku yok. Bunu daha o zaman Marx yapmt. Marx, kendi emek
glerini satan zgr bir emekiler snf olmakszn kapitalizm diye
bir eyin olam ayacan, sonu olarak kapitalizmin, baka bakm
lardan bir hayli ilerlemi ama bu temel zellikten yoksun kapitalizm
ncesi retim biimlerinden keskin bir ekilde ayrt edilmesi ge
rektiini aklam tr.

210

YEN CUMHURYETLER

Paray alrsak, onun varl metalarn deiiminde kesin bir aa

may gsterir. Parann ister yalnzca metalarn edeeri olarak, isterse
evrensel para olarak, ister dolam arac olarak, isterse bir deme
arac olarak, ister sakl para olarak, isterse evrensel para olarak grd
zel ilevler, u ya da bu ilevin derecesine ve grece stnlne gre,
toplumsal retim srecinde ok farkl aamalar gsterir. Fakat biz
deneylerimizden biliyoruz ki, nispeten ilkel metalarn dolam btn
bu tr retimler iin yeterliydi. Bakas, kapital gerektirir. Parann
varlnn tarihsel koullar hibir zaman yalnzca para ve metalarn
dolam ile salanmamtr. Ancak retim aralarnn ve yaam iin
gerekli eylerin sahipleri, pazarda, kendi emek gcn satan zgr
emekiyle karlattda para yaama doar. Bu tarihsel koulsa tm
dnya tarihini kapsar. Bu nedenle, sermaye tik ortaya ktndan beri
toplumsal retim srecinde yeni bir dnemi haber verir.35
Bundan dolay. Mommsen'in ve btn tekilerin yapt hata, k a
pitalist retim tarznn, tccarlarn serm ayesinin geliiminden daha
fazla bir eye dayanmad varsaymnda yatmaktadr:
Toplumun kapitalizm ncesi aamalarnda, ticaret sanayiyi yn
lendirir. Modern toplum iinse bunun tersi dorudur. Doallkla, ti
caret. yapld toplumlar zerinde az ya da ok bir tepki yaratacaktr.
Yararlanmay ve geinmeyi, rnlerin hemen kullanmndan ok sa
ta baml klmakla retimi her gn biraz daha deer alveriine
tabi klacaktr. Bu yolla btn o eski koullar zer. datr. Para do
lamn hzlandrr. A rtk yalnzca retim fazla sn a el alm akla kal
maz, faka t btn retim izgisini ona baml duruma getirerek re
timi rtr, andrr. Bununla birlikte, bu zc etki byk lde
retim yapan toplumun yapsna baldr...
^M are . K.. I. 148-9. bkz. n. I: "Klasik eski alar ansiklopedilerinde eski dnyada
sermayenin lam olarak gelimi olduu, 'ancak zgr emekinin ve kredi sisteminin ol
mad,' gibi samalklara rastlarz; Mommsen de. Roma Tarihi adl kitabnda, bu ko
nuda am stne am deviriyor." br uta R. M. Cook buna denk bir samala d
yor (IG 90): "Madeni para ksmen rastlantyla bulunmu olmal, nk Lydiallar ve
lonia'tlar o srada daha nceki toplumun ulam olduundan daha yksek bir eko
nomik gelime aamasnda deillerdi."

EKONOMK TEMEL

211

Bu zlme srecinin nereye gtrecei, baka bir deyile nasl bir

retim tarznn eskisinin yerini alaca, ticarete deil, eski retim
tarznn kendisinin zelliine baldr. Eski dnyada, ticaretin etkisi
ve tccar sermayesinin geliimi daima kle ekonomisiyle sonulanr;
ya da, k noktasnn u ya da bu olabilmesine gre sonu yalnzca
dolaysz geinme mallar retimine bal ataerkil bir kle sisteminin
artk-deer retimine bal benzeri bir sisteme dnm olarak or
taya kabilir. Bu olgulardan, bu sonularn yalnzca tccar ser
mayesinin geliiminin etkisinden ok daha baka durumlarca ko
ullandrld ortaya kmaktadr.36
Hasebroek'n vard sonusa yle:
Pers Savalar ncesi dnemdeki ticaret koullar hakkndaki bil
gim izi zetleyerek sonuca varalm. Ticaret, corafya durumlar ne
deniyle ticaret merkezi olmaya zellikle uygun olan baz liman ve
kentlerde toplanmt. Bunlarn arasnda balcalar. zellikle Yuna
nistan'da K orinthos, A igina ve Atina; Kiiiik Asya'da M iletos (K
k A sya ile Akdeniz arasndaki ticaretin e n t r e p o t ) ; Msr'da Naukratis (Akdeniz ile M sr arasndaki ticaret iin); batdaysa. Kat taca
ve M assalia (Marsilya)... lem gren m etalar ounlukla deerli metalard; bildiimiz kadaryla, gnlk gereksinim eyalar deildi hibir
zaman. Bunlarn arasnda balcalar, altn, gm ve fildiiydi, pa
hal m etal ileriydi (rnein, kakma ilem eli kl), deerli vazolar,
dokuma kumalar, ss eyalar (Homeros a savalar ii deerli
olan trden) ve her eyden nce kadn ve erkek kleler. Bu trl m e
talar iin istek daima bykt; en eski zamanlardan beri uluslar ara
snda birbiriyle deitiriliyor olmalyd bu metalar. Tccar bunlar u
ya da bu pazarda, u ya da bu zanaatdan satn alyordu. Onlar bir
krla satmsa, dner daha fa zla meta alrd; belki de zanaat a
lmalar ii gerekli hammadde salayabilirdi; nk, hazr yaplm
metalarn ticareti yannda, baz yerlerde, onsuz edilmez olmalarna
^ M a rx .K ..K . 3.389-90.

YEN CUMHURYETLER

212

karn nadir bulunan doal rnlerin ticaretiyle de urayordu m u

hakkak: rnein, dem ir (Taphian M entes bakr karl deiirdi de
miri), kalay, boya, gemi yapm iin kereste, ya ve arap gibi.31
Hasebroek'in bu sonucu dayandrd kantlar karsndaki tutumu tek
yanldr, bazen de hataldr; fakat bu dnemdeki Yunan ticaretinin
ieriiyle ilgili olarak yapt tahm inler kabul edilebilir. Okuyucu,
sylediklerinin ayn dnemde Sur ticareti ile ilgili olarak Ezekiel'de
izilen tabloya ok benzediini grecektir. Yine de dikkat edilmesi ge
reken ciddi bir aksakl var. nk Engels'ten ayr dnerek. Pers
Savalarndan nceki dnemde meydana gelmi olan ekonomik b
ymenin toplumsal ve politik etkilerini gereinden az deerlendirme
eilim inde olan baz Marksistlerce de paylalmaktadr bu gr.
.. drdnc yzylda Yunan ticareti yurtta olmayan kiilerin
ellerinde toplanm t, temelde tefecilerin sermayesine dayanyordu.
Bu konuda da kantlar zerinde ayrntl yorumu doru olmasa bile,
Hasebroek da gsterm ektedir bunu. Fakat altnc yzylda durum ta
mamen farklyd. Daha nceki dnemin kantlar zayf fakat apak
tr; Hasebroek'un bunlar deerlendirm esi ise ancak bir keyfilik olarak
tanm lanabilir. Bu nedenle ayrntl olarak dnlmesi gerekir.
Yedinci yzylda bir gn, Kolaios'un kaptanlk ettii bir Samos ge
misi Msr'a doru yol alyordu; doudan gelen bir frtna yolundan
att onu ve Kyrene yaknnda Platea'ya soktu; kaptan Kolaios, bir yl
lk yiyecei orada aresiz durumda bekleyen Thera'l gmenlere b
rakt. Platea'dan M sr'a dnm e giriim inde bulundu, ama dou rz
gr devam ediyordu ve onu Pillars o f Herakles'ten (Cebelitark Boaz'nn iki yanndaki kayalklar) o gne kadar hibir Yunanlnn
ayak basmad Tartessos limanna srkledi. Mallarn orada altm
talent krla satt Herodotos, "A iginal Sostratos saylmazsa" her
hangi bir Y unanlnn o gne kadar yapt en byk kr diyor buna.
<27

Hasebroek, J. Staat und Handel im alien Griechenland. Tubingen, 1928. Trade

and Politics in Ancient Greece (Eski Yunanistan'da Ticaret ve Politika), Londra, 1933.
s. 68.

EKONOMK TEMEL

213

Bu serven, Samos ile Kyrene arasnda gelien dosta ilikilerin ba

langc idi.3*
Bu yknn ayrntlarna dalp gitm eyelim , ad geen yerlerin
Samos, Kyrene, Tartessos, Aigina dier kaynaklardan renildi
ine gre nemli ticaret merkezleri olduunu gryoruz; dolaysyla
yknn doruluundan kukulanmak iin bir neden yok. Aigina'l
Sostratos gibi Samos'lu Kolaios da bir tccar servenciydi. Sostratosla ilgili olarak. Pindarosun iki yz yl nce Aiginal Bassidai'den. kendi hesaplarna ticaret yapan zengin bir kaptanlar ailesi
olarak sz ettii belirtilmelidir.39 Ayn snfn teki yeleri yani ii
ticarete dkm olan soylular Sappho'nun erkek kardei Naukratis'e gemiyle arap gtren Lesbos'lu Charaksos40 ile Aristotelese
gre "i yapmak ve dnyay grmek iin" M sra gitmi olan Atinal
Solon idi.41 Bu rnekler gsteriyor ki, yedinci ve altnc yzyllarda
soylularn deniz-an ticaretle uramalar allmam bir ey deildi.
Biraz daha ilerleyelim yleyse. Bize kadar gelmi olan iki rnekte
bunlarn, zamanlarndaki retim ilerine ilgi duyduklarn anlyoruz.
Atinal Peisistratos, Trakya'daki madenlerinden gelen gelirlerle tiran
olarak durumunu salam latryordu;42 ksa sre sonra rakipleri Alkmaionidler, yangnla yklm olan Delphoideki tapna yeniden
yapmak iin bir anlama imzalayarak servetlerini yeniden elde et
tiler.43
Yunan ticaretinin H ellenistik dnem den hibir zaman varlkl
yurttalarn ellerinde olmad teziyle elien bu kantlar karsnda
Hasebroek ne yapyor? Kolaiosun yks, hibir kant gsterilmeden,
"Sam os ile Kyrene arasndaki dostlua tarihi bir aklama getirmek
zere uydurulmu bir beinci yzyl sylencesi" olarak bir kenara at
lyor. Sostratostan hi yorumsuz sz ediliyor, ama "soylu Aigina ai
3*Herodotos. 4. 152.
39P i.N .6 .324.
Sr. 808, Ath. 596b. Hdt. 2. 135.
41 Arist. AR. 2.6, bkz. Plu. So/. 5.25.
42Hdt. 1.64.
43Philoch. 70.

YEN CUMHURYETLER

214

lelerinin giritii ve Pindaros'a gre byk an kazandklar deniz yol

culuklarnn talan ve soygun seferleri olduu ve ticaretle hi mi hi
ilikisi olmad" konusunda gvence veriliyor bize.44 Hibir fark ol
mayan bir ayrm bu; nk Marx'm akladna gre;
En yce durumunda tccarlarn sermayesi her yerde bir soygun
sistemini gsterir; bu sermayenin eski ve yeni alarn tccar uluslar
arasnda gelimesiyse hep soygun, korsanlk, kle karma ve smrge
fetihleriyle birlikte olmutur
Yine bize. "Naukratise arap getirm i olsa bile Sappho'nun kardei
nin bir tccar olmad, iininse 'deniz ticareti' olmad syleniyor; o,
yalnzca balarnn rnlerini yabanc bir pazarda satan M idilli'li
byk bir iftiden baka biri deildi."46 Gerek u: Sapphonun ai
lesinin durumu hakknda hibir ey bilmiyoruz; bir tahminde bu
lunmamz balanrsa, en olas tahm in, Charaksos'un. ailesinin top
raklarndan ve belki de dier ailelerin topraklarndan kan rn
denizar lkelerde satmakla uraan biri olduudur. Byle bir ura
n nasl olup da "deniz ticareti" tanm na girmediini anlamak g.
Nihayet, Hasebroek. Peisistratos'un Trakya'dan elde ettii geliri ve
AlkmaionidTerin bina yapm iini, bunlardan hi sz etmeksizin,
hasralt ediyor. Sonuta, kendisi kartlarndan daha g bir du
rumda kalm oluyor; nk onlar, yorumlarnda ne yanllk ya
parlarsa yapsnlar, hi olmazsa olaylar saptam, dile getirmilerdir.

5. Metal Para
Bundan nceki dncelerden karlacak sonu. .. yedinci ve
altnc yzylda Yunanistan'da, ada llere gre kk de olsa eski
toplumun evrim inde yeni bir aamay belirleyen, birok kentte dev
letin kontroln ele geirmi ve demokratik bir kurumu yerletirmi
olan bir tccar snfnn ortaya kyla belirlenen ticari bir geni
^Hasebroek. 69,21.
45Marx. K.. K. 3.389-90.
^Hasebroek, 13-4

EKONOMK TEMEL

215

leme hareketi olduudur. Bu demokratik devrimin yaps zerinde

daha ilerde durulacaktr. imdilik onun ekonom ik temeliyle ilgile
niyoruz.
Metal parann bulunuu, sz konusu dnem de Yunanistan'da oldu.
Y unanllarn kendilerine gre, ilk metal para Lydia krallar tara
fndan baslmt; bu gelenein doruluundan kuku duymaya da bir
neden yok.47 Lydia altn ve gme zengindi; H ennos ve Maiandros
vadilerinden aaya zmire. Miletos'a ve onia'nn teki kentlerine
giden, doudan gelen balca kervan yollan zerinde bulunuyordu.
Yeni arac nesne onia'dan Ege Denizi'ni geerek Aiginaya, Euboia'ya. K orinthos'a, Atina'ya ve bir sre sonra da talya ve Sicil
ya'daki Yunan kolonilerine yayld. Bylece, Yunan toplumu para
ekonom isini tem el alan ilk toplum oluyordu. Bu gelimenin anlam ve
nemi zerinde pek durulmamtr.
Hasebroek yle yazyor:
Bu dnem de Yunanistan'n para ekonom isine sahip olduundan
sz ederken ekinceli davranmalyz. Gerekte, deerli madenler her
yerde deer lyd, fakat onlarn yedinci yzyldan balayarak d
ntrld metal paralar balangta yalnzca yerel bir geerlie
sahipti; uluslararas demelerin bir arac olmalar ise ok uzun
zam an alm tr.48
Gerein doru bir ifadesi deil bu; ayrca yanl sonulara gtrr
bizi. Erken on metal paralarnn tam olarak nereden ktn bi
lemememiz, tek bana, yerelden te bir dolam alan olduunu gs
terir; ayrca, Y unanistan anakarasnda A igina ve Euboia standartlar
arasnda daha batan beri sk bir rekabetin ilk kantlarn buluyoruz.
Dahas, onlar basan devletin snrlar dnda gemeyen paralar bile,
varlklaryla, meta retiminin toplumsal ilikilere her gn daha derin
bir biimde girdiini ve bylece "btn o eski koullar ortadan kal
drdn" kantlyor. Daha ilerdeki bir blmde, bylece ortadan
kalkm olan koullar inceledikten sonra bu devrimin bykln
47Hdt. 1.94.
^H asebroek 71.

YEN CUMHURYETLER

216

deerlendirebilecek daha iyi bir durumda olacaz. imdilik, bu dev

rimi geirmi olan insanlar zerinde brakt izlenime bakalm.
Metal parann gerek icad insanlarn belleinde, dokunduu her
eyi altna eviren Phrygia kral Midas'n ve zerinde sihirli bir mhr
olan altn yznn yardmyla kendisini grnmez yapan, kraln
sarayna girerek onu ldren ve kendisi kral olan Lydia'l Giges'in y
kleri yoluyla yaayagelmitir.49 "nsan paradr". Daha .. yedinci
yzylda geerli olan bu atasznn anlam aktr: parann satn ala
mayaca bir ey yoktur demektir bu.50 Dnemin bir baka atasznde
ayn gerek, sylenmese de. vardr: "Zenginliin snr yoktur."51 Para,
deiim iini kolaylatrmak iin bulunmutu satn almak iin sat
mak: fakat ok gemeden yeni bir ama iin kullanlr oldu satmak
iin satn almak: tccar, pahal satm ak iin ucuz satn alr.52 Para ka
zanmak bir am aca hizm et eden bir ara olmaktan km , tek bana
bir ama olmutur; bu srecinse bir sonu yoktur. Sonunda, deer d
gibi nceden grlemeyen ve nne geilemeyen bir neden y
znden, paragz insan, M idas gibi, kendini altnlarnn ortasnda a
lktan lyor buluncaya kadar her gn. her gn tekrarlanr bu deiim
evrimi.53 Bundan dolay para, hesaba gelmez ve ykc evrensel bir
g olarak tannr olmutur:
Para dosuk kazandrr, eref, koltuk ve g
nsan gururlu zorbann lahtnn yanm a oturtur.
Btn yrnm yollara, ayak demem i yollara
A kgz zenginler trm anr da, yoksullar
Umut bile edemez gnlndekilere ulamay.
Eci bc birini dnya gzeli,
Bir dilsizi blbl gsterir para.
Para salk, m utluluk kazandrr ona
Ve ancak para rtebilir btn ktlkleri.54
49P1. Rp. 359d.
S0Atc. 101.
51Sol. L 71.
52Arist. Pol. 1257.
53Ayn yerde. 1257b.
54S. fr. 85.

EKONOMK TEMEL

217

Btn bunlar ve buna benzer alm tlanabilecek daha birok ey. Engels'in bu konudaki szlerinin doruluunu gsterir:
Bir kez bireyler arasnda deiim balayp da rnler meta haline
dnnce, Atinallar rnn reticiler zerine stnln nasl
abucak kurduunu reneceklerdi. M eta retiminin balamasyla
birlikte bireyler, topra kendi hesaplarna ilemeye balad, bu da ok
gem eden bireysel toprak m lkiyetine yolat. Bunu, btn teki mo
lalarla deiimi mmkn evrensel m eta, para izledi. nsanlar paray
bulduklarnda, yeni bir g, tm toplum un nnde eilmek zorunda
kalaca evrensel bir g yaratmakta olduklarnn farknda deillerdi.
Atiallara onun gcnn ilk tadn tattran da, genliinin tm hoy
ratl iindeki bu g, kendi yaratclarnn bilgisi ve istenci ol
m akszn birdenbire fkran bu yeni g oldu.55
Burada Atinallar iin sylenen ey onia iin de gerektir. Gr-m olduumuz gibi, meta retimi. Yakndou'nun birok blgesinde
uzun bir sredir gelimekteydi, am a ancak im di, metal parann or
taya km asyla "tan olarak geliti ve daha nceki toplumu tmyle
devrim letirdi.

6. K lelik
Pers Savalarndan nceki iki yzyl, koyunlarn krplmas, el de
irmeni. zm skma ve vin gibi bulularn ortaya kn grd.
Bunlardan sonra, Helenistik adan nce baka bir bulu kayde
dilm iyor.56 Bylece. beinci yzyl, ticari ilerlemede olduu kadar sa
nayideki ilerlemede de bir dnm noktasdr. Bu hareketi durduran
neydi? Bunun yant u: "kleliin, retimi ciddi olarak ele geirdii
bir yzyld bu."
Genellikle, kleyi retimi artrm aya iten bir ey yoktu, nk
onun artk-rnnn tm elinden alnyordu. te yandan, bugnn
55Engels, Ailenin... s. 12-5.
56Llcy, nsanlar, Makineler..., s. 28.

218

YEN CUMHURYETLER

Afrikal madencisi gibi, liretim bol olduu srece lnceye kadar a

ltrlabilirdi. retim gideri zgr iininkinden daha azd. Emek
gc niteliksiz fakat ucuzdu. Kazanl bir eydi bu. ama yalnzca
dk bir retim dzeyinde. Ayrca fazla altrld, ksa yaad ve
aile yaamndan yoksun olduu iin, zendirilmi olsa bile herhangi
bir ustalk kazanacak ya da bunu bir bakasna iletecek bir durum da
deildi: dolaysyla kle emei, tekniin gelime yolunu tkyordu.
zgr insanlarn, ortak smrclerine kar klelerle birlemede bir
kan yoktu; am alar, daha ok kendi hesaplarna kle almakt; k
leler ucuz olduu srece de bunu yapabileceklerini umuyorlard. Kle
edinmenin ana kayna kle av ve fetihti. Bylece. klelik, servet ar
tn nlemesinin yannda Yunanlnn Yunanly kle ettii ykc sa
valar yoluyla servetin bo yere harcanmasn da kolaylatryordu. Bu
koullarda, yetikin erkek klelerin ldrlmesi alkanlk haline
geldi, nk silah kullanm ada eitimli olduklar iin elde tutulmalar
gt; yalnzca kadnlar ve ocuklar hayatta braklyordu. .. be
inci yzylda yerleik bir davran haline gelmiti bu.
Btn bunlara karn, Yunanistan'n ann en uygun k altnda
sunma abasnda olan baz tarihiler, kle emeinin oynad rol
saymamakta, hatt "Yunan toplum unun kleci bir toplum olm ad
n"57 ileri srmektedirler. Bu tr ifadelerin doru olup olmadn
anlamak iin Herodotostan ve Thukydides'ten sayfalar evirmek
yeter.
"Kle" anlam na gelen Yunanca szcklerden bazlar belirsiz bir
biimde kullanlrd, ama birinin ok kesin bir anlam vard. "Ta
nabilir kle" andrapodon szc, "drt ayakl sr" anlamna tetrapoda szcyle benzetirilerek oluturulmu bir szckt ve "insan
ayakl yaratk" anlamna geliyordu. Ayn ekilde andrapodists ve
andrapodokpetos szckleri "kle yakalayc" ve "kle tccar" an
lamlarna geliyordu. Aadaki paralarda andrapoda'ya. yani ta
nabilir klelere gnderme yaplyor.
57
Zimtnem. A. E. Solon and Craesus (Solon ve Krczs). Londra, 1928, s. 161.

EKONOMtK

tem el

219

Szck ilk kez lyada' da. Lemnos'lu Euneos'un maden, kz, hay
van derisi ve kle karl arap teklif ettii yerde geiyor (Cilt II, s. 85).
Kyzikos'ta satlan kleler andrpoda idiler. Tanabilir kle kullanan
ilk Yunan kenti Khios'tu; orada btn eski alar boyunca bir kle
pazar vard ve daha .. 600 ylnda bu adann idari yapsnn de
mokratik olmas dikkate deer.58 Aa yukar ayn zamanlarda Korinthos tiran Periandros, bir Korinthos kolonisi olan Kerkyra'dan
Sardeis'e 300 delikanl gnderir, bunlar orada idi edilirler ve hadm
olarak hizm et grrler.59 Bir yzyl sonra, yine Khios'tan bir Panionios'u yakkl Yunan olanlar bulup idi ettirdiini veEphesos
ve Sardeiste satarak byk servet yaptn duyuyoruz.60 Lesbosun ilk
alt kentinden biri olan Arisbenin halk kom ular M ethymna'llarca
kle edilmilerdi.61 LesbosTu baz sava esirleri Samos tiran Polykrates tarafndan zincire vurularak adann tahkim inde kullanlm
lard.62 Samos'tan gelip Girit'e yerleen bir grup gmen, Aiginal
baz denizcilerle birlikte ada halknn saldrsna urad ve klele
tirildi.63 Perslere, o zamanlar bir demokrasi olan Naksosu ele geir
meleri iin gsterilen nedenlerden biri, adada byk bir kle n
fusunun yaad idi.64 Persler onia'y fethedince Samos halk Si
cilya'ya kat ve orada Yunan kenti Zankleyi ele geirdi. Bunu Gela
tiran Hippokratesin desteiyle yaptlar; bu yardmna karlk o da
kle nfusunun yarsn ve zincire vurup altrm ak zere kentlilerin
byk ounluunu ald.65 Pers'ler Y unanistan' istila ettiklerinde
Eretria ve Atina halkn kle edip Sousa'ya yollam a emrini alm
lard. Bu emri sonunda Pers bakenti yaknna yerlemi olan Eretria'llar zerinde yerine getirdiler, ama A tinalIlar yakay kurtar
dlar.66 yle grnyor ki. bu dnemde bile Anadolu'da kle emeiyle
58Alh. 365b; Tod. M. N, Creek Historical Inscriptions (Yunan Tarihi Yazttan),
Oxford. 1933-48.1. 2.
59Hdt. 3.50.
60Ayn yerde, 8. 105-6.
61 Ayn yerde, [. 151.
62Ayn yerde,3.39.
63Ayn yerde, 3.59.
64Ayn yerde. 5.31.
65Ayn yerde. 6.23.

^Ayn yerde, 6. 94, 119.

220

y e n i c u m h u r iy e t l e r

ilenen byk toprak mlkiyeti vard; nk Kserkes, ordusunun ba

nda Phrygia'ya girdiinde Pythios diye biri tarafndan arland;
Pythios oralarn en zengini olarak n salm t, ona byk m iktarlarda
altn ve gm verdi ve geride kendisini bol bol geindirecek iftlikleri
ve kleleri olduunu ekledi szlerine.67
Atinallar Persleri kovalarken Trakya'da Eion'u ele geirdiler ve
halkn kle olarak sattlar.68 Sonra Skyros'a yelken atlar, halkn
kle ettiler ve onlar A tina'dan getirdikleri iftilerle birlikte yerle
tirdiler.69 Bu srada. Syrakusa tiran Gelon, Sicilya'daki iki Yunan
kolonisi olan Megara Hyblaia ve Euboia'nn sradan halkn kard
ve dsatm mal olarak satt onlar.70 .. 430'da Peloponez sava
patlaynca A tinallar A rgos A m philochikon'u ele geirdiler ve hal
kn kle olarak sattlar.71 .. 427'de Thebai'liler komu kent Plataiai'ye saldrdlar, 200 erkei ldrdler, kanlarn ve ocuklarn
kle ettiler.72 .. 425'te Kerkyra demokratlar, oligarklan ldr
dler, kadnlar ve ocuklar kle ettiler;73 .. 421'de A tinallar Torone ve Skione'yi ele geirdiler. Torone'de erkekleri Atina'ya yol
ladlar. kadnlar ve ocuklan kle ettiler;74 Skione'deyse erkekleri k
ltan geirdiler, kadnlan ve ocuklan kle ettiler ve topraa
Plataiai'den getirilen iftileri yerletirdiler.75 .. 416da Melos'u al
dlar, erkekleri ldrdler, kadnlar ve ocuklar kle yaptlar ve
adaya Atina'dan getirdikleri iftileri yerletirdiler.76 Sicilya'daki
kampanya srasnda kuzey sahili boyunca yol alan bir Atina Filosu
Hykkaraya girdi, halkn kard ve bunlar Katane'de satt.77 Ati67Aym yerde, 7.28.
68Th. 1.98.1.
69Ayn yerde. 1.98.2.
70Hdt. 7. 156. Bir yazttan .. 446'da Mcgaris'e yaplan bir Atina seferinden 2000
andrpoda ile dnldn reniyoruz (Tod. I. No. 41). t.. 432de Atinallar Megarislileri Atina'dan kam olan kleleri saklamakla suladlar (Th. I. 139. 2).
7ITh. 2.6 8 .7 .
7"Ayn yerde, 3 .68.2.
73Ayn yerde, 4.4 8 .4 .
74Aym yerde, 5 .3 .4 .
75Ayn yerde. 5.32. 1.
76Ayn yerde, 5. 116.4.
77Ayn yerde. 6. 62.

KUZEY

EGE

Harita VI

YEN CUMHURYETLER

222

nallann bozgunundan sonra 7000'in zerinde esir Atinal ve ba

la taocaklarna srld, birou krld oralarda, sa kalanlarsa
kle olarak satld.78
Bunlar, Yunanllarn Yunanllar kleletirme olaylar. Barbar
lardaki dzenli kle ak hakknda eski yazarlar bize hemen hemen
hibir ey sylemiyor, onu phesiz kabul ediyorlar nk; fakat Aris
tophanes ve zam anndaki dier Attika kaynaklarndan, Atina'nn
kle nfusunun, Illyria, Trakya, Scythia. Kafkasya, Kappadokia,
Phrygia, Lydia, Karia. Suriye. M sr ve Arabistan gibi uzak lkelerden
getirilmi olduunu reniyoruz.79 Fiyatlara gelince, bunun en gzel
kant, .. 414 ylnda yazlm bir yaz; bundan, bir yabancya ait on
alt klenin hara mezat 70 ile 301 drachm ai arasnda fiyatlarla er
keklerin ortalama 168 dr., kadnlarnsa 147,5 dr. satldn reni
yoruz.80 Bu cretler, varsllarn oullarn yetitirmek iin paral
retmenlere dedikleri cretlerle karlatrlabilir. Paros'lu Euenos.
ok alakgnll bir cret olarak kabul edilen 500 dr. karlnda in
sani ve politik erdem zerine bir kurs veriyordu.81
Bundan da anlalyor ki, incelenen dnemde kle emei iin d e
vaml bir istek vard. Kle nfusunun oylumunu bilmiyoruz. Syle
yebileceimiz tek ey. Atina'da bu nfusun, beinci yzyln son yar
snda hzla ykseldiinin grlmesi. Thukydides. .. 458-7 ylnda,
Atinallar, son derece srat isteyen durumlarda kenti tahkim etmeye
karar verdiklerinde, kadnlar ve ocuklar da iinde btn halkn ie
koyulduunu anlatyor.82 Klelerden hi sz etmiyor, oysa ok sayda
kle bulunsayd onlardan sz etmesi beklenirdi. Ayn yazar .. 413'te
ou el iisi olmak zere 20.000'in zerinde klenin Dekeleia'y igal
etm i olan Ispartallara katm kaydediyor.83 Bunlarn taocaklarnda ve m adenlerde altrldklar karsanabilir bundan.84 Bu ku
78Ayn yerde, 7. 86.3-4. Plu. Nic. 29.
79Ar. 77. 1001. L\s. 184. Ach. 273. Vcs. 828. Pa. 1138.77. 279.293, Pa. 1146. Av.
1133. Ra. 1046. Av. 523 sch.. Ve*.433. Av. 762-4, 1244, Ec. 867, bkz. Hdt. 8 .7 5 .1.
80Tod. I. no. 79.
81P1. Ap. 20b.
82Th. i. 90.3.
83Ayn yerde. 7.27. 5.
gl
Bury. J. B. History o f Greece (Yunanistan Tarihi). 3. bas. Londra, 1951.

EKONOMK TEMEL

223

akta, talihsiz Sicilya seferinin nderi Nikias'n 1000 klesi olduunu,

bunlar m adenlerde altrm ak zere yllk on talent kadar bir para
karlnda bakalarna kiraladn biliyoruz.85 Onlar kii bana
ortalam a 168 dr.'ye satn aldm varsayarsak (yalnzca en ucuz k
leler madenlere gnderildiklerine gre ok yksek bir cret saylabilir
bu), ylda en azndan yzde 35'lik bir kazan salad tahmin edi
lebilir. Yatrm alannda bu denli yksek bir kazan, genellikle yksek
faiz oranlarn srdrme eilimi dourm u olabilir. Akas, ancak
birka klesi olan kimselerin onlar bu ekilde kullanmalar ve her
birinden gnde bir obol{t) ya da daha fazla kazan salamalar sk
rastlanan bir eydi. Madenler dnda. Atina'da duyduumuz en b
yk toplama merkezi Kephalos'un silah fabrikasyd. 120 kle a
ltrrd.86 Kukusuz, bir istisnayd bu. Bir kuak sonra, kentte bir evi,
krsal kesimde iki iftlii ve bir ayakkab tamir dkkn olan varlkl
bir ailenin on ya da on iki kle altrdn reniyoruz87 ok sayda
kle ev hizmetlerinde ve genelevlerde altrld. Glotz. sradan bir
Atina evinde ile on iki arasnda kle bulunduunu hesaplamtr.88
Tahminden fazla bir ey deil bu, am a daha yoksul yurttalarn bile
bir ya da iki klesi olduu dnlrse nemli bir eydir. Aristophanes'in W ealth adl yaptnda, Khremylos, yoksul bir kyldr,
ama yine de birka klesi vardr.89 Kleler ve yoksul yurttalar kamu
oc
Hipponikos'un 600 klesi vard, ayn ekilde kullanrd onlar: Kse. Vect. 4. 14-5,
Mem. 2 .5 .2 , Hu. Nic. 4.
( *Obol: Eski bir Yunan gmii sikkesi. ev.
86And. Caed. Her. 20. Mys. 38, Hyp./r. 155. Aeskh. 1.97: Lys. I. 12.28.
87Acskh. t. 97.
88

Glotz. G. Le travail dans la G rice ancienne (Eski Yunan'da alma), Paris,

1920. Ancient Greece at Work. Ijondra, 1926. s. 200.
89

Ar. PI. 26, 228. 1105. Hcsiodos'ia bile kk iftinin en dk ii say iinde
bir kle kadn vardr (Op. 405-6). Aristophanes'in (ankl. A. H. M. Jones tarafndan,
"komedi, her eyden nce varlkl yazarlar tarafndan yazld ve klelerin ksa komik
oyunlarda deiiklik salad"na dayanarak hesaba katlmamaktadr. Buna eski Ati
nalIlara degin ada yklerin "her eyden nce" varlkl tarihilerin yapt olduu
eklenebilir. Aristophanes'i bir mzikhol komedyenine indirgemesi bir yana. Jones,
Khremylos'un sahnede grev alan bir kleden baka birok klesi olduunu da gr
mezlikten gelmektedir.

YENt CUMHURtYETLER

224

hizmetlerinde ayn koullarda altrlrd. Atina'da, beinci yzyln

sonuna doru kle emeinin zgr emei ne derece at, .. 408'de
ina edilm i olan Erechtheion'un hesaplarndan karlabilir. a
ltrlan yetmi bir kiiden on alts kle, otuz bei orada oturan ya
banc, yirmisi ise yurttat.90 nc saynn bu kadar dk ol
masnn nedeni, kukusuz, bir baklktan yararlanmalaryd: bu
baklk, onlara jri yesi olarak para kazanma, sk sk yaplan halk
festivallerinde parasz datlan et ve araptan yararlanma ve koloni
iftlikleri iin ekilen kuralara adlarn yazdrm a hakkn veriyordu.
Demokrasi bir dereceye kadar koruyordu onlar.
O zaman, nasl bir sonuca ulayoruz? Ehrenberg unlar yazyor:
zgr emek ve kle em ei sorunu gerekten de kk ya da byk
lde imalt sorunudur. Kle emeinin genellikle yelendii byk
ergast^ria'n/ hakim ekonom ik nem ine inanm adm z iin kle
emeinin genellikle baat bir rol oynadna inanmyoruz. Kle emei
her yerde gerekli ve ihtiya idi, ama daha ok ekonomik yaam n te
mellerinden biri olarak deil, ancak ek bir paras olarak. zgr insan
kle emeini hibir zaman bir tehlike olarak, hele hele yararsz bir ey
olarak grmemitir.91
Ehrenberg bu grne destek olarak, "Yunan kleciliine degin tm
sorunlarda yaayan en byk uzman" diye tanm lad W estermann'a
bavuruyor:
Kleler, zgrlerle ayn ilerde, genellikle yan yana ve herhangi
bir nyargsz ya da siirtmesiz altrlrd. Yunan toplumu klelik
zerine kurulmu bir toplum deildi: Ne kleletirilmi nfusun z
grler zerinde egemen olduu, ne de Yunan kent-devletlerinin k
lelerce ynetilen bir toplum dncesini sergiledii anlamda.92
^ .G . 1.373-4.
91Ehrenbcrg 1834.
92Wcslemann. W. L. Athenaeus and the Slaves o f Athens Athenian Studies Pre
sented to W. S. Ferguson (Alinallar ve Atinal Kleler, W. S. Ferguson'a Sunulan
Atina'ya Dair ncelemeler). Cambridge. Mass, 1940.

GNEY EGE

Harita VII

YEN CUMHURYETLER

226

Bu incelemecilerin grmezlikten geldikleri bir ekonomi politik belirti

vardr:
Dtaki gzle grlr devinimi, iteki gerek devinime dn
trmek bilimsel bir grevse, retim ve dolamdan sorumlu kimselerin
kendi kafalarnda oluturduklar retim yasalaryla ilgili kavramla
rn, grnen devinimlerin bilinli bir ifadesinden baka bir ey ol
madklar iin, gerek yasalardan byk lde farkl olmalar akla
uygundur.93
Atinal yurttalar, yukarda ad geen yntem lerle dorudan ya da do
layl olarak smrebildikleri srece kle emeini bir tehlike ya da sa
knca olarak grmyorlard; yle de yapyorlard. Drdnc yzylda,
hak edilmemi gelirleriyle yaayan ve el emeini yalnzca barbarlara
ve klelere uygun bir ura olarak kmseyen bir rentiers snf ol
dular. Kukusuz, bu klece anlayn bilincinde deillerdi: tersine,
kle, doasyla aa derecede olduuna gre bir kle davran gr
mesi kendi yararnadr, gibi apak bir gerei ekici buluyorlard.
Bugn Afrika ve Am erika'da yerlem i olan beyazlarn ve onlarn
torunlarnn benzeri safsatalar gibi bu da "grnen devinimin bilinli
bir ifadesinden baka bir ey deildi; smrc snfn kendini al
datma yeteneinden baka bir eyi de tantlamaz.
Eer bu ideolojik etmenleri bir kenara brakp nesnel retim ili
kilerine dnersek, Ehrenberg'in kantndan geriye ne kalr? Yalnzca
u: Atina ekonomisi kk lekli retime dayanyordu, bu yzden de
kle emei bu retimde byk bir rol oynam olamaz. Yanllk apa
k ortada.
Gerek u ki. Yunan Kent-devletleri srf kk lekli retim ze
rine kurulduklar iin, yeni retim glerindeki, zellikle demir ileme
ve sikke basmndaki yeni gelimelere uygun olarak byynce, de
mokrasi ynetimi altnda, kle em eini gizlice btn retim dallarna
sokabilmiler ve bylece bunun doann gerektirdii bir ey olduu
yanlsamasn yaratmay baarabilm ilerdir. te o zaman, "klelik
gerekten retimi ele geirmitir." Eski toplumun evriminde bir doruk
noktasyd bu: bunu, bir kle ekonomisinin doas iindeki s
93Marx, K. 3.369.

EKONOMK TEMEL

227

nrlam alarn, retici glerin daha da gelimesini nleyerek ve top

lumun glerini doann smrlmesinden insann smrlmesine
dndrerek, giderek artan bir lde kendini gsterdii uzun bir k
dnemi izler.

7. Birey
"lk Y unanllarn, bugn barbarlannkine benzer bir yaama b i
imi srdrdklerini gsterecek birok kant verilebilir."94 Bu ifa
denin Babil ve M sr literatrnde bir koutu yoktur. Bu ifadenin sa
hibi olan yazarn, Thukydides'in doutan hem bir Atinal soylu, hem
de bir barbar olmas bir rastlant deildir belki de. Babas ynnden
Aias'tand. Bu klandan gelen kendi kolu, kuaklar boyunca Trak
ya'daki maden gelirlerini elinde tutmutu. Baba tarafndan atalarn
dan biri olan M iltiades, Trakya Chersonesos'larnn tiran idi (Cilt II,
s. 328), Trakyal bir prensesle evlenmiti. Kendi babas bir Trakya ad
olan O loros adn tayordu, annesiyse Trakyal bir bakann kz kar
deiydi.95 Yani onun doum ve yetime koullar. Yunan ve barbar
arasndaki ilikiyi gerek altnda grmesine yardm edebilirdi.
Fakat onun durumu benzersiz ve tek deildir. G enel bir gerein ar
pc bir rneidir yalnzca. Yunanllar barbarlktan o kadar abuk
kmlard ki, kkenlerinin tamamen bilincinde, birok kabile kurumunu ve dncesini beraberinde uygarla tadlar; bu koul
larda. kabile kurum lannn, retim tarzndaki en son gelimelere uy
durulmas zelliini tayan yeni bir devlet biimini; demokratik
cum huriyeti yarattlar. Dem okratik yap, halka, atalarnn, toprak
sahibi aristokrasi hatrlanam yacak kadar eski zam anlarda ynetimi
ellerinden zorla alncaya kadar yararlandklar kabile eitlii ilkeleri
yeni bir biimde kendilerine geri veriliyor eklinde sunuldu.96 Bir ya-

94Th. I. 6 .6 .
^ T h . Vit, l.
^T hom son, Aisklylos ve... 207-8, TO. 109.

YEN CUMHURYETLER

228

nlsapayd bu Marx'in ve Engels'in "dnemin yanlsamas" de

dii97 yanlsamayd; gerekliin tersine dnyd. Demokratik cum
huriyet, meta retiminin artm asn kolaylatrmak iin kabilese!,
gentile, geleneksel, ataerkil, kiisel eski ilikilerin bir kenara itildii
koullan yaratt.
Kendini Yunanllann bilincine zorla kabul ettiren eliki byleydi.
Bunun bilinli ifadesini bulduu politik ve ideolojik biimleri aratr
maya devam etmeden nce, ekonom ik temel zerine zm lem em izi
yeniden zetleyelim.
lkel ortaklam aclkta m lkiyet insann kendinden ayrlam az bir
ey olmutu:
Mlkiyet, aslnda insann kendisine ait, kendinin, kendi varlyla
birlikte olduu nceden varsaylan doal retim koullaryla ilikisin
den baka bir ey deildir tpk kendi vcudunun bir uzants gibi
oluan, kendisi iin doal nkoul olarak onlarla olan ilikisi. D o
rusunu sylemek gerekirse, kendi retim koullaryla herhangi bir ili
ki iinde bulunmaz, ama daha ok ikili bir biimde vardr o: kendisi
olarak znel, varlnn bu doal, inorganik koullar olarak nesnel bir
varolu. retimin bu doal koullar unlar: nce, bir topluluun bir
yesi olarak onun varl, dolaysyla balangta bir kabile, ya da az
ok deimi bir kabile olan bu topluluun varl; kincisi, bu topluluk
yoluyla toprakla olan ilikisi, kendi toprayla, yani topran ortak
mlkiyetiyle, ister bireysel m lk edinile birlemi, isterse topran
kendisi ve ilenii ortak kalm ak zere yalnzca bltrlm rn
le ."
Bu trl ilikiler .. altnc yzylda bile Yunanistan'n baz blgele
rinde hl sryordu (Cilt II, s. 40). Akdenizin drt bir yanna ek
tikleri koloniler ayn ilke zerine: ortak mlkiyete deil, fakat her biri
kuruculardan birinden m iras olarak kalm bir para topra daim i
olarak elinde tutan aileler birliine dayanacak biimde kurulmu, bu
^M arx-Engels, Alman deolojisi, 30.
9Marx, Formen..., 27-8.

EKONOMK

tem el

229

lde deimiti (Cilt II. s. 33). Aile, zerinde yaad topraktan ay

rlmazd:
Topran mlk ediniliinin n koulu topluluk yeliidir; fa ka t
topluluun bir yesi olarak birey artk zel bir mlk sahibidir. zel
m lkiyeti kendisi iin hem bir toprak paras, hem de topluluun bir
yesi olarak kendi statsdr
O nun toprak p aras, Y unanistan'da ousia's. varldr; o ve ailesinin
teki yeleri, gemite ve imdi kendi varlklarna, hem maddi var
lklarnn, hem de kendi toplumsal statlerinin kaynana sahiptirler
onda.
Bununla birlikte, kendi iinde birlemi olan Yunan kent-devleti,
balangtan beri komularyla: Yunanl ya da deil, soyan ya da so
yulan, kleletiren ya da kleletirilen fark etm eksizin, ateli bir a
tma iindeydi. Bylece onun i birlii, para ekonomisinin hzla iler
lemesiyle, toprak iin verilen savamla, daha sonra da kle sahip
leriyle kleler arasndaki ztlkla ortadan kalkt. Her devlette yurt
talar klelere kar birlemi fakat kle emeinin rettii artkdeeri kapmak iin birbiri karsnda blnm durumdayd. Bu tr
ynelim ler Tun anda ilemiti, am a o zaman din zorbalar tara
fndan kontrol altnda tutuluyordu. imdi dizginleri babo brakl
mt. Yunan demokrasisinde birey, meta deiiminin gizemli ba ta
rafndan belirlenenler dnda btn ilikilerden "kurtulmu" buldu
kendini.
Ayn zamanda, meta retiminin daha dk dzeyine uygun ola
rak bireyin bu zgrl, ada kapitalist toplumda ulat dzeye
hibir zaman eriemedi. Yurttalar topluluu, kle sahiplen topra
deiim yrngesi dnda tutmakla, gittike artan kle nfusu kar
snda dayanm alarn srdrmeye alyorlard. Atina'da, Kleisthenes anayasas altnda btn beinci yzyl boyunca yurttalk hak
lar, en azndan szde, toprak sahiplii haklanyla bir tutulmu; ti" A y m yerde, 10-1.

230

YENf CUMHURYETLER

caretinse oraya yerlemi yabanclarn ellerinde gelimesi sonucunu

vermiti bu. Topran tekrar satlabilir hale geliinin belirtilerini
ancak ondan sonraki yzylda gryoruz; bir dereceye kadar, altnc
yzylda olmutu bu; sonusa, kent-devletinin dalmas oldu. Bu yz
den, diyebiliriz ki, kent-devletinin gelimesini belirleyen temel et
menlerden biri, eski sistem topra ileme hakkyla yeni meta retimi
gleri arasndaki bu eliki idi.

X
DEMOKRATK DEVRM
1. Eski Demokrasi
K D e m OKRAS, devletin bir biimidir. Devlet, bir snfn bir baka
snf tarafndan egemenlik altnda tutulmas rgtdr. Demokrasi,
aznln ounlua bamll ilkesinin tannd devlet eklidir.1
ana tip demokrasi vardr: eski ya da kle sahiplii demokrasisi, bur
juva demokrasisi ve sosyalist demokrasi. Eski demokrasi kle sa
hiplerinin egemenliindedir; burjuva demokrasisi burjuva snfnn
egemenliindedir; sosyalist demokrasi ise proletaryann egemenli
indedir. lk iki tip, srasyla kle emeine ve cretli emee dayanmas
bakmndan birbirinden ayrlr. Eski toplumda kleler, szde ya da
gerek zgrlkten tmyle yoksun birer meta idi. Burjuva toplumda
cretli emekiler szde zgrdr, fakat emek gleri yaamak iin
satmaya zorlandklar bir meta olduuna gre, gerekte zgr de
ildirler. Bu temel ayrla karn bu iki tip demokrasi, yzeysel de
olsa bu yzden nemsiz olarak kabul edilemeyecek baz ortak zel
liklere sahiptir: Her ikisi de yeni bir snfn: varl sanayiden ve ti
caretten gelen, kyl snfnn destekledii, kaltsal bir toprak sahibi
oligarinin kar kt bir snfn nderliinde kurulmutur; yine her
ikisi de meta retiminin hzla gelimesinin belirgin olduu bir d
nemde kurulmutur.
Eski Yunanistan'n demokratik devrim iyle (eski dnyada baka
hibir yerde olm am tr bu) devlet gcnn toprak sahibi aris
tokrasiden yeni tccar snfna geiini kastediyoruz. Burjuva devri*Lemn. V. I.. Slate and Revolution (Devlet ve Devrim), S. E. 7.

YENt CUMHURYETLER

232

mine ya da sosyalist devrime de ayn ekilde uygulanabilecei iin bu

terimin ok belirsiz olduu sylenerek kar klmaktadr.2 Bu doru,
ama pek nemli deil. Daha kesin bir terim gereksinimi, Engels'in eski
Yunan'a degin yazsnda "zengin sanayiciler ve tccarlardan oluan
yeni sn f' dedii kesime zel, ayr bir ad olmayndan ortaya kyor.
Buna dayanarak, demokratik devrimden sz ettiim iz zaman. Eski
Yunanllara, demokrasi hl onlarn verdii adla adlandrldna
gre ncelik hakk olanlara gnderm e yaptmz anlalmaldr.
Devrim genellikle tiranlk diye bilinen geici bir evreden sonra
gelmektedir. Bylece aamay birbirinden ayrabiliriz: oligari ya
da toprak sahibi aristokrasinin ynetimi, tiranlk ve demokrasi. Bu s
ralama tipiktir, ama kukusuz her yerde ayn hzla ya da ayn srayla
gelimemitir. En geri baz devletlerde hibir zaman tam am lanam a
m, en ileri baz devletlerde durdurulmu ya da tersine dndrl
mtr; .. beinci yzyln son yllarnda demokratlarla oligarklar
arasndaki savam , Atina ile sparta arasnda panhelenik bir sava
biimini ald. lk tiranlar yedinci yzyln ikinci yarsndadr: Korinthos'ta Kypselos ve Periandros; M egara'da Theagenes. Sikyon'da
Orthagoras, M iletos'ta Thrasyboulos, Efeste Pythagoras (filozof olan
deil). Baz kentlerde tiranlk, rakip gruplar arasnda, diktatrlk
glerini snrl bir sreyle kullanm a konusunda varlan anlamaya
gre saptanm bir aisym nites ya da "hakem" tarafndan yasaklanm
ya da zamanndan nce yaanmtr. Mytilene'li Pittakos ve onun
ada Atina'l Solon byleydi (.. 594). .. 545'te Polykrates,
Samos tiran oldu ve be yl sonra bir baka tirann. Naksos'lu Lygdamis'in yardmyla Peisistratos, A tina'da tiranl yeniden kurmay b a
ard. Bilinen en erken dem okrasiler Chiosta (.. 600) ve M egara'da
(.. 590) idi. Megarada birka yl sonra oligarklar, belki de Periandros'un lmnden ksa sre sonra K orinthos'ta iktidar yeniden
ele geirmi olan Bakchidai'nin desteiyle baarl bir kar devrim
sahnelediler. M iletos'ta Thrasyboulosun lmn, iki kuak boyu
sren i sava izledi, ondan sonra kent, tiran Histiaios'un ynetimi a l
tnda daha nceki gnencini yeniden kazand. Bu arada Naksos'taki
Lygdamis tiranl yerini demokrasiye brakmt; Samos'taysa yine
2Thomson PR. 109, 113.

DEMOKRATK

d e v r im

233

Polykrates'in lmnden sonra (.. 523) dem okratik bir devrim ol

du. fakat Pers mdahalesiyle baarszla urad. onia'y fetihlerin
den sonra Persler her yere kendilerine dost tiranlar yerletirdiler;
bundan dolay da onia'llar ayaklandnda (.. 499) ve yine Persler
Mykale Savanda (.. 479) bozguna uratlnca, demokrasi genel
likle yeniden kuruldu.
talya'da ve Sicilya'da hareket daha ge balad ve farkl bir sonu
verdi. Gney talya ve Sicilya'nn Yunan olm ayan halklar kltrel
ynden Lydia ve Karia'llardan daha dk dzeyde ve dolaysyla s
mrye daha aktlar. Syrakusa'da ve belki de teki kentlerde aa
snftan Yunanllar da toprak sahibi aristokrasiye kar yerlilerle bir
lik oldular. Savam daha altnc yzyln ortasna doru son aam a
dayd. ama birok kentte tiranlk demokrasiye bir gei olarak deil,
daha ok kom u kentlerin zorla birletirilm esi iin bir ara olarak
ortaya kt. Yaklak .. 470'te Akragasta dem okrat partinin ba
nda filozof Empedokles'in adn duyuyoruz;3 bir baka filozof.
Pythagoras Archytas, yaklak .. 440'da Taras'ta nderliine se
ildi dem okrasinin.4
Yeterince tam olarak kaydedilen olaylarn gidii ancak Atina'da
devaml bir yk oluturuyor; bu yzden de bu kentin tarihine btn
tekilerin en tipik olan gzyle bakmak zorundayz. Atina'daki d e
mokratik hareketin geliimini izledikten sonra, onun AtinalIlarn
dncesinde yansyn inceleyeceiz; demokrasi ideolojisinin d
izgilerini bylece yeniden kurduktan sonra, sonulan ilk filozoflarn
yaptlanna uygulayacaz.

2. Oligari
Dorlar Peloponnez'i igal ettiklerinde kabilesel rgtlenmeleri
hl byk lde bozulmamt. Dorlarn sparta'da yerlemeleri
ayrc zelliini, fatihlerle snrl olan kabile sisteminin fetih olayyla
3D. L. 8.66.
4Str. 280.

234

YENt CUMHURYETLER

ok dar bir ynetici kasta dnm esinden almaktadr. Ispartallar sa

yca az olduklar iin, kabilesel biimde olan askeri rgtlerini ancak
devaml bir hazrlk halinde tutm ak yoluyla sertleri ellerinde tutabili
yorlard. Bunun iindir ki, krallk, Yunanistan'da baka yerlerde ol
duu gibi bozulmakszn varln srdrd ve ayn nedenle, meta re
timinin ykc etkilerini nleme yollarm ararken, kabilesel ortak
mlkiyet sistemini kendi saflar iinde ayakta tutmak iin ellerinden
gelen her eyi yaptlar.
Toprak, retimin yzde ellisinden fazlasn (toprak sahibine) geri
veren ve bylece her Ispartalya ortak yemeklere katklarn salayan
sertlerin iledii satlamaz aile mlklerine blnm durumdayd;
nk, evlilikten sonra bile erkekler birlikte yaamaya devam edi
yordu. Metal para basm am lar ve bir yasalar kitab karmay kabul
etmemilerdi; bunlarsz. rgtl ticaret olanakszd. Ama yine de
eitsizlikler geliti. Satlabilirlii nleyen yasann ak yanlar bulundu
ve bir topraksz Ispartallar snf ortaya kt. Bu sorun, ll bir ge
nileme politikasyla zld. ll alnmak zorundayd, nk as
keri bir yenilgi sertlere her zaman bekledikleri frsat verebilirdi; ayn
nedenle, spanaklarn d politikasn ynlendiren ey. dier dev
letlerdeki toprak sahibi snfn stnln mmkn olduu kadar
srdrme kararyd.
Attika'da devletin olum asnda ilk adm lar geleneksel olarak.
Theseus saltanatyla birlikte atlmt (Cilt II. s. 91-95) ve sre. Dorlarn Peloponnez'i igalleri srasnda ve sonra da kesilmeksizin devam
etmiti. A ttika klan bakanlannn. ekilebilir topran her gn biraz
daha fazlasn kendi ellerinde toplayarak kendilerini kaltsal bir oli
gari. Eupatrid'ler olarak glendirm eleri bu dneme rastlar (Cilt II,
s. 85-86). Kt bir mevsimden sonra tohumluk ve yiyecek tahl bor
verme yoluyla byk toprak sahibi, kklerin kredi vericisi haline
geldi ve kk toprak sahipleri borlarn ancak kiisel zgrlkle
rinden vazgeerek deyebildikleri duruma dnceye kadar basksn
giderek artrd. Bu da, adam ldrm eye ilikin kabile detlerinin yeni
ynetici snf karma deitirildii bir dnemdi. Kabile toplumunda
katil, kamak ve bir yabancnn korum asn aramak zorundayd; ya

DEMOKRATK DEVRM

235

banc onu bir yalvanc olarak alr ve kabul ederdi (Cilt I, s. 127-8),
fakat imdi, eski klan tapmlarn kaltsal rahipliklere evirmi olan
Eupatrid'ler, kabul'un deiik bir ekli olan temizlenme, arnma yo
lunu ayordu: her ikisi de ilkel erginlem eden gelen eylerdi (Cilt I,
s. 39). Bu yolla, katilin kendilerine bavurmas gerektii dzenleme
sini getirerek, zel mlkiyetin bymesiyle birlikte daha ok k
krtlan bir suun ele alnm asnda tm karar verme hakkn ken
dilerine ayrm oluyorlard.
GNEY YUNANSTAN

H arita V III

Dor istilasndan hemen sonraki dnem de A ttikann deniz ti

caretinin canlandrlm asnda nemli bir rol oynadna degin ka
ntlar vardr;5 fakat yedinci yzylda bu hareket. Ege tesi ticaret yol5Ure, P N., Origin o f Tyranny (Tiranln Kkeni), Cambridge 1922. s. 321-31.

236

YENt CUMHURYETLER

lari zerinde daha stn bir durumda olan, gneyden Aigina. ku

zeyden Euboia'nn rekabetiyle kontrol altnda tutuluyordu. zellikle
Aigina, Yunan anakarasnda kendi madeni parasn basan ilk kentti;
ama Euboia'nn nde gelen kentleri Chalkis'in ve Eretria'nm onu iz
lemeleri gecikmedi. Parann dolam Attikal kylleri, faiz oranlan
yzde elliye kadar ykselen tccarlar ve tefeciler tarafndan da s
mrlmeye ak duruma koyuyordu. Ayn zamanda, gc topraktaki
servete dayal olan ynetici snf zayflatyordu. Yaklak .. 632'de,
Kylon adl, Megara tiran Theagenesin kzyla evlenmi olan bir
soylu, Atina'da iktidar ele geirm e giriiminde bulundu; Theagenes,
Megara'nn nn yapan yn ticaretiyle iliki iinde olabileceinden,
Kylon'un daha ticari kar olabilir bunda. Eer byle ise, A tinal
tccarlar toprak sahiplerine meydan okuyacak kadar gl deillerdi;
nk Kylon'un giriimi baarszla urad.6 Athena Polias'taki ta
pnaa sndktan sonra Alkmeonidai nderi Megakles'in kkrt
masyla lme mahkm edildi. Kylon'un ailesi sresiz srgne hkm
giydi, fakat yandalar, snmaya kar geldikleri iin Alkmeonidai
srgnnden yakay syrdlar. Birka yl sonra, Eupatridler Drakonun hazrlad bir yasalar kitab yaym ladlar; bunun da yeni tc
car snfa verilen bir dn olmas olasdr.
Sonra, altmci yzyln balarnda, ilk bunalm bagsterdi. Ky
ller. topran yeniden bltrlmesini isteyerek ayaklanmann ei
ine vardlar. En yoksullarnn, retimlerinin ancak altda birini al
koymalarna izin veriliyordu (Cilt II, s. 352-3). Birou rnlerinin
hepsini satmaya, dilenci ya da kle olarak denizar yerlere gitmeye
zorlanyordu, bazlarysa bir zam anlar kendi m allar olan tarlalarda
evsiz barkszd.7 Eupatridler, bir kyl ayaklanmasn nlemek is
tiyorlarsa, zel mlkiyete kar bir tehdit sz konusu olduu iin ken
dileri kadar korkmu olan tccarlarla bir uzlam aya varmak zorunda
olduklarn kavradlar. Buna dayanarak, ticaretle bilfiil uraan Kodridai'nin bir yesi olan Solon'a diktatrlk yetkileri verildi. Solon bir
devrimci olsayd kendini tiran yapard; ama, niyeti bu olmu olsayd,
o greve de atanmazd elbet. Eupatrid'ler adam larn bulmutu.
6Hdt. 5. 7 t.T h . I. 126.
7Sol. 24.

DEMOKRATK DEVRM

237

nce, eski borlan silerek ve bor iin kleletirmeyi yasakla

yarak kyller zerindeki ekonomik basky hafifletti. Bu yolla, top
ran yeniden bltrlmesi isteinden kurtulmu oldu. Geerli faiz
oranlarn snrlam ak iin hibir ey yapmad. Kk toprak sahipleri
hl tefeci tarafndan topra elinden alnm ak tehlikesi altldayd.
Ayn zam anda, sanayi ve ticareti tevik etm ek iin admlar att.
Resmi bir arlk ve l standard yrrle koydu ve ilk A ttika pa
rasn kard. Laurion'un gm madenlerinin ilk kez bu srada i
lendii karsanabilir. Bu madenler Y unanistanda Siphnostan
sonra en zenginiydi, yzyln sonunda tkendi Atina'nn ikbal ve
gcnn maddi temeliydi. Dahas, M egara ve Aigina'da devaml bir
ihtiya olan msr dsatmn yasaklayarak yiyecek fiyatlarn d
rd. Btn bu nlem lerin, tccarlara, esnafa ve zanaatlara do
rudan yarar oldu; toprandan srlp karlm olanlara alma
alanlar yaratarak dolayl yoldan da kyllere yarar oldu. Kle n
fusunun bu sradaki bykl bilinmiyor, am a ok fazla da olamaz.
Tek kle kayna, yoksullam kyllerdi, bunlardan ou Aigina'ya
ya da M egara'ya gnderilmi olmal. Solon'un kendisi daha sonraki
yllarda, darya satlm olan birok Atmaly yurda geri getirdiini
ileri srd;8 yle grnyor ki, bu frsat, Atinallar onun k
krtm asyla M egarallara sava ap Salam is adasyla Nisaia limann
geri aldnda ortaya kmt.9 G aliplerin, kurtarlm A tinallar ka
dar kle edilmi M egarallar da birlikte getirm i olmalar ok ola
sdr; fakat bu, Atina tarihinde kendi trnde ilk sava olduu iin bu
dnem de Attika'da altrlan yabanc esirlerin says pek fazla ola
maz.
kinci olarak. Solon, halk meclisini yeniden canlandrarak aa
snflara hkmette oy hakk verdi. D evletin ba yetkililerini, arkh o n 'la n ksm en oyla ksmen de kur'ayla seen bu organd (Cilt II,
s. 92-3); bu organ ayn zamanda, adam ldrm e dnda davalar gr
mek iin bir m ahkeme olarak toplanyordu, t e yandan. Solon, Mec
lisin hemen yannda yeni bir organ daha yaratt: Drt Yzler Konseyi;
konseyin bu ad almasnn nedeni, drt kabilenin her birinden belki
8Sol. 24. 8-12.
9Ayn yerde, 2.

238

YEN CUMHURYETLER

de kur'ayla seilen drt yz yeden olumasyd. Aristoteles, drt ka

bilenin dn mevsime karlk olduunu sylyor (Cilt I. s. 103); bu,
Solon'un yeni konseyindeki temsilcilerinin yl sresince dnml
olarak baz ilevleri grdkleri anlam na yorumlanabilir. Bu organ
kurmadaki amac hem M eclis hem de, imdi eski Eupatrid'ler Kon
seyinin tad ad olan Areopagus Konseyi zerinde bir kontrol elde
etmekti. Dolaysyla ama yeni orta snf glendirmekti.
Solon nc olarak, aristokratlarn doutan haklar olarak hiz
met grme savn ortadan kaldrd ve seimle gelinen kamu grev
leriyle birlikte kurduu yeni konseyin yeliini 200 m td im n o i'lik msr
deerinden daha az olmayan m iktarda msra, yaa ya da araba
sahip btn yurttalara ak duruma getirdi. Bu mal mlk nitelemesi,
yoksul kylleri ve esnaf, zanaaty darda tutuyor, fakat ya satn
almak ya da soylu snfla karlkl evlenme yoluyla toprak elde ede
bilen zengin tccarlar iine alyordu. Ayn zamanda, klanlarn g
cn kontrol altnda tutmak iin nlem daha ald. Olimpiyat Oyun
larnda galiplerin arlanmas iin ayrlan kamu fonlarnda denebi
lecek miktara ve de zel gmme trenlerinin l ve giderine yasal
snrlamalar koydu (Cilt II. s. 227); fru brakmadan len bir kiinin,
o zamana kadar zorunlu olduu gibi maln mlkn klandalarm a
brakmak yerine zgn vasiyetnam e dzenleme hakkn kullanmasn
yasal duruma getirdi.
Solon'un reform larnn genel sonucu ve onlarn ardndaki niyet,
Adcock'n konu zerine dncelerinden ok ak bir biim de ortaya
kmaktadr;
M eclis zerindeki kstlam alarnn amac, ynetim i ve politik gi
riimi varlkl ya da orta snflarn elinde tutmakt. Yllar yl aris
tokrat ynetimin halk politik ynden eitimsiz, hrsl liderlerce ko
layca aldatlan bir kitle halinde brakt bir gerekti; Solo'a
iirleriyse onun, ynlendirilm em i umutlarn tehlikelerinin farknda
olduunu gsteriyor. Fakat bunun deikeni olan, halka tm politik
iktidarn yollarn kapamak daha byk bir ktlk, daha byk bir
tehlikeydi; Solon'sa, yeni ekonom ik dzenin, daha yoksul Atinallar

DEMOKRATK DEVRM

239

kendilerini particilie kap ramayacak kadar megul ya da honut tu

tacan umut edebilirdi. Kendilerine yetecek o ufack gc, iktidar
verince, halk, daha fazlasn kapmak gibi bir yanl yola srklen
memi olabilirdi. te yandan hem politika hem de adalet, onlar ger
ekten ynetici durumda deillerse kt ynetim den ve adaletsiz
likten korunmalarn gerektiriyordu.10
Solon'un um utlan gereklemedi. Daha sonraki yllarda yoksul A ti
nalIlar, politik ilerde kt ynetimden ve adaletsizlikten korunabilmelerinin tek yolunun kendi kendilerini ynetmek olduunu fark
edecek kadar eitimi ksa zamanda kazandlar.

3. Tiranlk
Ondan sonraki otuz yl boyunca para eski koullan datmaya,
zm eye devam ettike, toprak sahibi soylu tabaka paralanmaya
balad. Solon'un kendisi de ii ticarete dkm bir aristokratt, imdi
soylu aileler de ayn yolu izliyorlard; zellikle, babas Sardeis'le ticari
ilikiler kurmu olan Alkmeonid'lerden M egakles11 ve Peisistratos.
Boutad'lardan Lykourgos bunlara kar kt; ayn zamanda birbiriyle
de rakiptiler. Aristoteles bu grubu yle anlatyor:
grup vard. Biri, orta sn f cumhuriyetini amalam grnen
Alkmeon'un olu Megakles'in liderliindeki Sahil Partisiydi (parlioi).
teki, bir oligari isteyen Lykourgos'n ynettii Krsal Partiydi (pediakoi); nciisyse, ilerinde en demokratik grnen Peisistratos'un
liderliindeki Tepe Partisiydi (dikrioi). Borlarm deyememekten
yoksullam olanlarla fazla temiz olmayan doumlarndan dolay kor
kan dierleri bu sonuncu partinin saflarnda yer aldlar. Uranl de
virdikten sonra karlan bir kararname de bunu gsteriyor: buna
gre ou kimse haklar olmadklar ayrcalklar ellerinde tuttuu
l0F. E. Adcock. CAH'dc 4 .55.
l l Hdt. 6. 125.

YEN CUMHURYETLER

240

iin nfus yeniden kaytlara geecekti. Her parti, yelerinin topra

iledii yere gre adlandrlmt n
A iskhylos ve A tina adl yaptmda bu parann, P. N. Ure'n 77ranln Kkeni (1922) adl yaptnda ileri srd yorumunu kabul
ettim. Bununla birlikte, grleri Cambridge Eski alar Tarihinde
gzard edildii ve bugn kolay bulunur olm ad iin onlar buraya
yeniden koymak gerekir.
Krsal Parti, en iyi iftliklerin bulunduu zellikle Atina'nn
kuzeyindeki vadi ve Eleusis'in kuzeydousundaki Thriasian Ovas
byk toprakl maliknelere dayanyordu. Bu konuda fikir ayrl
yok. Sahil Partisi, yalnzca gney sahili deil Attika'nn tm kylar
demek olan paralia'ya dayanyordu.'3 Byk ya da kk tccarlarn
partisiydi bu. Onlardan bazlarnn, dsatm iin arap ve ya ret
mek zere denize yakn iftlikler satn alm olduklarn varsaya
biliriz; dierleri, Euboia ve Aigina ile ksa mesafelerde ticaret yapan,
kendilerine ait tekneleri olan kk iftilerdi. Konunun z Tepe
Partisinin kimliidir.
Adcock onu yle tanmlyor:
Tepelik blge (Diakria)nin ne O vann tarm zenginlii, ne de Sa
hilin ticari geliimiyle ortak bir yan yoktu. Burada, karmakark va
diler iinde koyun ve sr obanlan ve kk iftiler yaard: bun
larn ou, kukusuz, Solonun zgrlk verip de toprak vermedii
insanlard. Peisistratos'm kiiliinde, davalarn izleyecek ve sev
gilerini kazanabilecek bir nder bulmulard; yenilgide ve srgnde
bile onun yanndan hi ayrlmayacaklard.'4
Peisistratos, ne kadar sadk olurlarsa olsunlar, bu trl adam larla
kendini Atina'nn yneticisi deil Hrszlar Kral yapabilirdi. Dikkat
edilirse. A ristoteles, deminki parada obanlar ve kk iftiler,
I IJ

Arist. AR. 13. 4. Ure'n gr, konunun Oliva tarafndan yaplan (RRT) yeni
bir incelemesinde yeniden gzden geirilmitir.
13Th. 2. 55, Hdt. 5. 81, Sr. 395,400, CM . 2. 1059 (Bkz. Str. 398). 1194-5, 1206*;
UreO T.313.
WF. E. Adcock, CAHde 4. 62.

DEMOKRATK DEVRM

241

yani her kesim den halktan "topran ocuklar" saylmak iin en

gl davay srdren bu insanlar hakknda hibir ey demiyor (Cilt I,
s. 276); aksine, yar-yabanclara ve iflas etm i tefecilere gnderme
yapyor. Bu tr unsurlar A ttikann dolam bal vadilerinde bir araya
gelemezdi.15 Bunlar emee gereksinm e olan yerlerde bulunabilirdi.
Buna dayanarak, Ure'la birlikte. Peisistratos'a destek olan bu "yaylaclar'Tn m ita lla 'da, yani taocaklarnda ve madenlerde alt
rldklar sonucuna varyoruz. Pentelikos Da'nda Kephisia ile Ma
rathon arasnda ve Atina'nn dousuna den H ym m etos Danda
m ermer yataklar vard; Sounion'un kayalk burnunda denize ulaan
Laurion tepelerinde gm maden ocaklar vard.16
Ure'n D iakriay tanm lam as topografik kantlarla da dorulanmaktadr. ki kyn bu blgede yerald biliniyor. Bunlardan biri
olan Plotheia, Kephisia ile Marathon arasnda bulunuyordu; teki.
Sem achidai, maden blgesinin tam ortasnda Laurion yaknnday
d.17 Aristoteles. Peisistratos'un tiran olduktan sonra, Hymnettos'un
kayalk bayrlarn ekerken rastlad bir adam vergiden nasl af
fettiini anlatyor.18 Bu iftinin ayn zam anda oradaki taocamda
altn sylemiyor, ama byk olaslkla yleydi. Bu dnemde taocaklar ve madenler, topran yitirmi olan kyller ve yabanc
gm enlerce altrlrd; bunlar m adenlere bitiik geni topraklara
konducu olarak yerleirlerdi; Peisistratos da. bu B ergm anner'in
karlarnn savunuculuunu yaparak lkedeki byk alma mer
kezlerinin desteini kazand ancak.

15Ure'n gzlemine gre Aristoteles btn ifti ve obanlarn en az devrimci o l

duklarnda diretiyor. Aris.Ro/. 1318b. 1319a.
16Paus. I. 19.6.1.32. l,S tr.399.
17Plotheia mezar talarnn yanndadr (AJA 3. 426). Bir yazt (MDA 35. 286)
Laurion yaknnda bir maden imtiyazndan sz ediyor ve onu Rhagon'dan teye Semacheion'a giden yolun kuzeyinde tarif ediyor. Scmacheion (Semachidai'nin eponimi)
Semachos'un mezarnn bulunduu yerdi.
18Arist. A R . 16. 6. yliis yle: Hymettos bayrlarnda, tiran, kayahk bir topra
sren bir adama rastlar ve klesini gndererek topraktan ne kadar rn aldn sor
durur adama. Adam, "Yorgunluktan ve dertten baka hibir ey" yantn verir, "s
telik bu yorgunluk ve dertten onda birini de Peisistratos'a demek zorundaym." Bu
yanttan holanan tiran vergiden bak tutar onu.

YENf CUMHURYETLER

ATTKA

VE BOHOTA

Harita IX

242

Peisistratos'un maden sanayisiyle ilgilendii bilinmeseydi bile bu

dnceler ar basard. Sorunun bu ynne degin baz dolaysz bil
giler var elimizde.

DEMOKRATK DEVRM

243

Peisistratos, Dor istilasndan sonra Atinaya kam olan Pylos'lu

Neleid'lerden gelme birka Attika klanndan birindendi (Cilt I. s. 187).
Ailesinin oturduu yer Brauron yaknnda Philaidai'deydi, bu nedenle
de o adla anlan klanla atasal balan olmas gerekir: bu klann o za
manki bakan Miltiades. Olympia'daki araba yarn kazand iin
lkedeki en etkin soylulardan biriydi.19 lk kez . . 561-560'ta. ku
kusuz, Miltiadesin desteiyle iktidan ele geirdi. Be yl sonra, Megakles ve Lykourgos kendisine kar birleince lkeden kamak zo
runda kald. Bu ilk srgn nerede geirdii sylenmiyor, ama ..
550-549'da Megakles'le anlaarak Atina'ya geri dnd ve ykye gre
kentte arabasyla, yannda Athena gibi giyinm i Trakyal bir iek
kzla girdi.20 Daha sonra M egakles'le att ve tekrar yurtdma s
rld. Bu kez M akedonya'ya gitti, orada Therm a Krfezinde Rhaikelos adl bir yerde bir kent kurdu.21 Amac belirtilm iyor, ama
Mygdonia'nn maden karlan tepelerine o kadar yakn bir yere yer
lem esi pek rastlant olam az; daha sonra Strymon nehrinin dou
suna, Trakya'nn en zengin maden blgesi olan Pangaon Da'nm
yaknna gt. Orada para ve cretli asker toplad ve Teselyal bakalarla ve Naksos'lu Lygdamisle balaklk kurarak Euboia'ya
dnd ve M arathon'da birlikleriyle karaya kt. Kent ve kyden
yandalan kendisine katlm ak iin orada toplanmt: birka gn
iinde, Pallene'de oligarklan yendikten sonra tekrar Atina'nn efen
disi oldu. Bylece Herodotos'un szleriyle, "Paral askerlerinin ve
Strymon nehrinden ve Attika'dan salad gelirler sayesinde tiran
ln kkletirdi."22
Miltiades ok gemeden Trakya'da Khersonesos'a gitmek zere
Atinadan aynld. orada yerli kabilelerin bakan oldu ve Trakya
Kral Oloros'un ailesinden biriyle evlendi.23 Bunun, A tina'nn e t
kisini btn Trakya kysna yaymak ve Hellespont'un kontroln ele
19Hdt. 6.35.
20Arist. AR. 14.4.
21 Ayn yerde. 15. 2.
22Hdt. 1.62-4.
23Ayn yerde. 6. 36. Th. Vr. L

YEN CUMHURYETLER

244

geirmek iin, Peisistratos'Ia birlikte hazrlanm bir plan olduundan

pek kuku yok (Cilt II. s. 329). M sn.: daha o zamanlar Karadeniz
kolonilerinden Yunanistan'a ihra edilm ekte olmas olasdr; nk,
Kserkes, ordusunun banda .. 481de Hellespont'a ulatnda bo
azlarn arasndan ilerleyen baz Yunan gemileri grd, kendisine
bunlann A iginaya tahl tad sylendi.24 Ayn zam anda, T rak
yadaki balantlanyla daha sonraki yzylda Thukydides'in miras al
d maden kazanlarnn ykseltilm esinde bir pay olmu olmaldr.
Dahas, bir zam anlar onu Khersonesostan srm olan Scythia'l g
ebe kabilelerle ilikileri olduu bilindiine gre, o gnden sonra kent
zaptiyesini meydana getirecek olan Scythia'l klelerin ilk partisinin
Atina'ya gnderilm esinde yardm clk etm i olabilir.25 Son olarak,
zaptiye kadar madenci de gndermi olabilir. Laurion yaknndaki
madenci kylerinden biri de M aroneia'yd. .. 483'te zengin bir da
m ara rastland burada.26 Trakya kysnda ayn adla bir baka kasaba
daha vard, eski bir yerleim merkeziydi buras, nk kasabann ku
rucusu Maron'un ad Odysseia'da geiyor.27 O rann ilk m etal paralar
altnc yzyln sonlarna kadar gider; kendine zg iareti, ayn
dnem Attika sikkelerinde de bulunan ve Peisistratidainin28 bir
amblemi olarak tannan, aha kalkm bir atn n ksm dr.29 A ttika
ky bu nedenle adn Peisistratos ya da oullan zamannda oraya
yerleen Trakyal m adencilerden alm olabilir.
,* Pers Savalarndan sonra Attika gm devlet mlkiyetindeydi
ve btnyle kle emeiyle iletiliyordu, kleler zel kiilere aitti.
Bylece, Nikeratos'un olu Nikias, Sosias adl bir Trakyalya madende
altrmak zere 1000 kle kiralamt.30 Bu Sosiasn kendisi, belki
24Hdt. 7. 147.2.
^S cythia'l polisler ilk kez Peisistratos zamanndaki Attika vazolarnda grlr:
CAH Plates I., 282.
Arist .A R . 2 2 .7.
27Eph. 74. Od. 197-8.
^H ead, B. V. Historia Numorum, 2. ed. Oxford, 1911, s. 215.
29Sellman, C. T. Athens, its History and Coinage (Atina, Tarihi ve Madeni Pa
ralan), Cambridge. 1924, s. 30.
30Kse. Vect. 4. 14-5.

DEMOKRATK DEVRM

245

de, devletin kamu ileri iin (poles) anlam al olarak altrd bir
kleydi. Yukarda gzden geirdiim iz kantlardan, madenlerin Peisistratos ynetiminde devletin eline getii ve kle emeinin ayn
dnemde baat duruma gelmeye balad sonucunu karabiliriz.
Peisistratos'un. tarm sorununun zmnde, oligari iindeki kar
tlarnn kam olmasnn kendisine salad frsattan yararlanm
olmas olasdr. Kyller, kk mlk sahipleri olarak zoralmla ele
geirilmi mlklere yerletirilmilerdi.31 Ayn zam anda, para ba
smn gelitirerek, ya, arap ve mlekilikte dsatm cesaretlendi
rerek, eski kent duvarnn yklmas ve bir su kemeri yaplmas da
dahil byk kamu ilerine girierek tccarlarn ve zanaatlarn d e
vaml desteini salad. Athena Polias tapnan tamamlatt, bunun
iin Paros'tan mermer getirtti ve byk Zeus Polieus tapnan ba
latt: bunu yle hrsl bir lde tasarlamt ki. ancak alt yzyl sonra
R om a m paratoru Hadrianus tarafndan tam am lanabildi. A ristokrat
klanlarn dinsel nfuzuyla savamak zere halkn Dionysos tapon
larn resmen tand; oullarysa, imdi artk devlet kontrolne aln
m olan Eleusis Mysteria'lar iin yeni bir erginleme salonu yap
trd.32 City Dionysia'y bir oyun festivali olarak yeniden dzenledi ve
H om eros'un iirlerinin halk nnde okutulm asn balatt (C ilt II,
s. 325-30).
Peisistratos .. 528-527 yllarnda ld; yerine oullan Hipparchos ve Hippias geti. Hipparchos dokuz yl sonra Gephyraioi'li
Harmodios ve Aristogeiton tarafndan ldrld (Cilt I, s. 118). Bun
dan sonraki yzyln Atinal aristokratlar, katillerin tiranl devir
mek ve bylece demokrasiyi kurmaktan sorumlu olduklan yksn
yaydlar; am a dorusu Hippias bir sekiz yl daha iktidarda kald. Y
31 Kaynaklarmzda Peisistratos'un bunu yaptna degin kant yok, fakat tiran
Kypselos'un Bakchid'lerin (Nic. Dam. 58) mallarn ellerinden aldn ve topran ye
niden bltrlnn. geleneksel olarak tiranlkla e tutulan nlemlerden biri ol
duunu biliyoruz (Pl. Rp. 565-6). Peisistratosun. yandalarna (Diakrioi) toprak vermi
olmas, hem de kle emei yznden madenlerden kovulduklar bir srada olasdr.
32Robertson, D. S. Greek and Roman Architecture (Yunan ve Roma Mimarisi)
Cambridge. 1929, s. 169.

YEN CUMHURlYETLER

246

netimin son yllarnda gittike gzden dmesi ncelikle politik gler

dengesinde meydana gelmi olan deiikliklere balyd. Peisistratos,
"yeni, zengin sanayici ve tccar snf" her glendirmede iini o
kadar iyi yapmt ki. bu snf koruyucu bir diktatrlk istemeyecek
kadar gl hissediyordu kendini. Sonu olarak, diktatrln ge
rektirdii harcam alar gittike daha ok koym aya balad bunlara;
oysa Hippias ancak daha fazla zoralmla karlayabilecei mali g
lkler iindeydi. Bylece, gelitirici bir g olarak balam olan ti
ranlk.-ilerlemeye engel bir g olarak son buluyordu. Son darbe. ..
512-51 l'd e geldi; Perslerin Trakyay fethetmesi, Hippias' ana gelir
kaynandan yoksun brakmt. ki yl sonra lkeden srld.
Tiranln ilevi geiciydi. Toprak sahibi aristokrasi ynetim ini
zorlayarak ve onda bir yara aarak orta snfn, tiranln kendisinin
de alaa edilm esini ierm i olan dem okratik devrim in son aam a
snda glerini salam latrm asn salad. Bunun iindir ki. Yunan
geleneinde hemen hemen oybirliiyle sulanm tr. lerici olduu
iin nceden aristokratlarca giderek gerici hale geldii iin son
radan dem okratlarca sulanm tr. Bununla birlikte, Peisistratos'un
durumunda. Aristoteles'in de syledii gibi bir halk gelenei vard;
onun ynetim i Kronos ana bir dnt.33 Btn insanlarn,
em eklerini alnterleri pahasna kazanm ak zorunda kalm akszn
mutlulukla yaad Kronosun bu altna sylencesi halkn ilkel
ortaklam acla34 dair anisiydi; bu, Peisistratos ynetimi ile artnl onun halktan ald destein gcn ve bykln gs
teren dikkat ekici bir kanttr.
Demokratik hareketin yenm ek zorunda kald iddetli diren, uy
garl. tipine uygun olarak snfnn ayrcalklaryla bir tutan, aris
tokrat bon vivant (yiyip imeyi, elenmeyi seven kimse. ev). Megaral Theognisin iirlerinde yansmaktadr:
33Arist. AH. 16.7.
34Roscher .v. Kronos.

DEMOKRATK

d e v r im

247

Utan ortadan kalkt; gurur ve kstahlk adaleti ele geirdi, dn

yay elinde tutuyor...
Kent yine o kent, ama halk deiti; bir zam anlar yasadan bir ey
anlamaz, bedenlerini kei derisine sarar, geyikler gibi duvarlarn d
nda yaarlard; ama imdi soylu oldular, bir zamanlarn balar da
ayak oldu. Ah, nasl dayanlr buna?..
yice ezin onlar, boyunduruklar ar olsun: onlara efendilerini
sevdirmenin yolu bu...
Halk kitlesi bir tek erdem tanr: varlk, baka her ey yararsz...
Domam olmak en iyisi, hem de gn n grmemeli; ya da bir
kez domusan, olabildiince tez elden gem ek lmn kaplarndan
ve bir toprak yn altnda uzanm ak}5
nk Tun andan beri gelen eski kast sistemi paralanmt; nk
sertler, artk eekler gibi yk altnda olmaktan honut deillerdi; yine
nk, yazl olmayan kiisel ballk ve ataerkil zgr dnce yasas
bozuk paraya evrilmiti bu yzden de uygarlk kaybolmutu. Ama
uygarlk Theognis'i bekleyemezdi. Eski kltr paralanyordu, ama
yeni emeller, yeni deerler, yeni fikirler tomurcuk veriyordu.

4 . K l e i s t h e n e s 'i n D e v r i m i
Hippias'n devrilmesi, baba dmannn olu Kleisthenes'in. kendi
kan iin alan Megakles ile tiranln zayflamasn bir kar dev
rim iin frsat olarak gren teki srgn oligarklann ortak mu
halefetiyle gerekletirildi. Srgn srasnda Alkmeonidon'lular varlklann yeniden kazanmlard. Delphoi'deki tapma yeniden yapm alan (s. 213), oradaki etkilerini, Peisistratos'un sparta'yla kurduu
dosta ilikileri koparma iinde kullanm alan bu yllarda olmutu. ..
5 10-509'da Kleisthenes bir sparta ordusunun banda sparta kralyla
Attika'ya girdi, lspartallarn niyeti, aka, Hippias'n dnden
35Theog. 291., 53.487,699.425.

248

YEN CUMHURYETLER

sonra oligarinin durumunun dzeltilmesiydi; ama Kleisthenes onun

yerini almay amalyordu; ve bu ak hale gelince, oligari lideri sagoras ie karmalar iin ikinci kez sparta'ya bavurdu. Kleisthenes
halka bavurarak yantlad bunu. Peisistratos'tan ders alm biri ola
rak, birtakm reform lar, yurttalk haklarn kazanm yzlerce ya
bancy ve kleyi oligarklann nne yem olarak att. Bunun sonucu u
oldu: sparta kral eski rejimi yeniden kurmak iin sagoras'm m uh
birliinde Attika'da yeniden grnnce askerleriyle birlikte Akropolis'e kapatld ve ancak bir baka mdahalede bulunm amay kabul et
tikten sonra serbest brakld. Halkn byk zaferiydi bu.
Anayasa savam , haklarn alnm asnda odaklanm t. Yurttalk
iin gereken nitelik bir fratrP nin yesi olmakt; fratriler de klan grup
lan olduuna gre, bu yurtta kurulunun szde hl, eski Attika klanlanndan oluan kabilesel bir topluluk olmas demekti. Belki de ky
llerin byk bir blm bu klanlara hibir zaman girmemiti (Cilt I,
s. 112); ama soylular yalnzca kyllerle uratklar srece, kendilerininkini elde tutabilm ilerdi. Fakat Solon'un ve Peisistratos'un iz
ledii ticari genileme, yaylma politikas sayesinde Attika'ya nemli
sayda zanaat yerlemiti; fratrilerin yeliinin klan yesi olmayan
lara da ak tutulm as zorunluluunu getiren bir yasa karlmt
(Cilt I, s. 105). Bununla birlikte, oligarklann bu nlem in amacn boa
karmada byk lde baanya ulam olduklar akt; nk,
grdmz gibi, Peisistratos'un destekleyicileri arasnda ya fratrilerden atlm ya da atlmak korkusu iinde birok gmen vard. Bu
snfn tiranla ne ok ey borlu olduunu, tiranlk dnce sagoras'n yapt ilk eylerden birinin, safkan Atinal olduklann kantlayamayan ok sayda yurttan yurttalk haklanm n ellerinden
alnmas da gsteriyor; bundan ksa sre sonra da Ispartallar Attika'y igal edince, yedi yzden fazla aile fratrilerden karld. Do
laysyla, aka grnyor ki, fratrilerdeki oligari etkisi hl glyd; bundan tr de Kleisthenes'in yeni anayasasnda fratrilerin
politik ilevleri bir daha canlanm am ak zere ortadan kaldrld.
Bu i kendine zg bir biimde yapld. Kabilenin yeniden r
gtlenmesi yeni bir ey deildi. teki Yunan devletlerinde (Cilt II,
s. 38-9) ve Dorlarn Peloponez'i igallerinden sonra Attika'da ya

DEMOKRATK DEVRM

249

plmt (Cilt II, s. 126). Fakat insan toplumunun ilk olumasndan

beri atalarnn iinde yaam olduu toplumsal yapnn insanlarn
zihinlerindeki izi yle derindi ki, bu ekil hl herhangi bir toplumsal
dzenin doal ve zorunlu temeli olarak som suz kabul ediliyordu.
Buna gre, Yunanistan'da baka yerlerde olduu gibi Attika'da da
ilkel kabile sistemi ortadan kaldrldnda, eski dzenin d zellikleri
sadk bir biimde yenisinde de korunmutu; ve ada bir tarihinin,
"kabilelerden ve Kleisthenes'in trittyes'lennen (kaza) daha yapay
bir sistemin, insann bulu gcn geebileceine" degin dn
celeri,36 o gnlerin Yunanllar iin bunun dnyann en doal eyi ol
duu eklinde yantlanabilir.
Yeni sistemin organik birimi, bir klan yerleimi olarak balam
olan dtm os'm (Cilt II, s. 47). Bu yzden, klan tipi toprak zilyetlii sis
tem inin ortadan kalkma bal olarak bu iliki byk lde silinmi
olsa bile klanla geleneksel bir beraberlii vard. Kleisthenes'in yapt,
her dem e'de (nahiye) oturan insanlar, seim le gelen bir bakan
(dmarchos) olan ve ya gelince her erkein adnn kaydedilecei bir
nfus kaydnn srdrlmesi de dahil birok lonca ilevlerini grecek
bir lonca (corporate) olarak rgtlemekti. Bu kayda adnn gemesi
yurttalk haklarn da beraberinde getiriyordu. Deme'nin ilk yeleri,
yeni anayasa kabul edildiinde o deme iinde oturan erikin er
keklerdi; fakat daha sonraki kuaklarda yelik soyla sahiplenilir oldu.
Oul, nerede oturursa otursun babasnn dem e'sine ait oluyordu. Bylece, zamanla bu birim, kendi bakan, kendi lonca yaam ve kendi
geleneksel balantlar olan gerek bir akrabalk rgtne dnt.
Kleisthenes, klann zlmesiyle insanlarn zihinlerinde kalan bo
luu doldurmak iin daha iyi bir yol bulamazd.
Saylar toplam olarak iki yz bulan deme'Ier, trittye ya da kaza
denilen otuz gruba blnyordu. B ir grup dem e (yani nahiye) fratriyle, deme'nin klanla olan ilikisine sahipti. Hi de lonca varlna
sahip deildi bu yalnzca corafik bir birimdi; fakat reformculara,
yeni sistemin gerekten devrimci zelliini hibir engelle karla
madan uygulayabilecekleri bir klf salyordu. Bu otuz kazadan onu,
kentin iinde ya da yaknnda; onu, sahil blgelerinde; onu da i bl
^ E . M. Walker, CAH'de 4. 143.

250

YENt CUMHURYETLER

gelerde yerlemi nahiyelerden olumutu. Bu dzenlemenin amac,

kazalarn kabileler halinde nasl gruplandrlm olduunu grd
mzde ak hale gelecektir.
O zamana kadar drt kabile vard. Saylar imdi ona yksel
tilmiti; bu on kabileden her biri, biri kentsel blgeden, biri sahil bl
gelerinden, biri de i blgelerden olmak zere kaza ieriyordu.
Kent nfusunun her kabilede glendirildii anlamna geliyordu bu;
Meclisin btn toplantlar kentte olduu iin de, saylaryla orantl
olmayan bir oy gc bir araya getirilmi oluyordu. Bylece, tccar
lardan ve zanaatlardan oluan orta snf, iftiler zerinde devaml
bir stnlk salyor ve krlk yerlerin karlar kentlerinkine baml
bir duruma geliyordu.
Kabile saysndaki art bir takvim reformuyla bantlyd. Eski
ay-gn takvimi, topluluun dinsel yaamnda sryordu, fakat yl,
devlet ynetimiyle ilgili amalarla otuz alt ya da otuz yedi gnlk on
dneme blnmt. Ayn zamanda. Drt Yzler Konseyi be yze
ykseltilmiti on kabilenin her birinden elli kii; bu elli yurttatan
oluan on kabile grubu, yl iinde Konseyin daimi komitesi olarak d
nml bir biimde i gryordu.
Yeni Koaseyin yeleri kura ile seiliyordu; ayn seim yntemi
birka yl sonra devletin en yksek yetkilileri, rkhont'la iinde uy
gulanmaya balad. Bununla birlikte. rkhonf\\i%a. kabul, bir sre,
mlkiyet nitelemesine bal oldu, bu da aa snflan dtalyordu.
Devrimin orta snf zelliini aa vuran bu kstlama ancak . .
465'te iddetli bir savamdan sonra kaldrld. Bu yolla, tarihte ilk
kez, her yurttan devletin ynetimini paylaabilecei bir anayasa ya
ratlm oldu; ve daha nceki dnemin birbiriyle atan glerinin
bartnld eski kabile biimleri rnek olarak alnnca, halk eski
haklarn yeniden istemeye balad.
Demokratik devrimin biimi, onun uruna dvm ve ondan
esinlenmi kimselerin bilinlerinde grn byleydi; fakat znde
bu grnn tersiydi. Demokratlar zafere ulamt, umutlar ger
eklemiti; am a sonu, bata yapmak istediklerinin tersiydi. Yeni
anayasa kabilesel rnei bu kadar yakndan izlemekle, meta reti
minin artnn nndeki temel engellerin ve onlarla birlikte ilkel
toplumsal ilikilerin son kalntlarnn da ortadan kaldrlm oldu

DEMOKRATK DEVRM

251

unu daha da etkin bir biimde gizliyordu. Mal sahipleri imdi birbiriyle, ak pazarn "zgrl" iinde eit kimseler olarak kar
karya geliyorlard. Demokrasinin parolas, destekleyicilerince "en
uygun ad"37 olduu ileri srlen isonomia, yani "yurttalk haklarnda
eitlik", sonunda bir addan baka bir ey olmadm gsterdi; nk
daha sonraki bir Yunan tarihisinin belirttii gibi, "mlkiyette eitlik
olmakszn yasa nnde eitlik botur",38 mallarn zel mlkiye
tindeyse eitlik olamaz. Sonu, snf savamnn, zme ulatrl
masndan getik, daha da iddetlenmesi oldu. Hepsi bir tek insan top
luluunun yesi soylularla halk arasndaki eski atmann yerine,
kle sahipleriyle kleler arasnda bir savam ortaya kt: toplumun
varlnn reticisi olan kleler toplum dna atlm oluyorlard
imdi; bu eliki, yeni bilgi alanlar aarken, demokrasiyi ykyor ve
hem toplum da hem de bireyde, tketimle retim, dnceyle eylem
arasnda tem el bir ayrlk yaratyordu.
imdiye kadar insann bilebildii btn byklkler ve gzellikler,
ama ayn zamanda insan toplumunun yreindeki yara, uygarln bu
aamasna aittir?9
37Hdt. 3 .8 0 .6 .
38D. S. 2.39.
39Torr, D. Productive Forces: Social Heiair.ns (retim Glen: Toplumsal bi
iciler), CoR Mays 1946

XI
DEMOKRATK DEOLOJ
1. Toplumsal Adalet
^ O LO N .. 560-559'da ld; Anaksimandros ise Sardeis'in d
nden (.. 546) biraz sonra; yani hemen hemen adatlar. Solon
grevinden ayrldktan sonra yurt dna kt ve onia, Lydia da iin
de birok lkeyi gezdi; Anaksimandros ya da onun hocas Thales'le
pekl karlam olabilir oralarda. Bununla birlikte, onun yaptyla
tekilerininki arasnda dorudan bir iliki yoktur. Ortak zellikleri,
greceimiz gibi, dnyaya ortak snfsal baklarndan gelmektedir.
Her de. Tun andan devraldklar gelenekleri olan, ticari et
kinlik iine ekilmi ve dolaysyla bir yandan ynetici toprak sahibi
oligariyle, te yandan halk kitleleri arasnda bir yer tutan ticaret
aristokrasisi denilebilecek bir snfa dnm eski aristokrat ai
lelerden geliyorlard.
lkel dncede toplum ve doa birdi. Thales ve Anaksimandros
doay toplumdan ayrd ve onu insandan bamsz bir biimde var
olan bir d gereklik olarak sundu. Ayn ekilde Solon da. toplumu
doadan ayrd ve onu insana zg zorunluluklara dayal bir ahlki
dzen olarak sundu. Dier bir deyile, Anaksimandros nasl doay
nesnelletirdiyse Solon da toplumu nesnelletirdi. Bunun nasl yapl
d, en iyi ekilde, adam ldrme yasasnn geliimi zerinde durula
rak grlebilir.
lkel toplum da, bilerek ya da bilmeyerek adam ldrme arasnda
hibir aynm belirtilmemiti: yani, suun, onu ileyenin znel tu
tumunda deil eylemin doasnda nesnel olarak ierildiine inanl
yordu. Ayn zamanda, bir klanda ldrm eyle baka klandan birini

YEN CUMHURYETLER

254

ldrm e arasna keskin bir snr ekilmiti. Her bir durum da izlenen
ilem (Cilt 1, s. 88-90) klann isel dayanmasn ve klanlar ara
sndaki o ok eski dmanl yanstr. kinci durumda su. tazminat
ya da ceza ile tazmin edilecek bir insan gc kayb gibi nesnel olarak
llyordu; ilkindeyse, suu ileyene bulac hastala yakalanm,
yani toplumd olmu bir insan gibi davranlyordu (Cilt I. s. 252).
Kendisiyle temasa geen herkese hastalk bulatrablecek ve doal
dzenin ileyiini bozabilecek biriydi o. Sylendiine gre, tm Yu
nanistan, Pelops'un iledii bir cinayet yznden susuzlua ura
mt.1 Oidipus'un. babasn ldrmesinden sonra bir veba salgm;
Alkmaion'un. annesini ldrm esinden sonraysa rnde ktlk olmu
tu.2 Aiskhylos'un Orestcia'snda. klan ileticinin mitsel cisimlenmesi
olan ErinysIer. kurbanlarn barndran kim seleri rnlerine hastalk
ve kadnlara ksrlk vererek korkuturlar.3
Kabileden devlete geile birlikte, bu uygulamalar ve inanlar,
adam ldrme sorununu aristokrat rahipliin kontrol altna sokmak
zere yeni duruma uyduruldu. Kirlenme dncesi tm toplumu kap
sayacak ekilde klann tesine yayld, fakat ayn zamanda uygulan
mas, yeni arnma pratii ile snrland; sulunun, rahipliin oyuyla
balanmas iin kullanlyordu bu. Ynetici snf, insanlara yle
sylyor gibiydi sanki: Biz hepimiz bir soydanz, bir yurdun o
cuklaryz hepimiz; bunun iin de. adam ldrme, topluluun tmne
kar ilenmi, gvenilir yetkililerce ele alnmas gereken bir sutur.
Solon anayasada reform yapmaya arldnda durum buydu.
Onun koyduu yasalarda her yurtta kendisi zarar gren taraf olmasa
bile yurttalarna kar ilenen sular iin dava ama hakkna sahip
oldu; her yurttan hkimlerden sonra M eclise tem yiz hakk vard.
Nedeni, "zarar grmler kadar zarar grmemilerin de ne kp su
ileyenleri cezalandrmasn" salamak4 ve bylece "sevgide ve nef
A p ld .2 .12.6.
2Ayn yerde. 3. 7. 5. Bir 'manlar. Kadmosoullanndan gelen Ispatal Aigidler
arasnda ocuk lmleri yaygod: Oidipus'a ve Laios Eriny'leri adna bir tapnak yap
tktan sonra dzelmi oldu bu durum: Hdl. 4.149.
3A. E u. 781-96=778-92.
4Plu. Sol. 18.

DEMOKRATK DEOLOJ

255

rette ortak"5 bir topluluk yaratm akt. Bu kararlar ve onlarn ardn

daki espriye daha sonralar demokrasinin asl zellikleri olarak ba
klyordu. Dolaysyla, iyi ya da kt yazgnn nedeni doal ya da do
ast deil toplumsald:
Yasaszlk kente en byiik helalar getirir, oysa yasalara uygunluk
her eyi gzel ve dzgn klar, klliik yapanlar devaml nler, p
rzleri dzeltir, arlklar kontrol eder, gururu krar, harabe i
eklerini soldurur.6
"Harabe iekleri", Erinys'ler rn yaktnda toplanan hasattr.
Eski bir dnceydi bu. Solon'un burada syledii u: btn yeler
etkin bir biimde el ele verirse, topluluk, bir i kontrol sistemiyle var
ln iyi bir durumda srdrebilir. Bunu sylemekle, kukusuz, tan
rlar dlamyor, ama demek istiyor ki, tanrlarn isteidir bu, ve eer
kent kt gnlere derse bunun suu yurttalarn kendilerindedir:
Kentimiz, Zeus'n izniyle ya da kutsal lmszlerin abasyla hi
bir zaman yok olmayacak, bizim Atina'da byle byk koruyucu
larmz var, yukardan bize bakyor ve ellerini uzatyor bize; ama
yurttalarn kendileri, kendi budalalklaryla ve parann ekiciliiyle
ve bel getiren gurura kendilerini o kadar kolayca kaptran halk n
derlerinin haksz amalaryla onu ykmay seiyor?
yleyse halk niin byle kendi karlarna ters hareket edecek
kadar ktyd? Reformlarn baarszl sonucu sivil abalara bir son
vermek zorunda kaldnda karsna bu soru ktnda Solon, kendi
snfndan grnd ekliyle eski demokrasinin temel elikisini
aklar. Yasaszla bir snr koymutur, ama zenginliklerin "snr o l
madn" kabul etmeye zorlanmtr. Yasa nnde eitlii (isonom ia)
kurmutur, ama mlkiyet eitliini (isom oiria) kuram am tr; tersine,
5A . Eu. 985-7.
6SoL3.32-5.

Ayn yerde. 3. 1-8.

YENt CUMHURYETLER

256

kyllerin topran yeniden datlm as isteine iddetle kar k

mtr. Ayrca, kamu grevlerine kabul edilmeyi bir sra mlkiyet ni
teliklerine bal klmakla, zenginler iin kontrold olduunu kabul
ettii ayn etm enle orantl olarak bir dereceye kadar politik iktidar
garanti etm itir:
Birok kt insan zengin, birok iyi insansa yoksul; ama doruluu
zenginliklere deimeyeceiz biz, nk doruluk daima gvenlidir,
oysa para hep bir elden bakasna geip durur*
Sonu olarak, kabilesel alm a ve kaltsal bela, bir sra dier k
tlklerle birlikte durdurulurken, topluluk imdi yeni bir gle, ztlann yeni bir elikisini, zenginlerle yoksullar arasndaki elikiyi ser
best brakan parann dolam ile harekete geirilmektedir. Zenginler,
hep daha fazlasna erierek kendi kendilerini yoksullatrana kadar
yoksullara ullanrlar; yoksullar, sralan geldiinde ayn kadere ura
mak iin zenginlere bakaldnr ve soyar onlar: bylece Anaksimandros'un evreninde olduu gibi onlar "zamann em rinde, yanllarn
dan dolay birbirine dence verirler (s. 175).
Solon, yeni orta snfn nderi olarak, kyllerle toprak sahipleri
arasnda, ortada, yerini almtr: birincilere sadece kendileri iin ye
terli dnd gc vermekte, kincileriyse insafl olmalar iin
uyarm akta, hibir tarafa haksz bir stnlk brakm am aktadr. A ra
clnn baarszla urad ortaya knca, gerek zenginliin
maddi ve nesnel olmayp tinsel ve znel olduu zrne sarld:
Katrlar ve atlar, budaya kesmi topraklar, bir dolu gm ve
altn olan insan, zenginlike, karnn tok, srtn pek, ayaklarn sa
lam hissetmekten baka eyi olmayan insana eittir.9
Atina dem okrasisinin ncsnn azndan kan bu paradoks, nihai
kn daha imdiden gsterm ektedir. Doru olsayd tanabilirdi
insan; insanlar, hayvanlardan daha iyi bir durum da deildir, tersine
8Ayn yerde. 4.9-12.
9Aym yerde, 14.

DEMOKRATK tDEOLOJ

257

daha kt durumdadr, nk hayvanlar b ir trl doymak bilmeyen

hrslarn penesinde deildir; yzyl kadar sonra, zenginle yoksul
arasndaki savam her zamankinden daha iddetli hale geldiinde,
Atnal bir airin szlerinde ortaya kan sonu budur:
kez daha m utludur hayvanlar, daha rahat,
A kllan bu eylerde olmad iin, istem edikleri iin
N e b unlan , ne de zararl fazlalktan
Y asalan kendi doalardr onlarn; am a yaam
nsann fazladr tayabileceinden o,
Hayallerinin klesidir, yasalar icat etm itir.10

2. Moira ve Metron
Bu incelem enin birinci cildinde m oira fikri, topluluun her ye
sinin ortak almann rnnden kendine den haka pay ald
ilkel ortaklamacla kadar izlenmiti geriye doru. Mitsel figrler
olarak M oira'lar, bu eit haklarn devam anlam na geldiine ina
nlan anaerkil klann kadn atalarn tem sil ediyordu; ayn ekilde
Erinys'ler de, kkeninde, olumsuz grnmleriyle aym kadn ata
lardan baka bir ey deildi: ilevleri, M oira'larda cisimlemi olan
atasal blm enin snrlarn aanlar cezalandrm akt. Ayn zam an
da, kabile toplumundan devlete gei dnem inde bu figrlerin krall
temsil eden Zeus'a, daha sonra da Dikeye baland gsterilmiti
(Cilt II, s. 71-72). imdi Dike'nin anlamn daha aka anlayacak bir
durumdayz.
Szcn biimsel evrimi daha nce tartlmt: 1) "yol", 2) "g
renek", 3) " alma" ya da "cezalandrm a", 4) "yarg", 5) "Adalet
Tanras", 6) "soyut adalet fikri" (Cilt I, s. 128-130). Son iki anlam
ilk kez Hesiodos'un ve Solonun iirlerinde kendini gsterir. Erinys'lerin yerine kullanlan bir szck olarak Dike'nin anlam, en iyi biim
de Solon'un aadaki satrlarnda grlebilir:
10Philemo 93.

YENt CUMHURYETLER

258

insanlar haksz eylemlerle zenginlemeye yatkndrlar; kutsal ya

da kamusal mlk aytrmaksztn, neler olduunu, daha nce neler
olmu olduunu sessizce kaydeden ve zaman gelince hi amakszn
eksiksiz almak iin ortaya kan Adalet'in grkemli temellerine
kar kendilerini korumakszn birbirinin elinden kaparlar, yrtrler
mallarn. O zaman, nihayet, saaltlmaz bir hastalk dolar tm
kenti, ok gemez kleliin ellerine der kent, savalar, boaz boaza
kavgalar balar, birok kimse yok olur genliinin baharnda.11
Yani, Dike, yanl i yapanlar cezalandrm ak iin insanlarn ilerine
karr; bu karma tm topluluu etkiler ve yaam kayb ile sonu
lanr. Btn bu olanlarda Dike, Erinys'lerin aynn yapar, ama bir
farkla: Verdii hastalk bedensel deil toplumsaldr; salgn ya da alk,
ktlk deil, bask ve i savatr.
Bu nedenle, diyebiliriz ki, Erinysler eskiyi korurken Dike yeni d
zenin koruyuculuunu yapar. Erinys'ler nasl M oriann ihllini cezalandryorsa. Dike de M etron'un ihllini cezalandrr. Metron ne
dir?
Toprak aristokrasisi ynetim inde topra ileyenler rnlerinin
byk ksmn bakana vermek zorundaydlar. Homeros'un iirlerinde
metron szc yalnzca somut anlamnda: len ubuk ya da llen
msr, ya, arap miktar olarak kullanlr; ama Hesiodos'ta ahlki bir
soyutlamay "uygun l" ya da "insaf' anlamlarn belirtmek iin
de kullanlr.12 Yeni retim ilikileri ahlki bir kural olarak yanstl
maktayd. bu da zerlerine bir olumlama klf giydiriyordu. Nitekim.
Metron, olumsuz yz vurgulanmak istenen Moira'nn yeni eklidir:
atasznde sylendii gibi, "her eyin fazlas zarardr". Delphoi tap
nann zerine kaznm olan "Kendini bil" szleri de ayn anlam
dayd: insan kendi snrlarn bilmeli ve bir tanr olmaya kalkarak
gnah cezasna ar karmamaldr. Btn byk umutlarn byk
hrslarn ktlenebilir olmas bu bakn iinde vardr. yleyse Moira.
herkesin doutan hakkn oluturan eit "pay" belirtirken. M etron,
insann amamas gereken snrl bir "l"ye hakk olduunu gs
terir. Aristokrata anlay byleydi.
11Sol. 3. 11-20.
12Hes. Op. 694.

DEMOKRATK tDEOLOJt

259

Solon, szcn olumlu ynn biraz olsun diriltmek iin yeniden

yorumlad onu. Grdmz gibi, reformlarnda toprak sahiplerinin,
onlar arlklara itmesini nlemek iin halka "yetecek kadar g"
vermeyi amalyordu. Genellikle bu ilkenin uygulanmasyla ztlarn
atm asnn, ortadan kaldrlm azsa da kontrol altnda tutulabilece
ine inanyordu. Yazlarndan birinde, "eyleri tek bana snrlar
iinde tutan akln gizli lsn kavramak ne zorm u!"13 der. Ba
lam yitmi, ama kastettii ey ak. Snf savamna aklc bir yak
lam. atan snflara, dizginsiz atmann m utlaka kendi y
km laryla sonulanaca bir anlatlabilse, o zaman kendi karlar
adna bu atmaya bir snr koyarlard. Bir yanlsamayd bu. Politik
baskya bir snr koymutu kendisi, ama ekonomik smrye kar
hibir snr getirmemiti, bylece politik bask yeniden patlak ver
miti. Kendisinin de itiraf ettii gibi "Zenginliin sonu yoktur."14 Bu
aforizm ada. ekonom ik deer konusunda tm znel anlayna karn
nesnel bir ekonomik gerei dile getiriyordu:
M elalann basit dolam (sat.n almak iin satmak), dolam ala
nnn dnda yatan bir sreci iletmek iin bir aratr gerek
sinimlerin doyurulmas iin kullanm-deerlerini edinilmesi arac.
te yatdan, parann kapital olarak dolam kendi iinde bir am a
tr. nk deerin artmas ancak bu durmadan yenilenen hareket
iinde meydana gelebilir. Sonu olarak, kapitalin dolamnn s
nrlar yoktur.15
Bu dncelerin daha ilerdeki geliimini izlemeden nce, ayn d
nemde kabilesel M oira kavramnn halk kitleleri tarafndan nasl yo
l3Sol. 16.
14Ayn yerde, I. 71.
15Marx, K. K. I. s. 12-9 bkz. Arist. Pol. 1.9.13: "Tpk bir sona gtren bir yol deil,
kendisi bir son olan her sanatn amalarnn snn olmay gibi; nk o, hep bu sona
biraz daha yaklamay anyordur, oysa bir sona giden yolu izleyen sanatlar, kendilerine
kendi hedeflerince zorla kabul ettirilen bir snrlan olduu iin snrsz deildirler; para
kazanma da byle: parann ele geirilmesinde, bu trden bir servetten ibaret olan
amacnn snn yoktur."

260

YEN CUMHURYETLER

rumlanmakta olduunu dnmeliyiz. Klelie srklenmi olan Attika kyllerinin Am osu yoktu, am a zanaatlarla birlikte dem okra
tik devrimde etkin bir rol oynadlar, dolaysyla demokrasi dnce
sine zel bir katkda bulundular.

3. O rfecilik
"Ynetici snfn dnceleri her ada ynetici dnceler ol
m utur."16 Ynetilen snfn (uyruklarn) fikirleri, ynetici fikirler
olma srecinde bulunduklar devrimci dnemler dnda daima bask
altnda tutulur ve arptlr ynetici snf tarafndan. Dahas, snfl
toplum zihinsel ve bedensel alm a arasndaki blnmeye da
yandndan, bedence etkin fakat zihnen edilgin olan ynetilen snfn
fikirleri, kuramsal, soyut ve nesnel olmaktan ok pratik, somut ve
znel olma eilimindedir. G rm olduumuz gibi. Yunanistan'da ve
in'de benzeri ekilde doal felsefenin ortaya k, ancak retim a
lmasndan kopmu, bo zaman olan snfn varlyla ulala
bilecee benzer belli bir entelektel gelimeyi zellikle, soyutlama
ve nesnelletirme gc gerektiriyordu; daha sonra da greceimiz
gibi, kuramn pratikten bu ayrl hzla, kuramn kendisinin, retim
srecindeki kklerinden koparlm olduu iin, zayflama, rme
eilimi gsterdii noktaya ulat.
Devrimci dnemin, politik olduu kadar ideolojik adan da
nemli bir zellii, ynetici snfn bir blmnn, zellikle de gelii
minin kuramsal sorunlaryla ilgilenen blmnn, balln yeni,
devrimci snfa evirmesi ve yeni ideolojinin dile getirilmesinde etkin
bir rol oynam asdr.17 Bu yolla, yeni ynetici snf o zamana kadar
arptlm ve bastrlm kendi fikirlerini dile getirirken ayn za
manda eski fikirlerdeki yaratc olan her eyi devralr ve gelitirir.
Yeni ideoloji bu kaynaklarn her ikisinden oluur ve yeni snfn ken
disi birleik olduu lde bir birlik oluturur. Bununla birlikte, ge16Marx-Engels. Alman deolojisi, s. 39.
17Marx-Engels, Manifesto, s. 216.

DEMOKRATK DEOLOJ

261

nellikle bu tr dnemlerde bir deil iki ynetilen snf buluruz: biri

devrim e nderlik eden, tekiyse onun desteinde yeniden toparlanan
bir snf. Bu koullarda, stn kan, nder devrimci snfn fikirleri
olur: gerekte onlardan geldii iin kendisine balak olan smfnkilere yakndan benzeyen fikirler, tpk, nder snfn kendisinin, re
tim tarznn gelimesi srecinde teki snfn iinden k gibi.
Bu dnceleri, incelediimiz dneme uygularsak, demokratik d
ncede ana ynsem e ayrdedebiliriz. M iletos'ta Anaksimandros'un ve Atina'da Solon'un temsil ettii birincisi; aristokrasinin yeni
tccar snfyla kader birlii eden blmnn biim verdii ve ge
litirdii eski aristokratik gelenekten ibarettir. Bu konu tartld.
Mlknden edilmi kyllerin gelenek ve emellerini cisimletiren
kincisi, doas gerei, herhangi bir nl adla temsil edilmemektedir;
ama, mitsel Orpheus figryle ilikili olan m itsel tapnm alarda ara
nabilir. Bu blmn kalan ksm nda bunun zerinde duracaz. Dier
ikisinin bir bireimi olarak baklabilecek ncs ise Pythagoras'lktr.
Peisistratos eski soylulara kar halkn desteini harekete geirme
politikasna uygun olarak Dionisos tapanlarn resmen destekliyordu;
bu tapmlar, kkeninde ok eski olm alarna karn. gerekte, ilkel
tarm bysnden geldikleri iin adn tadklar tanndan da es
kiydiler bunlar o srada yeni biim ler alyorlard. Bu trl tapan
larn topraa sahip olan aristokratlar arasnda deil de topra ileyen
kyller arasnda yaar durumda kalmas doald.
Peisistratos byle bir politika izleyen ilk tiran deildi. Korinthos'lu
Periandros, saraynda Lesbos-M ethym na'l Arion adl bir air ar
lard: bu air, Periandros'un korum asnda, D ionisos'a yazlan koral
od'un bir biimi olan dithyram b' bulmutur. Arion'un yksn Herodotos anlatyor.18 air uzun bir sre sarayda kaldktan sonra batya
g eder ve orada ok para kazanr. Korinthos'a dnmek isteyince bir
Korinthos gemisi kiralar ve gney talya'da Taras'tan yelken aar.
Yolculuk srasnda gemiciler onu ldrp parasn alm ak iin bir plan
kurarlar. Arion plan renir ve hayatn balam alar iin onlara
18Hdt. 1.2 34.

YENt CUMHURYETLER

262

yalvarr. Kabul etmezler, fakat yle nl bir arkcy dinlemek is

tedikleri iin de son bir ark syledikten sonra kendini gverteden
aa atmasna raz olurlar. Tren giysilerini giymi olan air lirini
alr, arksn syler ve kendini denize atar. Orada bir yunusbal
beklemektedir onu. Tainaron Burnu'nda gvenle kyya karr.
Bu, tarih deil sylencedir. Dionisos'un kendisinin korsanlar ta
rafndan karld sylenir;19 dinsel trene bal bir baka sylen
cedeyse kendini denize atar.20 O rpheus, Pangaion danda Bakkha'lar
tarafndan para para edildikten sonra ba Hebros nehrine atld.21
Tainaron Burnu, Hades'e giri yerlerinden biriydi; Orpheus'un, kars
Eurydike'yi ararken gkten indii yerdi.22 Fakat yk mitsel de olsa
tarihsel bir konum a sahiptir. K orinthos belki de anakarada tiranlk
kurulacak tek kentti; Lesbos ise bir diktatr'n, Pittakos'un yneti
mindeydi. Orpheus'un bann Lesbos kylarna atldna ve kutsal
bir yadigr olarak orada saklandna degin bir sylence vard;
Arion'un doum yeri olan Lesbos'daki M ethymna'da baz balklarn
alarnda Dionisos'un ban temsil eden zeytin aacndan yaplma
bir mask kt sylenir.23 Nihayet, Arion'un dn yolculuunda ge
miye bindii yer olan Taras'm en eski sikkeleri zerinde bir yunusbalnn sn m a binmi bir insan figr vard.24 Bu kantlarn bizi g
trd sonu, O rfeci hareketin Trakya'da balad ve ticaretin izin
de Lesbos'a ve Korinthos'a daha sonra da talya'ya ve Sicilya'ya ya
ylddr. Orpheus'un kendisiyle ilgili, onu az birliiyle bir Make
donyalI ya da Trakyal sayan sylencelere uygun dmektedir bu.25
19Hom. H. 7, bkz. Apld. 3. 5. 3.: "Dionisos kendisini tkaria'dan Naksosa gtrmesi
iin Tyrrhenian korsanlarna ait bir gemi kiralad. Onu Naksos'tan teye. Kk
Asya'ya gtrdler; orada satacaklard, fakat o krekleri ve direi ylana dndrd ve
tekneyi sarmaa ve flt sesine bodu; korsanlar ldrdlar ve denize attlar kendilerini
ve yunusbalklanna dndler."
20Ayn yerde, 6. 130-7.
21Kcm, O. Orplticonm Fragntenta, s. 33-40. Berlin 1922.
22Ayn yerde, 65.
23Philost. Her. 2.36 Paus. 10. 19.3.
24Seltman, C. T. A Book o f Greek Coins (Yunan Sikkeleri Kitab) Londra, 1952,
s. 11.
Kem. 10-3.

DEMOKRATK DEOLOJ

263

O rfeciler, nderleri. Erginleme Trenleri (Cilt II, s. 326) adl ki

tabn y azan Onom akritos'un koruyucusu Peisistratos zamannda
A tina'ya y erletirildiler. H areketin dorudan T rakya'dan A ttikaya
ulat kantlanamam tr; fakat, tirann Pangaion Dayla ilikileri
gz nne alnrsa, pek olaslk d grlmemektedir bu; hele hele
Sem achidailerin madenci kynde Semacheion adl bir Dionisos ta
pna ve tanrnn geliine degin yerel bir sylence olduunu
rendikten sonra.26
Hareketin kyller arasnda balad varsaym, Orfeci edebiyat
Hesiodos'un iirleriyle karlatrdmzda daha da destek kazanyor.
Orfeci yazarlar Homeros'a hemen hemen hibir ey borlu deillerdi,
ama Hesiodos'a borlar ok bykt. nemlidir bu, nk kendisi
byk bir ifti olan Hesiodos iirlerinde ncelikle kyllere seslenir
di.
Orfecilerin deiik birka ekilde kendi tanndoumiar (theogony) vard, fakat bunun Hesiodos'unkiyle ilgisi amazdr. Balan
gta Zaman vard. Sonra Gk (Aither) ve Boluk olutu, Zaman
onlardan gm bir yumurta yapt, Phanes ya da Ak bu yumurtadan
kt. Zeus soyu Hesiodos'taki gibidir, fakat iktidara gelince Phanes'i
yutar ve bylece onunla birletirir kendini. Persephone'a gre, daha
bir ocukken T itan'lar tarafndan yakalanan, para para edilen ve
yenilip yutulan Dionisos'un babas olmutur Zeus. Sylencenin bu
ksm Orfeci omophagia treninde oynanrd: totem ayininin bir bi
imi olan bu oyunda, normal olarak et yemeyen erginlenenler bir bo
ann etini i i yerlerdi. Zeus, Titanlarn yaptn renince yl
drm la yakt onlar ve ne olduysa sylence bu noktada de
iiyor ldrlen tanr tekrar yaam a dnd. Yldrm Titanlara
arptnda hl kurbanlarnn kan kokuyordu zerlerinde; ve bu
kan ve kl karmndandr ki insan soyu yaratld. nsann doasnn
ksmen iyi ksmen kt olmasnn nedeni budur: kendine kar b
lnm tr.27
Orfeciler, adalet anlaylarnda da Hesiodos'u izlemilerdir. ler
ve G nler'de Dike, yanl ve arpk yarglar veren soylularn k Philocl. 78.
270rph. fr. 220.232.

YEM CUMHURYETLER

264

tlne dikkati ekerek Zeus'un sa elinde oturur;28 Orfeci yaz

larda da tanray ayn ekilde Zeus'un tahtnn yannda gklerden
aaya bakar ve insann yaamn seyreder grrz.29 Nihayet, Hesiodos'un yaratc bir g olarak Ak kavram aristokratik dnceye
dorudan bir meydan okuma olarak gelitirilmitir. Soylulara gre
Ak tehlikeli bir eydi, nk arzuyu, hrs, honutsuzluu ifade edi
yordu. Aristokratik dncenin eilimi, eyleri blmek ve ayn tut
makt. Orfecilere gre sayg duyulacak bir eydi o, nk ayrlm, b
lnm eyin bir araya getirilmesi, kaybolmu eyin yeniden ele
geirilmesi iini gryordu. Orfecilerle ortak birok eyi olan Empedokles'in felsefesinde dnyay bir araya getiren Ak, onu ayransa
aba'dr; Ak abay yendiinde dnya gzeldir. Halk dnce
sindeki eilim, birletirmekti.
Orfeciliin z, tarmsal byden ve sonunda ilkel erginlemeden
gelen gizemsel retisindedir. Orfeci mysterialarda. Eleusis ve H
ristiyan, aslnda btn gizemsel dinlerde olduu gibi ilkel er
ginlemenin biimi eskiden devralnm ve yeni bir zle doldurulmutu
ileri. lkel erginleme, genci gerek yaama hazrlama gibi pratik bir
greve ynelikti (Cilt I, s. 51). Gizemsel erginleme, aday, bu dnyaya
deil tekine, yaama deil lme hazrlamaya ynelikti. Doutan
gelen haklar ellerinden alnm smrlenler ve mlkszler, yz
lerini umutsuzluk iinde, gerek yaamdan, yitirilmi kaltlarn ge
lecek yalanc bir dnyada yeniden ele geirecekleri umuduna dn
drrler (Cilt II, s. 73). Bu tr bir gizemsel hareket, snf savamnda
ideolojik bir silah olarak iki zt grnm sergiler. Bir yandan, gerek
yoksulluun bir anlatm ve ona kar bir protesto olduu srece, dev
rimci nderlik kouluyla snf bilinci tayan bir politik hareket ola
bilir. te yandan, byle bir nderliin yokluunda, ynetici snf ta
rafndan dikkati gerek savamdan saptrp bylece hareketin iin
den kt yoksulluu srdrmenin bir arac olarak da kullanlabilir.
Altnc yzyl Attika'snda bu eilimlerden birincisini, yakn halk k
keni ve devlet kontrolnden zgrl ynnden Eleusis Mysteria'larm dan farkllk gsteren O rfecilik temsil ediyordu; fakat ondan
sonraki yzyl boyunca olumlu deerini yitirdi ve teki dnyadaki
28Hm. Op. 254-60.
29Ps. D. 25. 11 (Kem 94).

DEMOKRATK DEOLOJ

265

kurtulu iin hazr reeteler sunmada birbiriyle yanan birok gizemli

tapmlardan Eleusis, Bendis, Attis Mysteria'Iar biri oldu.
Orfeci retiye gre yaam, Titan lann gnahndan dolay insann
dedii cezadr. Onun lmsz paras lml olann iinde sakldr;
tin, bedende hapsedilmitir. Beden, tinin mezardr.30 Bizler, uygun
grdkleri zaman bizleri yaam hapishanesinden salverecek olan
tanrlarn kleleriyiz.31 Btn yaam, lmn bir denemesidir. Tin
ancak lm yoluyla hapishanesinden kurtulup bedenin ktlklerin
den syrlabilir. Yaam lmdr, lmse yaam.32 lmden sonra tin
yargya ekilir. Eer beden saaltlamayacak kadar derinden r
mse, Tartarus'un yeralt hapishanelerinde sonsuz ikenceye teslim
edilir. Saaltlabilir gibiyse, temizlenir ve slah edilir, sonra da ce
zasn yenilemek zere tekrar dnyaya gnderilir. Bedeni lekesiz
kez yaadktan sonra sonsuza kadar salverilir ve gkte kutsal kiilere
yoldalk etmeye gider.33
Platon'da bulduumuz ekliyle reti byledir. Son eklini almas
epeyce zaman alm olmal; altnc yzylda, kukusuz, hl geli
memi durumdayd, fakat ak bir izgi daha grlr onda: kle, sa
hibi iin neyse, insan tanr iin, beden de tin iin odur. Tin, ynetici ve
efendidir; bedense onun kulu, klesi.34 Bu ikicilik (dualism) Yunan
dncesinde yeni bir eydir. Miletos felsefesinde ya da Homeros'un
iirlerinde hibir yerde tinin byle tmyle bedenden ayr, biri kat
ksz temiz, biri rm, biri kutsal, teki lml olduu anlayna
uygun den bir ey yoktur. Bunun toplumsal kkenine genel olarak
deinilmiti; imdi, retinin amland simgecilii gzden geirerek
onu daha kesin olarak tanm lamaya gideceiz.

30P1. Org. 492-3, Crat. 400c, E. fr. 38, Philol. 14.

31H. Pltdo. 62d.
32E. fr. 638.
33P. fr. 129-33, Pl. Phdo. 70c, 107c-114c, Phdr. 248c-d.
34P1. Phdo. 62b-d.

266

YENt CUMHURYETLER

4. kiciliin Kkeni
te tam kabile toplumunun son izlerinin silindii bu dnemde
Moira'nn yan banda Orfeci Ananke figr ortaya kar. Bu szck
ou kez "zorunluluk" olarak evrilir, birok balamda kullanlr,
fakat gerek anlam daha som uttur: "zor. zorlama" ya da "bask".
Yaznda Ananke ilk kez. ikisi de Orfeciliin etkisinde kalm olan Herakleitos ve Parmenides'in yazlarnda grlr. Herakleitos, Ananke ile
M oira'y. gerekten birbirinin ayn olarak tutar, birbirine balar; Par
menides. Moira. Dike ve Anankeye ayn nitelemeleri verir.35 Bir
yzyl sonra Platon'un C um huriyetinde Ananke M oirann yerini tu
tar ve hatt onun iiyle donanr.36
Homeros'tan balayarak tm Yunan yaznnda annke, "zor
lama" ve douleia "klelik" fikirleri birbiriyle yakndan ilikilidir; bi
rincisi devaml olarak hem klelik statsn hem de klelerin koulduklar zor almay ve ikenceleri belirtmek iin kullanlrd.37
Krba altnda, birbirine zincirle balanm gruplar halinde ulamda
ve topra ilemede alan klelerin bu grnm, boyunduruk im
gesini ya da kz srsn akla getirirdi; bundan dolay da, zygon
"boyunduruk" terim i, hem douleia hem de ananke ile geleneksel ola
rak ede bir eretilemedir.38 Yeraltn gsteren Orfeci bir resimde la
netlenmi gnahkr Sisyphos'u grrz: tan tepe yukar srmekte,
o srada onun zerinde, elinde krbacyla kle srcs Ananke dur
m aktadr.39 Ananke. toplumun alan yelerine emeklerinin r
nnde onlar alr durumda tutmaya yetecek en az paydan fazlasn
vermeme ilkesini temsil eder. M oira, Ananke olunca onun zddna
dnt.
35llcracl. A 8, Parm. 1 .14,28,8. 14.30,37, 10.6; Cilt 1-2, s. 70.
36P1. Rp. 616c.
37Ayn yerde, 6.458. Tyrt. 5 .2 , A. Ag. 1026=1042.1055=1071, Ch. 74-6=76-7. Per.
590=587, E. Hec. 1293-5, vb.; Hdl. I. 116. Antpho625, vb.
38A. Ag. 228=218, Pr. 107-8. 698-9=671-2, S. Ph. 1025. E. Or. 1130, bkz. A. Ag.
944=953, 1225=1226, S. fr. 532, vb.
39Guthrie, W. K., Orpheus and Greek Religion (rfe vc Yunan Dini), Londra,
1935. s. 190.

DEMOKRATK DEOLOJ

267

Orfecilerin teki dnyada okumak zere rendikleri forml

lerden biri udur:
Yoksulluk emberinden utum getim
Ve hzl ayaklarla ulatm zlenen elenge.40

kinci dize, ilkel erginlemeden gelen, yaamn sert bir snav ya da

yar olduu (Cilt I. s. 54) fikrine gnderme yapyor. Burada bizi asl
ilgilendiren, birincisidir. ounlukla adlandrld gibi. Doum,
Kader ya da Zorunluluk emberinde totemci doum ve lm ev
rimini gryoruz, fakat ilkel kavram yeniden yorumlanmakta ve
ada bir imgeyle dile getirilmektedir. ember, ellerinden ve ayak
larndan ona balanm olan kleleri cezalandrm ak iin kullanlan
bir ikence arac idi.41 Dolaysyla doum emberinden uup gemek,
lmlln yoksulluklarndan kap kurtulm ak demekti.
Bu fikirleri aklda tutarak Laurion gm madenlerindeki alna
koullarn gzden geirelim.
Frazer, maden ocaklarn yle anlatyor:
Laurion tepeleri byle ite; yaklak on bir m il kuzeye ve gneye,
be mil de douya ve batya uzanyor. Yer yer, eski gm madenle
rinin kuyular ve galerileriyle bir petee dnm, her bir yanda y
nlarla c ru f ve frn ykntlar grnyor. 2000'de fa zla eski
maden kuyusu saylmakta. Bazlar dikine iniyor, derinlikleri 1 9 5 ile
120 mt. arasnda deiiyor. Bu dikine kuyularn yan taraflarnda belki
de merdivenlerin tuttruldtu delikler var. teki kuyular yana doru,
ilerinde basam aklar kazlm. Kuyularn ekilleri hemen hemen de
imiyor, 1,8 mt. geniliinde kareler. 24-30 metre derinlik arasnda
galeriler balyor. Bu galerilerin tavan, bazen dik durumda braktlm doal kaya paralaryla, bazen de dikilmi direklerle dcs^O rph. fr. 32c. 6-7; Thomson. G. The Wheel and the Crown (Tekerlek ve Ta),
Cr. 59.9.
41P1. M. 509c, Luc. Deor. 6. 5, Anac. 54.7, Ar. Pa. 452, Pl. 875, Andoc.. 1.43, Antipho 5.40. D. 39.40. Plu. M. 19e. 509b, cf. Rp. 361c, Grg. 473c; Oph. fr. 230, D. L. 8.
14.

268

YEN CUMHURYETLER

tekleniyor. Doal kayadan payandalarda maden cevheri bulunuyorsa,

maden sahipleri agzllkle onlar yerlerinden karmak isterdi. Bu
tehlikeli i, byk bir sutu yasaya gre: hatip Lykourgas zamannda
bu vicdanszca eylemle zenginlemi bir Diphilos'a lm cezas ger
ekten verilmiti. Hem kuyularn hem de galerilerin yan taraflarnda
tamba koymak iin yuvalar grlebilir; kilden yaplm madenci lam
balarndan bazlar bulunmutur, modern maden kasabas bugnk
adyla Ergastiria ya da Lavrion'daki kk mzede sergilenmektedir.
Laurion'daki madenlerin zararl havasn eskiler de belirtiyor; buna
gre, havalandrma kuyular alm, bazlarnn 78 ile 108 metre de
rinlie indii kefedilmitir. yle grlyor ki, cevher yeryzne ks
men makinelerle, ksmen de klelerce karlyordu42
Frazer'in szn ettii m akinelerin, makine dem lemeyecek kadar
basit eyler olduunu aklamaya gerek var m?
.. ikinci yzyln sonunda, bir ayaklanma olduunda bu ma
denlerde altrlan kle says on bililere varyordu. Altnc yzylda,
alan nfus, kle ya da zgr, ok daha az olmalyd. .. birinci
yzylda, Msr'n altn m adenlerindeki alm a koullan hakknda
Diodoros'un yazdklarndan bir fikir edinilebilir. Bu kant, dolayl ol
masna karn olduka gvenilir, nk ounluun katld cevher
karma ii tamamen acem iceydi, bu nedenle deitirilmi olm a ola
sl yoktur:
Msr'n kylarnda ve Arabistan ile Etiyopya'nn komu bl
gelerinde byk emek ve para harcanarak youn bir biimde iletilen
birok geni altn madeni vardr. Kayalar simsiyah ve yark, m er
merin damarlar yle gz kamatran bir beyazlkta ki, aydnl yeri
g tutuyor. Maden gzetleyicilerinin, birok iiyle birlikte altn
hazrladklar yer, ite buras. M sr krallar, hkm giymi sulular,
sava esirlerini, bir de yanl sulamalarn kurban olmu ya da kral
ln houna gitmedikleri iin hapsedilmi kiileri. kimi zaman btn
hsm akrabasyla birlikte bu madenlere gnderir; bylece bunlar hem
42Frazcr, J. G. Pausanias's Description o f Greece (Pausanias'n Yunan Tanm),
Londra 1898,2.4., Dodwell ve Leake'ten alnmtr.

DEMOKRATK DEOLOJ

269

sularnn cezasn eker hem de onlarn emeklerinden kar sa

lanm olur. Bunlar, orada zincirlere balanm btn gn ve gece
aralksz altrlrlar. Dinlenme diye bir ey yoktur, kama yolu yok
tur; nk, eitli diller konutuklarndan, muhafzlar dosta ko
numalar ya da kim i sevecenlik gsterileriyle aldatamazlar. inde
altn olan kayann ok sert olduu yerlerde, kaya nce atele yaklr,
zorlamalara dayanamayacak kadar yum uaynca da bu talihsiz za
valllarn binlerce ve binlercesi, kayay inceleyen ve nereden ba
layacaklarn syleyen ustalarn ynetiminde, demirden yaplm ta
keskileriyle kayann zerinde almaya sokulur. Bu talihsiz a
lmaya sokulmu insanlarn en glleri, iinde altn paralar bu
lunan mermeri yontar. Ustalk fa la n yoktur bu ite, yalnzca g ister.
Oyuklar dz bir izgi zerinde gitm ez, parlayan tan damarlarn
izler. Ta ocann dnemeleri, kvrmlar gn n kapatt yer
lerde, ahularna balanm lambalar tarlar, ve orada vcutlarn
kayann evresine gre eip bkerek, koparlan paralar yere atarlar,
acmasz gzctleyicilerin krbac altnda hi arasz abalar da aba
larlar. Ufack ocuklar kuyulara, topran karnna inerler, sklp
yere atlm talar bin bir zahmetle toplayp kuyunun bana, ak
havaya tarlar; orada otuz yan zerindeki adamlar bunlar alr ve
dem ir tokmaklarla tatan havanlarda bakla iriliinde paralara ay
rrlar. Sonra bu paralar kadnlara ve daha yal erkeklere teslim
edilir, onlar sra sra dizilmi biteyi talar zerine sererler bu par
alar ve ikili, l gruplar halinde dizilerek en has buday unu in
celiinde toz haline getirene kadar dverler. Bu zavalllarn ba
kmszln, sefaletini kimse durup seyredemez: klarn rtecek bir
paavra bile yoktur zerlerinde, bu kt durumlarna acmaz kimse
zaten. Hastadrlar ya da sakatlanmlar dr, yaldrlar ya da zayf ka
dnlardr, ama hogr yoktur, dinlenme yoktur. H epsi birden, krba
altnda altrlrlar durmakszn, ta ki zorluklara yenilip ikence al
tnda (en tais anankais) lnceye kadar. Yoksulluklar yle byktr
ki, imdikinden ok daha kt eylerin olacandan korkarlar; eczalar
o kadar iddetlidir ki, lm yaamdan daha arzu edilir bir ey olarak
sevinle karlanr,43
43D. S. 3.11.

YEN CUMHURYETLER

270

Kiisel gzlem sonucu o kadar ak yazlm olan bu paray. Sir T h o

mas More'un ngiliz kyllerinin ektiklerini anlatan yazlarnn ya
nna koysak yeridir.44 Klasik edebiyatta, uygarlnn zerine ku
rulduu youn insan sefaletini kendi bana kefedecek ve anlatacak
zihin gcne ve ahlki yreklilie sahip tek yazar rneidir Diodoros.
spanyol gm madenlerini anlat da bunun bir benzeridir:
Bu madenlerdeki iiler, sahipleri iin akl alm a kazanlar sa
larlar, fa ka t kendi yaamlar yeraltnda maden ocaklarnda gece gn
dz bedenlerini ypratarak, tketerek geer. Birou lr, ektikleri o
denli byktr. lerinden biraz olsun ayrlma, dinlenme diye bir ey
yoktur. Gzetleyicinin krbacnn onlar boyun emeye zorlad s
kntlar o kadar iddetlidir ki, beden gleri ve ruh ycelikleri ken
dilerine uzun sre dayanma gc veren birka dnda hayat terk
ederler, lm daha ye grnr onlara nk,45
Burada Diodoros hi farkna varmadan geleneksel Orfeci tmce
zelliklerine (phraseology) kaymaktadr. Yaam lmdr, lmse ya
am.
yleyse bunlar, bu yaama ve tekine degin birok Orfeci mesel
altnda yatan imgeyi ilk kez esinlendirmi olan gerekliklerdir in
sanlarn daha ocuklukta, elleri ve ayaklan zincire vurulmu, gn
grmeksizin bekletikleri Platon'un Maaras; su, amur, ate ve k
krtten yeralt kanallaryla Tartarus topografyas; ya da dorularn
ruhlarnn masmavi bir gk altnda dinlendii stteki blgeler:
Esiz temizlikte yaamlar yaamaya yarglanm olanlar bir ha
pishaneden kar gibi yeralt blgelerinden salverilir, zgr bra
klrlar, ve dnya yznde oturmak zere yukar karlrlar; akl
larnn izinde kendilerini yeterince artm olanlar bedenlerinden bile
kurtulmu, dnyalarn en gzelinde sonsuz yaam srerler, zaman
44More, Utopia BK. L
45D. S. 5.38.

DEMOKRATK DEOLOJ

271

mz olsayd bile anlatamazdk onun gzelliini. Bylece, Simmias, bu

nedenle dorulua ve akla daha yaarken ulamak iin elimizden g e
leni yapmalyz. Gzel bir dl bu, ve umudumuz byk.*6
Platon bir madenci deildi nerden olsun fakat Orfeci gelenee
yaklayordu. nsanlar, yaam bir hapis, bedeni tinin mezar olarak
ilk kez madenlerde dnmtr.
Orfeci retinin kabaln, eksikliini anlayabilmek iin onu Miletos'lu filozoflarn yaptlaryla karlatrmak yeter. Fakat ona Yu
nan dncesinde geriye doru bir adm gzyle bakmak yanl olur
du, iki nedenle.
ncelikle, O rfeciler aristokrat ahlknn ok eski zamanlardan
gelen yasasna bir meydan okumayla kar ktlar. Umut tehlikelidir,
ak tehlikelidir; gereinden fazla aba tehlikelidir, tehlikelidir tan
rlarla ak atmak; her eyde ll ol, elindekiyle yetin. Orfeciler, in
sanlar bu korkak ve sindirici balardan kurtardlar. Elindekilerle ye
tinemezdiler, nk ellerinde hibir eyleri yoktu, umutlarysa is
tekleri kadar sonsuzdu. Btn yaam aba ve savamd, am a insan bu
yar cesaretle koabilse, bundan daha alakgnll ve aalanm
bir ey olam azd, ama utku dln kazanabilir ve bir tanr olabilirdi.
Btn bunlarda Orfeciler ie dnk, gizemli bir biimde d e
mokratik hareketin nesnel olanaklarn aa karyorlard; onlarn
gizemciliini eyleme evirmek, uyuukluundan uyandrlm halka
kalyordu.
kinci olarak. Orfeci dnce ok az deiikliklerle ilkel mit ve t
renden birok e alm olsa bile ilkel deildir. Miletos felsefesinden
daha az olmamak zere o da ilkel dnceden kp gelimitir, ama
ters ynde. Miletos felsefesinde eski ierik yeni bir biimde korun
mutur. Orfeci gizemcilikte eski biim yeni bir zle doldurulmutur.
lkel bilin tem elde pratikti. retim in ve tketim in kolektif karakte
rine uygun den, kuram ile pratiin dk dzeyde bir birliine da
yanyordu. Bu onun olumlu tarafyd. Bununla birlikte onun dzeyi
^ P l. Phdo, 114c.

272

YENt CUMHURYETLER

yle dkt ki, zne (toplum) ve nesne (doa) birbirinden ayrdedilemiyordu. Bizim imdi ulatm z dnemde, meta retimi ve top
lumun bilinli olarak atan snflara blnmesi ii tam olgunluuna
eritiinde, o ayrm yaplabilir, am a znenin ve nesnenin birliini
paralayabilecek bir biimde yaplr. Miletoslular, zneyi dtalayarak
doay insandan bamsz bir biim de varm gibi sunuyorlard; Orfeciler, nesneyi dtalayarak insan doadan bamsz bir biimde var
olarak sundular. Bir eilimden nesnel (yani belirlenimci, determ i
nistic) maddecilik, tekindense znel idealizm kt ortaya. Bunu iz
leyen dnemde, bu temel k "felsefenin ana sorusu" kendini
toplumun bilinci iine zorlad ve filozoflar bugne kadar birbiri ar
dndan sralandklar maddecilik ve idealizm gibi birbirinin zdd iki
kampa bld.

Beinci Blm

KATKISIZ AKIL
Kim anmsamazlk edebilir burada, komusu
Seacoal'a "yakkl bir insan olmann yazgnn
bir cilvesi olduunu, okumann ve yazmannsa
doutan geldiini" reten sevgili dostumuz
Dogberry'yi?"
MARX

XII
SAYI
1. Kroton'lu Pythagoraslar
P Y T H A G O R A S , Sam osun yerlisi ve . . 523'te Persler tarafn
dan ldrlm olan tiran Polykrates'in adayd. Babas Mnesarkhos bir mcevher oym acsyd.1 B ilim sel aratrm alarla, zel
likle ay kuramyla ilgilendi; sylendiine gre m atem atik zerine
alm alarn, ticaretin gereksinm eleri tesine ilerleten ilk kii
oldu.2 Ayn zam anda dindar bir m istikti, tinin bedenden gtne
inanrd. O rta yaa ulanca Gney talya'da K roton'a gt. Tp
okuluyla nl zengin bir ticaret kentiydi Kroton; tam o sralar iki
sekin insan yetitirm iti. Bunlardan biri, Pythagoras'n ada Dem okedes, Pers m paratorunun hekimi oldu.3 teki, Alkm aion, bir
ka ya daha genti. Pythagoras bir dini m ezhep kurdu; bu mezhep
Kroton'da ve blgenin dier birok kentinde bir sre politik iktidar
elinde tuttu; bunlardan en zengini Sybaristi. Bu iki kent arasnda
sava patlad ve .. 510'da Sybaris yerle bir edildi. Bu olay ze
rinden ok gemeden Pythagoras M etaponton'a ekildi, yle g
rnyor ki yaamnn geri kalan ksm n orada geirdi. Pythagoraslar. yaklak .. 450 ylma kadar rgtlerini ayakta tuttular,
etkinliklerini srdrdler; sonra m ezhep paraland, yeleri s
rld. Daha sonraki ykleriyle im dilik ilgilenm eyeceiz. Pythagoras'n yaam hakknda bilebildiklerim iz bunlar. Eski yazlardan
elde edilebilen daha ince ayrntlar pek salkl deil.
lHcraclil. 129. Hdt. 2. 123, Clem. Sr. 1.62.
"Anslox. 81.
3Hdt. 3. 125,131.

KATKISIZ AKIL

276

GNEY TA LY A VE SC LY A

Harass X

Burada, Pythagoras ve mritlerinin Kroton'da ve Gney talya'daki

teki yerlerde iktidardayken nasl bir politik program izledikleri ve snf
temellerinin ne olduu sorusu ortaya kyor. Bu soruya ancak belirsiz ve
eliik yantlar verilebilmekte. Porphyry'nin Pythagoras'n Yaam adl
yaptnda, onun Samos'u. her gn biraz daha zorbalamakta olan Polykrates'in tiranlmdan kurtulmak iin terk ettii belirtiliyor.4 Baz lan.
bundan, onun bir aristokrat olduunu, bakalarysa bir demokrat ol
duunu karyor. Gerek u ki. bu dnemde Samos'un iileri hakknda
pek az ey biliyoruz: Porphyry'nin anlatt ykyse gvenilir destek ol
makszn kabul edilir gibi deil; dolaysyla, bu kant karsnda ya
4Aristox. 4.

SAYI

277

pacam z tek ey, onu unutm aktr. L aerte'li D iogenes, K roton'da

P y th ag o ras'n mezlerinin hkmeti ok iyi (rista) ynettiklerini,
gerekte ynetimlerinin bir aristokrasi (aristokratia) olduunu be
lirtiyor.5 Bundan, onlarn, toprak sahibi soylularn karlarn temsil
ettikleri karlm aktadr. Bununla birlikte, aristokratla szcnn
burada hi de politik bir anlamda deil, szck anlamnda, en iyilerin
ynetimi gibi felsefi bir anlamda kullanld ak. Pythagoraslann
byk toprak sahiplerini temsil ettikleri karsanamaz. Tersine, genel
durum a dayanarak, Samos'tan gelen bir gmenin, geliinden yak
lak iki yzyl nce kurulmu olan bir devlette kendini kaltsal toprak
sahibi oligarinin banda bulmasnn olanaksz deilse bile son derece
olaslkd olduu dnlebilir. Nihayet. Apollonios, Pythagoraslann kartlarnn iki kii olduunu belirtiyor varlk ve dou ba
kmndan nde gelen yurttalardan biri olan Kylon ile Ninon adl bir
dem okrat.6 Bu, onlarn lml dem okratlar olduklarn, Atina'da, Solon'unkine benzer merkezi bir yer tuttuklarn gsteriyor; ne var ki.
Solon doutan bir soyluydu, Pythagoras ise deil. Bununla birlikte,
buradan da bir sonu karlamyor, nk kantlar gvenilir deil.
Hepsi bu kadar olsayd, onlarn retisinin ieriinden karlabi
lecek genel dncelere dayanmaktan baka seeneimiz olmaya
cakt; ge Pythagoraslarn gelitirdii retilerin hangilerinin geriye
yazl hibir ey brakmam olan kurucuya balanabileceini belirleyem eyeceim iz iin bu temele dayanarak ulalacak herhangi bir
sonu da zayflam olacakt. Bu bakmdan Pythagoras, bizi Konfys'nkinin ayn bir sorunla kar karya brakyor (s. 76 v.d.). Bu
nunla birlikte, neyse ki elimizde doru anlalrsa kesin saylabilecek
baz arkeolojik kantlar var.
Seltm an, Kroton'un ve onunla birleik kentlerin ilk metal pa
ralan hakknda unlan syleyecektir:
Samos'ta yaayan bir ta oymacs olan Mesarkhos'un Pytha
goras adl nl bir olu vard. M aden ilemede, matematik ve mzikte
5D.L. 8.3.
^am bl. VP. 2.48.

278

KATKISIZ AKIL

ok bilgili, derin bir dnr olan Pythagoras .. yaklak535 ylnda

Kroton'a g etti; orada sikke bastrd, bir felsefe ortaya att ve birok
bayndr kentte ok gemeden politik kontrol ele geiren Pythagoraslar kardelik mezhebini kurdu; bu kentlerden bazlarnda,
Kroton karakterinde ama d grn bakmndan herhangi bir
Yunan parasndan fa rkl bir sikke ortaya kt. Her parann zerinde
kabartma olarak kentin armas ve harflerle kentin ad grnyordu,
btn bunlar yuvarlak bir d izgiyle evrili idi; her parann arka
yznde bunun benzeri fa k a t oyulmu bir resim vard. Bunlarn ii
ayakl Apolline sehpal Kroton sikkesinin yannda, en nlleri un
lard: geriye bakan boa figrl Sybaris; iri bir arpa baa figrl Metapoton; Apollon heykelli K aulonia; yuusbalt srclii Tara ve
kentin koruyucusu tanr Poseidon'un heykeli figrl Poseidoia sik
keleri. Btn bunlar .. 510 ylndan on yl nce yaplma ben
ziyor?
Bu ada ve somut kanttan iki sonu kabilir.
nce. Pythagoras ynetim, sikke yapmnn ortaya kyla ayn
tarihe rastlamaktadr. Byle olunca, Pythagoraslarn temsil ettii
snfn "yeni, zengin sanayici ve tccar snf" olmas gerekir. Tabii,
tccar snf. Syrakuza'da olduu gibi gerekten iktidar olmakszn
byle bir geliimden gemeye zorlanm olmaldr; fakat Seltman'n
tarif ettii yeni sikkeler, Pythagoraslar hkmetlerini kurduktan
hemen sonra karlmt; dolaysyla giriim yalnzca onlardan gel
^Seltman. C. T. Yunan Madeni Paralan Kitab, 10-1, bkz. Greek Coins (Yunan
Madeni Paralan). Londra 1933. 76-9. "The Problem o f First taliote Coins" (tik talya
Paralar Sorunu) NC. 9. 1. Bakalar, metal paralarn t. . 550 ylndan daha ge ta
rihlere gtrlemeyeceini ve dolaysyla Pythagoras'a ait olamayacak kadar erken bir
tarihe ait olduunu ileri srmektedirler, fakat son zamanlarda bu grn aksine,
Pythagoras'n .. 535 ylndan ok nce talya'ya varm olabilecei gsterilmitin
White. M. "The Duration o f the Sandan Tyranny" (Sami Tiranllnn Sresi", J. H. S.
74,36. Pythagoraslar evrenin st ve alt ksmlarnn "merkezle ayn iliki iinde, yal
nzca ters olduuna" inanyorlard (Philol. 17). Bu. metal paralarn iki yz arasndaki
ilikinin ayndr: ayn desen her iki yzde de. ama ters olarak grlyor. Dolaysyla
Seltman'n yllarca nce iaret ettii gibi (G. C. 76-8) sikkelerin Pythagoras'n ztlann
birlii dncesini simgeledii aktr.

SAYI

279

mi olabilir. Bunun iin de, meta retimin gelitirilmesi iin politik

savam a etkin olarak katlm alar ynnden M iletos filozoflarndan
farklydlar, Solona benziyorlard; halktan kim seler olmalar ve bu
yzden halk hareketiyle daha yakndan birlem eleri ynnden hem
onlardan hem de Solon'dan farklydlar. G receim iz gibi, bu farkl
lklar onlarn retilerine de yansmtr.
kinci olarak, ksa bir sre, birok bam sz kent-devletini ku
caklayan bir tr federal birlik kurmay baardlar. Amalarnn ne
olduu bir tahmin konusudur. Thales'in onia'lara nermi olduu
sylenen plann bir benzeri olabilirdi. Thales. Teos'ta ortak bir ba
kent kurm aya ve dier kentleri demes statsne indirmeye zorluyordu
onia'llar.8 neriyi bize anlatan Herodotos'a gre, Sardeis'in d
mesinden sonra Perslere kar bir savunma nlemi olarak ileri s
rlmt bu fikir; fakat byle bir durumda, askeri adan yararsz ol
maktan da te kt bir ey olaca iin, yle grnyor ki, Lydia hin
terland Perslere kaptrlmadan nce, sahil blgesinin ekonomisini
birletirmek am acyla ileri srlmt. Eer Pythagoraslarm amac
da buna benzer bir ey idiyse, baarszla yargl olacakt. Kentdevletleri dem okratik federasyonu, retim glerinin federe kentler
arasnda rgtl bir iblmne izin verecek kadar gelimi olmas
kouluyla srdrlebilirdi ancak; bu koulsa kle emeinin artmasyla
engellenmi durumdayd. Marxm gzlemledii gibi:
Yunanistan ve Roma'daki eski devletlerde, kolonilerin dnemsel
kuruluu eklini alan zorunlu g, toplumun yapsnda dzenli bir
halka oluturdu. Tm bu devletler sistemi, nfus saysna konan baz
snrlar zerine kurulmutu; bu say, eski uygarln durumunu teh
likeye alm akszn alamazd. Ama niin yleydi? nk bilimin
maddi retime uygulamas tamamen bilinm ez bir eydi onlarca.
Uygar kalm ak iin sayca az kalmak zorundaydlar. Yoksa, zgr
yurtta kleye dntren ar beden iiliine boyun emek zorunda
kalacaklard,9
*Hd. 1.70
9Marx, K Forced Emigration (Zorla G), Marx ve Engels OB.

280

KATKISIZ AKIL

Pers Savalarndan sonra A tinahlann Delos Konfederasyonunu

kurma baarsn gsterdikleri doru; fakat bu, federasyonun yele
rinden birinin btn tekiler zerinde kurduu egemenlie dayan
yordu; birliini, btnln, beinci yzylda btn helenleri iine
alacak bir kerteye ulam olan, dem okratlarla oligarklar arasndaki
savamn younluuna borluydu. talya'da, altnc yzylda bu aa
maya ulalmamt; Pythagoras'n plan da, eer byle idiyse, Kroton
ile Sybaris arasndaki rekabetle bozuldu. Yine de, bir federasyon giri
iminin yaplm olmas gsteriyor ki, bu talyan kentleri, Pythagoras
ynetimi altnda, ksa bir sre, Yunanca konuan dnyann nclndeydiler.
Pythagoras politika zerine btn sylenenler. Mezhep, Kroton'da ve baka yerlerde gerekten iktidardayken, Pythagoras'n ken
disinin kuana gnderm e yapyor. Kovulmalarndan sonra politik
uyumlarnn az ya da ok kktenci bir deiiklie uramas akla yat
kn geliyor. B alang dnem i zerine burada anlatlanlar, von
Fritz'in konuyla ilgili alm asnda vard sonulara kesinlik ka
zandryor;
Pythagoraslar, tarihlerinin son blmnde hep son derece tutucu
bir politikaya balanm grnyorlar... Fakat lkeye henz yeni gel
mi olduklar ve bunun sonucu olarak retilerinde yeni olan eyin,
kabul edilmi kavram ve geleneklerle atma halinde olduu bir
zaman da bulunmalyd. Bu durumun sonucu olarak ortaya kan sa
vam, Pythagoraslarn yerleik rejimle az ya da ok zdelemi ol
duklar srada oluanlardan karakterce tamamen farklyd.10
Buras belirsiz, ama sorun hakknda gerekleri ieriyor. Kroton'lu
Pythagoraslar yalnzca yerleik kavram ve geleneklere meydan oku
makla kalmamlar, toprak sahibi aristokratlardan iktidar ele geirip
onu meta retimini hzlandrm a ynnde kullanmlard. imdi on-

10Von Fritz 97-8. "Pythagorean Politics in Southern Italy" (Gney talya'da

Pythagoraslarn Politikas), New Yotk, 1940.

SAYI

281

lan n dinsel ve felsefi retilerine dnp onlarda toplumsal ve politik

am alarn bulup bulamayacamz grebiliriz.

2. Pythagoras Din
Pythagoraslk, dinsel yanyla O rfecilikle o kadar ortak eye sa
hipti ki, "Pythagoraslann pratikte O rfeci bir topluluk olduu"11
sylenmektedir. Bir abartmadr bu. Greceim iz gibi, aralarnda snf
tem elindeki farkllklara uygun den nemli farkllklar vard. Fa
kat, nce nelerin ortak olduunu grelim.
Her iki mezhep de gizli toplumlar ya da kardelikler denilebilecek
biim de rgtlenm iti Orfeciler thiasoi, Pythagoraslar syndria
eklinde. Toplulua kabul edilme, yelik kazanmam olanlara ak
lanm ayacak gizli trenler ve retileri de iine alan bir tr erginleme
yoluyla oluyordu. Bu sessizlik yemini, Orfecilerin "dil zerinde kap",
Eleusis'lerin "dil zerinde kilit"ine karlk Pythagoras simge "dil
zerinde kz"12 le dile getiriliyordu. Pythagoraslar zellikle d
zenli bir sessiz dnme pratii yapyorlard.13 Dnme konusunun,
ustann sylediklerinden olutuunu varsayabiliriz. Aristoteles bize
Em pedokles'in mezlerinin onun iirlerini ezberlediklerini ve an
lam larn kavramadan ok nce "takr takr okuyabildiklerini" sy
lyor: nk "o anlamn iine dalabilm eleri iin zaman gerekliydi".14
Ayn ekilde, Eleusis Mysterialannn apak kalnts olan dilde. Herakleitos, sylediklerinin ilk iitmede, iitilmeden nceki kadar an
lalm az olduunu aklyordu.15 Btn gizemsel retilerde, yelie
11Bury, J. B.. Yunanistan Tarihi, s. 317.
121hcog. 815, A. Ag. 36-7, Stratlis 67, Hsch., Philost. p. 1 .1 ,6 .1 1, A. fr. 316, S. OC.
1052-3, Crilias fr. 5 .3 , Antl. Pal. 10. 12. 16. 132. Theog. 413, E. Or. 903, Ar. Ra. 838,
Orph. fr. 245, Pl. Sym. 218b; Thomson AO 2.7-8.
13Philosl. A/j. 1.1, Stob. F. 34. T. Antl. Pal. 10.46,14. 1.16.325-6, Greg. Naz. Or.
3 3 .535c.
14Arist. EN. 1147a.
15Heraclit. B. 1.

KATKISIZ AKIL

282

kabul edilenin ancak devaml tekrar ve dnmeyle kavrayabilecei

bir i anlam vardr.
Orfecilerin kutsal ayinler dnda et yemekten sakndklarn yu
karda sylemitik. Porphyry, buna benzer bir kurala Pythagoraslarn da uyduunu sylyor.16 Tek bana fazla arlk tamyor onun
yetkisi, ama bu durumda baka kantlar da destekliyor sylediklerini.
.. nc yzylda, ustann retisinin dinsel yann hl sakladk
larn ileri sren Pythagoraslarn bu kural izlediini biliyoruz;
Pythagoras'n kendisinin de. lmden sonra insanlarn ruhlarnn hay-,
yanlarda yeniden ortaya kt retisini vaaz ettiine degin ada
kantlar var elimizde. Bir kpein dvlmesini protesto olarak buna
bavurmu olduu syleniyor.17 lk Pythagoraslar bu trl neden
lerle hayvanlar dvmekten kanyor idiyseler, O rfeciler gibi, onlar
yemekten de kanrlard.
Bu dnceler nemlidir, nk Orfeci ve Pythagoras kardelik
topluluklarnn baz totemci pratik ve inanlar (Cilt I. s. 39) hl
sakladklarn ve gerekten de II. Blmde (s. 62-3) tartlm olan
kabile toplumunun st aamasnn zellii olan o byl karde
liklerden fazda uzaklam am olduklarm gsterir. Grdmz gibi,
bu, onia'da Miletos felsefe okulunu dourmu olan hieratik gele
neklerin nihai kkeniydi: fakat bu durumda geli izgisi uzun ve do
lak olduu, bizi Minos Thebe'lerine, Girit'e. Suriye ve Mezopotam
ya'ya geri gtrd halde bu Orfeci ve Pythagoras kardelik top
luluklar. diyebiliriz ki, kabile toplumundan bir adm tededir. K
kenlerine neden bu kadar yakn duruyorlar? Genel olarak sylersek,
bunun yant, baml snfn srf kltrel bakmdan ynetci snftan
daha geri olduu iin ilkel rf ve detleri, inanlar daha saklayici ol
maya eilimli olduundandr; fakat bu yant daha kesinletirmemizi
salayacak iki dnce daha var.
nce. Orfeci hareket Trakya'da balad, hzla talya ve Sicil
ya'daki Yunan kolonilerine yayld, orada Yunanistan'da herhangi bir

I6Porph. Abs. 1.26.

17Ksenoph. 7.

SAYI

283

yerdekinden daha yaygn bir biimde ve daha uzun bir sre geliti.
Ayn ekilde, Pythagoras hareket talyada balad. Bir rastlant de
il bu. Yunanllarn, kabile kunm larn saklam olan daha geri
halklarla yakn ve devaml temas halinde olduklar blgeler, bu uzak,
snr tesi blgelerdi: Trakya, talya ve Sicilya. Dnyaya baklar laik
ve aklc olan onia'llarn aksine bu batllar, dncelerindeki dinsel
izle birlikte kehanete ve m ucizelere inanmalar ynnden dikkat e
kiciydiler. Bu bakmdan, tarihsel koullar nedeniyle kabile kken
leriyle balarm srdrm olan branilere benziyorlard (s. 108-12).
kinci olarak, Pythagoras, yaam koullaryla bu iki gelenei bir
letirmeye ok uygundu: hem talya'ya yerlemi bir onia'l olduu
iin, hem de atalar ve yetimesi ynnden yeni orta snftan geldii
iin. Engels'in nemli bir gzleminin anlam budur. onia'da yeni
varlkl aristokrasi, "balangtan beri eski kaltsal aristokrasiyle z
de" olmutu, dolaysyla eski hieratik gelenekleri iletebilmi ve ye
niden yorum layabilm iti. te yandan, talya'da ilk Pythagoraslar,
ounluuyla "eski kaltsal aristokrasiyi geri plana itm i.18 ve dola
ysyla on felsefesinin baarlarn zmsemi olduklar iin onlar, s
radan halkla paylatklar halk gelenekleriyle kantrabilm i olan
yeni insanlard.
Pythagoraslar, etten saknmann yannda baka tabular da g
zetiyorlar ve onlara etik bir anlam yklyorlard; rnein "Terazi
nin iki kefesinin kolu zerine basma" yani, denkliin snrlarn
ama. Bireyin, eylemlerinden dolay m anevi sorumluluuna inan
yorlard ve gnlk ilerinden eve dndklerinde kendi kendilerine
"Nerede yanldm? Ne baardm? Yapmam gerekirken neyi yap
madm?" derlerdi. Tinin (ruhun) lm szlne inanrlard; saf,
tem iz insanlarn tinlerinin, doum em berinden kurtulduktan sonra
Hades'in daha st blgesine ktna, oysa tem iz olmayanlarn tin
lerinin kopmaz balarla Eriny'lere bal olduuna inanrlard; beden
uykuya daldnda tin uyank olduu iin, havann, dlerinde in
sanlar ziyaret eden koruyucu tinlerle dolu olduuna; iyi bir tine sahip
18Engels, Ailenin.... s. 191.

284

KATKISIZ AKIL

bir insann mutlu olduuna inanrlard. Gmme trenleri kiisel kur

tulularn salayacak biimde d zen len ird i.19
Btn bunlarda Orfecilerden biraz da olsa ayrlyorlard. Fakat
koruyucu tanrlar Dionysos deil Apollon'du. Orfeciler gittikleri her
yere kendileriyle birlikte, aristokrat ve daha tutucu Apollonun ter
sine, insan kendinden geirici ve basit halktan yana olan tanrlarna
tapnm alarn da gtrrlerdi; fakat Apollon, onia'da, altarna Pythagoras'n zel sayg duyduu sylenen Delos tanns olarak (Cilt II.
s.3 0 1-302) egemen durumunu korudu. Dolaysyla, bir onia'la olarak
Pythagoras'n Delos Apollon'u ile geleneksel balan vard. Bu tanrya
yeni kardelik rgtnde neden tapldnn bir baka nedeni var.
Peygamber, mzisyen ve saaltc olarak. Pythagoras yaam yolunun
(philosophia) pratik ve kuram sal iki kanadn birletiriyordu. Pratik
kanatta m zie, tini bedenin kirlerinden artm ann bir arac olarak
nem veriyorlard; kuramsal kanatta mzik ile matematik arasndaki
ba ilk kez aratran kiilerdi onlar. M usa'lann nderi (Cilt II, s. 231-2)
lir alan Apollon, bu organik birliin kutsal cisimldniiydi.
Son olarak, Orfeci gizemcilikten geliyor olsa da, Pythagoraslann
felsefesi, insana ve doaya yeni bir bak tarzn dile getiren, tmyle
yeni bir sistem ortaya koyuyordu; retim tarzndaki yeni gelimelerin
ortaya kard yeni snfn bak tarzyd bu; gney talya'nn Yunan
kentlerinde bu fikirler, toplumsal dzeni dntrme grevine bilin
le uygulanyordu;
Yeni toplum sal fik irle r ve kuramlar, ancak, toplumun maddi ya
amnn gelimesi toplumun nne yeni grevler koyduktan sonra or
taya kar. Fakat bir kez ortaya knca, toplumun maddi yaamnn
gelimesinin koyduu yeni grevleri yerine getirmeyi kolaylatran
ok etkin bir g, toplumun ilerlemesini kolaylatran bir gii olur
la r 10

19D. L. 8. 13-35.
^S ta lin , Diyalektik ve Tarihi..., s. 116.

SAYI

285

3. Say Kuram
Son blmde, Orfeci retinin bedenle tin arasnda temel bir
farkllk ve devaml bir kartlk olduu inancna dayandna iaret
edilmiti.
Bu inan ilkellerin inanc deildir. lkel dncede tin, eyalar
devindiren ve yaatan eydir; organik ve inorganik madde arasna bir
ayrm konm ad iin tine sahip olma kendi kendine devinimin, ger
ek ya da grnr gcne edeerdir. H int-A vrupa dillerinin ata sy
leminde (parent speech) bizim alk olduum uz iki ya da cins ye
rine iki dilbilgisel snf canl ve cansz vardr; bunlar, kendi
liinden deviniyor olup olmamalarna gre u ya da bu snfa verilen
ey adlardr.21 Bu ayrm ylesine temel bir ayrmdr ki, ede diye ta
ndmz nesneler, farkl grnmlerde belirdikleri iin, iki snfa ay
rlabilirler. Bylece ate {fire) iin kullanlan iki szckten biri, La
tince ignis (balangta canl, daha sonra eril) szcyle karlanan
bir orman ateini ya da kr ateini veya insann kontrol dndaki
herhangi bir atei gsteriyordu; Yunancada pyr (balangta cansz,
daha sonra yansz) szcyle temsil edilen teki, sopalar birbirine
srterek ya da akm aktalarm akarak yaratlabilecek trden bir
atei, kontrole gelen bir tr atei gsteriyordu. Bu dnce tarznda,
bir tini olan canl bir yaratktan sz etm ek, yalnzca onun canl ol
duunu sylemenin bir baka yoludur. Bu tin kavram yle derine kk
salm tr ki, hayvanlarn tini olm adna degin Katolik retisini
sorgusuz sualsiz kabul eden rlanda kyls, bugn bile, inei l
dnde hl Thi an l-anam aisle, "Ruhu utu" der.
Orfeci kavram, sm rnn her biim inde doal olarak bulunan
ve en son ekline klelikte ulaan kendine-yabanclamadan gel
mektedir. Kle, yalnzca kendi emek gcne deil kendine de ya
banclamtr. Hem emeinin rn hem de kendi bedeni, kendi is
tencine baklmakszn kullanm-deeri ya da deiim-deeri olarak
elden karlabilecek, bakasna ait bir m lkiyettir. Bu yzden, her
?!

Mcillet, A., Introduction l'tttde comparative des longues ndo-europfenncs

(Hinl-Avrupa Dilleri Karlatrmal incelemesine Giri), 8. bas. Paris 1937. s. 189-91.

286

KATKISIZ AKIL

ikisi de, zne olarak kendisinin karsna kan nesnel gerekliin bir
ksmn oluturur; dolaysyla, zne yalnzca bedeninden soyutlanm
kendisinden, yani gerekletirilmemi isteklerinden ibarettir. Bu ko
ullar altnda zne, anlatmn nesnenin yadsnm asnda bulur. Gerek
dnya, iinde yaad ve alt dnya deil, iinde ne emein ne de
yaamn bulunduu hayali bir dnyadr. Yaam lmdr, lmse
yaam. Bu retiyi felsefi bir ikicilik olarak tanmlamak yanl olurdu,
nk her eyden nce felsefi bir kuram deildir; ikinci olarak, zne
ve nesnenin birbirinden kopmasndan sonra, znenin her ey, nesneninse hibir ey haline geldii tekilik'in ( m o n i s m ) tersine dnm
bir eklidir daha ok. Bu bakmdan, nesnenin her ey. zneninse hi
bir ey haline geldii on filozoflarnn maddeci tekilikinin dorudan
karsnda durur. Yine de, ikiciliin ilkesi dolayl olarak vardr onun
iinde; bu ilke de Pythagoraslar tarafndan gelitirilmitir.
lk Pythagoraslarn tin yksne dnersek, d yzyle, Orfecilerinkinden btnyle farkl bir reti gibi grnen eyle kar
larz. Pythagorasn. Mezhep dalnca Yunanistan'a kam , sonra
tekrar talya'ya dnm olan mezi Philolaos'a gre tin. bedende bir
lirin telleri gibi gerekli oranlarda bir arada tutulan ztlarn scak ve
souk. slak ve kuru bir tr uyumudur.22 Bundan, tinin, bedenin
zlmesinden sonra yaayamayaca sonucu kyor ortaya; lirin par
alanmasndan sonra tellerin uyumu diye bir ey nasl kalmyorsa.
Byle bir gr. Pythagoras'n tinin bedenden bedene g kuramyla
aka uyumazlk gsteriyor.
Yine de aradaki ztlk aklanabilir. Grlecektir ki, mzikle ben
zeimi bir yana brakrsak. Philolaos'un kuram, on m addecilerinin,
bedene can veren ey olarak tin hakkndaki grleriyle uyumaz de
ildir. Bu yzden. Philolaos'un, on okulu yeleriyle mutlaka kar
lam olaca Yunanistan'da kal srasnda Pythagoras retiyi
orada yerlemi olarak bulduu kuramlarla uzlatrmaya alm ol
mas olasdr. Pythagoras gr asndan, uyum (attunement) fikri,
bir benzeimden daha fazla bir eydi; greceimiz gibi, oktavn sabit
^ P l. Phdo. 85e-86d. reti. Philolaos'un kendine deil Thebaide kendisinin ya
nnda eitim gren rencisi Simmias'a atfediliyor (61e); bununla birlikte, yalnzca
Thebai'de deil, bir baka Pythagoras topluluun bulunduu (Bumct GP 152) Philolaos'ta da geerli gibi grnyor.

SAYI

287

notalar arasndaki saysal ilikilere dayanyordu; ilk Pythagoraslarsa

saylarn tek temel gereklii oluturduuna inanyorlard. Bu gr
asndan baklrsa. Philolaos'un kuram ok farkl bir k altnda or
taya kar. Oktavn aralklar, yalnzca bedensel varln ksmi ve ge
ici gerekliinin tersine yetkin ve kalc olan siyasal bir gereklik
meydana getirir.
Eer bu yeniden kurulu kabul edilirse. Philolaos'tan nceki ku
aktan olan Pindarosun baz nl satrlarnda zgn Pythagoras
retiyi tanyabiliriz:
\

Beden, liimiin kesin mtlaklna hizmet eder, fa ka t bir yaam

imgesi varln srdrr, nk tanrlardan gelen tek ey odur; kol ve
bacaklar etkinken, o uyur, fa ka t dlerde, uyuyan kimselere, gelecek
sevin ve zntlerin yorumunu yapar.73
Bu dnce. Hippokratesin bilimsel yaptlarndan birinde daha ek
siksiz olarak aklanmtr:
Beden uyankken, tin (ruh) kendinin sahibi deildir, bedene hiz
met eder; dikkati, akl kendi bamszlndan yoksun brakan eitli
bedensel d u yu la rgrme, iitme, dokunma, yrm e ve btn beden
hareketleri arasnda blnmtr. Fakat beden dinlenmedeyken,
tin uyanr, canlanr ve kendi evini korur, bedenin btn etkinliklerini
kendi bana yapar. Uykudayken, beden hissetmez, fa k a t uyank olan
tin lcr eyi bilir: grlecek eyi grr, iitilecek eyi iitir, yrr, do
kunur, zlr, anmsar bir tek szckle, bedenin ve ruhun btn
ilevleri, uykuda tin tarafndan yaplr. Bu yzden de, bu konular
nasl yorumlayacan bilen bir kiinin akldan yana pay byktr.2*
Bu iki yaz, olaslkla ortak bir Pythagoras kaynaktan geliyor bes
belli; ancak beden uyur durumdayken eylem zgrlnden yarar
lanan tin fikrinin, yaamn lm, lmnse yaam olduunu syleyen
daha geni Orfeci retiyle uyutuu da aktr.
Pi.fr. 131, bkz. A. Ag. 189-91=179-81. Ach. Tat. 1. 6.
24Hp. Rcg. 4.86.

KATKISIZ AKIL

288

yleyse, erken Pythagoraslann tin ile beden arasndaki ilikiye

degin grlerin Orfecilerinkine benzer olduu sylenebilir. atan
ztlard onlar, biri iyi, teki kt. Pythagoras ztlar kuram hakknda
genel olarak bildiklerimize uygundur bu.
Pyhtagoraslar on ift zt tanyorlard:
Snr

Snrsz

T ek

ift

Bir

Birok

Sa

Sol

Erkek

Dii

H areketsiz

H arekelli

Dz

Eri

A ydnlk

K aranlk

iyi
K are

Dikdrtgen'

Kt

Listenin sonsuza kadar uzatlabilecei ak. iftlerin geleneksel ola

rak on ile sm rlandrlm asnn nedeni basite u: ilk drt saynn
toplam on, yetkin say olarak ok saygn saylrd.26 A yrca ba
zlarnn tekilerden daha az nem li olduu da ak. Daha az
nemli olanlar karrsak, drt ift kalr geriye: snr-snrsz; tekift; bir-birok; iyi-kt. Hatt, ztlar snrszla ilikili olan "tek",
"bir" ve "iyi tm yle snrl olduklarndan, tm izemin snr ya da
iyi ile snrsz ya da ktnn temel ztlna dayandn sy
leyebiliriz. Bu iki ztlk M iletos okulunun "birincil zne" su, s
nrsz, hava karlk gelen btn eylerin kkenidir. Orfeci gi
zemcilikte var olan ikicilik burada bir felsefe retisi olarak sistem li
bir biimde form lletirilm itir.
Ayn zamanda, ilk esini O rfeci olsa da, bunun, Pythagoras'n tal
ya'ya gmeden nce mutlaka tanm olmas gereken on tekilii
nin etkisi altnda formlletirilmi olduundan pek kuku edilemez.
^ A rist. Met. A 5 .986. 15.
26Bumet, Erken Yunan Felsefesi, 102-3.

SAYI

289

zellikle, onun birincil iftinin ikinci esinin, Anaksimandros'un

birincil m addesiyle ayn ad tamas bir rastlant olamaz. Ztlara ay
rlan eski birlik fikri, grdmz gibi, yaradl mitinden gel
mektedir; o da, kkeninde insana, maddi retim gereksinmelerinin
zorla kabul ettirdii toplumsal ilikiler yoluyla grnr hale gelen her
eyde var olan ztlklarn atmasn bilinli olarak dtjnmekten
baka bir ey deildir. Yani, bu okulun dier yeleri iin olduu gibi,
Anaksim andros iin de dnya maddi, zam anla baml bir sretir.
Fakat Pythagoras, bu on birliinin yerine kendisinin zgn bir iki
cilik ncln (premise) koymakla maddesiz ve zamansz bir ey ola
rak bir dnya kavramna doru ilk adm atm oldu; onun ncl de
toplumsal ilikilerden geliyordu atan snflara blnm bir
toplumun ilikileri.
Devam etmeden nce, Pythagoras ztlarn inlilerin yang ve
y iriiyle karlatrabiliriz (s.72-3). ki kuram n ortak bir yan var; her
ikisi de, her birinde bir enin moral olarak tekine stn olduu bir
iftler serisi varsayyor; aynca, her ikisi, dnyann zaman iindeki
kkenini dtalamada, ya da en azndan geri plana itmede birleiyor.
Fakat, ikicilik ve idealizmle dolu olmasna karn in kuram yine de
teki ve maddecidir; elien ztlar, kraln kiiliinde uzlatrlm ve
bir dzene sokulmutur. Bu yzden, in kuram Pythagoras ku
ramdan daha az ileridir. Meta retiminin geliiminin dou despotiz
mi tarafndan kontrol altnda tutulduu bir toplum da bir ticaret intclligentsia'smn dnyaya bakn temsil eder.
O zam an, Pythagoraslar evrenin yapsn nasl aklyorlard?
Biraz nceki ifadeyi: onlar, evreni kkeninde zamansz (zamand)
olarak kavryorlard, ifadesini biraz am ak gerekecektir belki de.
O nlarn, dnyann, Snr'm Snrszn iine ektii bir tohumdan
meydana geldiini dndkleri ileri srlmektedir.27 Eer yle ise,
burada ilkel anthropom orphic m itle (tanrnn insan olarak tanm
lanmas) bir ba geiyor elimize ama zayf kantlara dayanyor bu, ve
herhalde ona, sistemlerinin btnleyici bir zelliinden ok bir eser,
27Raven, J. E., Pythagoreans and Eleatics (Pythagoraslar ve Eleaclar). Camb
ridge, 1929, s. 47.

KATKISIZ AKIL

290

iz (kalnt) olarak bakmak gerekecektir. Yeni ve devrimci olan, bi

rincil maddenin say olduu koyutudur. lk ift, snr ve snrsz, tek ve
iftin iki grnmyle sayy temsil ediyor. Maddi bir varlk olarak
saynn uzayda bir uzants vardr. Evren, saysal niceliklerin bir top
lamdr. Bu toplamn nasl meydana geldii btnyle ak deildir;
fakat yle grnyor ki, snrsz olan bo olanla e tutulmutu, ilk bi
rimse snrsz olann bir ksmm emmi ve bylece onu snrlandrm
ve ayn zamanda kendini ikiye ayrmt; ayn ilemin devam et
tirilmesiyle iki dourmu ve bylece srmtr. lk birim, noktay
temsil ediyordu; iki says, bir boyutta uzatlm izgiyi temsil ediyordu;
, iki boyutta uzatlm geni; drt, boyutta uzatlm piramidi...
ve bylece gidiyordu.28 Bizi burada ilgilendiren, srecin bir hayli saf
sata ieren ayrntlar deil, fakat altta yatan koyuttur. Pythagoraslar, maddi dnyann saylardan yani fikirlerden olutuunu ileri s
rerken. ne yaptklarnn henz farknda olmakszn, felsefi idealizm
konumunu kabul etmi oluyorlard.
Fakat yine burada, koyut yeni olmasna karn, onun point de
depart'n (k noktas) M iletos okulunun yaptlarnda grmek g
deildir. Blm VlII'de Anaksimenes'in seyrelme ve younlama ku
ramnn, evrendoumsal sreci niceliksel terimlere indirgediine ia
ret edilmiti (s. 199). Dier bir deyile, dnya nitelikten soyulmu ve
niceliksel bir soyutlama olarak sunulmutu. Pythagoraslar. birincil
maddeyi sayyla zdeletirerek bir adm daha attlar ve bylelikle
Anaksimenes'in st rtl olarak syledii eyi aka demi oldu
lar.
Onlar bu adm atmaya ne gtrd? Yalnzca m atematie kar
ilgileri deil. Daha ok, onlarn matematie kar ilgileri ayn ynsemenin bir baka belirtisinden te bir ey deildi. Dncede byle
temel bir gelime, ancak, zam anlarndaki toplumsal ilikilerde ayn
lde temel bir hareketin bilinli bir yansmas olarak grlrse
aklanabilir. Eski Yunan toplumunda yeni olan neydi? Bu soruya
bundan nceki blmlerde yant verilmekte. Meta retiminin tam ol
gunlua erimesi ve daha nceki toplumu batan aa devrimletirmesi, kesinlikle, bu dnemin Yunanistann da olmutur. Anakyo

Ayn yende, s. 48.

SAYI

291

simenes ile Pythagoras, her ikisi de. bizim biimlerimizle ok kk

fakat kendilerininkine gre benzersiz bir apta meta deiimiyle u
raan yeni tccar snfnn karakteristik bakn aklarlar. Bu yz
den temel etmen, deiim-deerleri retimi iin rgtlenmi bir top
lumun geliimi, ve kullanm-deerleri retimine dayal eski ilikilerin
sonuta kmesi, riimesiydi. Bundan dolay, onlarn dncelerinin
ayrca zellii, Marxin tanmlad gibi, kullanm iin retimle de
iim iin retim arasndaki temel farklla bakarak olduka basit
bir biim de tanm lanabilir:
Demir, kt... vb. her faydal eye iki gr asndan baklabilir:
nicelik ve nitelik. O, birok zelliklerin bir araya toplanmasdr, bt
yzden de eitli ekillerde faydal olabilir. eylerin eitli kul
lanmlarn arayp bulmak tarihin iidir. Bu yararl nesnelerin ni
celikleri iin toplumsal olarak tannm l standartlarnn sap
tanmas da yle...29
Fakat m etalarn deiimi, aka, kullanm-deerinden tam bir
soyutlama zellii tayan bir itir. yleyse, bir kullanm-deeri ye
terli miktarda sunulmak kouluyla bir bakas kadar iyidir. Ya da
bizim Barbon'un syledii gibi "Deerleri eitse, bir tr mal bir dieri
kadar iyidir. Eit deerli eyler arasnda hibir farkllk ya da ayrm
yoktur... Yz sterlin deerinde kurun ya da demir, yz sterlin de
erindeki gm ya da altnla ayn deerdedir." Kullanm-deerleri
olarak metalar, her eyden nce, farkl niteliktedirler, ama deiimdeerleri olarak sadece farkl niceliklerdir}0

4. O rta la m a
Ztlarn ortalam a iinde erimesi retisinin ta Pythagoras'a kadar
gittiine degin kant yok elimizde, ama iki nedenle buna olas g
zyle baklabilir. Pythagoras lmeden nce domu olan Aiskhylos'un bildii bir eydi bu: mzik skalasnn matematiksel bir in
^9 M a r x , K apital, 1 . 2

30Aym yerde, 1.4.

KATKISIZ AKIL

292

celemesine dayand iin de retisinin iki yan arasndaki ba sa

lyor: gizemsel ve ussal, pratik ve kuramsal. Mzik, ilkel tbbn sa
altc bysnde nemli bir edir (Cilt II. s. 209-10). Pythagoraslara gre beden iin ila neyse, tin iin de mzik oydu, her iki
sinin giziyse m atem atikte bulunabilirdi ancak.
yleyse aadaki buluu Pythagoras'a balayabiliriz. Yunan li
rinde yedi tel vard; bunlardan , alnmakta olan makama gre
farkl aralklarda perdelenirdi: oysa teki drd, btn makam lar iin
ayn aralklarda perdelenirdi. O nun bulduu ey, drt sabit nota ara
sndaki aralklarn 6-8-9-12 say serisine uyduu idi. Hareketli bir
kpr ile bir tek tel zerinde deneyerek kolayca yapm olabilecei bir
bulutur bu. 6 ile 12 terimleri ulardr; 8, altkart (subcontrary) ya da
arm onik ortalam adr [8=12 (12:3)=6 + (6:3)]; 9 ise aritmetik or
talamadr (9=12 3=6+3). Bunlar nesnel olgulardr, fakat Pythagoraslar bunlar kendilerine zg nfikirler nda yorumluyorlard.
Anaksimandros, dnyann, ztlarn snrsz olann iinden farkl
lamasyla yaratldn ve onlarn birbirine saldrmasyla, sonuta
erime ve zlmeyle yok edildiini ileri sryordu. Ona gre erime
olay ykcyd. te yandan, Pythagoras iin yapcyd: ztlarn at
mas, onlarn karlkl olarak i ie girmesiyle zlrd, bundan da
organik bir birlik doard. Bu bakmdan kuram, birletirici ve yaratc
bir g olarak, Orfeci Ak dncesini izliyor.
Solon, atan snflar arasnda ortada yerini alr ve onlar kendi
balarna braklnca snrsz olan hrslarna bir "l" koymaya zor
larken, toplumsal adaleti baarm t. Yunan dncesinde "ortalama"
ya da "orta" fikrinin, daha ok (m iso n ) olarak adlandrlm as ge
reken fikrin ilk kez ortaya kyd bu. Fakat Pythagoras kavram
farklyd. Solon iin, ortalama, iki u arasnda ortadaki noktayd ve
dardan zorla konurdu. Pythagoraslar iinse, olumsuzlanan ayn
atmann iinden doan yeni bir birlikti.
Bu kavramn nem i, dile getirdii ifade tarzn (phraseology) in
celersek daha ak hale gelecektir. Pythagoraslar mzikteki ahengi
(harm onia), "ztlarn bir uyumu, birok'un birlemesi, muhaliflerin
barmas" olarak tanm lyorlard.31 Dicha phroneo "m uhalif olma"
31Philol. B 10 Diels.

SAYI

293

ve symphronasis "barma" szckleri Dorcadr. Attik edeerleriyse

sttis ve hono no i a'dr, Latince certam en ve concordia szcklerini
karlar. Btn bu szckler toplumsal ilikilerden gelmedir: stsis,
parti savam ya da i sava dem ektir (Latince certamina ordinum);
hom onoia i bar ya da uygunluk (Latince concordia) demektir.
Bylece, Pythagoraslaru "uygunluk'u, toprak sahibi aristokrasi ile
kyller arasnda ortada bulunan, dem okraside snf savamn
zme ulatrmay ileri sren yeni orta snfn dnyaya bakn yanst
m aktadr.
Daha ileri olum lam a gerekirse, onlarn grlerini, memleketi
Megara'nn sevilmeyen demokratlarn kontrolne girdiini grnce
ye kadar yaam olan Theognisinkiyle karlatrmamz gerekecek
tir:
Ko, eek ve allarmzda asil bir soy tutmaya alyoruz, onlar iyi
bir kuaktan havyvanlarla iftletirmek istiyoruz. Fakat soylular,
kendilerine para getirdii srece doutan aa snftan bir kadnla
evlenmekten ekinmiyor; bir kadn da zenginlii soylulua yele
yerek, doutan aa snftan bir kocay reddetmiyor. Onlarn deer
verdii ey, para. Soylular aa snftan ailelerle evleniyor, aa s
nftan olanlar da soylularla. S e n e t doumla birlemekte. Bunu iin
de. yurttalarn soyunun, kannn bozulmakla oluuna amayn;
nk soylu, aa snftan olanla birleiyor?1
Theognis bir filozof deildi; zamannda grd toplumsal dei
iklikleri. ateli bir m uhalif olarak tanm lam aktan baka bir ey yap
myor; peki grd de ne? Bir aristokrat olarak, birbirinden ayr tut
mak istedii ztlarn, esthloi ve kakoi, yeni orta snfn parasyla bir
letiini gryordu.
Yorum o kadar aktr ki, sz konusu retinin ta Kroton'lu
Pythagoraslara kadar gittiini doruluyor gzyle baklabilir. Byle
bir reti, yeni orta snfn ykselme dneminde bir zamanda ortaya
32Thcog. 189-92.

KATKISIZ AKIL

294

kabilirdi. . 456da. tam Pythagoras Mezhebin devrildii bir za

manda lm olan Aiskhylos'un yaptlarndan da ayn sonu kar
labilir. Atina'da eitim grm olan iero, Aiskhylos'un bir Pythagoras olduunu ak ak bildiriyor,33 bu sylentinin doruluu da
oyunlarnn incelenmesiyle anlalr. Tabii. Sicilyaya birok kez git
mi ve onlarla orada karlam olmas olaslna karn onun ger
ekten bir Mezhep yesi olduu sonucuna varmamza gerek yok: fakat
retiden hi kukusuz haberi vard ve lml bir demokrat olarak
doal bir yaknlk da duymutu ona. lk oyunlan .. beinci yzyln
balangcna, Pythagoras'n pekl hl yayor olabilecei bir za
mana kadar gider; A iskhylos ve A tin a adl yaptm da gsterdiim
gibi, onun yaratt dram tr triloji hem biim de, hem zde,
ztlarn ortalam ada erimesi fikrini dile getirir. Ona gre, insanln
ilerlemesi, rakip gler arasnda bir savamdan oluuyordu, bu sa
vam iinde insan barbarlktan uygarla ykselmiti kendi yaam
sresince, dnyann o gne kadar grd en parlak kent olan de
mokrat Atina'nn temsil ettii yeni birlik iinde zmlenmi bir sa
vamd bu.
Bir kuak sonra Hippokrates tarafndan ileri srlen grte, in
sann toplumsal evrimi hakkndaki bu Aiskhyiosu ve Pythagoras
gre yakn bir koutluk buluyoruz:
Eer hastalar, salkhlarm kiyle ayn besi dzeninden ve yiyecek
rejiminden yarar grm olsayd; eer bulunacak daha iyi bir ey ol
masayd, tp sanat diye bir ey bulunmazd ya da aranmazd, nk
ona gereksinim olmazd, insanlar, hastalar salkllarla ayn rejimden
yararlanamadklar, hibir zaman da yararlanmadklar iin, koul
larn zoruyla tbb arayp bulm aya itilmilerdir. Ayrca, diyorum ki.
insanlar, kzler ve atlar gibi ac duymakszn, herhangi bir baka besi
dzenine gereksinim duymakszn meyva, sap, ot gibi eylerle besle
nen, byyen, glenen hayvanlarnkinin ayn yiyecek ve iecekle ye
tinmi olsalard, bugnk yaam biimimiz hibir zaman olmazd.
33Cic. TD. 2.23.

SAYI

295

Balangta, sanyorum, insann besi dzeni buydu. Bugnk yaam

biimimiz, benim dnceme gre, uzun bir bulular ve gelimeler
dneminin sonucudur. nsanlar, nitelike gl ve katk olmayan
ham besinleri paylat srece, hayvanca besi dzenleri onlar kor
kun aclara, sanclara uratmtr bugn, akut arlarn ve hzla
lme gtren hastalklarn saldrsna uradklarnda ektikleri ac
lar gibi. Daha nceki alarda, olabilir ki, daha a: ac ekmilerdi,
nk alknlard ona, ama o zaman bile iddetliydi aclar. Yaplar
bu acya dayanamayacak kadar za yf olan birou doallkla yok
oldu, ama en gliiler direndi, tpk imdi baz insanlarn gl yi
yecekleri hi glk ekmeksizin sindirip, bazlarnnsa bunlar yi
yince iddetli sanclara tutulutan gibi, insanlarn, bugn bizim kul
landmz yiyecekleri buluncaya kadar vcut yaplaryla uygunluk
iinde bir besi dzenini aram olmalarnn nedeni, sanrm bdtr.34
Hippokrates. Pythagoras deildi, fakat kendisinin ve okulunun a
lmalar. saln bedendeki ztlarn birbiri iinde erim esi (Yunanca
krsis, buradan da bizim "yaradl, miza" szcmz) olduunu
ilk kaydedilmi ekliyle. Pythagoras'm kendisinden kk ada
Kroton'lu Alkm aion'a balanan bir fikirdir bu syleyen Pythagoras fikirden derinden etkilenmiti (s. 275-76):
Salk, glerin (slak ve kuru, scak ve souk, ac ve tatl... vb.) eit
haklardan (isonom ia) yararlanmasdr; bunlardan birinin ya da te
kinin stn gelmesiyle hastala neden o lu r}5
Tpk Aiskhylos'un Atina demokrasisini Pythagoras mzikal uyum
kuramnn nda aklay gibi, Alkmaion da fiziksel sal de
mokratik bir anayasann terimleriyle tanm lyor. Politik yapda ol
duu gibi insan vcudunda da salk, i elikilerin zlmesinden or
taya kyor.
^ H p . VM. 3.
^A lcm aeo B 4. Diels.

KATKISIZ AKIL

296

Bu dncenin ada diyalektikle ortak bir yan olduu aktr,

fakat temel bir farkla. Lenin yle diyordu:
Ztlarn birlii (e zam anll. zdelii, birbirinin sonucu olmas)
koullu, zamanl, geici ve grecedir. Karlkl olarak birbirini dla
yan ztlarn savam mutlaktr, tpk geliim ve hareketin m utlak
oluu gibi.36
Ztlarn ortalamada eridiini ileri sren Pythagoras retide bu ili
ki tersine evrilmitir. Birlik m utlaktr, savam grecedir. Ztlar ara
sndaki atma, ortalamada erim eleri, birlemeleriyle en yksek nok
tasna ular, bir kez kurulunca devaml olduu sanlr bunun. Birliin
kuruluunu daha yksek bir dzeyde atmann tekrarlamasnn iz
leyeceine degin bir ima yoktur. Bu snrlama, onun ayn zam anda
snf kkenini ortaya koyan A iskhylos'un yaptlarnda aka belirir.
Oresteia'mn sonunda, Atina tanras, kabile toplumunu temsil eden
Eriny'lerle, toprak sahibi aristokrasiyi temsil eden Apollon'u, yeni de
mokratik anayasada her iki tarafa uygun birer rol vererek bar
trdktan sonra yurttalarna, kentlerinin sonsuza kadar ayakta k a
laca szn verir, yalnz bir tek koulla:
A n cak , b irb irin in y a sa la rn a k a rm a sn lar;
H i kim se su iem ez n k am u rlan m kayn ak lard an .
H alkm a o n u r d ile r ve d e rim ki, a y ak ta k alsn
Z o rb ay la kle arasn d a k i o rta y o l.37

O rtalam ay temsil eden yeni anayasa deimeden kalacaktr. Bu da

gsteriyor ki, Aiskhylos, onu deitirmeye eilimli olan kktenci de
mokratlarn politikasnn karsndayd. Ztlarn birliinin ancak, iin
den yeni ztlarn kaca geici bir birlik olduunu gremiyordu.
Bu ilkenin etike uygulanmas, ilk Pythagoraslarn retilerinde
merkezi bir zellik olmal, nk onlarn btn kuramsal incele^L enin D. 81.
37A. E u . 696-700=693-7.

SAYI

297

meleri evrenbilim , m atem atik, m zik, tp kendilerini, tinlerini

salkl tutacak bir yaam kuralyla donatm ak gibi pratik bir amala
yrtlyordu. Bu noktada en iyi kantm z, yine, etiki politikadan
ayrlmaz bir ey olarak dnen Aiskhylos'tur:
Korku iyidir zaman zaman;
Ama durm akszn gzlem elidir
Tine bada kuruunu onun.
Alakgnlll retmek de g ama gerekli.
Yreklerinde gl bir korku
Beslem emilerden hibir zam an,
nsan olsun, kent olsun hangisi
Sayg duyacak haklla?
B ir yaam se zorbasz
Ama yasalarla snrl. Bylece
Tanr yneltir, am a atam tr o rta yolu
Her eyin ustas olarak.38

A hlki bir ilke olarak bu ortalam a kavram , Pythagoraslardan Pla

ton yoluyla Aristoteles'e gemitir. yle tanm lar erdemi:
Ahlki erdemden sz ediyorum. nsann, fazlasna, eksiine ya da
ortalamasna sahip olabilecei duygular ve eylemlerle ilgilidir bu.
Yani, bir insan korku, cesaret, arzu, fke, acma, genel olarak zevk ya
da ac duyabilir; ya ok fazla, ya ok az, her ikisi de yanl. Bu duy
gular, tam zamannda, doru bir durumda, doru kimselere kar,
doru amalarla, doru bir ekilde duymak en iyisidir, ya da or
talamasdr, erdeme girer bu da. Ayn ekilde, eylemlerle ilgili olarak
fazlalk, eksiklik ya da ortalama olabilir. im di, erdemin duygularla
ve eylemlerle ilikisi vardr; onlardaki fazlalk ya da eksiklik hatadr,
oysa ortalama vlr ve baary getirir, vg ve baar da erdeme
girer. yleyse erdem, ortalamay amalayan bir tr orta davrantr.
Dahas, baarszla gtren birok yo l varken (nk Pytha38Aym yerde, 520-34=516-30.

KATKISIZ AKIL

298

goraslarm imgeleminde, kt snrsza, iyi snrlya aittir) baarya

gtren bir tek yol vardr (dolaysyla baarszla uramak kolay,
baarmak zordur, hedefi karmak kolay, on ikiden vurmak zordur)
yleyse, fazlann ve eksiin kusura, ortalamay gzetmenin erdeme
girmesinin bir baka nedeni de bdur.39
Aristoteles'ten bir yzyl nce. Konfysn torunu Tzu Ssu, erdemi,
benzeri szlerle yle tanmlyordu:
Konfuyiis dedi ki, "Gerek soylu insan, eyleminde ortalamadr.
Soylu olmayansa tersi. Gerek soylu bir insann, eylemde ortalama ile
ilikisi udur ki. gerek bir soylu insan olarak o her zaman ortalamaya
bal kalr. Soylu olmayan bir insann tersine ilikisi udur ki. ne ise o
olarak, ahlki bir ekince diye bir ey yoktur onda."
Usta dedi ki, "Yolun izlenmediini biliyorum. Bilgililer fazlaya
koar, cahillerse aza. Youn neden anlalmadn biliyorum. yiler
fazlaya koar, ktlerse aza."*0
Benzerlik, hem Pythagoras'n hem K onfysn ilkel bir tarm eko
nomisinde meta retiminin ortaya kyla belirmi, soylularla kyl
snf arasnda arac bir yeni orta snfn dnyaya baklarn dile ge
tirm i olm alarndan dom aktadr.
39Arist. EN. 1106b.
4^Hughes, in Felsefesi, s. 33.

xin
OLU

1. H erakleitos: P olitik Konumu

1 0 ) EMOKRATK devrim Yunan toplum unda bir dnm noktasn
belirlemitir. Bir yanda toprak sahibi soylular, te yanda tccarlar ve
kyller arasndaki savamn en yksek noktasyd ve ancak kle
emeinin gelimesiyle baarl bir sonuca ulatrlabilmiti. Onu,
amalarnn gerekletirilii olarak gren tccar snf iin, toplumsal
adaletin en son baarsn temsil ediyordu, arzu edilecek baka bir ey
brakmyordu geriye. Gerekte hi de yle deildi. Daha ok. IX. B
lmde tanm lanm akta olan toplum un snfsal yapsndaki kktenci
deiimin politik ifadesiydi. Kle sahiplerinden ve klelerden oluan
meta retici bir toplulua uydurulmu bir devlet ekliydi.
Tabii, bundan, yurttalar arasnda, zengin ve yoksul yurttalar
arasnda savamn durduu karlmamaldr; yeni bir ekil, kle sa
hipleriyle kleler arasndaki savama baml, ikincil bir ekil alnt
o. Yoksul yurttalarn bile, ounun en azndan bir iki klesi vard. Bu
yzden, amalar klelii ortadan kaldrm a savamnda klelerle
birlemek deil, tersine, klelikten kendileri iin daha byk bir pay
karmalarn salayacak bir biimde kle emei smrsn ge
niletmekti. Bylelikle, bir ksrdngye girmilerdi. Kendileriyle zen
ginler arasndaki eitsizlikleri dzeltm ek iin ne kadar gl bir aba
gsterirlerse gstersinler, sonu, bu eitsizliklerin onaya kt uu
rumu derinletirmekten baka bir ey olmuyordu. Dolaysyla de
m okratlarla oligarklar arasndaki savam gittike artan bir iddet ve
umutsuzluk hissiyle devam ediyordu, nk kent-devleti snrlar
iinde, atan snflarn hep birlikte ykm a uramasndan baka
herhangi bir zm olamazd.

KATKISIZ AKIL

300

Demokratik devrim, altnc yzyln balangcndan drdnc

yzyla kadar, eitli kentlerde eitli tarihlerde oldu; fakat lkenin
btnnde hareket. .. 479 ylnda biten Pers Savalar dneminde
en yksek noktasna ulat. Bu dnem, yaptlar, bu ve bundan sonraki
blmlerde grlecei gibi. Yunan dncesinin evriminde bir dnm
noktasn belirleyen Herakleitos ve Parmenides'in yaam sreleri
iine girer.
Herakleitos, Ephesus soylularndan gelmeydi (s. 147). Dnya g
r, kardeini srgne gnderdii iin halk iddetle sulaynn ve
Dionysosa tapmaya kar nefretinin de gsterdii gibi antidemokra
tikti.1 Snf bilincine sahip bir baka aristokrat olan Megaral Theognisten sz etme frsatn bulm utuk daha nce. Yunan tarihinin en
olayl yzyllarndan biriyle birbirinden ayrlan bu iki soylunun g
rleri retici bir ztlk meydana getirir. Theognis, bir soylu olarak,
birbirinden ayr tutmak istedii ztlar. soylularla sradan halkn bir
araya getirilm esinde parann etkisine kar tavr taknmt. Bu tavr
demokratik hareketin, kleliin henz gelimedii erken evrelerine
aitti. Buna kar, para sahibi kim seleri temsil eden Pythagoraslar.
ztlarn ortalam a iinde erim esi fikrini ortaya attlar. O zaman Pythagoras retinin karsna, dnyann birleme ve birlik iinde eri
meyle deil gerginlikle, uyumla deil atmayla bir arada durduunu
ileri sren Herakleitos kt. Konuyu aslna dndrmek istermi gibi,
betimlemelerini Pythagoras Apollon'undan. bu yay ve lir tanrsndan
alr;
Onun farkllam akla nasl uyutuunu, yay ve lirdeki gibi zt ger
ginliklerin ahengini anlamyorlar.2
Herakleitos, Pyhthagoras retiyi yadsmakla eski aristokrat tavrn
yeniden olumlamaktan fazla bir ey yapyor. Ona. snflarn yeni d
zenleniine uygun den yeni bir anlam katyor. Erime ve uzlamaya
kar gerginlik ve atmay koyarken, Theognis'le birliktedir, fakat
lHeraclit. B 14-5, 121.
^Ayn yerde, 51.

OLU

301

ztlar ayn deildir artk. Onun ztlan soylular ve sradan halk deil,
zgrler ve klelerdir. Kendi szlerinden ortaya kyor bu:
Sava her eyin babas ve efendisidir, tanrlar ve insanlar, z
grleri ve kleleri meydana getirmitir}
Bu yzden, ona gre atma mutlaktr, birlik grece. Gerek di
yalektiktir bu. Onun yaptlarn incelerken karlatm z ana soru
u: insan dncesine bylesine parlak bir katky mmkn klan ko
ullar nelerdi?

2. H erakleitos ve M ysterialar
Pythagoraslk. on usuluunun Orfeci gizemcilikle arpma
sndan olum utur denilebilirse. Herakleitos'un dncesini Pythagoraslm on usuluuyla arpmasnn temsil ettiini syleye
biliriz. Pythagoras'tan ve popler Dionysos tapm ndan nefretle sz
ediyor; ama M iletoslu ncllerinin aksine tin (ruh) salyla de
rinden ilgileniyor ve evrenin yapsnda yaamn ynetimine bir kla
vuz aryor. Bununla birlikte, dnya gr aristokrata ve dlaycdr.
Baz m ezleri vardr: Herakleitosular; ama toplumsal ya da politik
bir reform program yoktur bunlarn; Pythagoras kardeliinkiyle
karlatnlabilir etkileri olmamtr. Bu ynden, Sokrates, Demokritos ve Epikuros'un bireyciliini haber verir.
Ephesustaki Artemis kitaplna em anet ettii bir kitap yazmtr.
Bu kitaptan, ou ksa ve birbiriyle bantsz, am a retisinin biimi
ve z hakknda bize genel bir fikir verecek nitelikte 130 para kal
mtr. Blm V l'da onun dzyaz bieminin hieratik ve dua benzeri
olduu, bunun da kaltsal Demeter Eleusis rahipliini elinde tutan
kral ailesinin bir yesi olarak konumuna uygun dt gsterilmiti
(s. 162); bu kitabn. Orfeci hieroi logoi ve Eleusis Mysterialannm
ligom ena's tarznda sunulmu bir sylemden olutuu ileri srl
o

Ayn yerde, 53.

KATKISIZ AKIL

302

mt (s. 144). Bu neri, aa yukar salam olarak bugne kalm

olan giri paragraflarnn bir incelem esiyle dorulanmaktadr:
Bana deil Szce kulak vermek ve her eyin bir olduunu kabul
etm ek aklllktr.
nsanlar, ebedi olan bu Szc ilk kez iittiklerinde, iitmeden
ncekinden daha fazla ey anlam deildir ondan. Her ey bu Szce
gre meydana geliyorsa da, insanlar, bu akladm gibi szckler ve
olgularla kar karya geldiklerinde, her eyi kendi yapsna gre ay
rarak ve ne olduunu gstererek bu karlamadan habersiz gibi g
rnrler. nsanln geri kalan, uyank olduklarnda ne yaptklarn
bilmezler, tpk uykudayken ne yaptklarn unuttuklar gibi.
Anlamadan dinleyen sarlar gibidir onlar. Atasz, onlarn var
fakat yine de yok olduklarna tanklk eder.
Gzler ve kulaklar kt tanklardr insanlar iin, eer barbar ruh
lar varsa.*
"Szck" diye evrilen /ogos'un anlam birazdan tartlacak. B urada
gizemli bir sylem (hieros logos) fikrini tayor. nsanlar kategoriye
ayrlrlar: Herakleitosun kendisi gibi Szc duymu ve anlam
olanlar; onu ilk kez iitmi fakat henz anlamam olanlar; ve onu
iitmemi olanlar.5 Onu iitmi ve anlam olanlar, epopteia olarak
bilinen, erginlemenin ikinci derecesine girer; onu iitmi fakat henz
anlamam olanlar, birinci dereceye (myesis), yeni erginlenmi olan
lara girer; onu iitmemi olanlarsa erginlenmem i olanlardr (umyetoi). Bunun, yazarn kastettii ey olduu aadaki dncelerden
aa km aktadr.
nce epopteia'nn zel anlam , ikinci dereceden M ysterialara
gre, yle allm bir eydi ki. daha sonraki Yunan edebiyatnda,
Platon'dan teye, hemen hemen her alm a ya da iin ikinci ya da
4Ayn yerde, 1,3 4,107.
5Bkz. Pascal Pensees 6: "Yalnzca snf insan vardr Tanry bulmu ve ona hiz
met edenler; onu boyuna arayan fakat bulamayanlar, ve yaamlarn onu ne arayp ne
de bularak geirenler.

OLU

303

daha ileri aam ann her zaman, sanki erginlem enin ilerleyiinde
ikinci dereceymi gibi tanmlandn grrz.6 kinci olarak, burada
Szc "anlamayan"Iara uygulanan asynetos szc.7 genellikle
gizemli srlar "anlamayanlar", erginlenm em i olanlar hakknda kul
lanlrd. nc olarak, barbarlar, konum alar anlalmaz, aklla
kavranlm az (asynetos) olduklar iin M ysterialardan dlanmlard.
Bu yzden, son cmle, Szc anlamam olanlarn, duyularn ka
ntna gvenemeyecei anlamna gelm ektedir. Son olarak, Com ford'un gzlemledii gibi "bu gibi szcklerle karlamam olmak"
gibi bir ifade, Kurbaalar'da bir yerde geer; burada Aristophanes.
Eleusis M ysterialarnn kutlanmasndan nce A tinada ylda bir
karlan resmi bildirinin parodisini yapm aktadr. Aristophanes'in sz
leri yle:
Byle szlerle hi karlamam olanlar ya da yrekleri sa f ol
mayanlar azlarn amasn ve bizden uzak dursun.*
Herakleitos'un. Atina formln ima ettiini varsaymak gerekmez,
nk benzer bir ileme Orfeci M ysterialarda da gidilmitir. Yani hieroi /ogo/'lerden biri. "Ben anlayanlara syleyeceim" szleriyle ba
lar; Euripides'in Bakkhalar'nda Dionysos'a lhi yle balan
Kim o? Kimdir yaklaan? Gitsin buradan, eski dete uyarak Dionysos'u veceiz.
Ne mutlu tertemiz yaam olanlara, Tanr'nn ltfuyla gizleri
renm i olanlara, gnahlarndan arnm tertem iz olanlara, evik
ayaklarla tepelerde dolaan kutsal toplulua katlp Bakkhus'un so
luuyla ileri dolanlara.9
6LOBECK, C. A. Aglaophamus 127-131; Thomson. Aiskhylos, Oreseia. 2. 204;
"Tekerlek ve Ta" 10.
7Lobeck 15-190;. Thomson AO 2. 111-2.
O
Ar. Ra. 354-5; Comford. Principium Sapieniae, 113.
9Orph. fr. 334, E. Ba. 68-77.

KATKISIZ AKIL

304

Yani Herakleitos, evren zerinde dncelerini, ailesel kaltnn bir

parasn oluturan hieratik geleneklere dayal gizemli bir sylem bi
iminde sunuyordu; bunda da. Orfeciler benzeri gizemli bir kardelik
topluluu halinde rgtlenm i olan Pythagoraslar rneini izliyor
du. O da onlar gibi yalnzca insann dndaki doa dnyasyla deil,
doann bir paras olan insanla da ilgileniyordu. Ayn zamanda, on
larn ikiciliini yadsyor ve-bil inle gelitirilmi yeni bir biimde Miletos okulunun tekiliini yeniden onaylyordu.

3. Logos
to g o s szcnn Herakfeitos'un kulland ekliyle kapsad
balca anlam, sylem, akl ve oran idi. Tanr ve insan da iinde,
doay yneten evrensel yasann gerek anlamnn doru bir ser
gilenmesi olarak da tanmlanabilir. Bir tarih yasas deildir bu, ya da
evrim yasas deildir; tersine, zaman yoktur onun; tpk, devaml de
iiklie uramaya yargl olmasna karn iinde ilerlik gsterdii
dnyann basz sonsuz oluu gibi. Doast ya da kutsal olan dlama
anlamnda doal bir yasa da deildir; daha ok. zel ve grece olan
her eye kart olarak evrende genel ve mutlak olan her eyi temsil
eden maddesiz bir soyutlama olduu iin kutsal olanla zdelemitir.
Bu anlamda, "her ey bir 'dir. eyler, her bir eyin kendisi ne ise o ol
duu. baka bir ey olmad anlamnda, sayca oktur fakat bir eyin
bu kendisiyle zdelii geici ve grecedir, nk her ey, kendi zd
dna dnme sreci iindedir hep. Kalc ve mutlak, dolaysyla kutsal
olan tek ey Anaksimandros'un snrsz gibi "lmsz" ve yok ol
mayacak bu ztlar atm asdr, daha da ok onun altnda yatan
yasadr: devaml deiim yasas.
Hakikat byle olunca bulunmas zor olacakta- elbet. Akn olduu
iin deil, tersine, duygularla alglanabilir maddi bir gereklikle ilikili
olduu iin. "En ok deer verdiim ey, grlebilen, iitilebilen ve renilebilen eylerdir."10 Be duyu ve dnme yetisi btn insanlarda
10Oph. fr. 334. E. Ba. 55.

OLU

305

vardr; "Dnce herkese zgdr."11 Bundan dolay, d dnyann

gzlemlenmesi yoluyla aklla kavranmaldr. Pythagoraslann ileri
srd gibi d dnyann doru bir yanss olmayan dler yoluyla
kavranam az: "uyank olanlarn tek ortak dnyas vardr, uyuyanlarsa
her biri kendine ait bir dnyaya dnerler.12 Duyularn kantlarn
yadsmak "uykudaki insanlar gibi davranm ak ve konum ak"13 de
mektir. Bu tr insanlar "en i ie olduklar eyle uyumazlk iin
dedirler".14 Bundan dolay, "ortak olan izlemeliyiz; fakat benim
Sz'm ortak olmasna karn, birok kimse kendilerine zg bir
akllar varm gibi yaar".15 Yanl retm enleri izlemeleri bun
dandr. "Hesiodos ou insann retmenidir; onun ok ey bil
diinden emindir bu insanlar, yine de, Hesiodos. gece ile gndzn bir
olduunu bilmiyordu.16 ok bilgi yeterli deildir. "ok eyin
renilmesi anlamay retmez insana, yoksa Hesiodos'a ve Pythagorasa retm i olurdu."17 Btn "teki insanlardan daha ok ara
trm, sormu olan" Pythagoras, "ok geni bilgiden ve aldan
m ad an "18 baka bir ey olmayan bir akla sahip kmtr. Btn te
kiler iin de ayn ey; "Homeros bu listeden karlmaldr, Archilochos da.19 Bu yalanc retmenler, insann budalal zerinde
srdrrler baarlarn: "Budalalar her szle heyecanlanrlar."20 Akl
l insan "inanmakszm tanmaktan kaar" ve "kpekler, tanmadk
lar kimselere havlar."21
Bu yalanc retm enler nerede yanlmlardr? Yalnzca bilgi bi
rikiminde deil. stenen ve zorunlu bir eydi bu: "Akl seven kimseler
^H craclit. B 113.
12Ayn yerde, 89.
13Ayn yerde, 73.
14Aym yerde, 72.
15Ay m yerde, 2.
16Ayn yerde, 57.
17Aym yerde, 40.
18Aym yerde. 129.
19Ayn yerde, 42.
20Ayn yerde, 87.

21Aym yerde, 97.

KATKISIZ AKIL

306

birok eye dair bilgi edinmelidir."22 Fakat yzeysel gzlemler ve do

rulanmam sam larla yetinmektedirler: "En byk konularda rast
lant tahm inler yapm am alyz.23 Hakikat peinden koanlar sonsuz
aclar tatmaldr: "Altn arayan ok kazar, az bulur."24 eylerin ta
iine girebilmek i in dikkatli gzlemler yapmaldr insan. "ou
insan, yollar zerine km byle eylere dikkat etmez, retilince de
aklda tutmaz onlar, oysa yle yaptklarn sanr;25 sonuta da, ey
lerin yzeyinde yatmayan hakikati kavrayamaz: "Doa gizlenmeyi
sever."20 Bundan dolay grndnden farkldr hakikat: "Bek
lenilmeyeni beklemezseniz onu bulamazsnz; artcdr ve bulmas
zordur onu."27 Bundan u sonu kar ki, dorudan anlalmaz olan,
dille anlatlamaz, ancak Delphoi Bilicisininki gibi dolayl ve bilmecemsi bir dille aklanabilir; "Delphoi Bilicisinin Tanns ne ko
nuur ne gizlenir, yalnzca iaretle gsterir."28 Bu nedenle, insanlar ilk
kez iittiklerinde hakikati anlayacaklarn um m amaldr. tpk yeni
erginlenmi olanlarn korkuya yenilileri ve grdkleri, iittikleri eye
amalar gibi. Ancak kendilerine aklanm olan eylere nem ver
dikten. zihinlerinde birok kez tarttktan sonra anlam aya balaya
caklardr.
yleyse akl nerededir? "Akl, yalnzca bir tek eydir: Zeus'un
adyla isteyerek ve istemeyerek yapma."29 Zeus (Zenos )'n adyla
anlabilecek isteyerek yapmadr, nk o, yaamn (zen) ilkesidir; is
temeyerek yapmadr, nk yaam lmdr. "Akl tektir btn
eylerin btn eyler araclyla ynlendirildii amac bilmek."30 Bu
"ama" ya da ynetici ilke yle dile getirilir: "Her ey iin ayn olan
dnya herhangi bir tanr ya da insan tarafndan yaplm am tr; dn
22Ayn yerde, 35.
Ayn yerde. 47.
24Ayn yerde, 22.
Ayn yerde. 17.
26Ayn yerde, 123.
27Ayn yerde, 18.
28Ayn yerde, 93.
29Ayn yerde, 32.
30Ayn yerde. 41.

OLU

307

ya. oldum olas, llerle tututurulan, llerle sndrlen her za

man canl bir ateti, imdi de yledir, gelecekte de hep yle kalacak
tr."31
Bylece. Herakleitos'a gre birinci madde, Miletos okulunun su,
snrsz olan ve hava'sna karlk, atetir. Fakat onun ate'i asl (ori
ginal) olm a anlamnda birincil deildir. Onun dnyasnn kkeni, asl
yoktur. Her zaman varolagelmitir. Bu noktada Herakleitos kendin
den ncekilerden ayrlr. Onlarn hepsi mitolojiden ve mitoloji yo
luyla toplumdan alnm, zaman iinde evrimlemi geleneksel evren
koyutundan yola kmlard. Onun evreniyse zamanszdr ve kendi
kendini dzenlemektedir. Dolaysyla bu evreni zdeletirdii ate
ancak varlnn temel yasasn simgeledii anlamda birincildir
devaml deiim ve ztlarn atmas yasasdr. Byle bir yasa, uygun
bir biimde, hareket halinde devaml grnr olan ve temasa geldii
her eyi deitiren eyle simgelenmektedir. Fakat yalnzca bir sim
gedir; gereklik bir soyutlamadr. Bu yzden, Herakleitos'ta. Miletos
evrenbiliminin birincil maddesi somut deerinden soyulmu, soyut bir
fikir olmutur.
Bu evrensel atein deimeli olarak tututurulduu ve sndrld "ller" deiimin kendini dzenleme evrimini oluturur: bu
evrim bir btn olarak tekbiim dir (uniform ) fakat bir seri deiken
ve durm ak bilmez dalgalanm alara urar. evrim, ate-hava-sutoprak-su-hava-ate biimindedir; "A te, havann lmn yaar,
havaysa atein lmn; su. topran lmn yaar, topraksa suyun
lm n.32 Bylece "yukarya gitmekle aaya gitmek ayn ey
dir."33 Dnyay varlk halinde tutan da bu basz sonsuz evrimdir.
"Bir emberin evresinde balang ve son ortaktr."34 Her balang
bir sondur, her son ise bir balang, dolaysyla, balang ve son diye
bir ey yoktur; dnya sonsuzdur, kalcdr.
Bununla birlikte, eer eler hep birbirilerinden. birbirlerine ver
diklerinden ne ok ne de az ey alyorlarsa, bu hep-deien dnyann
dtan hep ayn kalnas gerekirdi. Ama durum byle delidir. Zaman
3'Ayn yerde, 30.
Ayn yerde. 76.
33Ayn yerde, 60.
34Ayn yerde, 103.

KATKISIZ AKIL

308

zaman, ate, verdiinden ok ey alr, bylece arya doru artar;

fakat teki elerle beslendii iin art buna uygun bir azal izler;
dier eler iin de durum byledir. "Ate gereksinme ve arlktr."35
Bylece, elerden her biri devam l olarak brne saldrmakta ve
srasyla ona teslim olmaktadr. Bu dalgalanmalardan, kk ya da
byk birou vardr, bunlar doann dnemliliini (periodicity)
aklar bize: gndz-gece, sabah-akam, yaz-k. ilkbahar-sonbahar,
uyanma-uyuma, bilicilik etme-dgrme, yaam-lm, ocuklukyallk. Yaam, uyku ve lm, ate, su ve topraa karlktr; dnyada
gne, btnyle insandaki ruhu karlar. Yaayan her ey lr, len
her eyse yeniden doar; insan tanr olur, tanr da insan.36
Dnyann onlarsz var olamayaca, ztlarn bu devaml atm as,
Anaksimandros'un dedii gibi, bir adaletsizlik deil adalettir: "Sa
van her eyde ortak, atmannsa adalet olduunu bilmeliyiz."37
Yine: "Homeros'un, atmann yeryznden kaybolmas iin dua et
mesi yanlt; nk eer onun duas tutsayd, her ey ger giderdi bu
dnyadan."38 Hibir ey, ztt olmakszn var olamaz; ya da yle di
yelim: ztlarn bu atmas, eylerin doas iinde vardr: "iftler b
tnlerdir ve btnler deildir; uyuma uyumama, uygunluk uygun
suzluktur."39 Ayn ekilde, "sal sevilesi yapan ey hastalktr; k
ty iyi. al bolluk, yorgunluu dinlenme."40 Bundan dolay "in
sanlar baz eylerin doru, baz eylerin yanl olduunu ileri sryorsa
da" gerek u ki, "Tann'nn gznde her ey gzel ve dorudur" nk
"iyi ve kt ayn eydir."41 Ancak akll insann anlayabildii eylerin
"gizli uyumu"dur bu.
Maddi ilikileri ynnden eler eittir; fakat en tepede ate olmak
zere bir deerler sralamas iinde dizilmilerdir. Uykunun lme,
uyankln uykuya stn oluu gibi su topraa, ate de suya stndr.
Fakat iaret edildii gibi, bu ate, bu adla bilinen maddi olaydan ok
35Ayn yerde. 65.
^A yn yenle. 62, 88.
37 Ayn yerde, 80.
38Ayn yenle. A 22.
39Ayn yerde, B 10.
40Ayn yerde. 111.
4*Ayn yerde. 102.

OLU

309

daha te bir eydir: yaayan eylerdir, zekdr, kutsal olandr. Kut

sallk. Pythagoras'n rettii gibi herhangi bir ift zttan biriyle z
deletirilemez. aksine btn ztlarn birliiyle zdeletirilir: "Tanr,
gndz ve gece, yaz ve k, sava ve bar, bolluk ve alktr." Bylece,
logos, bir yandan eler arasndaki deiim oran olarak, ya da daha
genel koyarsak, ztlarn birbiri iine girme yasas, te yandansa o ya
sann anlalm as olarak tanm lanabilir; bunu insan bir dereceye
kadar, Tanr'ysa yetkinlikle anlayabilir.
Evrenin byle akl ve maddenin organik bir birlii olarak an
lalmas, yine logos'un bir paras olan ayr bir uslam lam a tarzn
nceden gerekli klar. Herakleitos'un mant, geriye dnl olarak,
resmi m antn kurallarnn bir yadsnm as eklinde tanmlanabilir.
Tarihsel olarak konuursak, resmi mantn kurallarn Heraklei
tos'un m antnn bir yadsnmas eklinde tanmlamak daha doru
olurdu; Parm enides'in dncelerini tarttktan sonra, eski mantk
zerinde bizim de syleyecek baz eylerimiz olacak. Burada yalnzca
bu ztl belirtmekle yetiniyoruz.
Caudwell. resmi mantn yasalarn, ada diyalektik maddecilik
asndan eletirirken yle yazyordu:
Mantn yasalar toplumsaldr. Dil, eer toplumsal bir ilevi ye
rine getirecekse, bu yasalar uyulmas gereken yaklak kurallardr.
Fakat hibir ekilde, gerekliin doasn yanstmazlar... Bir eyin A
ya da A-deil olduu doru deildir. Dn A idi, bugn A-deil'dir. Bir
eyin hem A olup hem olmamas doru deildir. Bugn yayorum, bir
gn lm olacam. Yarn lm olurum ya da olmam. H er iki se
enek de eit derecede dorudur. "Dir" ykleminin kullanl, man
tn yntem bilim sel kurallarna sahte, dzmece bir hakikat verir:
evrensel bir an' ifade eder; fa ka t biz bunun olanaksz olduunu g
recelilik fiziinden biliyoruz. Yalnzca bir tek toplumsal an vardr,42
Son cmle dnda btn bunlar, Herakleitos tarafndan dile getiril
mitir. "Deniz, en ar ve en katk sudur."43 "imizdeki hzl ve l
42Caudwell. FSDC 252-3.
43Heraclit. B l.

KATKISIZ AKIL

310

olan, uyank ve uykuda olan, gen ve yal olan ey. ayndr."44 "Ayn
nehire adm atarz ve atmayz: biziz ve biz deiliz.45 Herakleitos, g
recelilik fizii hakknda hibir ey bilmiyordu; fakat evrensel bir an'n
olanakllm yadsyordu. Bunu yapabiliyordu, nk byle bir olanak
ilkel dnceye yabancyd. Bunun yerine, ilkel dnce iinde zmmen bulunan fakat asla ondan nce belirtilmemi ztlarn birlii il
kesini ifade ediyordu.

4. N esn el D iyalektik
Lenin "her dem canl ate"e gnderme yapan para zerinde
yorum yaparken unlar yazyordu: "Diyalektik maddeciliin ele
rinin ok iyi bir anlatl: bu bizi yine u soruya getiriyor: Herakleitos
nasl oldu da ada diyalektik maddeciliin bu kadar yaknna ge
lebildi?"
Bunun yant Engels'in aadaki gzleminde gizlidir:
Doay, insan tarihini, ya da kendi z kafa almamz dn
cenin incelemesi altna koyduumuz zaman, bize ilk grnen ey. hi
bir eyin olduu gibi, olduu yerde, olduu biimde kalmad, ama her
eyin hareket ettii, deitii, olduu ve yok olduu sonsuz bir karlkl
ilikiler ve etkileimler yuma tablosudur. Dnyay dnmenin bu
ilkel, sa f ama aslnda doru biimi. lka Yunan filozoflarnn d
nme biimidir, onu aka ilk fo rm le eden de Herakleitos'tur. Her
ey hem kendisidir, hem de deildir, nk her ey akar, her ey srekli
dnme, olu ve yok olu durumundadr. Ama bu gr biimi, olay
lar btnnn sunduu tablonun genel niteliini ne kadar doru bi
imde kavrarsa kavrasn, gene de bu genel tabloyu meydana getiren
ayrntlar aklamaya yetmez ve onlar aklayamad srece, genel
tablo zerinde ak bir fik ir sahibi olamayz. Bu ayrntlar bilmek
iin, onlar doal ya da tarihsel balantlarndan ayrmak ve her bi44Ayn yerde. 88.
45Ayn yerde, 49a.

OLU

311

rini niteliklerine, zel neden ve sonularna gre ayr ayr incelemek

zorundayz. Bu. en bata, doabilim ile tarihsel aratrmann g
revidir bu aratrma dallar, Yunanllar nce malzeme toplama
zorunda olduklarna gre. Klasik a Yunanllarnda ok yerinde ne
denlerle ancak ikincil bir yer tutuyordu,46
Diyalektik maddecilik, burjuvazinin, maddeci olsun idealist olsun,
m etafizik dnya grnn zttma, snf bilinci tayan proletaryann
belirgin dnya grdr; smrmeyi ortadan kaldrmak, bylece
snf savamna bir son vermek de bu felsefenin tarihsel yazgs ol
duuna gre, onun dnyaya baknn niteliini de kuramn ve pra
tiin yeniden bir araya gelii belirler. Snfl toplum ncesinde kuram
pratikle yle sk bir biimde birlik iindedir ki, ondan pek ayrlamaz,
onun edilgin bir yansmasndan biraz te bir eydir. lkel bilin, ku
ramsal olm aktan ok pratiktir, tpk ilkel bilginin ussal olmaktan ok
algsal oluu gibi. Yine de. snfl toplum ncesinin da bak sezgisel
olarak diyalektik ve maddecidir. Hareket, deiim, atma, ken
diliinden belli hakikatler olarak kabul edilir. Toplumun snflara
blnmesiyle, bir btn olarak toplum iinde deil ama yalnzca y
netici snf iinde geliir ve sonuta pratikten ayrlma eilimini gs
terir, tpk ynetici snfn retim almasndan ayrl gibi.
Miletos okulundan nclleri gibi Herakleitos da eski rahip aris
tokrat snfndan geliyordu; onlar gibi o da eski kabile geleneklerinin
maddi ieriini saklyordu; onlar gibi o da bu ierii yeni bir biim
iinde sunuyordu. almas onlarnkinin zerinde bir ilerleme gs
teriyor. nk ierik temelde deimemi kald halde, onun sunduu
biim daha gelimi, daha kuramsal, daha soyuttur. Soyut dncenin
geliiminde daha st bir dzeye aittir. Bu gelimeyi, artk grdmz
gibi, meta retiminin gelimesi olanakl klm ve belirlemitir; Herakleitos'un yaptnda bu yle bir ustalkla uygulanmtr ki. onun
ekonom ik taban hemen hemen kendiliinden aktr. Onun, mad
denin devaml deiimlerinin kendi kendini dzenleyici evrimi ku
^Engels, Ani-Dhring, 26-7.

KATKISIZ AKIL

312

ram , meta retimi temeline dayal bir ekonominin ideolojik yan

smasdr. Kendi szleriyle, "her ey atele deitirilir, atese her eyle,
tpk mallarn altnla, altnnsa mallarla deitirilii gibi".47 Onun ev
renbiliminde ate, maddenin teki biimleri karsnda, tpk parann
teki metalar karsnda durduu ayn ilikiler iinde durur: evrensel
edeer olarak kullanlmak zere onlardan soyutlanmtr. Buna gre,
onun sistemini, iinden kt ilkel gkyz ve yeryz ayrm mitiyle
karlatrrsak grrz ki, o, meta deiimi bann akrabalk ba
larnn yerini ald bir toplumun toplumsal bakmdan zorunlu yanl
bilincini temsil etmektedir.
Dahas, eer Herakleitos diyalektii kavrayyla Pythagoras'a s
tnse, bu da onun snfsal konumuna verilmelidir. Demokrasiye kar
birisi olarak, onun, nnde sonunda kendisini ortadan kaldracak
olan i elikilerini sezip anlamada daha hzlyd; bu yzden de at
mann. hareketin, deimenin mutlak olduu hakikatini kavrayabildi.
Al/es, was bcsteht, isi wert. dass es zugrunde gehl (Var olan her ey
yok olacaktr).

5. T ragedya
Herakleitos. kapsaml bir nedensellik kuram ortaya atan ilk fi
lozoftu. Onun ztlarm birbirine giri yasas, zmlemede, yeni retim
ilikilerinin insan bilincinde yansd biimlerin doas zerine bir
izdm olduunu ortaya koydu. Toplumsal bir imgedir bu. Bu, onun
nesnel hakikat ynnden yoksun olduu anlamna gelmez. Tersine,
btn bu tr kuram lar, zorunlu olarak, srf toplumsal imgeler ol
duklar iin belli bir lde hakikat iermelidirler; nk toplum, do
ann bir parasdr ve insann doa zerine bilgi edindii kategoriler
mutlaka toplumsaldr. Nitekim, Herakleitos'un kuram da. gl akl,
onia'l ncllerinden miras ald geleneksel dnya grne yeni
toplumsal kategorilerle daha derinden nfuz ettii iin yakalaya47Heraclit. B 90.

OLU

313

bildii byk bir hakikat ieriyor.48 Pythagoras ikicilie kar bi

linle kar kmada ie yaram olan sistemi maddeci diyalektiin ne
plus tdira's idi. Ondan sonra, Yunan felsefesi iki zt kampa ayrld: bir
yanda oulcu maddecilik, br yanda teki idealizm. lkel ortaklamaclk grnden son kopma idi bu.
Son blmde Pythagoras ile Aiskhylos arasnda bir karlatrma
yapld. Herakleitos ile Sophokles arasnda da bir karlatrma ya
plabilir. Dramann evriminde Sophokles'in Aiskhylos karsndaki
durumu, felsefenin evriminde Herakleitos'un Pythagoras karsndaki
durumuna benziyor. Herakleitos'ta olduu gibi Sophokles'te de ilgi
merkezi uzlamadan, atmaya deimitir. Sophokles, bizim tra
gedya dediimiz dram biimini olgunlua eritirmitir. Aristoteles'in
Poetika'sna tragedya, oyunun kahraman ynnden, yanllkla, is
tenmeden meydana gelmi, yazgnn tersine dnn ieren bir ey
lemin temsili olarak tanmlanr. Tersine dn, normal olarak fe
laketlidir: Aristoteles'in kendi szleriyle, "eylemin kendi zttna bir
dn"dr.49 Bu, Herakleitos'un ztlarn birbiri iine girii yasasnn
dram atik anlatmdr. Sophokles tarafndan yetkinlie ulatrlmtr,
en gzel rnei de Kral Oidipus'lur.
Oidipus, Kadmosoullarndandr. Onlarn evrendoumsal m it
lerinin ussallatrl gibi geeolojik mitleri de insanlatrlmtr
nce epik airler (Cilt II, s. 306-308). sonra da oyun yazarlar ta
rafndan. Bunun iindir ki. Yunan mitleri, byk ksmyla insand
olan M ezopotamya ve Msr mitlerinden ok daha ekici gelir usu
muza.
Laios ile okaste. Thebai kentinin kral ve kraliesiydi. Thebai'nin
gneyinde Korinthos uzanr: batda, tapma zerinde "Kendini B il

48Caudwell, CP: "Deha ne kadar bykse, yaantsnn nitelikleriyle o kadar de

rinden dolu olacaktr. Bilimde bu u anlama gelir: deha ne kadar bykse, toplumun
kategorileri onun elinde o kadar nfuz edici olacaktr... Dolaysyla, deha, ann ka
tegorilerinden. insann zamandan ve mekandan kaabildiinden daha ok kaamaz,
fakat onun dehasmn ls, bu kategoriyi zle doldurma derecesindedir bu, ka
tegorilerin doluluktan patlamalaryla sonulanabilecei bir derecedir. Fakat bu pat
lama da kategorilerdeki belli olgunlua baldr.
49Aris. Poet. 1452a.

314

KATKISIZ AKIL

szlerinin kazl olduu Delphoi Apollon Bilicilii. Bir oullan olur:

Oidipus; babasn ldrecei ve annesiyle evlenecei haber verilir n
ceden. Byle bir ocuu bytmektense, klelerinden bir obana ve
rirler ve dalarda lme terk etmesini sylerler. oban ocua acr ve
onu Korinthos'lu bir baka obana verir, o da beraberinde lkesine
gtrr. Bu obann efendileri olan Korinthos kral ve kraliesi o
cuksuzdur, bu yzden onu kendi ocuklar gibi bytrler.
Yinni yl sonra, gen Oidipus'la ana-babas sand kiilerin gerek
oullar olmad bahanesiyle alay edilmeye balanr. Gerei aklayamazlar. bunlarn doru olm adna inandrmaya alrlar onu;
fakat o aldanm olmamak iin Delphoi tapnana gider ve tanrya
danr. Ald tek yant, eski kehnetin dorulanmasdr, ilk kez duy
mutur o bunu; babasn ldrp anasyla evlenmeye yargldr. Korinthos'a bir daha adm atm am aya karar vererek aksi yne: Thebai'ye
doru yola koyulur. Bu srada Thebai'lilerin, Sphinks canavarnn
elinden ekmedikleri kalmamtr: dii bir canavar olan Sphinks. sor
duu sorulara yant verecek birini buluncaya kadar her gn birok
kimsenin cann almaktadr. Laios da Bilici'ye danm ak zere Delphoi'ye gitmektedir o srada. Bir arabay srmektedir, yanndakiler
den biri de klesi obandr. Oidipusla karlanca yolundan e
kilmeye zorlar onu. Oidipus kabul etmez. Laios krbacyla vurur ona.
Oidipus da karlk verir ve ldrr onu. Yanndakileri de ldrr
yalnzca tabanlar yalayp kaan oban dnda: oban, ortalkta
korku yaratan haberi Thebai'ye getirir; kral. Delphoi'ye giderken bir
soyguncu etesi tarafndan ldrlmtr.
Oidipus Thebai'ye ular, yapt ilk ey Sphinks'i aramak olur.
Sphinks'in bilmecesi udur:
Bir ey var, sesi bir
A yaklan drt, iki ve ;
yle deiik bir ey ki grlmemi
Karada, denizde ve gkte yrr;
ok ayaklar zerinde yrdnde
Gc en azdr, adm lar en yava.50
50Sheppard, J. T., The Oedipus Tyranmts o f Sophocles, Cambridge, 1920, XVU.

315

Oidipus yant bulur: insandr bu. Kendini biliyordur. Ama yine de

tanmamaktadr kendini, yknn sonunun gsterecei gibi.
M innettar kalan halk onu kurtarc iln eder ve kral yapar. Bu
anda onu tanyan fakat hakikati kendine saklam aya karar vermi
olan oban okaste'den, mrnn kalan ksmn dalarda geirme
izni alr. Yeni kral, dul kralieyle evlenir. Yllar geer, ocuklar olur.
O zaman Thebai'liler yeniden bir belaya urarlar, bu kez vebadr
bela. Onlar baarszla uratmamaya kararl Oidipus kutsal Bi
liciye danmak zere zel bir ulak gnderir. Yant, Laios'un katili
kem dna srldnde vebann duracadr. Mehul katilin aran
mas iini, onu lanetlemi olan Oidipus ynetmektedir.
obandan baka hakikati bilen bir bakas daha vardr kr bi
lici Teiresias. O da bu ii karanlkta brakm aya karar vermitir. O i
dipus tarafndan sorguya ekildiinde yant vermez. Oidipus fkeye
kaplr ve onu sadakatsizlikle sular. O zaman Teiresias soukkan
lln yitirir ve Oidipus'un katil olduunu bildirir. okaste'nin araya
girmesiyle kavga durdurulur. Kocasnn sorularna yant olarak okaste. Laios'un lm hakknda bildiklerini anlatr ona: Delphoiye
giderken yolda bir soyguncu etesi tarafndan ldrlmtr kocas.
Delphoi'ye giden yolu anmsamtr Oidipus. Ancak soyguncu etesini
anmsayamaz; bu yolculuu tek bana yapmtr. okaste. ikinci nok
tann, olaydan tek kurtulan kii olan dalarda yaayan yal obann
artlmasyla kantlanabileceine inandrr kocasn. Oidipus. bu
kantn kendisini aydnlataca umuduyla bunu yapmasn syler ona.
Tam bu srada Korinthos'tan bir haberci gelir: o kentin kral l
mtr ve Oidipus onun yerine kral olarak atanmtr. Oidipus imdi
talihinin zirvesindedir iki kentin kraldr. okaste. haberin, eski
kehanetin yanl olduunun kant olduunu ileri srer: babas doal
bir lmle lm tr ite. Bu noktada ikna olmu olan Oidipus, an
nesiyle evlenmek korkusuyla Korinthosa asla dnmemekte di
retmektedir. Bu nokta zerinde de kendisini ikna etmek isteyen ha
berci, Oidipus'un onlarn gerek oullar deil bulunmu bir ocuk
olduunu aklar ona. Bu arada yal oban da gelmitir. Korinthos'lu
haberciyi tanr: yllar nce dada karlat obandr bu. Kraln so-

KATKISIZ AKIL

316

rularn savuturmak iin elinden geleni yapar, am a ikence tehdi

diyle yant vermeye zorlanr. Hakikat aa kar sonunda. Oidipus
koarak saraya girer ve daha nceden kendini asm olan annesinin
cesedinden ald bir ss inesiyle kendi gzlerini oyar.
Ey insanoullar!
mrilmilz bence bir hi.
lml olan hi kim se
Erm em itir bunca m utlulua
yle grnm ek ve olm am ak, sonra
yle grndnden, uramak mutsuzlua.51

Oyunun bandan beri hibir ey nesnel olarak deimemitir, ama

znel olarak her ey deimektedir. Btn olanlar, Oidipus'un olduu
sanlann tersine ne olduunu renmi olmasdr. Balad gibi bi
tirir yaamn toplum dan atlm biri olarak. Arada olanlar yal
nzca d grnlerdir. Ama yine de. eer d grn olusa. bir kral
olan bu toplumd. bir toplumd olmu olan bu kral, bu insann iki
kez ztt olmutur. Bu garip deiimlerse, amaca kar, ama bu ile il
gili olanlarn bilinsiz abasyla oluturulmaktadr. Ana-baba. ocu
u. onu ve kendilerini lmden beter bir yaamdan kurtarmak iin
terk etmitir dalara. oban, aa-babadan habersiz bysn diye,
acyarak kurtarm tr onu lmden. Ana-babas zerine kuku gl
geleri dnce, delikanl Bilici'ye danmtr; Bilici ona yazgsn
aklaynca, Thebai'ye giden yolda bu yazgdan kurtulmaya al
mtr. Kendini korum ak iin babasn ldrmtr. oban onu ta
nynca hibir ey sylememitir, bylece onu anasyla evlenmekte
zgr brakmtr. Bilici, katilin kent dna srlmesini istediinde,
Oidipus aratrmay kendisi ynetmi ve kendi kendisiyle yz yze ge
linceye kadar her ipucunu sonuna kadar izlemitir. Khini tehdit
etmi olmasa khin onu ele vermeyecektir. Teiresias'a kar sula
malar hakszdr. Bu noktadaki hiddeti onun sonunu meydana ge
tirecek olan yanltr. Yine de bu yanl, onun en byk niteliinin

5s. OT.

1186-92 tr. Sheppard.

OLU

317

fazlaldr halknn hizmetindeki abas. Ve son olarak, babasn

ldrm olduu sulamasn boa karmak iin arlan yal
oban, Oidipus'u annesiyle evlenecei korkusundan kurtarmaya al
arak yapmaktan korktuu eyi zaten yapm olduunu ona kant
lam olan Korinthos'lu habercinin iine yaram tr. Amalarn, ni
yetlerin devaml olarak bu ztlanna dnm esi, korkun bir d oto
masyonu ile felakete kadar srdrlr.
O zaman Oidipus kimdir, onu abalar iinde yakalam olan g
rnmez tanr Apollon kimdir? O idipus insandr, yaknlarndan ko
parlm, bamsz, zgr, meta retici toplumun sahibi olan, yeni in
sandr; ama sanki elinden kurtulunmaz alas bir insanst g. onu
gelimeleri kendiliinden olan ve tmyle oyuncularn kontrolleri d
nda (s. 194-95) bir toplumsal ilikiler anda yakalamtr. Tpk
Herakleitos'un ateinin "evrensel edeer" oluu gibi, Sophokles'in
Apollon'u da. yapayalnz yabancy en yakn akrabasyla ok irkin
ilikiler iine sokarak "btn ayrlklar ortadan kaldran" "kktenci
dzelticidir".52
52Marx, Kapital I. 108.

XIV
VARLIK
1. E lea Okulu

JW
LEa LEA. .. 540 dolaylarnda Perslerin onia'y fethinden sonra
batya kam olan Phokaiai'li gmenlerin kurduu, Lucania sa
hilinde bir koloniydi.1 Pythagoras konfederasyonuna ait Poseidonia'nn otuz mil kadar gneyinde uzanr. Batda bugne kadar bu
lunmu en eski metal paralardan biri Elea'dandr.2 Tek bana bir r
nektir, Pythagoras kentlerin kulland metal para tiplerine uymaz,
ama en azndan Elea'nn. ticaretin geliim inde onlarn gerisinde kal
mam olduunu, ayn zamanda yeni bir felsefenin beii olduunu
gsterir.
Sylencelere gre Elea okulunun kurucusu, yine Pers ynetimin
den kamak iin g etmi olan Kolophon'lu Ksenophanes'tir. Theognis gibi o da tuzukuru bir soylu ve baarl bir len sonu arkcsyd.
arklarndan kalan paralardan, "bir tek tanrya, tanrlar ve insan
lar arasnda en byk olan, ne biim ne de anlay ynnden lml
lere benzemeyen bir tanrya inandm reniyoruz; "her eyi grr,
her ey zerinde dnr ve hi aba harcamaksztn her eyi etkiler."3
Bununla birlikte, grleri, daha byk bir olaslkla okulun gerek
kurucusu olan, Elea doumlu Parmenides zerine etki yapm olm a
sna karn, Elea ile balarnn derecesi ve kendisine bir filozof olarak
baklp baklamayaca konusunda kukular vardr.
Hdl.I. 167.

Sellman, Yunan Melal Paralar, 10.

3Kscnoph. 23-5.

VARLIK

319

Ksenophanes, Pyhtagoras'm retilerini biliyordu; kendi retileri

de Herakleitos tarafndan biliniyordu. Parm enides .. altnc yz
yln son eyreinde domutu, bu yzden de Aiskhylos'un biraz daha
gen ada idi. Politikada etkindi, doduu kent iin bir kanunlar
kitab hazrlam t. Genlik yllarnda Am einias adl bir Pythagorasmn yakn arkadayd, kendisi de byk bir olaslkla Mezhebin bir
yesiydi; fakat sonradan oradan koptu ve Pythagorasla ve nceki
btn sistem lere dorudan bir meydan okuma olarak kendi g
rlerini ortaya koyan uzun bir iir besteledi.

2. P arm enides ve M ysterialar

iir, epik arklar konserinden nce okunan lhileri (Cilt II, s. 239)
rnek alarak yazlm bir giri (prooim ion) blmyle balar:
A llarm beni, akll insan kentten kente gtren tanrann y o
lunda, yreim deki arzularca teye tad. Bu yolda usta allar e
kiyordu arabam, gen kzlar gsteriyordu yolu; Gnein kzlar
Gece'ni evini terk edip beni a doru kotururlarken yz
lerindeki peeyi atktan sonra, uan tekerlekler arasnda p a
rldayan dingil ark sylyordu. Orada Gndze ve Geceye giri
yeri duruyor: stte bir sve, altta tatan bir eik, ykseklerde, anah
tarlarn Adalet tanrasnn saklad byk kaplarla kapal. Gen
kzlar tanrayla konuuyorlar ve hemen ayorlar kaplar. Kaplar
geriye doru salnyor, geni bir yo l alyor nmzde, kzlar ara
bay ve atlar sryor zerinde, ve tanra hemen sa elimi tutup se
lam lyor beni ve diyor ki bana: "Ho geldin gen adam, bu lmsz
srclerle ho geldin evime! Seni o kadar uzaktan, insanlarn yiirne yrne alm yollarndan buraya getiren ey talihsizlik deil,
doruluk ve adalettir; her eyi reneceksin, iinde gerek inancn
olm ad, hem yuvarlaklam hakikatin salam sarslm az zn
hem de insan hayallerini. "4
^Pam. I, bkz. Bowra, C. M.. The Proem o f Parmenides (Parmenides'in Preldlcri),
CP. 39.97.

320

KATKISIZ AKIL

Btn bunlar M ysterialardan alnm tr. "Akll insan, Herakleitos'ta olduu gibi erginlenendir. Araba. Aiskhylos. Sophokles, Platon
ve daha sonraki pagan ve Hristiyan birok yazarn gizemli ara
basdr.5 Gnein kzlarnn peeleri, annm a treni srasnda erginle
me adaylarnn takt peelerdir.6 Eicusis treninin en nl zellik
lerinden biri, mealelerin ieriye geirildii ve karanln bir k pa
rlts iinde datld and7 tpk ada Yunan Paskalya arefesinde, Cumartesi gece yansnda yaklan kandiller gibi.8 Giri ka
plar, ikinci dereceden erginlem elere ayrlm trenlerin9 yapld i
tapnan kaplarn temsil ediyor.
Bu paraya bir alegori olarak deil, daha ok, gizemli erginleme
nin geleneksel biimini alm olan dinsel yaantnn gereki bir an
latl olarak baklm aldr. Bir Pythagoras olarak Parmenides, ayn
zamanda hem dinsel hem bilimsel olan gizli bir cemiyetin grevle
riyle eitilmiti. Mantk zerine ada yaptlarn kutsal vahiy ede
biyatyla ok az ortak yan olduu bir gerek, ama bilim kurucusu ola
rak kabul edilebilen bir kii iin byle bir alma herhangi bir baka
k altnda ortaya km olamazd. Dahas, iir, Pythagorasln
rtlmesi iin tasarlandna gre, kar klan retiyle ayn ate
lilikte savunulan bir inan bildirgesi olarak dnlm olmas ge
rekirdi.
iirin giriten sonra gelen blm ikiye ayrlyor: Hakikat Yolu ve
Grme Yolu. Hakikat Yolu'nda Parm enides, evrenin yaps zerine
kendi kuramn anlatr. Onun en zgn zelliklerinden biri, duyularn
kantnn kategorik olarak yadsndr. Bunun ardndan gelen G
rnme Yolunda duyularn kant kabul edilir. Hakikat Yolunun an
5A. Ch. 790-5=795-9, 93941,1020-2=10224, S. El. 680-763, Pl. Pldr. 247a-256c.
Plu. M. 561a, 593d-e, Clem. pr. 12,93 P, DS. 3.937 P, Porph. Abs. 1.30, N. T. Ep. Hebr.
12. 1-2; Thomson AA 124-5.
6Thomson, A A 122,273.
7A.Ch. 960=961, S. OC. 104840, Ar .R a. 154-5, Plu. M. 81e. Anim . 6 .4 .6 .4 , D. C.
1.387 R, Philosoph. Cruice 170, Fimi. Err. Pr. Rel. 22: Thomson A O 2. 240,382-3, AA
123.
8Sikelianos. 3.209.
9Plu. M. 81e, Heliod. 9 .9 , ath. 167f.,Thcmist. Or. 570-1, Walz Rh. Cr. 114; Thom
son, A O 2.240.W C 10.

VARLIK

321

latm olan ayn tanrann azndan verilir bu; tanra bunun alda
tc olduunu kabul eder, fakat Parm enides'i. kant duyunca hibir
insan zeksnn ona yetiemeyeceine inandrr. Bugne kalm olan
paralar, iirin, yerleik tipten bir evrenbilim ierdiini gsteriyor: ne
Pythagoras, ne onian olan ama apak Parmenides'in bir buluu
olan, yine de Hakikat Yolu'nda anlatlanla hi uyumayan bir ev
renbilimdir bu. Bu sap nasl aklanabilir?
Erken Bizans dneminden Atinal bir filozof olan Simplicus'un
verdii yant belki de doru izgidedir. Onun grne gre. Hakikat
Yolu anlalabilir dnyay gsteriyor; Grn Yoluysa duyuyla alg
lanabilir dnyay.10 Bunun, Burnetin de gsterdii gibi Parmedines'in
iki dnyay bu terimlerle ayramam olmas anlamnda bir yanl za
m anlam a (anakronizm ) olduu, doru.11 Ayn zamanda, Parm eni
des. gerekliin. Hakikat Yolunda yadsd duyu alglama dnyasnn,
baz tanm lar dierlerinden daha anlalr olan en azndan hayali bir
varl olduunun aka farkndayd. Grnm Dnyasndaysa, o, en
anlalabilir olduuna inand eyi vermiti. Bugn genellikle kabul
edilebilir bir yorumdur bu. bugne kadar gelen paralarn gizemsel
erginlem e asndan incelenmesiyle dorulanr.
Grnm Yoluna gre, evren iki zt ve uyumaz maddeden olu
mutur: k ve karanlk; merkezdeyse "her eyin gidiini yneten
Z orunluluk tanras (Ananke) bulunm aktadr. Grnm Yolunun
balangcnda verilen k ve karanlk arasndaki bu ayrm, mutlaka,
gen adamn Gndz ve Gecenin kapsna varyla alan Hakikat
Yolunu hatrlatm ak iin konmutur. Kapdan girince. Adalet tanr
as (Dike) karlar onu: onda Zorunluluk tanrasn tanyabiliriz,
ama artk ne ise yle grnr ve ondan, dnyann gndz ve gece. k
ve karanlk diye blnmediini renir Parmenides. Duyularn bir
yanlsamasdr bu. Hakikat udur: ktan baka hibir ey yoktur, o da
ne ise onun bir baka addr ancak. Bylece, Grnme Yoluna H a
kikat Yolunun bir hazrlan gzyle baklabilir. Duyular dnyasnn
en gzel anlatmdr bu, nk aratrcy, soruturan, onun sadece
bir yanlsam a olduunu grmeye itmek ve bylece hakikatin ortaya
10Simpl. Phys. 39. 10.
^ B u m e t,Erken yuna... 183.

KATKISIZ AKIL

322

konuuna onu hazrlam ak iin en iyi hesaplanm yoldur. Gizemli

olann ilerleyiinde bir aamadr.

3. B ir
Parmenides'in btn kendinden ncekilere zt olarak biim len
dirdii kendi kuramn ileri srd Hakikat Yoluna dnyoruz. Hi
kukusuz, Miletos okulu almalarn, hatt belki Herakleitos'un a
lmasn da ok iyi biliyordu; fakat kendisi, zamannn Yunanca ko
nuan talya'snda egemen olan Pythagoraslk okulunun bir yanda
olduu iin, Pythagoras'n retisinin onun ana saldr hedefi olmas
bizi artmayacaktr. Nitekim bu, Grnm Yolunun balangcn
daki bir antrma (allusion) ile kesinletirilir: orada, aydnlk ve ka
ranln ilkelerini sunarken yle der:
ki biimi adlandrmaya karar verdiler, bunlardan birinin adlandrtlmamas gerekirdi, ite onlar orada yanl yola saptlar.12
Aka, Pythagoras ikiciliin bir yadsndr bu. Parmenides'e gre,
ztlar karlkl olarak birbirini dlaycdr. Eer aydnlk varsa ka
ranlk olamaz; iyi varsa kt olamaz; varlk varsa varolmay olamaz.
Bu yolla bir elikinin iine dm olur, nk bu koyuttan, eer ha
kikat varsa yanllk olam az sonucuna varlacaktr. Bu zorluu, yan
llkla varolmay zdeletirerek am aya alr. Grnm Yolu yan
ltr, dolaysyla gerekte var deildir. Bat dnce tarihinde ilk kez
olarak Parmenides'te, imdiye kadar sorgusuz sualsiz egemen olmu
olan diyalektik varolu kavramyla elien m etafizik bir varlk kav
ram yla uramak zorunda kaldm z artk ak.
Buna dayanarak. H akikat Yoluna o'dur koyutunu dorulayarak ve
onun zdd o deildir'i yadsyarak girer:
Gel, sana syleyeyim, szlerime dikkat et: dnlebilecek yal
nzca iki sorgu yolu var. Biri o'dur ve o olam az inandrma yoludur,
nk hakikat onun yoldadr. teki o deildir ve olmamas gerekir,
I2Pam. 8. 534.

VARLIK

323

ben diyeyim size, son derece kefedilmez bir yoldur; nk olm ayan
bir eyi bilemeyiz ve zerinde konuamayz, olanakszdr... Diinlebilen ve olabilenle ayn eydir o .13
Bu para, Simpliciusun ona atfettii, duyulabilir ve anlalabilir a ra
sndaki ayrm kavramam olduunu gsteriyor. O hl, adlar ol
mayan eylerin var olmad gibi ilkel bir dncenin etkisi altndadr
(s. 156).
Var olm ay zerine bu saldrnn amac o'dur ve o deildir
retisini rtm ek, gzden drmektir:
Sizi geri tutmaya altm ilk sorgulama yoludur bu. kincisi, in
sanlarn, cahilliklerinden kendi kendilerine ikiyzl hayal ettikleri
yoldur; nk onlarn yanl yola sapm dncelerini aresizlik yn
lendirir, ve onlar aknlk iinde, sar ve kr, idraksiz bir kalabalk,
srklenir giderler, o'dur'un ve o deildir'm ayn ve ayn olmayan ey
olduunu, btn eylerin kendi izlerine geri dneceini ileri srerek,
savunarak... Olmayan eylerin olduu hibir zaman kantlanamayacaktr; o halde dncelerinizi bu sorgulama yolundan uzak tutun
ve alkanlk zoruyla bu yola amasz bir gz atmak, kulak vermek ya
da dilinizi yorm ak zorunda kalmayn; fa k a t onu benden duyduu
nuzda, ok kar durulan kant aklnzla tartn.14
"draksiz kalabalk"ta, mistik literatrde birok antrm asna rastla
n a n 15 erginlenmemilerin dzensiz kalabaln gryoruz. Bu ikinci
aratrm a yolu, ztlann birbiri iine girdiine inanan Herakleitos'un
ve ztlarn ortalam a iinde birletiine, eridiine inanan Pythagoras'm yoludur; aslnda Parmenidesten nce gelen, hepsi de duyularn
kantn kabul ederek, eylerin olutuuna ve gtne inanan her
kesin yolu. Parmenides'e gre, hakikat duyularla "amasz gz,
Ayn yerde. 4.
14Ayn yerde, 6-7.
15Orph. fr. 233, Horn. H. 2 .256-7,Ps. Pyth. Aur. Carm. 55,Plu. A nim . 6. 3, Pam.

1.3.

324

KATKISIZ AKIL

kulak ve dil" deil, ancak "aklla" (logos), yani katksz aklla kav
ranabilir. Bu szlerle, "katksz akl"n ilk filozofu, ilk metafiziki ol
duu savn pekitirir o.
Geriye Hakikat Yolu kalyor:
Geriye, sylenecek bir tek yol kalyor, o'dur. Olan eyin doma
dnn ve yok olmazlnn birok belirtisi vardr; nk tekbiimdir,
hareketsizdir, sonsuzdur o. O yoktu ne de olacaktr, nk var, hep
birlikle, imdi, bir. devamldr.16
Bir'in nitelikleri daha sonra gelitirilecektir.
nce, zaman yoktur. Ne gemii, ne gelecei vardr, ama imdiki
zamanda tmyle vardr; bu nedenle de ne doacak, ne lecektir, ne
balangc, ne sonu olacaktr:
Onun iin hangi doumu arayacaksn? N asl ve nereden bym
olacak? Onun hilikten kp gelitiini sylemenize ya da dnme
nize izin vermeyeceim, nk olmayan bir ey hakknda bir ey sy
lenemez ve d n lem ezP
Bu kantn, dnyann, kendisini evreleyen boluktan izilen Snrsz
izgiyle Snrlanm asyla oluturulduuna inanan Pythagoraslara
yneltilmi olmas olasdr. Parmenides'e gre, boluk olamaz. Bo
uzay diye bir ey yoktur nk bo uzay deil'diT. Tartmay sr
drerek. hilikten ortaya km olsa bile onun neden u zamanda
deil de bu zamanda ortaya km olabileceini aklamak yine ola
nakszdr, der; dahas, hilikten ortaya km sa, olan'a ek olarak bir
baka eyin varlna inanmak zorunda kalrz:
Ve eer hibir eyden baladysa, onu er ya da ge byten, geli
tiren nedir? Bylece, ya hep birlikte olacaktr, ya da hi olmayacaktr.
Ayn ekilde, inan gc, olan'n yannda bir ey olmayan'dat ortaya
16Parm. 8. 1-6.
17Ayn yerde, 8.7-9.

VARLIK

325

kmak zorunda kalmayacaktr. Dolaysyla, Adalet, zincirlerini gev

etip, meydana gelmek ya da yok olm ak iin hibir eye katlanmaz,
ama smsk sarlr ona; ve bizim konu zerindeki yargmz u soruda
bulunur: o mudur, deil midir? O halde, yargmz, zorunluluk olarak,
bir yolu, adsz ve kavranamaz (nk gerek deil) diyerek bir kenara
brakmak ve teki yolun var olduunu ve gerek olduunu sa
vunmaktr. Olan bundan sonra nasl olabilir? Varlk haline nasl ge
lebildi? Eer varlk haline geldiyse, deil'dir; henz olacaksa, yine
deil'dir.18
kinci olarak, blnmezdir o:
Ne de blnebilir, nk hep ayndr o, urada ya da burada ondan
biraz dahas, ne de az, onu birlikte bulunmaktan alkoyamaz; ne ise
tmyle odr. Bundan dolay hep devamldr; varlk varla doku
nur.19
nc olarak, hareketsizdir:
ri zincirlerin hapsinde hareketsizdir; varlk haline geli ve yok
olu, gerek inan tarafndan kovulmu ve uzaklara srlm olduu
iin balangsz ve bitimsizdir. Ayn eydir o, ayn yerde durur, kendi
bana uzanr, bunun iin de deimez kalr; nk gl Zorunluluk,
onu her yandan balayan snrn izgileri iinde tutar.20
Bir tek olduu iin hareketsiz ve deimezdir; bir olduu iin de s
nrldr. Dier bir deyile, Pythagoraslann temel yanl ok'u bir'in,
snrsz' ise snr'n zdd olarak ileri srmekti. Zt, her durumda d
lanr. Dahas, snrl olduu iin, uzamsal olarak bitimli olmak zo
rundadr; nk, bitimsiz olsayd, snrsz olurdu. Kreseldir; nk
kre, snrl olsa da, balangc ve sonu olmamas ynnden embere
benzer (s. 179):
18Ayn yerde. 8.9-21.
19Ayn yerde, 8 .2 2 4 .
20Ayn yerde. 8.25-31.

KATKISIZ AKIL

326

O zaman, en tede bir snr olduu iin, merkezden her ynde da

doru eit biimde dengeli olan yuvarlak, kremsi bir ktle gibi her
yanyla btnlemitir; nk u ya da bu ynde daha byk ya da
daha kk olam az,21
Hakikat Yolu, tartmann zetlenm esiyle biter:
Bir eyi dnmekle dnlen ey ayndr; nk iinde dn
cenin adlandrld ey olmakszn dnce bulamazsnz. Olandan
baka ey yoktur ve hibir zam an da olmayacaktr, nk M oira,
btn ve hareketsiz olmak iin ona balanmtr. B u yzden, lm
llerin, varlk haline geli ve yok olu, olma ve olmama, yer ve renk
deitirme gibi gerek olduuna inanarak ifade ettii btn o eyler
bo adlardr.72
Bundan sonraki grevimiz, bu dikkate deer sonucun altnda yatan
nkavramlar zm lem ek olm aldr.

4. kinci saiah
Her eyden nce, gerekten de grnd kadar uzak olmayan bir
m eksem e (analogy) dnelim.
Uzakbatda Elea'nth kuruluu, .. 546 ylnda, Med'lerin ve
Pers'lerin kral Cyrusun ele geirdii Sardeis'in dnn bir so
nucuydu. Cyrus, tonia'nn fethini generali Harpagos'a brakarak do
uya dnd ve yedi yl sonra Babil'e .girdi. Orada, yeniden toparlan
malar iin dua etmeyi asla brakmam olan ve .. 538 ylnda l
batan baa geip krk bin kiiyle anayurtlarna dnen srgndeki Yahudiler tarafndan karland. Tarihlerinde hibir zaman bu kadar
parlak grnmemiti gelecek; fakat bir kez daha boa kyordu
umutlar. K om ular Edom ite'ler, M oabite'ler ve Sam aritan'lar ta
^l Aym yerde, 8.42-5.
^A yn yerde. 8. 34-41.

VARLIK

327

rafndan kukuyla karlanm akla kalmadlar, bylece Jerusalem'in

yeniden kuruluunda beklenmeyen glklerle karlatlar; fakat
ayn zamanda, metal parann ortaya kyla geliimi hzlanm olan
snf elikileriyle bir kez daha blnm buldular kendilerini. Bu
yandan Pers ynetim i altnda alan ticari frsatlardan tam yarar
lanmak, te yandansa sradan halk byk entelektel yeteneklerini
eski kabile geleneklerini daha ok soyut ve metafizik bir inanlar d
zeninde yeniden kalba dkm ekte kullanan yeni tip rahiplerce kont
rol edilen teokratik bir topluluk eklinde rgtlenmek yoluyla var
ln srdren yeni bir tccar snf ortaya kt. Yeni Yehova kav
ram yle tanmlanmaktayd:
Eski grup birlii dncesi evrensel dayanmaya dnr. Yehova,
tek yaratc, tek ve ebedi Tanr olarak temsil edilir... O sonsuz bil
gilidir, baka eyle karlatrlamaz ve doa ile insan zerinde sonsuz
gce sahiptir o. M utlak kutsal ve dorudur.23
Bu kavram, kinci saiah'm ok tannm baz paralarndan yle
betim lenebilin
Bilmedin mi? itm edin mi? lmsz Tanr, Rab, dnyann ula
rnn Yaratcs, hi zeval bulmaz, ypranmaz; anlaynn snr yok
tur.74
Burada Ksenophanes'in "her eyi hi aba harcamadan aklyla yne
ten", "bir tanr"sm a benziyor.
Tm beden, ottur; bu nedenle btn iyilik, tarladaki iek gibidir;
ot kurudu, iek soldu, nk Rabbin soluu esti zerinden: elbet halk
ottur. Ot kurur, iek solar; ama Tanrmzn sz sonsuza kadar ka
laca ktrP
Bu demek, maddi dnya geicidir ve grecedir; yalnzca Tann kalc
ve mutlaktr.
23S. A. Cook, CAHde 3.489.
24lsaiah, 40.28.
25Ayn yerde, 40. 6-8.

KATKISIZ AKIL

328

Anmsayn bunu, kendinizi gsterin insanlar; Ey siz gnahkrlar,

tekrar tekrar aklnza gelirin. Eskiden olanlar anmsayn; ben Tanr'ym nk, ve baka ey yoktur; Tanr'ytm ben. benim gibi baka
hibir ey yoktur; daha batan sonu bildiren, henz yaplmam eski
eylerden sonu bildiren?6
nsanlar gemii unutur, fakat gemi, imdi, gelecek birbirine karr.
Fakat biz hepimiz, kirli olan biri gibi oluruz, btn doruluumuz,
hakllmz kirlenmi bir giysi gibidir; birer yaprak gibi solarz hep; ve
gnahlarmz rzgr gibi, alr gtrr bizi.17
Ahlki deerler grecedir, en az maddi dnyann kendisi kadar; g
rece olunca da. devaml olarak kendi ztlarna dnrler. Gerek
dnyada her ey devaml deiiklik ak iindedir:
Her bir vadi ykseltilecek, her bir da ve tepe alaltlacaktr; eri
olan dzeltilecek, przl yerler dzlenecektir; ve kk Rabbin za
fe ri ortaya konacaktr, ve her beden onu birlikte grecektir; nk
Rabbin az syledi bunu?*
yleyse nedir bu Tanr? Yantn Frankfort veriyor bu sorunun:
branilerin Tanrs, koullu olmayan, tanmlamas olmayan kat
ksz varlktr. Kutsaldr. Bu dem ek sui geris'l/r o. Tabu demek deildir
bu, ya da gii demek deildir. Btn deerlerin, sonunda yalnzca
Tanr'm n nitelii olmas demektir. Bundan dolay, btn somut g
rngler deerini yitirm itir?9
Bylece, iki halkn kltrel geleneklerindeki btn farkllklara k a r
n biz, Yehova'da. Parmenides'in Bir'ini brani karln buluruz.
16Ayn yerde. 46. 8-10.

n Ayn yerde. 64.6.

8Ayn yerde, 40.4-5.

^F rankfort. Felsefeden nce. 241-2.

VARLIK

329

Her ikisi de. maddi dnyann her trl somut ve niteliksel eyden so
yulmasyla yaratlm katksz varlk gibi soyut kavramlardr; bu yz
den, her ikisi de. paraya dayal bir ekonom iden ortaya kan top
lumsal ilikilerin yaratt yeni dnme tarznn rnleridir. Bunun
la birlikte, bir niteleme eklemek gerekir. kinci saiah'ta her bedenin
ot olduu ve yalnzca Tanrmzn Sznn sonsuza kadar kalaca
doruysa da, bu sz Onun seilmi halknn kaderini ierir; ve bu an
lamda Yehova hl Amosun dile getirdii halk emellerini cisimletiren bir kabile tanrsdr (s. 110-11):
Yoksullar ve ihtiya iindekiler su arar ve su yoktur, ve dilleri ko
nuamaz olur susuzluktan; Ben. Rab, onlar yantlayacan, Ben s
rail'in Tanrs onlar brakmayacam. plak dalarda nehirler aa
cam onlara, vadilerin ortasndan pnarlar; l havuz, orak top
ra su kaynaklan yapacam,30
Bunda, kurbannn en iyi niyetlerini son derece dorulukla kavra
yarak, doruya yanla bakmakszn ykc edimlerini yerine getiren
Sophoklesin Apollon'unun ok daha bozulm u figryle ztlatnlabilir o.

5. P arm enides ve H erakleitos

Bundan sonra. Parmenides'in Herakleitos'la.olan yaknln daha
ayrntl dnmeliyiz. Hangisi daha nceydi? nceki sayfalarda Herakleitos'un floruit'nin (gelime dnemi. ev) .. altnc yzyln,
onia'nn Pers ynetiminde olduu kapan yllarna yerletirile
bilecei varsaylmt. Bu, Diogenes'in koruduu gelenekti; Kral Dareios'a yazd mektuplar da bunu destekliyor. Bu mektuplar uy
durm adr, ama bu onlarn bu noktadaki kantlarn geersiz klmaz;
nk bu mektuplarn, konusunu ok iyi bildiini gsteren yazar, do
allkla onlarn bilinen gereklerle uyumasn istiyordu. Bir baka
30tsa ia h 4 1 . 17-8.

330

KATKISIZ AKIL

destek de, "odur ve deil'dir, ayn ve ayn olmayan eydir" gibi kaba
bir kavram sulayan Parmenides'in kendisinden geliyor. Bu kav
ramn, sradan halkn ve ayn zam anda M iletos'lu filozoflarn kuku
suz kabul ettii ayn olu (becom ing) dncesinin iinde zaten var
olduu dorudur; fakat Herakleitos, onu, iindeki elikiyi ortaya
karan bu trl meydan okuyucu bir biimde belirten ilk kiiydi; bu
yzden de Parmenides'in ona gnderme yaptn dnmek doaldr.
Buna kar, Herakleitos'un floruit'ini elli yl kadar sonraya ko
yarak onu Parmenides'in bir rencisi olan Zenon'un ada yapan
Eusebios'un srdrd bir gelenek vardr. Bu tarih, ona destek olarak
Platon'dan aadaki paray alntlayan baz yetkililerce kabul edil
mektedir:
Dnyann bizim tarafm zdaki ksmnda, Ksenophanes'e ya da
daha ncesine ar yapan E tea grubu, aklamalarn bizim "btn
eyler" dediimizin yalnzca bir ey olduu varsaym zerine yapar;
daha sonra, onia ve Sicilyadaki baz Muse'ler, dorunun her iki
aklamay birletirmekte ve gerein hem birok hem de bir oldu
unu, dmanlkla dostluk tarafndan bir arada tutulduunu syle
mekte yattn kavradlar.31
"onia ve Sicilyadaki M use'ler" srasyla Herakleitos ile Empedokles'tir; bundan kuktu yok. Fakat Parmenides'in ad gemiyor; yal
nzca Ksenophanes. Bu parada Parm enides'in Herakleitos'tan nce
geldiini gsterecek hibir ey yok. Bu nedenle Eusebiosun ifadesi
kabul edilemez.
Bu nokta zerinde duruyorum , nk daha ge olan tarih, erken
Yunan diyalektii zerinde baka ynden ok daha deerli bir yazda
Szabo tarafndan son zam anlarda dorulanm tr. Szabo, Parmenides'ten Herakleitos'a kadar dncenin geliiminin aadaki zaman
srasn ortaya kardn ileri sryor. nce, gerekliin birok ol
duu yaygm inan (tez) var, bu, gerekliin bir olduunu (anti-tez)
savunan Parmenides tarafndan reddedilmitir; bu da, gerekliin
hem bir hem de birok olduunu (sentez) ileri sren Herakleitos ta
31F.useb. 81.1-3. PI. Soph. 242d; Reinhardt 155-6.221-3.

VARLIK

331

rafndan reddedilmitir. Gzel bir form l, ama olgulara uymuyor;

nk zam andizinsel kantlardan ayr olarak gerekliin iki olduunu
ileri srm olan Pythagoras' hi dikkate almyor. Ayrca, bana yle
geliyor ki bu ifade. Yunan dncesinde Herakleitos'un yerinin doru
olm ayan bir tahm inine dayanyor.
H erakleitosun gr, diyalektik maddeciliinkine o kadar yakn
olduu iin, onun dncesinin erken Yunan felsefesinin zirvesini
gsterdiini karsamak eilimindeyiz biz; bir anlamda dorudur da
bu. Bununla birlikte, modem meksemenin bizi yanl yola srkle
memesine de dikkat etmeliyiz. Eski felsefedeki genel ynsemenin
maddecilikten idealizme doru olduunu, oysa ada felsefenin ters
ynde idealizmden maddecilie hareket ettiini unutmamalyz.
Bylece Herakleitos ile Hegel arasnda belli bir yaknlk vardr. Her
ikisi de bir dnm noktasnda durmakta. Fakat, Hegel diyalektii yeni
ve gelimekte olan temsil ederken, Herakleitos'un diyalektii eski ve
lm ekte olan temsil etmektedir. Yaamsal bir ayrmdr bu. lk kez
M iletos okulu tarafndan formle edilmi olan ilkel dnce di
yalektii. idealizme gtren bir aama olan soyut dncenin ge
limesinde daha ileri bir aamay belirleyen Pythagorasln etkisi
altnda tam ve son anlatmn H erakleitos'ta bulm utur. Fakat ayn
nedenle, Herakleitos'un diyalektik m addecilii daha o zaman kendi
zddna gebedir. Grdmz gibi, onun hep deien ama hep kalan
atei bir soyutlamadr, urad deiikliklerin ayn dzenlilii, ger
ekte, herhangi bir deiiklik istemeye hi de gerek olmad itirazn
davet ediyor. Bu adm Parmenides atmtr. Deiimin gerekliini
yadsm akla o, soyutlama srecini daha ileri gtrerek ve Heraklei
tosun ateinin yerine kendisinin m utlak Bir'ini koyarak, ncllerinin
devam l deiim kuram nda aslnda bulunan eyi ortaya karmaktan
fazla bir ey yapmamtr. Bylece, Herakleitostan Parmenides'e ge
iin, idealizmin evriminde nicelikten nitelie gei yolunu belirledi
ini syleyebiliriz. Bu yzden, eski dncede yeni ve gelimekte olan
eyin ortaya kn iaret eden Herakleitos'unkinden ok onun d
ncesidir ilkel toplumun ideolojik zincirlerinin, sonunda sklp
atld bir duraktr bu.

KATKISIZ AKIL

332

6. deoloji ve Para
Thales'ten Parm enides'e erken Yunan felsefesi zerine aratrm a
mzn sonuna gelmi bulunuyoruz. Bu felsefenin altnda yatan eilim
nedir; bu eilimin, onu ortaya karm olan toplumun gelimesiyle
nasl bir ilikisi vardr? Bu sorulara vereceimiz yantlar imdilik
yle dile getirilebilir.
Aristoteles unlar yazyordu;
En erken filozoflarn ou, yalnzca maddi biimleri olan eyleri
balang olarak dnyorlard. Var olan her eyin varlklarn al
dklar ey, ilk kez iinden var olduklar ey ve sonunda g ederek
dntkleri ey. maddesi, koullarn deimesine karn devam eden
ey btn bunlara, eylerin balangc ya da asl diyorlar ve do
laysyla, tanmland gibi yaps daima korunduu iin onun ne var
la dntn ne de ortadan kalktn dnyorlar?2
Aristoteles burada onlarn grlerini kendi szleriyle zetliyor;
syledii eyler temelde doru. Thales'ten Anaksimandros'a ve Anaksimenes'e. Miletos'Iulardan Pythagorasa, Herakleitos'a ve sonunda
Parmenides'e geerken. Parmenides karmza zamansz ve mutlak,
katksz bir soyutlama karncaya kadar, gittike daha az niteliksel ve
somut olan madde kavramn buluyoruz. Parmenides'in Bir'i, "madde"
(cevher) fikrini en erken formle etme giriimini temsil ediyor Pla
ton ve Aristotelesin gelitirdii, ama ancak modem alarda burjuva
filozoflarnn olgunlua eritirdii bir fikirdir bu. Bu dncenin kkeni
neydi?
Bu filozoflarn iinde yaad ve alt toplumun bir para eko
nomisinin hzla bymesiyle belirlendiini unutmakszn, Marx'm
metalar zmlemesine dnp bakalm:
Metalarn kullanm-deeri dncesini bir kenara brakrsak, ge
riye ancak bir tek zellikleri kalr: emek rn olmalar zellii.
32Arist. Met. 983b. 6.

VARLIK

333

Fakat em ek rnnn kendisi bile elimizde bir deiiklie uramtr.

Onu kendi kullanm-deerinden soyutladm z zaman, ayn zaman
da rn bir kullanm-deeri yapan maddi elerinden ve bi
imlerinden de soyutlam oluruz; onda bir masa, bir ev, iplik ya da
herhangi bir baka yararl ey grmeyiz artk. M addi bir ey olarak
onun varl yok olmutur. Ona artk bir marangozun, duvarcnn,
iplik eiricinin ya da herhangi bir baka retken emein emek rn
gzyle baklamaz. rnlerin kendilerinin yararl nitelikleriyle bir
likte, hem onlarda cisimlemi eitli trden emein faydal zelliini,
hem de bu emein somut biimlerini gzden karrz; hepsince ortak
olan eyden baka bir ey kalmaz geriye; hepsi bir ve ayn trden
emee, soyutlarsak insan emeine indirgenmi olur.
M etalar, bu para eklini alnca, trde insan emeinin toplumsal
olarak tannan birbiim ekline dnmek zere kendi kullanmdeeri zelliinin tm izlerinden ve yaratllarn borlu olduklar
zel trden emekten syrlrlar.33
Marx, K a p ita td t. meta denilen o gizemli eylerin ilk bilimsel
zmlemesini yapt. Bir meta, maddi bir nesnedir, fakat o ancak dier
metalarla olan toplumsal ilikisinden dolay bir meta olur. Onun meta
olarak varl tamamen soyut bir gerekliktir. O ayn zamanda, daha
nce de grm olduumuz gibi, meta retiminin "tam geliimine ka
vutuu" aama olarak tanmladmz, uygarln resmi damgasdr.
Dolaysyla, uygar dnce, en erken alardan gnmze kadar,
Marxm meta fetiizmi dedii, yani meta retimindeki toplumsal ili
kilerin dourduu "yanl bilin dedii eyin egemenlii altndadr.
Erken Yunan felsefesinde bu "yanl bilin"in yava yava ortaya kp
meta retiminden ktn ve dnya kategorileri zerine bu ka
tegoriler sanki topluma deil de doaya aitmi gibi zorla kendilerini
kabul ettirdiini gryoruz. Bu yzden, Parmenides'in Bir'i, daha son
raki "madde" fikriyle birlikte, deiim-deerinin znn bir yansmas
ya da izdm olarak tanmlanabilir.
33Mara, Kapital 1.4-5,82-3.

334

KATKISIZ AKIL

Bu sonucu yerli yerine oturtabilmek iin, eski felsefenin olduu

kadar ada felsefenin de baz temel sorunlarm sistemli bir biimde
tartmak gerekirdi; bunaysa burada giriilemez. Bunun iindir ki, onu
geici olarak tanmladm. Yine de, sannm , deerin para eklinin, tm
felsefe tarihi iin nem tayan bir etmen olduunu gstermek iin
yeteri kadar ey sylenmi bulunuyor.

XV
MADDECLK VE DEALZM
1. F elsefe ve Bilim
I F ARM ENIDES'LE birlikte, ilkel dnce alann geride brakm
ve Yunan felsefesinde baz genel dnceler dnda, bu kitabn am a
cnn dna taan yeni bir evreye girmi bulunuyoruz. Parmenides'in
geriye brakt haliyle felsefe baz noksanlklar: iinden kt kri
zalitten paralar ieriyordu; fakat bunlar abucak temizlendi ve ar
dllarnn almasyla, gnmze kadar varln srdrd "kat
ksz akl" alanna doru hzla yolald. Felsefe, tarihi boyunca, bilim
den gelen bilgiyi zmlemi ve bilim e katklarda bulunmutur, fakat
aralarndaki birlik hibir zaman salam olm am tr; bugnse aradaki
uurum o kadar genitir ki, birinci blmde belirttiimiz gibi, ou
burjuva filozoflar dnce alannda uzm an olduklarn ileri sr
m elerine k arn, bilim adam larnn insan beyninin gerek m e
kanizm as hakknda renm i o lduklar eylere aldrm akszm ta r
tm alarn srdryorlar.
lkel toplumda, felsefe ve bilimin var olmamas gibi basit bir ne
denden dolay, byle bir uurum yoktu. lkel bilin kuramsal ve soyut
deil, pratik ve somuttu. Kuramsal ve soyut uslamlamann gelimesi,
zihin ve el almas arasndaki blnmeye, bu da toplumun snflara
blnmesine dayanyordu; bu koullar yaratldktan sonra bile, ilkel
dnce tarzlarnn bozulmu biim ler halinde varln srdrme
siyle uzun bir sre bu gelime gecikmitir, bu da snf smrsnn
gerekliklerinin gizlenmesine yaramt. Bu elbette, tamamen pratik
bir gr asndan bilimsel baarlar olarak tanm lanabilecek teknik

KATKISIZ AKIL

336

bulularn yaplmadn sylemek deildir; tersine, erken Smerlerin

ve Msrllarn teknik baarlan ok bykt. Bu bakmdan onlar, n
cllerinin atm olduu temeller zerine yeni eyler ekledikleri sy
lenebilecek olan Yunanllardan daha fazla onur sahibidirler. G er
ekten de, aralarndaki iliki kesinlikle budur. Metal para gibi nemli
bir ayncalk dnda, eski toplumun teknik taban byk ksmyla Me
zopotamya'da ve Msr'da yaratlmt; Yunanllarn yapt ey, bir
para ekonomisi temeli zerinde, politik ve ideolojik styapy yeniden
rgtlemekti. Bu yzden, felsefenin ve bilimin balangcn, doal fel
sefe biiminde birlemi olarak Yunanistan'da buluyoruz. Yine de,
birbirinden ayrlm aya baladklarnda henz ortaya km am lard.
Yunanllarn bilimsel baarlan, byk lde Hellenistik aa aittir.
nceki dnemin en dikkate deer geliimi, .. altnc yzylda
nemli ilerlemelerin yaplm olduu tp alanndadr. Bu konu, bu
rada ksa bir tartmay gerektiriyor, nk bilimle felsefe arasndaki
atmann asln gsteriyor bize.
Herodotos. Yunanllarn "daha zeki, ve aptalca samalklardan
kurtulmu" olmalar ynnden dier halklardan ayrldklarn syl
yor.1 Bu geni kapsaml ifade btnyle kabul edilemez, ama tp iin
dorudur. M ezopotamya'da ve Msr'da hastalan iyiletirme sanat
hibir zaman kendini byden kurtaramamt. zellikle M ezopo
tamya'da hastay kt bir ruhun ele geirdiine inanlrd, bu yzden
de ona uygulanan tedavi tbbi olmaktan ok byseldi. Yunanistanda
da baz hastalklar, zellikle "kutsal hastalk" yani sara, halk tarafn
dan delilie, kt ruhlarn bedeni ele geirmesine verilir ve buna gre
tedavi edilirdi; fakat, olaslkla beinci yzyln son yllarnda ortaya
kan Hippokrates'in yazlarnda bu boinanc tavr gln olarak
sergilenir:
Kutsal hastalk zerine hir yazdr bu. tekilerden daha kutsal ya
da lhi grnmyor bana. Doal bir nedeni var; halksa onun a!Hdt. 1.60.3.

MADDECLK VE tDEALtZM

337

km lk uyandran kendine zg karakteri yznden lhi diye ba

kyor ona... Fakat, sr f garip, alas olduu iin kutsal diye ba
klacaksa bundan daha az alas olmayan, kim senin kutsal diye
bakmad baka hastalklar da vardr... Benim kendi inancm u ki,
bu hastala ilk kez kutsal bir zellik atfedilmesi, byler, ruh ar
tclar ve gnmzn arlatanlar ve sahte hekim leri gibi ken
dilerinde olaanst bir dindarlk ve stn bir bilgi olduunu iddia
eden kimselerin iiydi.2
Baka yerlerde olduu gibi Yunanistan'da da, tp, zellikle spor ve
khinlik gibi, bysel-dinsel pratikler ve inanlardan gelimitir.
Klan lenlerinden gelme halk enlikleri. Yunan kent-devletlerinde
toplumsal yaamn evrensel bir zelliiydi; bu enliklerde, eitimi,
kontroll bir beslenme dzenini de ieren atlete ve gelecei nceden
sylemek amacyla kendisine kurban edilen kiinin barsaklarn in
celemek durumunda olan rahibe nemli ilevler derdi. Eski dn
yada baka hibir yerde, besi dzeni sorunlarna, belirtilerin kay
dedilmesine ve olgu yklerinin toplanm asna buradaki kadar dikkat
harcanmadn gryoruz. Buna dayanarak. Yunanl hekimler, ge
nel olarak, baz temel hakikatleri saptam lard. Buna gre. Krotonlu
Alkmaion, bilincin oturduu yerin beyin olduunu, insann hay
vanlardan. bilincinin yalnzca duyusal deil fakat dnsel de olmas
ynnden ayrldn bilirdi. Bunu, "insan teki hayvanlardan, yal
nzca anlamas, tekilerinse anlam ayp yalnzca hissetmesi y
nnden ayrlr" diyerek dile getirirdi.3 O nun zam annda herkese bi
linen bir gerek olan, insann akl ya da konuma (logos) yetisiyle
hayvanlardan ayrldklar dncesiyle birlikte alnnca, bilimsel bil
giye gerek bir katk gzyle baklabilir buna.
Alkm aion'dan sonra tp alm alarnn merkezi Kroton'dan, Hippokrates'in doum yeri olan Kos'a geti. Hippokrates okulu Krotonlulara ok ey borlu olmal, nk literatr Pythagoras etkiden
birok belirtiler gsteriyor, ona da A lkmaion'un alm alarndan ak2Hp. Morb. Sacr. 1-2.
Alcmaeo B. la.

KATKISIZ AKIL

338

tarlm olmal. Gerekten de, belki de de ayn gelenein bir devam

idi. Bunun en gzel kant. Hippokrates'in kendisi tarafndan yazld
sanlan Havalar Sular ve Yerler kitapnda bulunabilir.
Bu kitapk, btn noksanlklarna karn, rahatlkla, toplumsal
tp zerine bir kitapk olarak tanm lanabilir. yle balar:
Tbba uygun bir alma yapmak isteyen kimse yle davranma
ldr. nce yln mevsimlerini ve her bir mevsimin etkilerini gz
nnde tutmaldr; nk bunlar hem kendi ilerinde, hem de bi
rinden tekine geite byk farkllklar gsterir. kinci olarak, scak
ve souk rzgrlar, nce evrensel olanlar, sonra da her lkeye zg
olanlar gz nnde tutmaldr. Ayrca, arlk ve tat bakmndan
birbirinden ayrlan sularn fa rkl etkilerini gz nnde tutmaldr.
Sonra daha nce gitmedii bir kente vardnda, baat rzgrlara ve
gnein douuna gre o kentin durumunu incelemelidir. Her ynn
kuzey, gney, dou, bat fa rkl bir etkisi vardr. Btn bunlara ek
olarak, suyu nasl elde ettiklerini, tatl bataklk suyu mu, yoksa yksek
ve kayalk topraktan ac su mu itiklerini, suyun tuzlu mu sert mi ol
duunu gz nnde tutmaldr; toprak iin de ayn ey: plak ve susuz
mu yoksa ormanlk ve sulu mu, alak ve havasz m yoksa yksek ve
serin mi; bir de, orada oturanlarn kendileri iin uygun bulduktan
yaam biimini, tembel midirler, ok mu iiyorlar, gnde bir nden
fa zla m yerler, yoksa idmana dkn ve atletik midirler, iyi yiyip az
m iiyorlar,4
Bu kitapkta ileri srlen hekimin grevi kavram kolon detirm e
ann bir rnyd. Yunanllar, saysz gemi seferlerinde, deneyle
rinden denizler tesinde baar um uduyla bir koloni kurmann kor
kun bir giriim olduunu, dikkatli bir planlamann, yalnzca oraya
yerleeceklerin saysn saptamay, seilmelerini ve sefere hazrlan
malarm deil, ayn zamanda yerleilecek topran aratrlm asn,
yeni kentin yerinin saptanm asn, ekilebilir topran uzanmna, su
4Hp. Aer. 1.

MADDECLK VE DEALZM

339

bulma olanana, iklime ve dier evresel etm enlere gre gerekli par
alara blnmesini de ieren bir i olduunu renmilerdi. Bu tr
eylemler, byk lde onia'dan olmak zere ve daha ok gney
talya ve dou Sicilya'ya yneltilerek tm .. yedinci ve altnc yz
yllar boyunca srdrlmekteydi. Yunan tbbnn bilimsel zelliini
kazanmas bu koullarda gereklemiti; bu koullarda, en eski tp
okulunun neden ana koloni alanlarndan birine ait olduunu an
lamak kolaydr.
Yani Yunan tbb. Yunan felsefesiyle ayn toplumsal hareketin bir
rnyd; fakat daha .. beinci yzylda onlar bir atma, ekime
halinde buluyoruz. Belki de, Hippokrates'in kendisine olmasa bile
Hippokrates zam anna kadar geriye uzanan E ski Tp zerine adl ki
tapk. rgtl pratisyenlerin gzlem ve deneyimleriyle kurulmu
olan tp kuram n, ilgileri, ok nceden dnlp kavranm dog
malarnn hakikatini gstermeye, arasra da hastay iyiletirmeye y
nelik filozoflarn dm anca dikkatlerinden korum ak iin kaleme
alnmt:
Tp zerine konumak ya da yazmak iin ortaya kp da scak,
souk, ya, kuru ya da holarna ne gidiyorsa yle kendilerine zgii bir
koyuttan balayp bu yolla hastaln ve lmn nedenini btn ol
gular iin ayn eye indirgeyenler ve onu bir ya da iki koyuta balayan
kiiler, olgular konusundaki aklamalarnda aka yanlmakla kal
mazlar; onlarn hatas zellikle sulanmaya deer, nk bu hata,
halkn en ciddi durumlarda, tbbn usta pratisyenlerine saygt duyarak
yardm in kotuu bir meslekle ilgili olarak ilenmektedir. yi ve
kt pratisyenler vardr; gzlem ve buluun sz konusu olduu byle
bir meslek olmasayd durum byle olmayacakt. O zaman herkes o
meslekte eit bir ekilde cahil ve deneyimsiz olacak, hastalarn te
davisiyse tamamen bir ans ii olacakt. Fakat aslnda tbbn kuram
ve pratiinde, dier herhangi bir meslekte ne kadar varsa o kadar e
itli ustalk vardr; sonu olarak, tp, insann koyutlardan yola k
masn gerektiren gkbilim ve yerbilim gibi karanlk ve g a
lmalarda olduu gibi ii bo koyutlara gereksinmeyle uygunluk

KATKISIZ AKIL

340

gstermez. Bu gibi konularda nasl bir aklama yaplrsa yaplsn,

doru ya da yanl olduu kantlanamaz; nk ona uygulanabilecek
bir test yoktur...5
Geleneksel yntemi izleyecek yerde meslei koyutlara baml
klan kimselerin, bu varsaymlarn hastalarn tedavisine nasl uy
guladklarn bir trl anlayamyorum. Bildiim kadaryla, dier bi
imden de bir eyler iermeyen soyut bir scak veya souk ya da kuru
veya nemli ey bulamamlardr. Sanyorum, onlarn da nnde bizlerinkinin ayn yiyecekler, iecekler var. fakat onlar bu yiyeceklere bir
de souk, scak, kuru ya da nemli gibi birtakm zellikler veriyorlar;
nk bir hastaya "sca" almasn salk vermek yararsz olacaktr
akas; hasta derhal soracaktr: "Neyi?" Bundan dolay, onlar u bil
diimiz maddelerden birine bavurmak, ya da sama sapan konu
m ak zorunda kalacaklardr...6
Baz filozoflar ve hekim ler tbb anlamak iin insann ne oldu
unu bilmenin gerekli olduunu sylyor. Felsefenin. Empcdokles gibi,
insana, doasna, kkenine ve yapsna degin eyler yazm olanlarn
bir sorunudur bu. Benim kendi fikrim u ki, hekimlerin ve filozoflarn
bu konuda yazdklarnn tpla, resim sanatyla olduundan daha fa zla
bir ilgisi yoktur; ayrca dnyorum ki, bl konular gerekten an
layabilmenin tek kayna tiptir; o zaman, ancak tp, gereince an
lalrsa bunun dnda bu olanakszdr zaten lam bir bilgi, yani
insann ne olduu, evriminin nedenleri... vb. hakknda tam bir bilgi
olanakldr.1
Bu tp pratisyenlerinin bu trl yazlar hem bilimsel hem de insancl
bir ruhla capcanldr; bu canllk eski literatrde onlara esiz bir g
rnm verir, ama yine de, filozoflara kar kararl bir sava am ol
m alarna karn, bilim lerini ilerletm em ekle kalm am, ayn zam anda
devaml olarak gerilemiler, rabetten dmlerdir. Bunun nedenini
anlam ak nem lidir.
s Hp.VM. .
Ayn yerde, 15.
7Ayn yerde, 20.

MADDECLK VE DEALZM

341

Bu savam, bilim ve ideoloji, "ak-kafal gzlem" ve "a priori

ncller" arasnda dpedz bir kavga deildi. Tersine, snfl top
lumun btn alarnda bilimin btn dallan gibi Yunan tbb da.
Yunan felsefesinin gidiini ekillendirmi olanlara benzer toplumsal
nyarglardan oluan ideolojik bir e banndryordu iinde.
Bilimsel tbbn gelimesi her eyden nce ve en fazla, retim g
lerindeki dzey dklyle snrlyd. En kaba saba letlerden baka
eyin olmay karsnda, en keskin gzlem bile, tam bir anatomi bil
gisini toplam akta ya da hastalarn bakmnda doann seyrine yardm
etmekten fazla bir ey yapmakta yetersiz kalyordu. Bununla birlikte,
bu yetersizlik, kle emei zerine kurulu eski toplumun yapsnda
vard; tbbn ilerleyiini baka herhangi bir eyden ok nleyen de
buydu.
Salk verdikleri tedavinin, ancak hasta olmay kaldrabilecek
kimselerce yerine getirilebilecek bir ey olduunu anlayabilmek iin
bu Hippokratesi yazarlardan uzun uzun yazlar okumak gerekmez.
Bu konuda. Platon'la ayn dncededir onlar da:
"Bir marangoz hastalansa" dedi Sokrates, "hzl etkili bir are
ister doktordan bir kusturucu, bir ishal ilac, dalama ya da
bak hepsi bu. Ona perhiz yapmas ya da ban sarp scak tutmas
sylenirse, hastalanmaya zaman olmadn, iinin bana dnmezse
s rf hastaln beslemek iin yaamann i olmadn syleyecektir.
Bylece, doktora 'hoa kal' deyip iine dnecektir; ya hastaln ye
necek, yaayp iine gcne devam edecek, ya da lecek ve bu yolla
yoksulluundan kurtulmu olacaktr."
Anlyorum " dedi Glaukon, "yaam byle olan bir insann tptan
yarar da bu olur elbet."6
Bunun sonucu, hibir snf fark gzetmeyen bulac hastalklar b a
bo yaylm akla kalmyor bunun iin amzdan da benzer r
nekler verilebilir hekimin kendisi de gzden dyordu. O da bir
P1. Rp. 406: Famngon. B. Head and Hand in Ancient Greece (Eski Yunan'da Ba
ve El), Londra 1947, s. 35-6.

342

KATKISIZ AKIL

zanaatyd; hem de, zanaatln, hibir yurttan yklenmeyi gze

alamad bir ura olarak gzden dt bir toplumda. Tp pra
tisyenlerinin, kukusuz, iinin kendisini en varlkl yurttalaryla bile
yakn ilikilere sokmas yznden, bu damgay teki el iilerinden
daha baaryla silebildikleri dorudur, ama yine de Aristoteles, za
mannda trl hekim olduunu sylyor: el iisi, bakclar ve
retim grm olan am atrler.9 Sonu, W. H. S. Jones'un tanmlad
gibi oldu:
Plton'un, kullanlmasn o kadar ok aalad, inandrma gc
kuvvetli, akn dehas stn geldi. Deimeyen gereklii tutkulu bir
istekle arayp duran, boyuna deiip duran grngleriyle maddi dn
yaya kar byk bir nefret duyan, her trl bedensel kirden arnm
katksz zekyla deimez de'lere ulaabilecei gksel bir blgeye
ykselmeyi emel edinmi felsefe atei, insanlarn ektii aclar, Pl
ton'un hi szn etmedii grngleri sabrla inceleyerek dindirmek
isteyen insanlarn alakgnll aratrmalar iin tututuran bir alev
den daha te bir eydi.10
Bununla birlikte, Hippokrates geleneine yaklaan bir filozof vard.
Biyoloji bilimlerinin kurucusu, Asklepiadai'nin yelerinden bir he
kimin olu olan Aristoteles'ti bu (Cilt I, s. 57-8).

2 .A to m K u ra m
Parmenides'ten sonra felsefenin temel sorusu idealizme kar
maddecilik olgunlat. Hem eninden olmad bu. Kendisinden hemen
sonra gelen ardllarnn dikkatlerini zerinde topladklar sorun, de
vinim sorunu idi. Alglarla kavranabilen dnyann gereklii yeniden
kurulacaksa, bir devinim nedeni bulmak gerekirdi. O zamana kadar,
devinimin maddenin bir zellii olduu varsaylmt; fakat sondan
sonra, bunun tersine bir varsaym: maddenin kendi bama atl olduu,
9Arisl. Pol. 1282a.
*Jones W. H. S.. Hippocrates. Londra/New York. 1923-31,1.8.

MADDECLK VE DEALZM

343

ancak Em pedokles'in Ak ve aba, Anaksagoras'n Zihin, Aristote

les'in ise lk Devindirici dediine benzer bir d gcn arpmas so
nucu devindii gibi bir varsaym ileri srmeye doru gittike artan bir
eilim vard. Yeni varsaym. Yunan toplumunun bu yeni aama
sndaki temel elikiyi: zgr insanla kle arasndaki ztl yanstyor.
Aristotelese gre bamllk ilkesi evrensel bir doa yasasdr. Efen
disine kar kle ne ise, kocasna kar kars, tine kar beden, akla
kar madde, Tanr'ya kar evren de odur. Onun lk Devindirici de
dii. eski an retiminde cisimlemi olan trde kle emei sa
hipliinin ideolojik anlatmdr.
Akragas'l Empedokles nde gelen bir demokrat, ayn zamanda
da, tanrnn bedenlemii olduunu ileri sren bir khin ve tansk-ehli
idi.11 Dinsel retisi Orfecilikten farkl deildir; Pythagoras Mezheple baz ilikileri var gibi grnm ektedir.12 zel tp eitimi gr
mt, fakat Kroton okulunun alm alarn m uhakkak bildii halde
onu ilerletmemi, aksine Alkmaion'un ykselttii yerden aa ek
mitir. Alkmaion dnce ve duyum arasnda bir ayrm gzetir ve
dnm e organ olarak beyni tanrken, Em pedokles byle bir aynm
yapm az ve insann kanyla dndne inanrd.13 Hippokratesi
yazarlarn, felsefi nkavram larn kendi zanaatlarna karm asna
kar karlarken aklda tuttuklar, zellikle onun grleriydi. Ona
evren, Parmenides'in ileri srd gibi blnmez ve hareketsiz deil,
devaml olarak birbirinin iine girip kan ve bylece yaplarnda de
iiklikler m eydana getiren drt !'kk"ten toprak, hava, ate ve
su oluuyordu. Ak ve aba gibi iki zt g onlar devaml hareket
halinde tutar: Ak birbirine eker, aba ise birbirinden uzaa. Aris
toteles'ten rendiimize gre, bu iki gcn drt e gibi madde olup
olmadklarn, eer deillerse ne olduklarn aklayamamtr.14 G er
ekte bunlar mitoloji dnyasndan alnm figrlerdir. Birok ilkel idea
gibi onlar da takm halinde bir bilim sel gereklik ierirler, ama d
nlm e, kavranlma biimleri yine de m itseldir.
Emped.B. 112 Diets.
12Tim. 81, Suid. s. v Ath. 5e.
13Emped. B. 105.
14Arist. Met. 1075b. 3.

KATKISIZ AKIL

344

Klazomenai'li A naksagoras, Atina'da yerlemi, Perikles'in ko

rumaclnda yllar geirmitir. Yaklak .. 450'de Perikles'in kar
tlar onu, gnein erimi bir maden ktlesi olduuna inand iin
dinsizlikle sulad. Atina'y terke zorland ve M iletos'un bir kolonisi
olan Lamsakos'a yerleti. Yaamnn geri kalan ksmn orada geirdi,
lmnden sonraysa pazar yerinde, onun onuruna. Akl ve Hakikat'e
adanan bir ant d ik ild i.15 Onun sisteminde elerin, ya da onun diliyle
"tohumlar'Tn saylar sonsuzdur ve bunlardan her biri ztlarn aa
yukar hepsini ierir scak ve souk, ya ve kuru, vb ; yle ki, "kar
bile siyahtr" ve "her eyde her eyden bir para vardr."16 Bu genel
yasann bir tek ayrcas vardr. Tohumlardan biri, hepsinin en k
ve en hafifi, kark deildir; dierlerinin iine girerek, onlar birbirine
kartrarak ve elekten geirip ayrarak onlar harekete getiren Akl
dedii bu edir; bu birletirme ve ayrmalarla, insanlarn yanllkla
varolu ve g diye tanmlad sreci oluturur.17 Parmenides'e ve
rilen onia yantdr bu. Anaksagoras, btn eylerin ztlarn bir bir
liinden ibaret olduuna ve bir enin dierlerinden stn olduuna
inanmakta Herakleitosla ayn dncededir; fakat bir devinim ne
deni ileri srmede ondan, zgn bir birlii yadsmada hem ondan hem
de Miletos okulundan ayrlr. Empedokles gibi o da bir oulcudur.
Bu sistemlerin ikisi de, Elea mantnn tuzaklarna dmeden alg
dnyasnn gerekliini srdrm ek iin tasarlanmtr. Bununla bir
likte, bu arada. Elea'clar Parm enidesin grn savunuyorlard.
Elea'h Zenon, ustasnnkine tamamen eit bir diyalektik ustalkla, so
runlar gelitirmekten uzak, oulcularn sonsuz bir mantksal eli
kiler dizisi iine dalm olduklarn ileri sryordu. Kantlan birazdan
gzden geirilecektir. Parmenidesi kuram, baz deiikliklerle, ayn
okulun bir baka yesi, Samos'lu Melissos tarafndan yeniden doru
lanyordu:
Eer eyler ok olsayd, bir iin nasl diyorsam, ayn trden ol
malar gerekirdi. Eer toprak ve su, hava ve demir, altn ve ate varsa;
t5Arist. Rhet. 1398b. 15.
16Anax. B 6, 11, A 97 Dicls.
I7Anax. B 17.

MADDECLtK VE DEALZM

345

eer bir ey canl, bir bakas lyse; eer herkesin syledii gibi, eyler
siyah ve beyazsa: eer byle ise btn bunlar, ve eer doru gryor ve
iitiyorsak, o zaman bu eylerden her biri bizim kararlatrdmz
gibi olmaldr; deiemez, baka trl olamaz, olduu gibi olmak zo
rundadr. mdi, biz doru bir ekilde grdmz, iittiimizi ve an
ladmz ileri sryoruz, fakat ln souklatna, souun l
dna, sertin yumuaa, yumuan serte dntne, yaayann
ldne ve eylerin yaamsz bir eyden doduuna ve btn eylerin
deitiine ve onlarn tmnn imdi eskiden olduklarndan farkl
olduuna inanyoruz... imdi bu inanlar birbirine uymuyor. eylerin
ok sayda ve sonsuz olduunu, kendilerine zg biim ve gleri ol
duunu sylemitik, ama yine de onlarn hepsinin deiime yargl ol
duunu, her grmzde deimi olduklarn hayal ediyoruz. Bun
dan u kar ortaya ki, biz hi de doru grmyoruz ve btn bu
eylerin ok olduuna inanmakla hata ediyoruz. Eer gerek ol
salard. deimezlerdi; her biri, nasl olduuna inanyorsak o ey olur
du, nk hakiki varlktan daha gl bir ey yoktur. Eer deimi
olsayd, olan ey gm oturdu, olmayan ey doard. Bu yzden, eer
eyler ok olsayd, bir gibi hep ayn yapda olurdu.19
Bu kantlar, Anaksagoras'm daha o zaman gstermi olduu atom
kuram iin mantki bir balang noktas salyordu. Miletoslu Leukippos, Melissos'un szne gvenerek ve Anaksagoras'tan "tohumlar"
terimini alarak, nce evrenin sonsuz sayda paracktan olumu ol
duunu, onlardan her birinin Parmenides'in Bir'inin zelliklerine sahip
olduunu; ikinci olarak, bu paracklarn bo uzaydaki hareketleri s
resince durmadan birletiklerini ve ayrldklarn tartyor, bunu Par
menides'in "olmama" dncesiyle zdeletiriyordu.19 Bu fikirler.
Trakya'da Abdera'da varlkl bir yurtta olan ve felsefi aratrma
larnn ansiklopedik genilii ancak Aristoteles'e alabilen Demokritos (.. 460-360) tarafndan gelitirildi. Blnmez, yok edil18Meliss.B8.
19Leuc. A 7.

KATKISIZ AKIL

346

mez, arlksz, bolukta den, bizler de iinde tm dnyay olu

turmak zere arpan ve birleen sonsuz sayda atomlar var
sayarsak, bu temel zerinde, iinde her olayn gerekliliin (annke)
bir rn olduu belirlenimci (deterministic) bir evren kuram ge
litirdi. Sistem inde, Ananke fikri (ideas) mitsel armlarndan te
mizlenmi ve ada bilimsel doa yasas kavram gibi soyut bir fikir
olmutur. Nihayet, Thukidides gibi Philaidai'ye ait olan Atinal Epikuros (.. 342-268), bu sistemi, atomlara arlk zellii verecek e
kilde deitirdi: bylece atom lar kendi hareketlerinin nedenini ken
dilerinde tayorlard; Epikuros ayn zamanda atomlarn, dey hare
kete ek olarak meyilli bir harekete ya da dz izgiden sapma zel
liine sahip olduklarn ileri srd.20 Bu yolla, gereklilie (annke)
rastlant da (tyche) eklenmi oluyordu; atomlar zgrleti.
Epikuros, Yunan kent-devletlerinin zlme dneminde yaad. O
ve mezleri, artk akla uygun dmeyen bir toplumda rol oynam ak
tan vazgetiler ve bireyin kendi doygunluunu salamas dncesini
dile getirdiler. Atomculuklar, bireyciliklerinin tamamlaycs idi.
Ayn atom on szc hem "atom" hem de "birey" anlamna gelir.
Evrenin elerini duygusuz ve soukkanl yaptlar, nk uyum
suzluun paralad bir toplum da kendilerinin olmaya abaladklar
ey buydu. Kamusal yaamdan vazgemeleri bu yolla tinsel hu
zurlarn bozn her eyden zgr kalmay umuyorlard zgr is
tencin bir eylem i idi; bunun iindir ki, Demokritos'un belirlenim
ciliine rastlant esini soktular.
Eski Yunan atom culuu, Farrington tarafndan "evrenin doas
zerine Thales'le balayan ussal dnme hareketinin eski alardaki
zirvesi" olarak tanm lanm aktadr.21 Bu tanm dorudur. A tom cula
rn insan toplumunun doas hakknda sylemek zorunda kaldklar
her eyden daha dorudur. Platonun idealist mutlak adalet kav
ramn reddederken Epikuros yle yazyordu:

20Marx, DDEN.

21Farrington, Yunan Bilimi. 1. 60.

MADDECLK VE DEALZM

347

H ibir zaman m utlak bir adalet olm am tr, fa k a t ancak top

lumsal ilikilerde, yerden yere, zamandan zamana deien, karlkl
yanllar dzeltmek iin bir anlama kurulmutur... Yasal olarak
hakl, doru diye tannan eydeki btn eler, toplumsal ilikilerdeki
zorunluluklar uygm grd srece, herkes iin ayn olsun ya da ol
masn, bu zellie sahiptir; bir yasa, toplumsal iliki yollaryla uyu
maz duruma gelirse hakl olmaktan kar; yasayla dile getirilen yol,
yalnzca ksa bir sre iin bu kavrama uyuyor bile olsa, biz bo szleri
kendimize dert etmeyiz, yalnzca olgulara baktmz srece o sre
iin hakldr yin e? 1
nsann ilerlemesi konusunda unlar yazmt:
Anlamalyz ki, insann doas daha ok, koullarn gerek g
cyle eitilmekte, daha sonraysa akl ie kartnda, bu dersler yeni
bulularla gelitirilmekte, oaltlmaktadr; ilerleme hz, farkl in
sanlar arasnda farkl zamanlarda deiik olmaktadr P
Msr ya da Babil literatrnde byle bir ey yoktur.
Burada nemli bir eyi sakb tutmak zorundaysak da, atomcu ev
renbilim hakknda ayn ey sylenebilir. Demokritos'un ve Epikuros'un atom kuramnn ada fiziin atom kuramna benzerlii y
zeysel olarak o kadar dikkat ekicidir ki, bu filozoflarn almalarna
bilimsel olarak bakmak isteine kapldk. Bu bir hatadr. Eski atom
culuk bilim deil ideolojidir. Parmenides'in tekiliinden (monism) ve
Platonun idealizminden hi de aa kalmayarak, iinde doduu top
lumun yapsn yanstan "katksz akT'n bir abasdr. Belirttiim gibi,
kent-devletin zlme dneminde ynetici snfn bir kesimini be
lirleyen bireyciliin ideolojik bir anlatmdr. Marx, uzun sre nce bu
konu zerindeki tezinde buna deinmiti:

D. L 10. 150-2.
^ A y n yerde, 10.75.

348

KATKISIZ AKIL

A tom u t dz izgiden sapmas. Epiktros fiziinde rastlantsal bir

zellik deildir. Tersine, tm felsefesine giren, ama doallkla bunu,
uyguland alanca saptanan belli bir biimde kendini gsterecek e
kilde yapan bir yasay ifade eder bu... Tpk. Atomun, kendisini, grece
varlndan, dz izgiden, onu bir kenara iterek, ondan syrlarak zgiirletirii gibi, tm Epikuros felsefesi de. bireysellik, zerklik soyut
kavramnn ve greceliliin btn ekilleriyle olumsuzlanmasnn
onda anlatmn bulduu her yerde snrlayc varolu tarzndan ay
rr, kurtarr kendini. Bylece eylemin sonu soyutlamadr, ar kar
snda, bizi harekete geirecek her ey karsnda soukkanllkla si
linmesi, son bulmasdr,24
Eer eski dnyada fizikteki atomculuk, toplumdaki bireyciliin
ideolojik yansmas idiyse, onun ada bilimsel kurama olan ben
zerliini nasl aklayacaz? Bunun yant, ada kuramn, snfl
toplumda btn bilim sel kuramlar gibi, bu durumdaki burjuva toplumunun benzer bir zelliini yanstan ideolojik bir e ierdiidir. Bu
nemli hakikate ilk dikkati eken kimse Caudwell olmutu:
Newton'un dnyasnn nasl olup da burjuva topluma burjuvazinin
hayalinden geirdii byle garip bir benzerlik gsterdiini artk an
lyoruz. Atomcu bir dnyadr bu. Kendi doru izgileri zerinde yal
nzca her birinin znel gcnn gerektirdii eyi yaparak ilerleyen bi
reylerden olumutur. Her kk para kendiliinden hareket ediyor.
Buysa, kendisinin olduunu hayal ettii "zgr" burjuva reticisine
denk dyorP
ada atom kuram, ayn zamanda, balangtan beri bu ideolojik
ncller erevesi iinde, pratikte denenmi ok sayda hakikati ci
simlendirmesi bakmndan eski kuramla llemeyecek derecede ona
stndr; gelimeye devam ettike de bu bilgi yn, burjuva ide
olojisinin snrlarn durmadan yarm aktadr. Bilimler byle ilerliyor.
24Marx, DDEN 29.
^C audw ell, CP. 48-9. Her kk para, hareketliliini kutsal itkiden alr, tpk
burjuvazinin bireysel zgrlnn Tann'nn bir hediyesi oluu gibi.

m a d d e c il ik v e

d e a l i z m

349

Fakat kle toplumunun ekonomik temeli ve entelektel dzeyince s

nrlandrlm haliyle eski atom kuram bu biimde gelimeye uygun
deildi. Katksz bir ideolojik yapyd o.
Epikuros'un felsefesi eski felsefe maddeciliin en yksek noktas
dr. Onun, gereklilik ve rastlantnn birbirinden bamszl, insanla
doa arasndaki iliki, insani ilerlemenin eit olmayan gelimesi d
ncesinde ortaya kan diyalektik duyusu, Herakleitos'ta en yksek
dzeyine erien onia maddeciliinin sezgisel diyalektiiyle karla
trmay davet ediyor; Epikuros'a ise bu lde, ilkel dncedeki en
olumlu eleri olgunlua eritirmi olduu gzyle baklabilir. te
yandan, Demokritosunki gibi onun maddecilii de etkin olmaktan
ok edilgindir. Epikurosular. dnyay deitirmek deil ondan kopup
ekilm ek istiyorlard. Onlarn etikleri, znenin kendini olumsuzlamasn amalyordu. Kendilerini birbirlerine, mutluluuysa yaanan
hayatta aramaya adam , fakat dnyann geri kalan ksm ndan elden
geldiince kopmu kapal bir dost evresi oluturuyorlard. Onlarn,
kent-devletinden vazgemeleri, yarglanan toplumun kategorilerinde
ifadesini bulan kleci toplumun cesaretle reddedilmesiydi. Akdeniz
dnyasnn birlemesini hedef alan eilimleri olumlu bir biimde dile
getiren Stoac dnya kardeliinin olumsuz benzeriydi.
Bu nedenlerden dolay, Epikuros'tan ok Aristoteles'in gerek
ilerleme izgisinde durduu ileri srlebilir; nk, bir idealist olma
sna karn, Aristoteles, dnyadan yz evirmemi, tersine, onun ta
iteki amacn zmleyici bir grle som ut ayrntlaryla in
celem itir bu dnyay. Maddenin kendi kendine hareket edebileceini
yadsm, hareketi, hareketsiz, maddesi olmayan, kutsal bir lk Devindiriciye balam tr; fakat bu. maddenin devaml haraket halinde
olduunu onaylam asn nlememitir. Ona gre. A, B-deil olabilir
ama yine de B olabilme gizilgcn ierebilir. Sistemi erekbilimseldir
(teleological) onun. zde maddeci, yalnzca biimde idealist olan
onia evrimciliinin bir yeniden olum lam asdr bu.

3. znel D iyalektik
Lenin'e gre. Diyalektik "nesnelerin kendilerinin yapsndaki e
likilerin incelenmesidir: deien, akan, gen yalnzca grnmler

KATKISIZ AKIL

350

deil, ayn zamanda eylerin zleridir." Bu tanma uyarak, diyalektie

iki ynden baklabilir. Birincisi, d dnyada bilincimizden bamsz
olarak nesnel biimde var olan ztlann atmas vardr. kincisi,
insan bilinci d dnyann toplumsal bir imgesi olduuna gre, bu
dnyann kendisinde var olan elim eler zorunlu olarak onda yansr.
Tekrar Lenin'den bir alnt yapalm: "nsann fikirleri hareketsiz ol
mayp devaml devinim halindedir, birbirine geer, birbiri iine akar;
ancak byle yanstrlar gerek yaam ."26 nsan dncesinin di
yalektiidir bu: znel diyalektiktir.
Bu ayrm aklda tutarak Yunan felsefe tarihini gzden geirirsek
grrz ki. Parmenides'in dnceleri bir dnm noktasn gsteriyor.
Ondan ncekiler, doal dzenin, onun bir paras olarak insan da
iinde, gerek bir aklamasn yapmakla ilgilenmilerdir. Ken
dilerine sorduklar soru, snfl toplumun balarndan beri kalt olarak
aldklar soru idi: dnya bugnk durumuna nasl geldi? Toplumun s
nfl yapsnn salamlamas ve meta retiminin artmasyla birlikte
bu soruya verilen yant gittike daha kuramsal, soyut ve ussal oldu;
ayn zamanda sorunun kendisi zelliini deitirmeye balad: dnya
neden yaplmtr? Gerekliin doas nedir? Bu yolla, btnyle yeni
bir sorunun ortaya atlm a koullar yaratlm oldu: nasl biliyoruz?
Buysa, soyut dnmenin geliiminde yeni bir aamay gsteriyordu.
Bu soruyu Parmenides sorm ad, ama onun almalarnn bir so
nucu olarak ortaya kt. onial filozoflar, insann doann bir par
as olduunu ve bu yzden onun yasalarna bal olduunu varsa
yarken, o, doann duyularla algland haliyle bir yanlsama oldu
unu, nk akla aykr olduunu ileri sryordu. Aka, bu akl kav
ram doann d dnyasnda herhangi bir eyi karlamyor. Daha
ok. tpk onun ileri srd niteliksel her eyden soyulmu katksz
varlk evreninin, metalarda cisim lem i soyut emein zihinsel bir
yansy oluu gibi, niceliksel her eyi reddeden katksz akl' da de
erin para eklini yanstan bir feti kavramdr. Bu kuram, d dn
yay yanstmak yle dursun, onu reddeder: nesnenin olumsuzlamasdr. inde yaadmz d dnyay yadsmaksa pratikte olanakszdr.
Lcnin.PN 181, 187-8.

MADDECLK VE DEALZM

351

Parm enides'in kendisi de bunu tanm ak zorundayd: nk, grd

mz gibi, tilm izlerine, denem e dnemleri iin bir Grnme Yolu
salad, bu da W ittgensteinin m erdiveni gibi daha sonra bir kenara
atld. Bu uslam lam a izgisinin nihai sonucu Platon'un dea'lar ku
ramyd: bundan, maddi dnyann, ideal dnyann kusurlu bir im
gesi olarak trevsel (derivative) bir varlk kazanm asna izin ve
riliyordu. Bu arada, bilginin incelenm esinde nem li ilerlem eler
yaplyordu.
Parmenides'in vard sonu: hareket ve deiimin olamayaca,
nk bunlarn akla aykr olduu sonucu, oulculara zt olarak
mezi Elea'l Zenon tarafndan bir sra paradoksta yeniden onay
lanyordu. Bunlarn en tannm udur:
Akhilleus kaplumbaay hibir zaman geemeyecektir. nce,
kaplumbaann ya n a balad noktaya ulamak zorundadr. O za
mansa, kaplumbaa biraz daha ilerde olacaktr. Sonra o aray ka
patm ak zorundadr, o srada kaplumbaa biraz daha ilerde olacaktr.
Hep biraz daha yaklar kaplumbaaya, ama hibir zaman yakalaya
maz onu.27
ncl (premiss-kaziye) udur: bir izgi sonsuz sayda noktadan
oluur; sonsuz olunca da belli bir zamanda geilemez. Uan bir okun
hareket etm ediini tartm ak iin buna benzer bir uslamlama kul
lanr:
Uan ok hareketsizdir. nk her ey kendisine eit bir uzam igal
ettiinde hareketsiz olduuna gre, ve belli bir anda uan ey daima
kendisine eit bir uzam tuttuuna gre, hareket edemez.2*
Zenon hareket kavram n, bir eliki ierdii iin, bir yanlsama ola
rak bir yana brakyordu, nk o da ustas gibi, ancak elikilerden
27Arist. Phys. 239b. 14.
28Ayn yerde, 239b. 30.

KATKISIZ AKIL

352

kurtulmu olan eyin gerek olduunu ileri sryordu. Elbette gerek,

hareket kavramnn srf bir eliki ierdii iin gerekliin sadk bir
yansmas olduudur. Soyut olarak deil de gereklikte rastladmz
gibi hareketi incelersek, onun maddenin varolu ekli olduunu an
larz:
Katks: mesafe, anlam sz bir kavramdr, iinkii bilinemez. M e
safe, ancak relata arasndaki bir eyi harekeliyle bilinebilir, nk
fiziksel mesafe fiziksel bir iliki ierir. Hareketin de byle bir iliki ol
mas gerekir. Bu anlamda m esafe harekete ikincildir; hareket, bu
trl uzamsal ilikilerin nkouludur. Bu nedenle hareket varlktr;
onun iinde kk salm olan eliki, onun iinde uzanr ve zaman
yapan eyin i etkinlii, atomun varldr,29
Sonsuzluk kavram iin de ayn ey:
Aktr ki, bir sonu olup da balangc olmayan sonsuzluk, bir ba
langc olup da sonu olmayandan ne daha ok ne daha a: sonsuzdur...
Sonsuz dizilerle alma gibi matematiksel bir alkanlk olmasayd,
tm hile olanaksz olurdu. Matematikte belirsiz olana, sonsuza ula
mak iin belirliden, sonlu terimlerden balamak gerektii iin, olumlu
ya da olumsuz (art ya da eksi) btn matematiksel diziler l'dc ba
lamak zorundadr, yoksa hesaplamada kullanlamazlard. Bununla
birlikte, bir matematikinin soyut gereklilikleri, gereklik dnyas iirt
zorunlu bir yasa olmaktan ok uzaktr...
Sonsuzluk bir elimedir ve elimelerle doludur. Balangtan
beri. bir. sonsuzun sonlulardan baka hibir eyden olumamas bir
elikidir, ama durum bdtr. M addi dnyann sonluluu onun son
suzluundan daha az elimelere gtrmez; bu elikileri amak iin
yaplacak her giriimse, grm olduumuz gibi, yeni ve daha kkl
elimelere yol aar. Sonsuzluk bir eliki olduu iindir ki. zam anda
ve uzamda sonsuz o larak alan sonsuz bir sretir. elikinin or29CaudwcU,CP 171.

MADDECLK VE DEALZM

353

tadan kaldrlmas sonsuzluun sonu olurdu. H egel bunu grd, bu ne

denle de bu eliki zerinde oynayan baylara hak ettikleri nefreti gs
terdi.30
Elea okulunun paradokslarna, eski alarda Abdera'l Protagoras
kar k: "nsan her eyin lsdr; olan eylerin, ki onlardr; ol
mayan eylerin, ki onlar deildir."31 Bundan, her eyden nce bilginin
iki terim arasnda, bilen ve bilinen, zne ve nesne arasnda bir iliki
olduunu anlyoruz. Ayrca, bilginin nesnesi algsal dnyadr. Eer
duyularn salad kant reddedersek, hibir eyin bilgisi olamaz.
Dolaysyla Elea okulu yandalar hibir ey bilmiyorlard. Protagoras'n kastettii eyin bu olduu, tanrlara kar tutumundan bel
lidir. Tanrlar, bazlar grdklerini ve iittiklerini ileri sryorlarsa
da, normal olarak duyularla alglanam azlar. V ar mdrlar, yok mudurlar? Protagoras bunu bilmiyordu: "Tanrlara gelince, var mdrlar,
yok mudurlar, ne biimdirler, bilemem; nk bilginin karsnda, z
nenin belirsizlii, insan yaamnn ksal gibi birok engel vardr."32
kinci olarak, hem insan hem de onu evreleyen dnya deiiklie
ak olduuna gre, her trl bilgi de zorunlu olarak o derece g
recedir. Ayn ey, farkl zamanlarda ayn kiiye, ayn zamanda farkl
kiilere farkl grnecektir. Bununla birlikte, bu, katksz grecelik
olmaktan uzaktr. Konuma da iinde, deneyim lerim izi birbirimize
aktarmamz mmkn klan, ortak insanlmz sayesinde byk l
de ortak tem elim iz var. Yani, bilgi bir toplumsal rndr.
Bu. "diyalektik" teriminin bulunduu aama idi. "Konumak" ya
da "tartm ak" anlam nda gelen dialgomai"den Yunanca dialektike
szc "tartm a sanat" demektir. Demokratik site-devleti, mecliste
ve yarg kurullarnda tartmak iin snrsz frsatlar sunuyordu; o
zaman yeni tip bir filozof ortaya kt, rencilerine, halk nnde
konumaya ve tartmaya zellikle dikkat ederek, dilbilgisi dahil genel
eitim veren meslekten retmen olan sofistlerdi bunlar. Bu "tar
tm a sanat" Zenon tarafndan bulunmu ve Sokrates'le Platon ta
30Engels, AD 61.
3lPl.Tht. 151e-152a.
32P1. Rp. 600c sch.

KATKISIZ AKIL

354

rafndan gelitirilm itir. En iyi bilinen rnleri Platon'un diya

loglardr. lem yleydi: iki kiiden biri bir neri atard ortaya,
teki kar kard, sonunda neri ya birlikte reddedilir ya da her iki
tarafa kabul edilebilecek biim de yeniden dile getirilirdi. Yani,
tartma, elikilerin zlm esi yoluyla sonuca doru ilerlerdi.33
lemin zel bir tanm dr bu ancak, ama daha fazlasm a da gerek yok.
nk burada Platon ve A ristoteles'in znel diyalektiine yolu ha
zrlam ak iin sz edilm ektedir.
Platon, ancak elikilerden kurtulmu eylerin bilinebilecei; hem
hareket hem de deiiklik elikiler ierdiine gre duyusal dnyann
bilinemeyecei konusunda Parmenides'le ayn fikirdeydi. Platon bu
kuram ortaya koyarken maddi dnyann incelenmesinde deil, fi
kirlerin (idea'larm) incelenmesinde baz nemli ilerlemeler gsterdi.
Baz sofistler insann hibir ey renemeyeceini savunuyorlard.
nsann bildikleri ya da bilmedikleri hakknda soru sormas ola
nakszdr. Bildikleri hakknda soru sormayacaktr, nk onu zaten
biliyordur ve sormasna gerek yoktur; bilmedikleri hakknda da soru
sormayacaktr, nk ne hakknda soru soracan bilm em ektedir,34
Burada sofistler, bilgi kuramna Parmenidesin varlk kavram n
uyguluyorlard. Tpk varlk'm olmayan' dlay gibi bilgi cehaleti,
cehalet de bilgiyi dlar. Zenon'un hareketi dlad ayn uslamlama
yoluyla, bir eliki ierdii iin onlar da bilmeyi, cehaletten bilgiye ge
ii dlyorlard; Platon'un soruna bulduu zm yleydi. Bilgi,
lmsz olan tin'in bir yetisidir. Tin, bir insan bedenine girince, onun
bilgisi, bedenle temas yoluyla yaylr ve geici olarak unutulur; fakat
kuramsal alma yoluyla ve bedenin tin'i kitletmesinden kurtarmak
iin tasarlanm felsefeyi izleyerek daha yaarken bile yeniden ele ge
irilebilir. Yani renme, kaybolmu olan bilginin yeniden ele ge
irilmesidir. Dolaysyla, bir ey renmekte olan insann hem onu
bildii hem de bilmedii sylenebilir. Bylece. renme fikri bir e
lime ierir; ztlann bir birliidir o.
33Bumcl, GP. 134-5,164.
MP1. Mno. 80e.

MADDECLK VE DEALZM

355

Ayn trden bir baka sorun da uydu: bir insan, deneyimlerini

bakalarna nasl aktarr? Sizin kendi deneyim leriniz var. benim
kendi deneyimlerim; sizin deneyimleriniz benim olamaz. Deneyim
lerimizi paylaabiliyorsak, onlarn her birimiz iin yalnzca farkl ol
mas deil, ayn zamanda biraz da ayn olmas gerekir. Her somut
durum bir dierinden ayrdr. A A 'dir, A2 deil; A2 ise A2'dir, A3
deil; vb. Ama yine de hepsi A'dr. Birbirlerinin ayndr ve ayn de
ildir. Platon'un. idealist bir bimide de olsa tand zel ve evrensel
olann birliidir bu. Soyut ve evrensel olarak hareket ve deiimden
bak olduu iin, mutlak olarak var olan "ev" ideasna katldklar
srece, ancak o zaman, farkl evlerin var olduuna inanyordu. Bylece. Parmenides'in aslnda hi var olmayan grnm dnyasna zt
olarak varlk dnyas yerine Platon iki dnyann var olduunu koyut
olarak kabul ediyordu: Parmenidesin varlk dnyasn karlayan
idea'lar dnyas ile katksz yanlsama olmayp ideal olann kusurlu
bir kopyas olarak var olmas ynnden Parmenides'in grnm dn
yasndan ayrlan duyusal dnya. dealar ve eyler arasndaki ilikiye
degin bu yanl kavram. Platon'un zddna "ev'in belli evlerden ayr
olarak var olduunu varsaym am alyz"35 diye yazan Aristoteles ta
rafndan dzeltilmitir. Bir baka deyile, evrensel olan, zel olan
lardan ayr olarak var olamaz. Lenin'in aklam asna gre diyalektik
maddeciliin durumu da budur:
Ztlar (genele zt olarak zel) zdetir: zel olan ancak genele g
tren ba iinde vardr. Genel olan ancak zelin iinde ve o yolla
vardr. Her zel (u ya da bu yolla) bir geneldir. Her genel, bir zelin
(bir paras, bir ya ya da zii)dr. Her genel, btn zel nesneleri
ancak yaklak olarak ierir. Her zel, genel iine eksik olarak girer,
vb. vb. H er zel, teki trden zellerle (eyler, grngler, sreler)
binlerce geile baldr, vb. Burada daha im diden, zorunlu, yapca
nesnel balar olan eler, tohumlar, kavramlar var elimizde. B u
rada, daha imdiden rastlantsal'la zorunlu olan, grnmle z var
elimizde; nk ",John bir adamdr", "Fido bir kpektir", "Bir aacn
35Arist. Met. 3.4. 8-9.

KATKISIZ AKIL

356

yapra bu" dediimiz zaman, birtakm zellikleri rastlant olarak gz

ard ederiz; z grnmden ayrr ve birini tekinin karsna ko
yarz?6
Platon'un, genel ile zelin temsil ettii bu ztlarn birlii anlayna ne
derece yaknlat aadaki paradan anlalabilir:
Ayn biimi farkl birinin, ya da farkl bir biimi ayn olann
yerine koymadan trlere gre ayrm ak diyalektik sanatnn ii deil
midir bu? Evet. Ve bunu yapabilen insan, her birinin ayr ayr bu
lunduu yerde, bir biimin birok iinde yayldn ve birbirinden ayr
birok biimin dardan bir biimle sarldn aka fa rk eder?1
Bu para zerine Taylor unlar sylyordu:
Burada, literatrde ilk kez olm ak zere mantk, olumlu ve olum
suz nermelerin (birlemeler ve "ayrlmalar") yce ilkelerini ara
makla grevli zerk bir bilim olarak dnlyor?*
Biimsel mant Platonun mu yoksa rencisi Aristoteles'in mi bul
duu ak bir sorudur, burada tartmak gereksiz.39 Bizi u andaki
amacmz ynnden ilgilendiren tek ey, onun yeni bir ey olduunu
belirtmek.
Yani, Herakleitos'un maddi dnyada tand, daha sonraysa Parmenides'in yadsd varln diyalektik yaps Platon tarafndan ye
niden, ama yalnzca idealar alannda ileri srlyordu. Yine de, yap
t bir ilerlemeydi; nk, Herakleitos, diyalektik duyusunu ancak
/otos un yan gizemsel biiminde dile getirebilmiken, Platonun di
yalektik metodu dizgeli bir bireim ve zmleme ilemidi. Bu ne
denle "diyalektik" teriminin, d dnyann kendisinin incelenmesin
^L enin. D. 83.
37P1. Soph. 253c.
38Taylor. A. E., Plato, The Man and H is Work (Platon, Kiilii ve Yapl), 2. bas.
Londra 1927, s. 387.
39Comford. F. M., Plato's Theory o f Knowledge (Platon'un Kuram), Londra 1935,
s. 264.

MADDECLK VE DEALZM

357

den ok iinde d dnyann yansd idea'lann incelenmesi iin bu

lunmu olmas bir rastlant deildir.
Yeniden soralm, bu ilerleme nasl gereklemiti? Ve insanlarn
fikirlerinin, onlarn retim ilikileri tarafndan belirlendii genel il
kemizi izleyerek, bunun yantn, felsefe tarihinde kesin, belirleyici
olarak grdmz bu ilikilerin daha sonraki gelimesinde arayalm.
Herakleitos'un atei, kendi sisteminde, evrensel edeer olarak i
grr; fakat bu evrensel, kendi zel temsilleriyle nasl bir iliki iin
dedir, bu zellerin birbiriyle ilikileri nasldr? Herakleitos bu sorulara
ancak genel bir yant verebilirdi: "eyalarn altnla, altnn eyalarla
deitirilii" gibi o n la rd a birbirine dnrler, derdi. Platon'un yant
ok daha ustalkldr, daha zekicedir; bunu tarihsel olarak an
layabilm ek iin Marx'in metalar zm lem esine bir kez daha dn
meliyiz:
Konuya biraz daha yakndan bakalm. Bir meta sahibi iin her
baka meta, kendisine gre zet bir edeerdir, sonu olarak kendi
meta btn tekiler iin evrensel edeerdir. Fakat bu, her meta
sahibi iin byle olduundan, gerekte evrensel bir edeer grevi
gren bir m eta yoktur; m etalann grece deeri ise, deerler olarak
eitlenebilecekleri ve karlatrlan deerlerin byklne sahip
genel bir biim e sahip deildir. Bundan dolaydr ki, imdiye kadar
birbiri karsna meta olarak deil ancak rn olarak ya da kullanm -deeri olarak kmlardr. G durum daki m eta sahiplen
Faust gibi dnrler: Im Anfang w ar die Tat (Bata eylem vard).
Bunun iin, dnmeden nce eylem e getiler ve i grdler.
gdsel olarak, metalarmn doasnn koyduu yasalara uyarlar.
M etalartn deerler olarak, dolaysyla m etalar olarak birbirinin
karsna karamazlar, ancak onlar evrensel edeer olarak, dier
bir m eta'yla karlatrarak yaparlar bu. B ir meta'nn
zm lem esinden grdm z bu oldu. Fakat belli bir m eta ancak
toplum sal bir eylem yoluyla evrensel edeer olabilir. Bu yzden
btn teki m etalarm toplum sal eylem i, hepsinin kendi deerlerini
tem sil eden m eta'y ayrr, ayr koyar. Bu yolla, bu m eta'nn fizik sel

KATKISIZ AKIL

358

ekli, bu toplumsal srele, dierleri tarafndan dlanm m eta'm n

zel ilevi haline gelir. Yani, para olur.40
Platon'un dealar kuramnda ve Aristoteles mantnda cisim lem i
olan soyutlama gc, soyut meta deiim srecinin yaratt toplumsal
ilikilerin entelektel bir rnyd. Mantn kurallar toplumsal ola
rak belirlenir derken, onlarn nesnel hakikatini yalanlam yor, tersine
doruluyoruz; nk hakikat toplumsal bir rndr.

4. Tanrlarn ve Devlerin Sava

Engels, felsefenin temel sorusunun, "dnmenin varlkla ilikisi"
sorusu olduunu yazyordu:
Filozoflarn bu soruya verdikleri yant onlar iki byk kampa
ayrr. Tinin doaya birincilliini ileri sren ve dolaysyla son anda u
ya da bu biimde dnyann yaratldn varsayanlar (ve filozoflar
arasnda rnein Hegel bu yaratlma ii, ou kez Hristiyalktakiden daha kark ve olanaksz bir ey olur) idealizm
kampn oluturdular. Doaya birincil olarak bakan dierleriyse,
maddeciliin eitli okullarna girer.41
onia'llar ve Atomcular m addeciydiler. Pythagoras ile Parmenides'in durumu geiciydi. Pythagoraslar maddenin saylardan olu
tuunu retiyorlard; Elea okulu, dnyann duyularla alglanabile
ceini yadsyorlard. Tinin maddeye birincilliini ileri sren ilk kii,
felsefi idealizmin kurucusu Platon idi.
dealizmin bilimle ortak hibir yan yoktur. Marx'in, snfl top
lum dncesinde boyuna tekrarlanan bir grng olan gerekliin
metafiziksel mistifikasyonunu gsterm ek iin kulland terimin zel
anlamnda "ideoloji"nin bir rndr o. Platon'un idealar kuramyla
^M arx, Kapital, 58.
41Engels.LF.31.

MADDECLtK VE DEALZM

359

dolaysz ilikisi olan bu konu zerinde Marxin incelemesi btnyle

okunm aya deer; fakat burada onun kantlarnn plak d izgilerini
vermek yeterli olacaktr.
deoloji, varlklardan ve eylerden kendilerine ait olan gereklii
ekip alm akla balar ve onu soyutlam alara verir; daha sonra bu so
yutlamalardan yola karak somut varl ve gereklii retmek yo
luyla dnyay yeniden kurmaya ynelir. M eyva ideasn alalm. Btn
farkl m eyvalar elma, armut, eftali, vb. m eyva kavram na in
dirgersek ve onlardan ayr olarak var olan bu kavramn onlarn
zn oluturduunu dnrsek, bu kavram meyvann "maddesi"
olarak saptam oluruz; sonu olarak elm alarn ya da arm utlarn, o
maddenin varolu tarzlarndan baka bir ey olmadn syleyebili
riz. Buna gre, elmann ya da armutun z, onlarn somut varlnda
deil fakat bizim onun yerine koyduumuz soyut eyde ya da kav
ramda bulunur. Gerek, belli meyvalar ancak grnrdeki meyvalardr; onlarn z. tzdr (substance), kendi bana dnlen meyvadr. Eer, gerekte ancak tz olarak bulunan meyva farkl ekiller
altnda grnyorsa tzn birliiyle elien bir olgudur bu bunun
nedeni, bir kavram olarak dnlen meyvann soyut bir idea ol
mayp, canl bir ey olmasdr; meyva eitleri, onun ancak farkl be
lirtileridir. Elma ve armut gibi gerek m eyvalar, m eyva kavram nn
farkl geliim derecelerinden baka bir ey deildir. Ve bylece, gerek
nesneleri bir tze indirgeyince, onlar, o tzn bedenlemeleri olarak
alp yeniden yaratrz. Bir eyin ideas onun gereklii olmu, o eyin
kendisiyse bir idea olmutur.42
Platon. dealar kuramn maddecilie bilinli bir kar k olarak
ortaya koymutur. Sofistler'de yle yazar:
ite byle, gereklik zerine bu tartma bir tr Tanrlar ve
Devler Savadr. Bir taraf, aka kayalara ve aalara el koyup,
ancak hissedilebilen ve dokunulabilen eylerin gerek olduunu ileri
srerek ve gereklii cisim olarak tanmlayarak her eyi aaya, top
42Marx HF 2-28.

KATKISIZ AKIL

360

raa ekiyor; biri kalkp da cisimsiz herhangi bir eyin gerek ol

duunu sylese, onu aa gryor ve bir tek szck daha duymak is
temiyorlar ondan.
Evet, zeki insanlar onlar: ok grdm bylelcrini.
Onlarn, grlmeyenin ycelerindeki kartlar da kendi du
rumlarn byk ustalkla savunuyorlar; gerek varln, aklla kav
ranr, cismi olmayan biimlerde olduunu ateli bir ekilde savunarak
tekilerin szmona hakikatlerini, hi de gereklik deil, ancak olu
un akp giden bir tr olarak tanmlyorlar ve onlarn szmona ci
simlerini ezip paralyorlar. Bu alanda, durmadan srp giden kor
kun bir sava var.43
Devler, maddeciler. Tanrlarsa, tabii. Platon da iinde, idealistler.
Yasalar'in, tartmaya duyduu ilginin yalnzca kuramsal olmadn
gsteriyor
Topran, havann, atein ve suyun sanatla deil doal olarak
ya da rastlantyla var olduunu ve tmyle cansz bu maddeler yoluyla
ikincil cisimlerin: yeyiiz, gne, ay ve yldzlarn olutuklarn sy
lyorlar. Kendi bireysel zellikleri, scak-souk, tslak-kru, sertyumuak gibi karlkl ilikiler ve ztlarn rastlantyla karmasndan
zorunlu olarak olumu btn dier bilemelerle harekete geiyorlar
bu yolla, gkler yaratlm; btn hayvanlar ve bitkilerle birlikte
onun iindeki her eyin hatta mevsimlerin bile kkeni ayn oluyor
akl ya da Tanr veya sanat yoluyla deil de, dediim gibi, doadan ve
rastlantyla. Sanat bunlardan sonra ve bunlarn iinden domu; k
keninde lml, gerekte hakikat pay olmayan, fa ka t resim, mzik
ve elik eden sanatlarn rettiklerine benzer birbiriyle ilgili im
gelerden ibaret baz oyuncaklar reten bir sanat; oysa ciddi bir amac
olan sanat, tp. tarm ve jim nastik gibi, doayla etkin bir biimde i
birlii iindedir; bir dereceye kadar politika da yle, fakat o biiyk l
de sanattr; yasalarn yapm da yle btnyle sanattr, doa
deil, ve onun varsaymlar gerek deildir.
43P1. Soph. 246a-c.

MADDECtK VE DEALZM

361

Ne diyorsunuz?
Dostum, bu insanlara gre, Tanrlarn doada yeri yoktur, an
cak sanatta vardr: yasayapclarn uzlam lanna gre o yerden bu
yere deien yasalarn bir rndr; doal iyilik yasaya gre iyi olan
eyden farkldr; doal adalet diye bir ey yoktur; durmadan tar
tyorlar ve deitiriyorlar onu; doa deil de bir sanat ve yasa sorunu
olduu iin zamanla, onda ne deiiklik yaparlarsa yapsnlar o an iin
geeriidir. Bizim gen insanlarmzn, gcn hakl olduunu ileri
sren meslekten airler ve zel kiilerden duyduklar, bunlar; sonu:
tanrlarn, yasalarn onlara hayal etm elerini syledii ey olmadna
inanarak gnaha giriyorlar; doaya gre yaamaya, yani bakalarna
yasal ballkla yaam ak yerine onlarn zerinde gerek hkmranlk
kurarak yaamaya kandrldklar iin de karlkl atmaya d
yorlar.
N e korkun yk, genlerin kuram sal ve zel ahlklarna ne
byk saygszlk bu!44
Genleri bu ahlksz maddecilikten kurtarm ak iin ne neriyor Pla
ton? Onlar yalanlarla yetitirmeyi. Ayn diyalogta, kendi keyfine
gre, bu haksz yaamn yani kendi yasal programna uymayan ya
amn aslnda hakl yaamdan daha az gzel olduunu gster
dikten sonra, bu sonucun etkinlii hakknda okuyucunun kafasnda
kalabilecek herhangi bir kukuyu datm ak iin cann diine takyor:
Ve btn bunlar gerek olmasayd bile, ki tartmam: doru ol
duklarn kantlad, birazck iyi olan ve genlerin hayrna bir yalan
sylemeye hazr bir yasa koyucu bundan daha yararl bir yalan bu
labilir miydi, daha ok, onlar kendi zgr istenleriyle, daima doru
olan eyi yapm aya kandrmak iin?
Hakikat gzel ey, kalc hem de; ama insanlar ona inandr
mak kolay deil.
Pekl, insanlar Kadmos m itine ve onun kadar inanlmaz
daha yiizlercesine inandrmak zor muydu?
^P L Lg. 889-90b.

KATKISIZ AKIL

362

Hangisini diyorsun?
Ejderhann dilerinin topraa ekilmesi ve savalarn belirivermesi. Genlerin gnln kazanmak isleyen bir yasa yapcnn
gcne ne retici bir rnek! Yapaca tek ey, devlete en yararl olan
eyi arayp bulm ak ve emrindeki btn kaynaklar kullanarak btn
halkn, yaamlar boyunca, konumada, ykde ve arkda ayn ton
dan ark sylemelerini salamak.*5
oniadaki doal felsefeyi tmyle bir yana atp yeniden mitolojiye
dnmek lm ekte olan kent-devletinin ktlkleri karsnda Platon'un bulabildii son are buydu. Onun, hl Tun a anlay
iinde yaayan M srllarn talam kltrne hayranlk duymas a
rtc bir ey deil:
Msr'da bu gibi konularda yasal koullar neler?
ok dikkate deer. Bizim imdi tarttmz ilkeyi, genlerin
gzel rnekler ve ezgiler kullanmaya altrlmalart gerektii ilkesini
onlar ok nceden tanyorlard. Kendi kurallarn, normlarn kur
mular ve tapnaklarda sergilemilerdi; hibir sanatya, sanatlarn
hibirinde yenilik yapm a ya da ortaya geleneksel olanlarn yerine yeni
biimler atma izni verilmiyor. Bugn orada retilen sanat yaptla
rnn, on bin yl nce yaplanlarla, ne daha iyi ne daha kt, ayn biemde yapldm grrsn hi abartmasz, on bin yl nce.
ok dikkate deer.
Hayr, son derece politik ve devlet adamna yarar, demeliyim.
Orada zayflklar da bulacaksn, ama mzik zerine sylediklerim
gerek ve nemli, nk bir yasa koyucunun sonuca tam gvenerek
doal hakikate dayal melodiler kurmasnn mmkn olduunu gs
teriyor. Doru, bir tanr ya da kutsal bir varlk tarafndan yaplabilir
bu ancak. M srllar, uzun sre koruduklar eski arklarn kendileri
iin ris tarafndan bestelendiini sylerler. Bundan dolay, diyorum
ki, eer doru melodiler bir kez bulunabilirse, onlar yasayla yer
letirmenin hibir gl yok, nk yenilik peinde komak, resmen
45

Ayn yerde, 663d-4a.

MADDECLK VE DEALZM

363

yceltilmi mzii bozabilecek gte deildir. N e olursa olsun. Msr'da

bozulmamtr.
Evet, bu kant, anlatmak istediinizi destekliyor grnyor.**
Ortaklamacl ahlkszlk iln edenler, felsefi idealizmin babasnn
u sylediklerini durup dnseler iyi ederler.
Baz aratrm aclar, Platon'un eitim program n. Yasalar' yaz
dnda. hayal krklna uram, ac duygularla dolu yal bir adam
olduunu syleyerek hafifletmeye altlar. Olduka doru bu, ama
onun hayal krklnn daha nce C um huriyet'le savunduu, bunlara
ok benzer idealan pratikte gerekletirememesinden geldii de gz
ard edilm em elidir. Son zam anlarda grlen Plato veritate amicior
(gerek dost Platon) ilkesine dayanarak onun kusurlarn rtme a
basna karlk, "soylu yalan" zerine birka sz almann yeri imdi
Cumhuriyet' ten.
dealindeki devletin ynetici snfn, ynetm e yetkesinin emanet
edildii Yneticiler ve grevleri onlarn kararlarnn uygulanp uy
gulanmadn izlemek ve Yardmclar olarak ikiye ayrdktan sonra
yle devam ediyor Platon:
Eh. dedim, demin szn ettiimiz uygun yalanlardan birini
nasl bulabiliriz? Soylu bir yalan olsun ki. Yneticiler de iinde tm
topluluu kandrabilsin.
Nasl bir ey?
Yeni bir ey deil; airlere inanlrsa, ki inanlyor da, daha nce
dnyann birok yerinde olmu olanlara dair o Fenike masallarndan
biri; ama gnmzde olmuyor, olabileceine inandrmak da g olu
yor bu yzden.
Sylemekten ekiniyor gibisin.
Evet, haklym da, ne olduunu sylersem sen de greceksin.
Syle, korkma.
Eh, hangi yrekle, hangi szcklerle syleyeceimi bilemiyo
rum, ama syleyeceim. nce yneticileri ve askerleri, arkasndan da
^ A y n yerde, 656d-657b.

364

KATKISIZ AKIL

topluluun geriye kalann una inandrmaya alacam: bizden

alm olduklar btn o terbiye ve eitim, gerekte bir dten baka bir
ey deildi; gerekten de hep yerin altnda olduklar, orada yo
rulduklar, beslendikleri, silahlarnn ve btn teki donanmlarnn
orada yapld, ta ki, sonunda onlarn toprak alanlar tastamam gn
na karncaya kadar onlar: bu yzden de, kendilerini byten ve
emziren analar olarak lkelerini dnmenin, saldrganlara kar
onu savumamn, yurttalarna da topraktan domu kardeleri gibi
davranmann boyunlarna bor olduu...
Yalann sylemekten utanman bouna deilmi.
Evet, ama yknn sonunu duyuncaya kadar bekle. Siz hepiniz,
diyeceiz onlara, kardesiniz; fa ka t Tanr sizleri yaratr, sizlere biim
verirken, ynetmeye uygun olanlarn mayasna biraz altn kartrd,
bunun iin onlar en deerli olanlardr; yardmclarnkine gm, ift
ilerin ve teki zanaatlarnkineyse demir ve tun koydu. Hepiniz
birbirinize benzediinize gre ocuklarnz da byk bir olaslkla
ana-babalar gibi olacak, ama bazen altndan bir ana-babann gm
bir ocuu, ya da gm bir ana-babann altn bir ocuu olabilir;
bunun iin de Tann'nn Yneticilere verdii ilk ve en nemli grev,
Bekiler olarak ilevlerinin ilk ve en bata geleni, ocuklarn ruh
larndaki madenlerin karmna byk dikkat gstermeleridir; yle
ki, kendi ocuklarndan biri demir ve tun alam ile domusa, hi
acmayp onu zanaatlar ve iftiler arasna atsn, bylece doasna
uygun bir ie atam olsun onu; tersine, eer bunlardan biri iinde
gm ya da altn olan bir ocuk yaparsa, onu deerine gre Bekilie
ya da Yardmcla ykseltsin, nk inanmaldr ki, devlet bir tun ya
da demir Bekinin ellerine braklrsa yklaca daha nceden bil
dirilmitir. yk bu. Onlar buna inandrabilnemizin bir yolunu bu
labilir misin?
lk kua deil, ama belki onlarn oullarn ve torunlarn, en
sonunda da btn gelecek kuaklar inandrabiliriz.
Eh, bu kadar bile, birbirlerine ve topluma gz kulak olmala
rna yardmc olacaktr. N e demek istediini anlyorum, sanrm.47
47P1. Rp. 414b-4l5d.

MADDECtLK VE tDEALZM

365

Bu parayla daha nce alnt yaptm z arasndaki nemli tek fark

u: Yasalar'da, gze grnr bir ekingenlik gstermeksizin yalan
kullanmay balad halde, burada hl belli bir duraksama gste
riyor.
Bu parann a szlerini Comford yle evirmi:
imdi, dedim, daha nce konutuumuza uygun dzmece m a
sallar taznnda bir ey, yrekli bir tek parlak bulu icat edebilir miyiz
ki, genel olarak topluluu, eer mmknse Yneticilerin kendilerini,
kabule kandrabilelim ?48
Bu deiiklii bir dipnotla hakl gstermeye alyor:
Bu gennaon ti hen pseudomnous'/a balayan cmle ounlukla
"soylu yalan" eklinde yorumlanyor: Platonun zararsz eretileme
sine, bir Yeni Ahit benzetmesine ya da Pilgrim's Progress'e oldu
undan daha uygulanabilir olmayan kendinden-elikili bir ifadedir
bu; ve onun, bugn propaganda dediimiz, byk ksmyla soysuz ya
lanlar hogryle karladn akla getirebilir.49
y lesin e kl krk yaran bir aratrm acnn. Yunanllarn bu arpt
masna adyla katkda bulunmas zlnecek bir ey. Gennaos sz
c (1) soyu, sopu belli, doutan soylu, soylu; (2) namuslu, drst,
hakiki; (3) iyi nitelikli, yksek dereceden; (4) candan, yein, iddetli
anlam larna gelir. Onun ileri srd gibi "cmerte" anlam na ge
lebileceine degin bir kant yok; bu yorumuna destek olsun diye
C um huriyet'in bir baka parasndan yapt alntdaki mzas gen:
naias cmleciiyse, belki de bizim "sade bir geim kayna" dedii
m ize edeer bir anlama geliyor; tpk bizim "az am, arsz bam"
dediimiz gibi, mza, benim Oresteia zerine yorumumda gster^C om ford, F. M. The Republic o f Plato (Platon'un Cumhuriyeti), Oxford 1941, s.
103.
49Ayn yerde.

366

KATKISIZ AKIL

diim gibi50 geleneksel tipten basit bir yiyecek dzenidir. fadenin,

kukusuz, kendisi elikili, fakat bu tr ifadeler her Yunanca
rencisinin, "oxymoron" (olumsuz ya da kendisiyle elien deyim) ad
altnda bildii eylerdir (s. 147, dipnot 14); imdiki rnekse, ksa yol
dan bir yarar salayan, ama yine de, dayankl olmad iin yararsz
bir yalan olan nl kalon pselidos sznn bir deiik eklinden baka
bir ey deildir.51 Platon'un istediiyse hem yararl hem de kalc olan
bir yalandr. Cornford, psedos'un "eretileme" anlamna, ya da "ya
lan "dan baka bir ey anlamna gelebileceini gsterecek bir kant ge
tirmemitir; ne olursa olsun bu masal bu trl tanmlanamaz. ylece
inanlmay gerektirmemesi bir eretilemenin gerek yapsnda vardr:
eretilenen hakikatin simgesel bir iziliinden baka bir ey deildir o.
Ama Platon, halka bu psedos'unu kabul ettirebilmesi iin birka
kuak boyu zaman geeceini kabul ediyor; bu da gsteriyor ki. o, her
kesin bunu bir eretilem e olarak deil, bir olgu olarak kabul etmesini
istiyor. Kendisiyse bunun bir olgu olmadm biliyor. yleyse, bir ya
landr ve ancak kendi snfsal nyarglarn paylaanlara soylu gelen
bir yalan.
Daha nceki bir blmde Cornford'un, on filozoflarnn "dnya
nn oluumunu doallatrd ve artk doast bir yalan olmaktan
kard" ve "bunun tm modern bilimin evrensel bir ncl haline
geldii" savna gnderme yaptktan sonra, onlarn ardllarndan. Pla
ton da dahil, bazlarnn niin bu nclden vazgetiini ve yeniden
doastne dndklerini aklayamadna iaret edilmiti. Ne
deninin ne olduu imdi aka anlalyor artk. Eski soyluluun de
mokrasiye iddetle kar olan bir yesi olarak Platon, toplum iin,
tccar snfnn btn yaptklarn ortadan silip sprmek ve toprak
sahibi aristokrat snfn dzenini yeniden kurmak dnda bir umut
gremiyordu; bir baka deyile, gemii, bundan byle olduu gibi ka
lacak ve daha baka deiiklie uramayacak bir ekilde yeniden kur
makt bu. Onun tm felsefesinin kayna, deimeye kar duyduu bu
sevgisizliktir; dolaysyla da, halklarnn kltrel geliimini zor yoluyla
50Thomson AO 2. 109-10.
51 A. Ag. 625-6=620-1, S. fr. 59, Theog. 607-9; Thomson. AO 2.73-4.

MADDECLK VE DEALZM

367

nlemekte o kadar baarl olmu olan M sr rahiplerine bylesine

hayranlk duymas artc deildir. O ve onun oligark yoldalar, ay
n eyi Atina iin de yaparlard. Caudwellin dedii gibi:
Byle bir kltr, onlarn gl olduklar gemii lkletirir. Bu iilklctirilmi gemi, gerek gemile pek benzerlik tamaz, nk yle
dikkatle dzenlenmitir ki, gerek gemiin tersine bugiin' yeniden do
urmayacaktr. Platon iin bu gemi. Cumhuriyet adl eserinde lkletirilmitir Aristokratlar ynetir bu Cumhuriyet'i; Plato'un,
rakip snf iktidara getirmi olan ticareti alttan alta ykmak umuduyla
baland bir ilkel ortaklamaclk uygulanr orada.52
Platon, dealler kuramnda epistem olojiye nemli katklarda bu
lunduu, btn yaptlarnda (Yasalar dnda) stn bir yaznsal us
talk grld doruysa da, felsefesi, toplumsal ve ekonomik te
m elleri paralanm akta olduu bir srada ayrcalklarna krkrne
sarlan bencil bir oligarinin gerici dnya grn dile getirmektedir.
Hareketin ve deimenin dolaysyla yaamn kendisinin yadsnmas
zerine kurulm u bir felsefedir bu.

5. Doal Felsefenin Sonu

.. beinci yzyl boyunca Strymon'un hemen batsndaki lkede,
baz ynlerden Homeros'un iirlerinde tanm lanan tipten erken a s
keri monarilere benzeyen bir krallk olutu. Egemen halk. Yunanl
lara yakndan benzer olan MakedonyalIlard; komular llyria'l ve
Trakya'l kabileleri egem enlikleri altna aldktan sonra Ege'nin tm
kuzey kylarn ele geirdiler ve gneye Yunanistan'a doru geni
lemeye baladlar. .. 360'ta Philip krallar oldu. Otuz yl sonra onun
olu Byk skender kendisini Yunanistan'n, Anadolu'nun ve M e
zopotam ya'nn kral iln eni. Pers m paratorluu, ayaklarnn dibin^C audw ell, Yanlsama..., s. 47.

368

KATKISIZ AKIL

de uzanyordu. .. 323'te imparatorluunu gneyde Yukar-Msr.

doudaysa nds vadisine kadar geniletmiken, otuz yanda hum
madan ld.
Yunanistan'da M akedonyalIlara, her kentte, bu kk devletlerin
zerkliini devam ettirm ek isteyen ynetici gruplar kar kt. Ma
kedonyalIlar stn geldiler, nk onlarn genileme politikalar, te
feci toprak sahiplerinden oluan Yunan mlk sahibi snfa, kitle ha
linde isizlikten etkilendikleri iin "silahl korsanlar olarak etrafa
yaylm, hibir kente bal olmayan, hangi devlet savaya gerek du
yuyorsa ona kiralanan, toplum iin devaml bir korku"53 kayna olan
yoksul zgr insanlarn basklarna kar varlklarn ve glerini sr
drmenin tek yolunu salyordu. Sorunun ivedilii ve zm, Platon'dan sekiz yl nce domu ve Aristoteles'ten yalnzca on alt yl
nce lm olan Isokrates (.. 436-338) tarafndan aka grld.
Ortann altnda bir dnr ve skc bir hatipti, ama snfnn kar
lar konusunda btn teki filozoflardan daha uyankt:
Bara yelenecek tek savatr bu; bir seferden ok bir hac'tr, sa
va sevenlere de, bar sevenlere de ayn derecede yararldr; sa
valara yurt dnda servet yapma, barlaraysa ellerindekinden
yararlanma olana veriyor.5*
Byk skender'in fetihlerini, Tun ann balangcndan bu
yana dnyann retim tekniinde grd en hzl ve en kktenci ge
limeler izledi. Btn Ortadou'da yeni yeni kentler dodu, Pers m
paratorluunun btn topraklan imdi metalarn zgrce dola
mna almt artk. Ekonom ik genileme hareketi temelde .. ye
dinci yzylda Ege'den evreye yaylm olandan farkl deildi, ama
ap ok daha geniti; ve bu genileme Msr ve Mezopotamya'y da
iine ald iin uygarln bu eski merkezleri imdi ilk kez olmak
zere politik ve kltrel bakmdan Yunanistan'la birlemi du
rumdayd. Bu birlemenin rn, Hellenistik denilen uygarlkt: kendi
53Burry, Yunanistan Tarihi, 714.
S4tsoc. 4. 182.

MADDECLK VE DEALZM

369

aralarnda kendi dillerini kullanm ay srdren farkl halklardan olum asma karn, bu uygarlkta Yunan dili, ynetim, ticaret ve kltr
iin uluslararas bir ara olarak tannyordu. Bilimin doal felsefeden
balarn koparm as da bu dnem de oldu.
Platon'un rencisi ve skender'in hocas olarak Aristoteles'in dev
figr, eski adan yenisine geite dimdik ayakta durur. Epikuros d
nda. byk filozoflarn sonuncusu ve byk bilim adamlarnn il
kiydi o. Felsefi almalar, Platon'cu idealizmden yava yava fakat
devam l kurtuluunu ortaya koymaktadr. Byklk yalnzca onun
hakkyd, ustas nefret ederdi grseydi. Biyoloji, zooloji, botanik, tarih
ve ekonomi bilim lerinde sistemli aratrm alar rgtledi ve ynetti.
Zooloji zerine yazlarnda kendisi ve alm a arkadalarnca top
lanm ve am lanm numunelere gre yzlerce farkl hayvan tr
tanm lar. Parann ilevi hakkndaki zm lem esinin, eski alarda
bir benzeri daha gsterilemez. Marx, boyuna ona gndermelerde bu
lunur; onu, "dnceye, topluma ya da doaya degin o kadar biimi,
bu arada deerin biimini ilk kez zmleyen byk dnr" olarak
alklar. Parann ilevi felsefe tarihi iin yaamsal nemde olduun
dan onun bu konya katks konusunda Marx'in deerlendirmesi
anm sanm aya deer:
Bununla birlikte. Aristoteles'in, m etalara deer atfetmenin,
biitn emei eit insan emei, sonu olarak da eit nitelikte emek ola
rak ifade etmenin bir yolundan baka bir ey olm adm grmesini
nleyen nem li bir olgu vard. Yunan toplum u klelik zerine ku
ruluydu, dolaysyla da doal temeli, insanlarn eitsizlii, onlarn i
glerinin eitsizliiydi. Deer ifadesinin gizi, yani her tr emein ge
nelde insan emei olduu srece ve bu nedenle eit ve edeerde ol
duu, insanlar aras eitlik kavram halkn bir nyargs salamln
kazauncaya kadar zlemez. Buysa, emein retiminin byk ks
mnn meta eklini ald, sonu olarak insanlar arasndaki baat ili
kinin m eta sahipleri ilikisi halini ald bir toplumda mmkndr.
Aristoteles'in dehasnn parlakl yalnzca bununla, yani metalarn
deeri ifadesinde bir eitlik ilikisi olduunu grmesinde ortaya k
m aktadr.55
55Marx, Kapital 1.29.

370

KATKISIZ AKIL

Aristoteles, lmn izleyen iki yzylda, kendisiyle karlatr

labilir birok bilim adam ve demin ad geen konulara ek olarak me
kanik, matematik, astronomi, mzik ve dilbilgisini de kapsayan dal
larda bir yn aratrm a retmi olan bir okul olan Lyceumu kurdu.
Bu insanlara deneysel bilimin ncleri olarak baklabilir. Onlardan
yalnzca biri ilgilendiriyor bizi burada: Aristoteles'ten sonra Lyceum'un bana geen Lesboslu Theophrastos. dealist ya da maddeci
olsun, doal filozoflarn temel varsaymlarna saldrm tr o. dealist
lere kar, hareketin maddenin bir zellii olduu hakikatini ne s
ryordu. Maddecilere karysa, drt e retisinin, onlarn kulland
ekliyle doru olamayacan gsterdi. Bunu, atein hi de toprak,
hava ya da su gibi bir madde deil, "hareketin bir biimi" olduunu
gstererek yapt:
teki eler kendiliinden vardr; bir temel tabakaya gerek duy
mazlar. Ate en azndan, duyularmzla alglanabilen ate ise
buna gerek duyar... A lev, yanan dumandr. Kmr, topraktan elde
edilen bir katdr. Atein gkte ya da yerde olmas, fa rk etnez. lkinde
ate, yanan havadr; kincisinde, dier ya da iki edir yanmakta
olan. Genel olarak sylersek, ate daima oluur. Hareketin bir bi
imidir o. Olutuu gibi yok da olur. Ana maddesinden ayrldka yok
olur. Atein hep besin araynda olduunu syleyenlerin kastettii de
budur. Onlar onun maddesiz var olamayacan grmlerdi. O hal
de, bir madde olmakszn var olamyorsa, atee bir ilk ilke demenin
anlam nedir? nk grdmz gibi, basit bir ey deil o, kendi ana
tabakas ve maddesinden nce de var olamyor. Elbet, en d krede
katksz ve karksz s olan bir tr atein var oluu ileri srlebilir.
Eer yleyse, yanamaz o, yanmaksa atein doasdr.56
Bu ve ayn ekilde salam temellere dayal benzeri teki sonular,
tabii, filozoflarn tartm alarn srdrmelerine engel olmad; fakat,
hakikatin kefi sz konusu olduu kadaryla, etkileri kaybolmutu.
Dikkatlerini giderek etike evirdiler; bununla, maddi gereksinim
6Thcoph. tgn., tr. Farrington GS 2.25-6.

MADDECLK VE tDEALtZM

371

lerini klelerince salanan isiz gsz bir insann, kendi kiisel dost
larndan baka herkesin derdi karsnda kaytsz, entelektel ura
lara adanm bir rahat yaam srmek iin gerek duyduu bilgiyi anl
yorlard. Epikuros iin bile doann incelenmesi bu amaca gtren bir
arat yalnzca:
Gksel grnglerin ortaya kard gvensizlikler ve kukularla,
ya da lmn nnde sonunda bizim iin bir ey ifade edebilecei
korkusuyla, ya da aclarn ve isteklerin snrlarn grmezlikten gelme
duygusuyla bamz dertte olmasayd, doay incelememize gerek kal
mayacakt...
Yoldalarmz birazck gvenli duysalar kendilerini, biz, ken
dim izi ayakta tutma gcyle ve en gerek ekliyle bolluk iinde, ka
labalktan uzak sakin bir yaam srebiliriz...57
Epikrcler doay kendilerini doast erlerin korkularndan kur
tarm ak iin inceledikleri halde Stoaclar onu. tem elinde yatan yasay
kefedebilmek ve onunla uygunluk iinde yaamlarn srdrebilmek
iin inceliyorlard:
K riton'lu Zenon doayla uygunluk iinde yaam ay, yani erdemli
yaam ay ama olarak tanmlayan ilk kiiydi, doa bizi erdeme g
trr nk. ... Bunun iindir ki, am a, evrenin ve kendimizin d o
as ile uyum iinde yaam aktr; evrensel yasann, yani dnyann
yce yneticisi Zeus'la ayn ey dem ek olan her eyin iini dol
durm u doru nedenin yasaklad btn eylemlerden saknarak
srdrdm z bir yaamdr bu. Btn eylem leri, iindeki ruhu,
tanrnn ve her eyin yneticisinin istenciyle uyum haline getirm eye
yneldiinde, mutlu insann erdem i ve yaam nn sakin gidii ite
burada bulunm aktadr,5S
57D. L. 10. 142-3.
58Ayn yerde, 7. 87-88.

372

KATKISIZ AKIL

Maddeci olsun idealist olsun bu filozoflarda ortak bir ey vard

kendilerini retim almasndan soyut bir biimde uzak tutuyorlard.
skender'in ndus'a ulamasndan iki yzyl sonra, fetihlerinin
dnyaya vermi olduu coku hemen hemen tkenmiti; Roma yne
timindeyse, Akdeniz'in ve Ortadou'nun kleci devletleri son k
dnemine girmilerdi. Hellenistik uygarln son bulmasn hazrlayan
nedenler W albank tarafndan yle zetlenmitir:
Klelik, evlerden maden ocana ve iyerine yaylr yaylmaz, ileri
bir sanayi tekniinin geliimine engel olur hale gelir. nk tarm ya
da madencilik gibi byk retim srelerinde kullanlan kle tipi,
karmak m akineleri ya da doal smrnn ileri yntemlerini i
letemez, nerde kald onlar gelitirmek. Bundan dolay, kleler m e
kanik gcn geliim ine kar kar; ayn zamanda sanayinin mer
keziletirilmesine p ek yarar dokunamaz, bu yzden de retimin
ekonomik an dna doru alm a eilimine az diren gsterir. Da
has, kleler bir deiken olarak durup dururken, retici, emei idareli
kullanma gereini duymaz; ve iki snfn rekabet halinde olduu yerde
ki Hellenistik ada ou zaman byleydi yoksul zgr iinin
pazarlk gc kendiliinden azalm olur.59
Kle emeinin smriilmesinden elde edilen krlar, byk ksmyla
yeniden retim e yatrlm yordu. nk retim tarz kle temeline
bal olduu iin genileyemiyordu. Harcanp duruyordu bu krlar.
Ynetici snf, filozoflarn kar durmakszn kibarca yz evirdikleri
lksten ve israftan nefret eder duruma girmiti. nsan kitlelerine ve
recek, ypranm kuklalar ve bayat Olimpos mitleriyle yakndan z
deletikleri resmi dinin verdiinden fazla eyleri yoktu.
Bu durum da, gelecek um udu, her zaman olduu gibi halkta, el
em ekileri olarak konumlar nedeniyle ilkel toplum dan beri deerli
bir serveti gereklii "duyumsal insan etkinlii olarak, pratik ola
rak" anlam a yeteneini yitirm eden bugne kadar getirm i olan
59Walbank, F. W., The Causes o f Greek Decline (Yunan Dnn Nedenleri).
JHS 64. 10.

MADDECLK VE DEALZM

373

o ok bilmi efendileri bunu oktan yitirm iti ve bunun yannda

kendi snf savamn deneyiminden kazandklar igdsel bir di
yalektik duyusunu elde tutan halktayd:
C anm yceltiyor Tanr'y,
R uhum sa honut K urtarc T anr'dan.
nk gryor o alakgnllln hizm etkrnn:
nk gr, bundan byle btn kuaklar kutsanm sayacak beni
nk gl olan o yceltti beni;
Ve kutsaldr onun ad.
Ve acm as, kuaklar boyu
O ndan korkanlarn zerinedir.
Koluyla gc gsterdi o;
G urur sat imgelem ine onlarn yreklerinin.
G lleri tahtlarndan indirdi.
A lakgnllleri ve uysallarysa yceltti.
Alar iyi eylerle doyurdu.
Zenginleriyse elleri bo geri dndrd.
O, m erham etini anm sayp srail kullarnn, yardm etti.
A talarm z brahim 'e ve onun sonsuza kadar
Evlatlarna vaat ettii gibi.60

Hristiyanlk ou insanlar arasnda yalnzca bir inan olarak balad;

bizim bildiimiz ekliyle o ok eitli tapmlarn Msr, Suriye, M e
zopotam ya karmak bir rndr. Bundan nceki sayfalarda
akland gibi eski a dnyasnda biricik grng olan, imdiyse
Yunan politik fikirleriyle karlanca yeniden canlanan bir etkinlik
kazanan Yahudi ulusal hareketinin bir ifadesi olarak Filistin'de ba
lad. Bylece, Akdeniz dnyasnn birok bakmdan birbirine zt ve
dolaysyla birbirinin btnleyicisi en belirgin iki kltr olan Ya
hudilik ve Hellenizmin birleik rn olarak Hristiyanlk tm eski
uygarlk akmnn zgn ideolojik sonucu idi. Daha sonra, ynetici s
nfa kabul edilince, daha ok Yunan felsefesi ve szbiliminden (re
torik) balangta kendisine yabanc birok fikir ald, zmledi; fakat
60Luke 1,46-55.

374

KATKISIZ AKIL

ilkel diyalektik silinemezdi, bugne kadar da, ztlann birlii kadar

basit ve kendiliinden ak bir hakikati kavram aktan aciz filozoflara
kmsemeyle bakarak, komnyonda. rmeden aynen yayor:
Selam , yer snrlayan snrsz T an n ya; selam kutsal gizem lere alan
kapya!
Selam , inanszlarn kukulu sylenlisine; selam, inan sahiplerinin
kukusuz utkusuna!
Selam , Sherubim 'i srenin kutsal arabasna; selam , Seraphim 'e ka
nn grkemli evine!
Selam sana, ztlar bir araya getiren; selam sana, iffeti ocuk dour
mayla birletiren!
Selam sana, gnah balatan; selam sana. C ennetin kaplarn at
ran!
Selam , Mesih'in lkesini aan anahtara; selam, sonsuz mutluluk umu
duna!
Selam, sana evlenm emi gelin!
Tm M elekler lemi senin byk bedenleme iine hayran kald;
nk yanma yaklalm az T anrlarn herkesin yaklaabile
cei bir insan gibi grdler, bizimle yaayan ve herkesin ses
lendii;
Elham dlillah!
Biz laf bol sylevcileri, ey Bakire, senin karnda dilsiz balklar gibi
grrz; nk bilemezler sylemeyi, nas bir Bakire olursun
ocuk dourabildiin halde; am a bizler Gizem'e arm,
im anla haykryoruz:
Selam , T anr'nn aklnn hzinesi; selam, onun inayetinin hzinesi!
Selam sana, filozoflar yalanlayan; selam sana, zeki konum aclara
dillerini yutturan!
Selam sana, kurnaz tartm aclar bozan; selam sana sahte mit re
tenleri m askara eden!
S elam sa n a , A tin alIlarn d zm ece m asallarn yrtan ; selam san a, b a
lklarn a la rn dolduran!

Selam sana, bizi cehaletin derinlerinden ekip karan; selam sana,

nicelerini bilgiyle aydnlatan!
Selam , kurtarlm ak isleyenlerin gemisi; selam , yaam limannn ge
micileri!
Selam, evlenm emi gelin!61

61Akathistos mnos'tan: Canlarella I. 90-1.

MADDECLK VE DEALZM

375

Kle toplumunun yerini feodalizmin ald Orta alarda kilise

retisinde uzman skolastiklerden bazlar, maddenin dnp d
nemeyecei sorusunu ortaya atmlard. Marx ve Engels bunlar ze
rine unlar yazyor:
M addecilik ngiltere'nin doal evladdr. ngiliz skolastii Duns
Scotus daha o zaman, "maddenin dnmesi olanaksz m acaba?"
diye soruyordu. Bu m ucizeyi g erekletirm ek zere T anr'nm
ka d r-i m utlaklna snyordu, yani ken d i tanrbilim ine m ad
decilii vaaz ettiriyordu.62
Yani maddecilik, eskiden olduu gibi, ada biimiyle de Ana Kilisenin barnda dodu.
62Marx-Engels HF (S.Y. 1.395).

XVI
YANLI BLN
1. Kuram ve Pratik
JJ.E .R A V E N , Pyihagoraslar ve Eleactlar adl yaptnda erken Yu
nan felsefesi zerine u yargya varyor:
Erken Yunan dncesinin belki de en dikkate deer zellii yal
nzca dogmatik manta dayanma derecesidir. Bilimsel bilgi ko
ullarndan mutlu bir biimde habersiz, nesnel dnya zerine bir ku
ram gelitirme yollarn arar yine de. Leukippos ve Demokritos'un
atomculuunda en u noktasna ulaan bu kuramn evrimi hakikate
adm adm yaklama gsteriyor; Yunan dehasnn artc bir baars
olan bu yaklam da, grnglerin dikkatle gzlenmesinde, birbiriyle
elien ve ayn derecede indi dncelerin devaml deiimiyle olduu
kadar fa zla etkilenmemitir. Bu yzden, beinci yzyl boyunca Yu
nan dncesi uzam bir sempozyuma benziyor; daha sonraki bilgiler
nda, atomcularn son sz sylemi olduklarn kabul edebilirsek
de, tartmaya en nem li katk. Hi kukusuz, ayrntlarn bugn
amladmz, bir yandan Pyihagoraslar, te yandan Eleaclar ara
sndaki atmadan gelmitir. Geriye yalnzca, tartmann ana nok
talarn zetlemek ve bu tartma sonucu deiiklie uram olan
Pythagorasltn, ok gemeden iine karp eriyecei Platon
retisine, ona yetiem ese bile, nasl katkda buluuiuunu grmek ka
lyor. 1
Bu gzlemler zerine yaplacak ilk yorum, daha sonraki bilgiler
nda Atomcularn son sz syledii kabul edildii halde, nasl olu
yor da tartm aya en nemli katknn "onlarn yaptlarndan deil
Raven 175.

YANLI BtLtN

377

de Platon'un dealar retisine yolu hazrlam olan atmadan" gel

diidir. Raven bu sonucu kitabnn sonunda yle ayor:
Pythagoraslar, saylar ve uyum kuramlaryla kaba ve gelimemi
bir "l bilim i sunmulard; bunda. Platon da onlara borluydu.
Bununla birlikte onlar m etretik cinsine giren "birbirinden ok fa r k
l" iki tr birbirinden ayramadlar. nsanlarn kafasn, "eyleri or
talamaya, gerekliye ve ahlka doru karsnda lmeye" evirmek
Sokrates'e nasip oldu; dealar kuramyla, sonunda bu tr lm di
erinden ayrm ak ve onu, hizmetiden baka bir ey olmayan te
kinin hanm olarak saptamak Platon'un baars oldu?
Raven burada, rencisi olduu Com ford'la ayn kartrmay sergili
yor. onial maddecilerin "nesnel dnya hakknda bir kuram gelitir
meye" altklar kabul ediliyor, ama sonradan "bilimsel bilgi koul
larndan" habersiz olduklar syleniyor; daha sonra gelen maddecile
rin. atom kuram nda hakikate yaklatklar kabul ediliyor, fakat on
larn da "grngleri dikkatle gzlemlemeyi" ihmal ettikleri bil
diriliyor; bylece, maddecileri bir kenara ittikten sonra, Platon'un hi
de bilim sellik savnda olmayan dealar kuramna palmiye daln
uzatmakta serbest kalyoruz. Kuram, grnglerin dikkatle gzlem
lenmesine inanmad ve dolaysyla bilimsel bilgi olasln yadsd
dnlrse, bilimsel olmaktan ok bilim-kartdr. Bilime szde
kalan balln gsterdikten sonra Ravenin son sz vermemizi is
tedii kuram ite budur.
Yorum gerektiren ikinci nokta, onun, erken Yunan felsefesini, ye
rinde olarak "uzam bir sempozyum" ya da tartma biiminde ta
nm lamasdr. Bu karlatrm a onun hem olumlu hem de olumsuz
ynlerini ortaya koyuyor. Bir yandan, o srada dnyada byle tart
malarn yapld ya da yaplabilecei, bir tek inin dnda, baka bir
lke yoktu. Mezopotamya ya da M sr dncesiyle karlatrld
nda erken Yunan felsefesinin aync karakteri, onun bilinli olarak
dayatlan ve kabul edilen bir tanrbilimsel retiyle snrlandrlm
y

Ayn yerde. 187.

378

KATKISIZ AKIL

olmas anlamnda dogmatik olmaydr; tersine ussald, byk ks

myla doasty dlamak gibi bilinli bir amacn peindeydi. Bun
dan dolay, bilimsel bilgiye ulaamam olmasna karn, bilimin ge
limesine doru nemli bir admd. te yandan, gzleme pek az da
yand, deneyimden bsbtn yoksun olduu iin, kendiliinden ak
olarak kabul edilen a priori ncllerden doduu anlamnda, dog
m atikti.
Bu ynlerden, retim glerinin geliiminin belirledii bir toplum
yapsn yanstyordu. Kle emeine dayal bir ynetici tccar snfnn
eseriydi. ilerin onlar iin salad bo zaman olmasayd ynetici
snftan entelekteller, sempozyum yapacak zaman bulamazlard.
Doru, ^o k daha nce Mezopotamya ve Msr'da da bo zaman olan
bir snf vard, ama bu snf sonunda tccar snfn iktidara getirmi
olan ekonomik gleri kontrol altnda tutma savam ile megul, ra
hiplerin ynlendirdii bir toprak sahipleri snf idi. Dounun Tun
a devletleri monarik ve teokratikti, oysa Tun ann yeni
Yunan kentleri hemen hemen ta bandan beri cum huriyetiydi
nce oligarik. sonra da demokratik. Ayn zamanda bo zaman olan
bir snfn yeleri olarak bu entelektellerin retim iinde hibir rol
leri yoktu; sonu olarak kuramlar pratikten kopmutu. Gzlemi ve
deneyi bolamalarnn ve "indi" varsaymlarnn nedeni budur. Bu
nunla birlikte bu konuda .. beinci yzylda gncel olgularn sis
temli gzlemine dayal tp bilimine benzer bir eyin ortaya kt da
gzden karlmamaldr; daha nce de grm olduumuz gibi, tp
zerine yazan kiiler filozoflarn keyfi varsaym larna kar kar
yorlard (s. 339-40). Onlarn yazlarnda ilk kez bilimsel aratrmann
zgn sesini duyarz.
Bununla birlikte, btn bunlara karn erken Yunan felsefesi,
meta deiimine katlan bir snfn dnyaya bakn dile getirir. El
bette bu. her filozofun bir tccar olduu anlamna gelmez; yine de ba
zlar tccar, ou da kendi snf karlarn ykseltme iine etkin bir
biimde katlan politikacyd. Ayrca, eski meta retiminin ge
limesini fazla abartm am aya da dikkat etm emiz gerekir. Meta re
timi kle emeiyle snrl olduu iin, kendi kendine yeterli bir doal

YANLI BLtN

379

ekonomiye dayal eski aileleri tmyle silecek kadar gl olmad

iin, kendi kendine yeterli bir doal ekonomiye dayal eski aileleri t
myle silecek kadar gl olmad hibir zaman. Dolaysyla, tek tek
tcarlar. durmadan toprak sahibi snf iinde eritiliyordu; Hellenistik
adaysa, klelerin kitle halinde bakaldrlaryla kar karya ge
lince iki snf birleip bir snf haline geldi. Yine de. Yunan felsefesinin
ykseliinde temel bir etmendi bu. Oylumca kk olmasna karn,
geliimi o kadar hzlyd ki, nispeten ge geliimine bal olarak Y u
nanllar arasnda dem okratik devrim dnem ine kadar varln sr
drm olan ilkel kabilesel ideolojiyi bir vuruta darmadan etti. Bu,
metal parann bulunuundan sonra parann yaylm asnn Yunan ya
am ve dncesinde neden o kadar derin etki yaptn akiar bize.
O halde, erken Yunan felsefesi nasl olur da parann dolamnn ya
ratt yeni ekonom ik ve toplumsal ilikileri yanstr? Bu soru bundan
nceki sayfalarda durm adan karmza km t. Bu kitabn ana te
zini zetlemek amacyla burada yine soruluyor.
lkel toplum, kullanm -deerleri retimine dayanyordu. retim
aralar topluluun ortak malyd; hem retim hem tketim ortaklaayd. Yalnzca gelimemi, gdk iblm trleri vard; top
lumsal ilikilerse akrabala dayal olup basit ve dorudand. Bu ko
ullarla uygunluk iinde, ilkel bilin hep bir biimde znel, somut ve
pratikti. D dnyann nesnelliinin ok eksik bir ekilde farknda ol
duu iin insan onu deitirme gcnn nesnel snrlarn da bil
miyordu. Bu yzden, duyusal niteliklerin bir toplam olarak ortaklaa
retim iinde rgtlenmi istencinin kullanlmas yoluyla isteklerini
doyurm a, gerekletirm e alan olarak grnyordu ona. Ve, ona dair
bilgisi, olduu kadaryla, tamamen retim yoluyla elde edildii iin
ki bu. onun hayvanlarn btnyle duyusal bilinlerini amasn
olanakl klm t bilgisinin kategorileri, zorunlu olarak toplumsal
kategorilerdi; retim glerinin gelime dzeyiyle ve onun retim
amacyla iine girdii toplumsal ilikilerle belirleniyordu. Dolaysyla,
d dnyay kendinden ayn bir ey olarak dnlebildii lde bir
toplumsal dzen olarak gryordu onu. Doa ve toplum bir'di. Buna
uygun olarak da toplumsal ilikileri topluluun ortaklaa kontrolne

380

KATKISIZ AKIL

nasl bal ise. hayal edebildiince doa dnyas da ortaklaa eylemle

kontrol edilebilirdi; insan topluluuysa, ortak atadan gelmi totemci
akraba gruplarndan olutuuna gre doa topluluu da yleydi. Do
aya degin gelimemi kavramlar, anlatmn bir yandan gerek tek
niin yetersizliklerini tamamlayan yanlsamam bir retim teknii
olarak i grm olan by biiminde, te yandan by iine ancak
zel bir elik etm e olarak balayan, fakat giderek gdk bir gereklik
kuramna dnm olan m itler biim inde buluyordu.
Toplumun, reticilerle retimi rgtleyenler arasnda, el em eiyle
kafa emei arasnda bir ayrlm a olarak balayan snflara blnm e
siyle birlikte, yalnzca retim tekniinde deil ayn zamanda top
lumun rgtleniinde ve insan bilincinin zenginlemesinde de uy
garln ortaya kna yol aan byk ilerlemeler iin koullar ya
ratlm oluyordu. Ayn zamanda, toplum nasl kendi iinde bln
mse, insan bilinci de blnmt, retim glerindeki devaml ge
liim lerin durm adan hareket halinde tuttuu bu i elikiler, tarihin
ilerletici gleri olmaktayd. Bunlar olmakszn, kendini, soyut bi
limler ve felsefe gibi kuramsal uralara adamakta zgr bir isizgsz snfnn yaratlmas iin gerekli servetin kutuplamas ola
naksz olurdu; fakat, kafa ve el emei arasndaki bu ayrmla birlikte
kuram durmadan pratikten uzaa ekiliyor ve bylece gereklikle te
masn yitiriyordu. Bu olmakszn, soyut dnmenin gelimesi, do
laysyla felsefe ya da bilim diye bir ey olmazd; oysa onunla birlikte,
kuram ile pratik arasndaki birlikten yeeren ilkel toplumun sezgisel
diyalektii. M arx'in tanmlad trden (s. 386) metafizik uydurma
larla (nistifikasyon) giderek siliniyordu. Dnyaya degin bu tr me
tafizik grler gerekten de gerekliin bir yansmasdr; fakat on
larn yanstt gereklik, ileri srdkleri gibi yalnzca doa dnyas
deildir; gcnn, tarihin deil de doann bir rn olduu yanlsa
masn beslemeksizin varln srdremeyen ynetici snf gzyle
grnd ekliyle toplumun snfl yapsn da gzler nnde can
landrr. Ve fakat bu yanlsamalarn ortaya kt toplumsal ilikiler,
retici glerdeki gelimelere yant olarak devaml gelimekte ve de
imektedir; bu yzden, snfl toplumun btn zihinsel rnleri de

YANLI BLN

381

deimekte, gelimekte ve i elikilerince ileriye doru srlmekte

dir. Bu. Yunan felsefesinin "uzam sempozyum"u zerinde egemen
liini srdrm , tartmaclarn bilm edii, tarihin gizli mantdr.
lkel ortaklam acla zt olarak snfl toplum un karakteristik
zellii, deiim-deerleri retiminin yani meta retiminin gelime
sidir. Meta retim inin etkisi, kullanm -deerleri retim ine dayanan
ve aka grlen kiisel akrabalk balarnn dzenledii ilkel ili
kileri paralam ak ve insanlar yalnzca bireyler olarak, metalarn sa
hipleri olarak bir araya getiren, pazara dayal yeni bir ilikiler a ya
ratmakt: pazar yneten yasalarsa, kavraylarnn ve kontrollerinin
tesinde olduu iin, aralarndaki iliki onlara kiiler arasndaki bir
iliki gibi deil de eyler arasnda bir iliki gibi grnn
O halde emein rnnn, meta eklini alr alm az kazand kar
mak, anlalm az karakteri nereden ortaya kyor. Apak, bu bi
imin kendisinden. Her trden insan emeinin eitlii, nesnel olarak,
hepsi de eit deerler olan kendi rnleriyle ifade edilir; harcanan
emek gcnn bu harcanmasnn sresiyle ls, emek rnlerinin
deer nicelii eklini alr; ve son olarak, reticilerin emeinin kendi
toplumsal karakterini ald reticiler aras ilikiler, rnler aras bir
toplumsal iliki eklini alr. Bu yzden, bir meta gizemli bir eydir,
nk onun iinde insanlarn em einin toplum sal karakteri, ken
dilerine, bu emein rn zerine vurulmu olan bir nesnel karakter
olarak grnr, yine nk reticilerin kendi emeklerinin toplam ile
olan ilikileri, onlara, kendileri arasnda deil de kendi emeklerinin
rnleri arasnda var otan bir toplumsal iliki olarak gsterilir?
M eta retim inin dnce tarihi iin nem ini anladktan sonra,
m itolojiden farkl olarak felsefenin, neden metal parann bu
lunuuyla birlikte ilk kez Yunanistan'da ve inde ortaya ktn
anlam akta glk ekmeyiz. M sr'n ve M ezopotamya'nn Tun a
devletlerinde meta retim ini hibir zaman toplum un st tabakala
rndan daha uzaa gitmemiti; bunlarda, ilkel ortaklam aclm kii
^Manc, Kapital, 1.42-3.

382

KATKISIZ AKIL

sel ilikileri ve mitolojiye dayanan ideoloji, deimi bir biimde sak

lanyordu. Y unanistan'da ve in'deyse eski ilikiler ve dnceler yok
olmu, yerlerini, paraya dayandklar iin soyut olan yeni ilikiler ve
dnceler almt. Felsefenin balang noktasyd bu. Her iki lkede
de bu yeni ilikilerin ve dncelerin gelimesi sonradan durdu fakat
zellikle Yunanistan'da, ancak bir parasal ekonomi ilikilerini yan
stan "katksz akl" kavram ndan sonra klasik anlatmn buldu. Bu
yolla, zne: insan, kendisini d dnyadan, nesneden soyutlamay ve
ilk kez olarak onu kendi istencinden bamsz, kendi yasalaryla be
lirlenen doal bir sre olarak grmeyi rendi: fakat ayn soyutlama
eylemiyle, kendi yeni dnce kategorilerinin, onlar yaratm olan
toplumsal ve tarihsel koullardan bamsz, ikin (immanent) bir ge
erlilikle kendisine balanm eyler olduu yanlsamasn da iinde
beslemeye balad. te bu, bir yandan, ta gnmze kadar modem bi
limin bilgikuramsal (epistem olojik) temelini salam, te yandansa
filozoflarn, meta retiminin ideolojik yansmas olarak gelimi bu
lunan kendi "ussal zerklik"lerinde var olan snrlar grmelerini n
lemi olan "toplumsal olarak zorunlu yanl bilin" diye tanm la
dmz olgudur.

2. an Yanlsamas
Snfl toplumun her anda, yerleik toplumsal dzene tarihin
deil de doann bir rn olarak bakmak, ynetici snfn zelliidir.
Marx'in ve Engelsin "an yanlsamas" dedii budur. "Toplumsal
olarak zorunlu yanl bilin" kavramn karlar; ve "insanlarn var
lklarn belirleyen onlarn bilinleri deil, tersine onlarn bilinlerini
belirleyen kendi toplumsal varlklardr" M arx ilkesinden ortaya
kar.
Her a, yeni snf ilikilerinin, yeni retim ilikilerinin belirledii
yen bir yanlsama karm tr ortaya. Yani, eski toplumun karakte
ristik smr tarz klelikti; klelikse, klenin zgr insandan doal
olarak aa olmas nedeniyle Aristoteles tarafndan hakl grl

YANLI BtLtN

383

yordu.4 Feodal toplumun karakteristik smr tarz serflikti; serflik

de "evren yasasna gre her ey eit ve dolaysz olarak sraianmayp.
en dkten ortaya, ortadan daha yksee doru sraland" mant
na dayanarak Salisburyli John tarafndan hakl grlyordu.5 K a
pitalist toplumun karakteristik smr tarz, cretli emektir; emeki
kendi emek gcn tpk herhangi bir baka meta gibi ak pazarda
satmada "zgr"dr; bu "zgr rekabet" de. Rousseau'nun "doal ba
kmdan birbirinden bamsz bireyleri kar karya getirip karlkl
ilikiye sokan" toplumsal anlama'syla hakl grlyordu.6
Bu yanlsamalar, ynetici snfn felsefi ve bilimsel kuramlarnda
kanlmaz bir biimde yansr. Doa ve insan dnyas, gerekte belli
bir ada belli bir snfn durumunu tarihsel olarak belirledii eyler
olm alarna karn mutlak hakikatler olarak sorusuz kabul edilen baz
varsaym lara dayanlarak yorumlanr.
Eski toplumda, zgrln, kle sahibinin kle zerinde uy
gulad bilinli tahakkmde bulunduu sanlyordu. Onun tahak
km toplumsal olarak eksiksiz, ancak klenin bedensel yetenek
leriyle snrlyd. Bu iliki, evrene dair erekbilimsel (teleolojik) ku
ramlara yol at; evren, kendinden herhangi bir fiziksel aba ol
makszn, sadece bir isten eylemiyle bir "kutsal efendi" ya da "ilk
hareket ettirici" tarafndan harekete geirilm i ve ynetilmektedir.
Doal yasa kavram diye bir ey yoktu. Onun yerini, kle sahibiyle
kle arasndaki ilikiyi antran "annke" ya da "zorlama" fikri al
yordu.
Feodal toplum da, zgrln, hl insann insana, efendinin serfe
bilinli tahakkm nde bulunduu sanlyordu; ama bu tahakkm
toplumsal olarak tam deildir artk, serfi topluluun tam bir yesi
olarak iine alan feodal "dereceler" sistem iyle snrldr. Buna gre,
Orta a tanrbilim inin temeli olarak kabul edilen Aristotelesi sis
tem baz noktalarda deitirilmiti. zellikle, kutsal efendi, kendi
koyduu yasalarn kendini zorla kabul ettiren snrlar iinde hareket
ediyordu. Doal yasa kavramnn balangcn belirler bu.
4Arist. Pot. 1254b.
5 Salisbury'li John. Polycraticus, 6. 10.
6Marx, Ekonomi Politiin ... 266.

KATKISIZ AKIL

384

"zgr rekabet" zerindeki feodai snrlamalarn kaldrlm asyla

birlikte, kapitalistin proletarya zerindeki tahakkm meta deiimi
ilikileriyle rtlm, gizlenmi oldu; feodal toplumun evrensel ya
salar da kutsallklarndan syrlnca doal yasalar oldu. Bilimin, sz
cn tam anlamyla ortaya k da bu ada oldu:
Bylece bilim, ilk kez olmak zere, grngleri birbirini belirleyici
tarzda birbirine balayan ve bu belirleyiciliin yaps gsterilerek y e
terince aklayan yasalar alan olarak kavranm oldu?
Kapitalist dzen, retim ara ve ilikilerini durmadan devrimletirmek yoluyla geniler ve geliirken, toplumun bu devresinde bilimin,
dnya tarihinde daha nce hibir zaman grlmemi bir lde b
yyne tank olm aktayz. Fakat ayn zamanda, retim ilikileri
imdi pazar tarafndan gizlendii iin, burjuva biliminin yasalar fe
odal ideolojinin "evrensel yasalar"ndan, toplumu dlama ynsemeleri ynnden farkldr. Doal bilim ler byk ilerlemeler gsteriyor:
toplumsal ve tarihsel bilimlerse geride kalyor. Doa ve tarih birbirine
kar karlmakta. Doaya, insann dnda duran zorunluluk alan
gzyle baklmakta: insann, yasalarn anlama kouluyla kendi is
tencine gre hareket edebilecei bir alan; fakat insann kendisi her
naslsa zgr"dr, zgrl "tarihin deil de doann bir rn"dr.
Frankfort'un o kadar akyrekle belirttii gibi, burjuva toplum unda
"insan, kendisi iin bilimsel bir nesne olmay baaramyor" (s. 104).
Burjuva biliminin snrlam alar da buradan gelmektedir:
Tarihi ve onun srecini dlayan bir maddecilik olan, doal bi
limin soyut maddeciliindeki za y f noktalar, bu bilimin szclerinin
kendi uzmanlk alannn dna kma yrekliliini gsterdiklerinde,
onlarn soyut ve ideolojik kavram larnda hemen srtm aktadr,8
Bu snr am olmas M arx'lm baarlarndan biridir. Dnyaya
bir d nesne olarak bakm ayla snrl olan maddeciliin btn o eski
7CaudweU, FSDC 162.
Marx, Kapital, 1.367.

YANLI BLN

385

ekillerinin tersine, diyalektik ve tarihsel maddecilik, insann ken

disini. zneyi kucaklar ve bylece kuram yeniden pratikle birletirir.
Bunda, tabii, kafa ve kol emei arasndaki ayrma son veren snfn
kendine zg dnyaya bakn dile getirir.
Tm sreci yeniden gzden geirirsek, ilkel toplumda birey, hem
kendinin hem de klan ya da kabilesinin toplum sal evresinden ayn
olarak var olan doal evrenin pek bilincinde deildir. Kabilesel
grubu birletiren akrabalk balan, iblmleri, bireyler arasnda
alveri ve deiim iin retimce zldke, datldka d dnyay
nesnelletirme olana geliiyordu. Meta retiminin artmasyla bu
kabile balarnn yerini yeni trden balar ald; bunlar, bir yandan
bireyin znel kendine gvenini tanmlamaya, te yandansa onu.
kendi anlay ve kontrol dnda bulunduklar iin, bilincine, ger
ekten olduklar gibi deil de soyut manta dayal mutlak hakikatler
gibi grnen bir ilikiler a iinde teki bireylere nesnel olarak ba
lamaya yaryordu. Bundan dolay, Sohn-Rethel'in doru olarak sy
ledii gibi, "bir fiziksel evren olarak doann kefi insann bir insan
olarak kendini kefiyle ilikilidir":
Bir para ekonomisinden ortaya kan "katksz dncede, insan,
doann geriye kalan ksmndan ayr olarak kendinin farkna varr,
ama bunu ancak kendini pratikten kopararak, doadan ayrarak ger
ekletirir. Bundan dolay, kendini-kef ayn zamanda kendini al
datmasdr. Onun akla balad katksz dnce ve soyut usavurma
gc, gerekte meta deiiminin toplumun esas ba olmasna ba
ldr. Akl kendine uygun olarak ereveleyen zam ansz, mutlak kat
ksz dnce kavramlar, kullanmla ilgili her eyin ortadan kal
drlmasna dayanr. nsanlk tarihine gre llnce deimez olan
bedensel ksmmz, zamanla baml ve geici grnrken, ta
rihimizden dolaysz olarak gelen ksm m z; aklm z, zamansz ve balagsz olarak grnr.9
Kant' "akln zerklii"ni oluturan bu kavram lar, snfl toplumun
bundan sonraki btn dnem lerinde onun ekonom ik temelinin bir
Sohn-Rethcl, IML.

386

KATKISIZ AKIL

zellii olan meta retiminin ortaya kard toplumsal ilikilerin zi

hinsel yansmalardr. Bunlar. Marx ve Engels'in szn ettikleri "or
tak biimler ya da genel fikirler"e girerler:
nsann fikirlerinin, grlerinin ve kavraynn bir tek szck
le insan bilincinin maddi varlk koullarndaki, toplumsal ilikile
rindeki ve toplumsal yaamndaki her deiiklikle deitiini an
layabilmek iin derin bir sezgi mi gerekir?
Fikirlerin tarihi, entelektel retimin, maddi retimin deitii
oranda kendi karakterini deitirdiinden baka neyi kantlar? Her
an egemen fikirleri, her zaman o adaki ynetici snfn fikirleri
olmutur...
Btn gemi toplumun tarihi, sn f atmalarnn eitli de
virlerde eitli biimler alm olan atmalarn geliiminden iba
rettir. Fakat ne ekil alrlarsa alsnlar, btn gemi alarca ortak bir
tek olgu vardr: toplumun bir blmnn bir dier blm tarafndan
smrlmesi... O halde, gemi alarn toplumsal bilincinin, gster
dii btn oklua ve eitlilie karn, sn f atmalar tkenmedike
tmyle kaybolmayan baz ortak biimler ya da genel fikirler ie
risinde devinmesine amamal.
Toplumsal devrim, geleneksel mlkiyet ilikilerinden en kkten
koputur; onun geliiminin geleneksel fikirlerden en kktenci kopuu
da iermesi alacak bir ey deildir.10
Toplumsal devrim yoluyla, sonunda insan kendi de iinde olmak
zere dnyay gerekte olduu gibi grebilme ve dolaysyla, insan
toplumunun yreindeki yara kapand iin hem toplumun hen de
doann efendisi olarak kendi yazgsn ekillendirme olanam ka
zanm olur. "Gzellik hakikattir, hakikatse gzellik". Uzun sreden
beri filozoflarn, peygamberlerin ve airlerin d olmutur bu, ama
onlarn ou bu dn gereklemesini mezar tesi hayali bir dnyada
grmlerdir. Platon da yle:
lMarx-Engels, Manifesto... 226.

YANLI BtLtN

387

Orada, insanlar hastalksz, buradakinden daha uzun yaasnlar

diye m evsimler yumuamtr; hava, saflk bakmndan sudan, eterse
havadan nasl stnse, onlar da grmede, iitmede, anlamada ve
btn teki yeteneklerde bizden stndrler; onlarn, tanrlarn ger
ekten oturduu kutsal korular ve tapnaklar, tanrlarla dorudan
ilikiye girebilecek kutsal sesleri, bilicileri, sezgileri ve daha eitli ye
tenekleri vardr; gnei, ay ve yldzlar naslsalar yle grrler,
bunun verdii mutluluklar her bakmdan tadarlar.11
Ve St. Paul de yle:
im dilik bir aynann iinde, karanlka gryoruz, ama o zaman
yz yze geleceiz; imdi ksmen biliyorum, ama o zaman bilindiim
gibi bileceim. 12
Ya da, bu grnm, bu yaamda gereklememise, sadece bir anlktr,
tam lm anndadr: tpk, gzleri kr olm u Faust'un kendini, bir
dnya cennetinde yaratc alm aya katlm zgr insanlarla bir
likte dinleniyor hayal ederken kendisine son yargy getiren l
at gibi: Verweile doch, du bis so schn! (Olduun gibi gel. yle g
zelsin ki!)
Bununla birlikte moden alarda proletaryann ykseliiyle bir
likte burjuva airler, kimi puslu, karanlk, kimi daha ak bir ekilde,
em ekilerin, "insanlarn oturup birbirinin inleyiini iittii yerde,
burada kendi alnterleri ve kanlaryla sz verilm i topra kurmak
iin gittike glenen kararllklarn yanstm aktadr. Ancak o za
man. yanlsam alardan kurtulmu olarak, insan tmyle "kendini
bilir" hale gelecektir. Keats yle diyor:
Yce Yalva ana, dedim, sil.
Tem izle aklmn cam n, istersen.
Hi kimse bu denli yksee kam az, dedi o glge.
B u dnyann derileriyle dertlenenlerden baka,
V e rahat yz grmeyecek onlar.13
n PI Pheto. lllb -c .
12ICor. 13. 12.
13Keals, Hyperion.

KATKISIZ AKIL

388

Shelley de:
ren m aske dt; insan saltanatsz artk.
zgr, evresinde snr m nr yok. ama
Eit, snfsz, kabilesiz, ulussuz,
Korkuyu, tapnm ay, mertebeyi, kral
A tm zerin d en .14

Ve Hardy de:
Ama bir kaynam a titretiriyor havay
Sevin seslerine yant verir gibi orada
alarn
G azab
Yok edilecek ve kurtulu sunulacak
kayglardan ki,
Bilin, o bildirici sten, her eyi
gzelletirinceye kadar.15

nsan, varln yneten yasalarn cahili olduu srece onlarn klesi

dir; ve onlar, yce bir varln iradesi gibi grnr ona; am a onlar
anlayabildike onlara egem en olabilir ve kendi iradesinde kullana
bilir onlar.
Son olarak, bu airlerin hayallerinin maddi temeli M arx tarafn
dan zmlenmi ve gereklii imdi pratikte gsterilmekte olan bi
limsel bir kuram olarak sunulmutur:
Toplumun maddi retim temeline dayal yaam sreci, zgrce bir
araya gelmi insanlarn rn oluncaya ve belli bir plana gre ken
dilerince bilinle kontrol altna alnncaya kadar, zerini rten gi
zemli rty atp a kam ayacaktr.16
14ShelIey, Prometheus Unbound 3.4.
15Handy, The Dynasts, ad fut: bkz. Thomson THP.
15Marx, Kapital, 1.51.

K A YN AK LAR

A LB R IG H T, W. F. "The Phoenician Inscriptions o f the Tenth Century B. C.

from Byblos" (I.. 10. Yzyl B yblos'tan Fenike Yaztlar). IAO 67.
153.
ANDERSEN, J. C. Myths and Legends of the
Sylenceleri). Londra 1928.

Polynesians (Polinezya

Mil ve

A N T O N IA D IS, S. La Place de la liturgie dans la tradition des lettres grecqttes

(Yunan Edebiyat G eleneinde Duann Yeri). Leiden 1939.
B A N C RO FT. H. H. Native Races of the Pacific Slates of North America
(K uzey A m erika Pasifik Devletlerinde Yerli Irklar). Londra. 1875-6.
B ARN ETT, R. D. "The Epic of Kumarhi and the Theogony of Hesiod" (Kumarbi Destan ve H esiodosun Tanrdoum u). J1TS 45. 100.
BOA S, F. Handbook of American Indian Languages (A m erika Yerli Dilleri
El Kitab). ARB 40. W ashington 1911-22.
BOW RA , C. M.
39.97.

"The Proem of Parmenides" (Parmeides'in

BRIFFA U LT, R.

Preldlcri). CP.

The Mothers (Analar). Londra, 1927, stanbul, 1990.

des einfachen Satzes im Indogermanischen.

BRU G M A N N , K. Die Syntax

Berlin/Leipzig, 1925.
BCIIER, K. Arbeit

and Rlyhmus. 5. bas. Leipzig,

1919.

BURNET, J. Early Greek Philosophy (Erken Yunan Felsefesi). 4. bas. Londra,

1930.

Greek Philosophy, Thales to Plato (T hales'ten

Platona Y unan Felsefesi).

Londra, 1914.

History of Greece (Y unanistan T arihi). 3. bas. Ixmdra, 1951.

Cambridge Ancient History (C am bridge Eski Tarihi). Cambridge,

BURY, J. B.

1925-39.
C A N T A R E LL A , R.

I Poeti bizantini. M ilano,

1948.

CASSIRER, E. Philosophic der symbolischen Formen. Berlin, 1923-9.

KAYNAKLAR

390

The Crisis in Physics (Fizikte Bunalm). Londra, 1938.

Further Studies in a Dying Culture ( len B ir K ltr zerine ncelem eler).
CAUDW ELL, C.

Londra, 1949.

Illusion and Reality (Y anlsama

ve Gereklik). 2. bas. Londra, 1947, s

tanbul, 1974,1988.

Studies in a Dying Culture ( len B ir

K ltr zerine ncelem eler). Londra,

1938.
CHERNISS, H. Aristotle's Criticism of Presocratic Philosophy (S okrat n
cesi Felsefe zerine Aristoteles'in Eletirisi). Baltim ore, 1935.
CHILDE, V. G.
1942.

What Happened in History

(Tarihte N eler O ldu). Londra,

CLARK, G. From Savagery to Civilisation (Yabanllktan Uygarla). Ixmdra, 1946.

CLAY, S. The Tenure of Land in Babylonia
Toprak K ullanm ). Londra, 1938.
CODRINGTON, R. H.

and Assyria (Babil

ve A surda

The Melanesians (M elanczyalilar). O xford,

1891.

COOK, R. M. "Ionia and Greece". JUS. 66. 67.

The Book of Ezekiel (Ezekiel'in Kitab). Edinburgh, 1936.

CORNFORD, F. M. From Religion to Philosophy (Dinden Felsefeye). C am b

COOKE, G. A.

ridge, 1912.
"The O rigin o f the O lym pic G ames" (Olimpiyat O yunlarnn Kkeni).
Harrison T , 212.

Plato's Theory of Knowledge (Platon'un Bilgi Kuram). Ixm dra, 1935.

Principium Sapientiae. Cambridge, 1952.
The Republic of Plato (Platon'un Cum huriyeti). O xford, 1941.
CURR, E. M. The Australian Race (A vustralya Irk). M elbourne, 1886-7.

CUSHING, F. H. "O utlines o f Zuni Creation Myths" (Zuni Y aradl M it

lerinin A nahatlar). ARB 13. 368.
DAW SON, J. The
bourne, 1881.

Australian Aborigines

(A vustralya A borijinleri). M el

Siouan Sociology (Siu Toplum bilim i). ARB 15.

DURKHEIM, E. I*esformes lmenaires de la vie religieuse (Dinsel

DORSEY, J. O.

Temel Biimleri). 2. bas. Paris, 1912.

Yaamr

kaynaklar

391

DURKHEIM , E. ve MAUSS, M. "De quclques formes primitives de clas

sification (Baz lkel Snflandrm a B iim leri). AS 6.
DUSSAUD, R. Prelydiens, lydiens et
yallar ve Aklinlar). Paris, 1953.
EBERHARD, W.

achens

(Lidya ncesi Halklar, Lid-

History of China (in T arihi).

E11RENBERG, V. Aspects of
rnm ler). O xford, 1946.

Londra, 1950.

the Ancient World

(Eski Dnyadan G

"Isonomia" Pauly-Wissowa Suppl. 7.293.

O rigins o f Democracy" (Demokrasinin Kkenleri). H 1. 515.

The People of Aristophanes

(A ristofancs'in nsanlar). 2. bas. Londra,

1953.
ENGELS, F. Ami-Dhring. Londra, 1934.

Dialectics of Nature (Doann

Diyalektii). Londra, 1940.

"On H istorical M aterialism " (Tarihsel M addecilik zerine}. Marx SW . 1.

395.

Ludwig Feuerbach. Londra, n. d.

Origin of the Family, Private Properly and the State (A ilenin, zel

Ml

kiyetin ve Devletin Kkeni). Londra, 1940.

ENGNELL, I. Studies in the Divine Kingship in the Ancient Near East (Eski
Y akndouda Kutsal Krallk zerine alm alar). Uppsala, 1945.
FARNELL, L. R. Cults of the
Oxford, 1896-1909.
FA RRIN GTO N, B.

Creek States (Y unan

Greek Science (Yunan B ilim i).

Head and Hand in Ancient Greece (Eski

D evletleri T apnlan).

Londra, 1944-9.

Yunanistan'da Ba ve El). Lond

ra, 1947.
FITZGERALD, C. P.

China (in).

2. bas. Londra, 1950.

FOTHERINGHAM , J. K. "Cleostratus". JHS 39. 179.

FO W LER, W . W .
FRAENKEL, H.

Roman Festivals (Rom a

Festivalleri). Londra, 1899.

Parmenidesstudien. Berlin,

FR A N K FO R T, II.
1948.

Kingship and the Gods

1930.
(K rallk vc T anrlar). Chicago,

KAYNAKLAR

392

Before

FRANKFORT, H ve H. A., ve W ILSON, J. A., ve JACOBSEN, T.

Philosophy (Felsefeden nce). Londra, 1949.

FRAZER, J. G. Pausanias's Description of Greece (Pausanias'm Y unanistan

Betim lem eleri). Londra, 1898.

Totemica. Londra,

1937.

Totemisin and Exogamy (Totemcilik ve Devlilik). Londra, 1910.

FRITZ, K. VON. Pythagorean Politics in Southern Italy (G ney talya'da

Pythagoras Politika). New York, 1940.

FUNG YU-LAN. History
ceton, 1937-53.
GARDINER, A.

of Chinese Philosophy (in

Felsefe T arihi). Prin

Egyptian Grammar (Msr Dilbilgisi). 2. bas. Oxford,

Thespis. New York. 1950.

GIGO N, O. Der Ursprung der griechischen Philosophie. Basel,

1950.

G A ST E R .T . H.

1945.

GLEZERM AN, G. "Basis and Superstructure" (Temel ve styap). CoR

1951.
GLO TZ. G. Le travail dans la Grice ancicnne (Eski Yunan'da alm a).
Paris, 1920. A ncient G reece at W ork. Londra, 1926.

La civilisation chinoise (in

Civilisation. Londra, 1930.

GRANET, M.

La pensee chinoise (in

GURNEY, O. R. The

Uygarl). Paris, 1929.

Chinese

Dncesi). Paris, 1934.

Hittites (H ititler).

Londra, 1952.

G TERBOCK, M. G . "The Hittite Version o f the Murrian Kum arbi Myths"

(H urrian Kum arbi Sylencelerinin Hitit Yorumlar). AJA 52, 123.

Kumarbi. Istanbuler Schriften

GUTHRIE, W. K. Orpheus
Londra, 1935.

16. stanbul, 1946.

and Greek Religion (Orpheus

ve Yunan Dini).

HARRISON, J. E. Prolegomena to the Study of Greek Religion (Y unan Dini

ncelemesine Giriler). 3. bas., Cambridge, 1922.

Themis. Cambridge,

1912.

HASEBROEK, J. Staat and Handel im alten Griechenland (Eski Y unanda

Tecim ve Politika). Tbingen, 1928. Trade and Politics in Ancient Gre
ece. Londra, 1933.

KAYNAKLAR

HASTINGS, J. Encyclopaedia of Religion

siklopedisi). Edinburgh, 1908-18.
HEAD, B. V.

393

and Ethics

Historia Numorum. 2. bas. O xford,

(D in ve Ahlk A n

1911.

H O L L U SC H E R , W. "The Teachings o f Pavlov" (Pavlov'un retisi). CoR

1953.
HOOKE, S. H. (editr).

The Labyrinth. Londra,

Myth and Ritual (M it ve

1935.

Kullren). O xford, 1933.

HUGHES, E. R. Chinese Philosophy in

in Felsefesi). Londra, 1942.

Classical Times (Klasik

Dnemlerde

JO C O B SEN , T. "Primitive Democracy in Ancient M esopotamia" (Eski Me

zopotam ya'da tikel Demokrasi). JNE 2. 159.
JO N E S, A. H. M. "The Economic Basis o f A thenian Democracy" (Atina
D emokrasisinin Ekonomik Tem eli). PP 1. 13.

Hippocrates. Londra/New York, 1923-31.

The Civilisation of South American Indians

JONES, W. 11. S.

KARSTEN, R.
rika Yerlilerinin Uygarl). Londra, 1926.
KERN, O.

Orphicorum Fragmenta. Berlin, 1922.

The Mentality of Apes (nsanslarn

KHLER, W.
ra, 1927.

(G ney A m e

Dn). 2. bas. Lond

KRAM ER, S. N. "Sumerian Mythology" (Sm er M itolojisi). APS 21.

LANGDON, S. "The Babylonian Conception o f the lxigos" (Babil'de Logos
K avram ). JRAS 433.

The Babylonian Epic of Creation

(B abil Yaradl Destan). Oxford,

1923.

Babylonian Menologies and Semitic Calendars

(Babil ve Sami T ak

vim leri). Londra, 1935.

LANGE, H. O. "Magical Papyrus Harris" Danske Videnskabernes Sclskab.
H ist.Fil. Med. 14.2.1927.
LEFEBVRE, G. "Loeuf Divin d'Herm opolis" (H ennopolis'in Kutsal Yu
m urtas). ASA 23. 65.
LE GROS CLARK, W. E.
Londra, 1953.
LENlN, V. I.

History of the Primates

Felsefe Defterleri. Viyana,

1932.

"On Dialectics" (Diyalektik zerine). S Y .l 1. 81.

(P rim al'larm T arihi).

KAYNAKLAR

394

"M aterialism and Em pirio-criticism ". SY. 11.

Selected Works (Sem e

Yaptlar SY.). Londra, n. d.

"State and Revolution" (D evlet ve Devrim). SY. 7.

"W ar and Peace" (Sava ve Bar). SY. 7. 283.
"W hat the Friends o f People A re (Halkn Dostlar Nedir). SY. 11.413.
LEW Y, J., ve H. "The Origine o f the W eek and the Oldest W est Asiatic Ca
lendar" (Haftann Kkeni ve En Eski Bat Asya Takvim i). HUC 1 7 .1.
LILLEY, S. Men. Machines and History (nsanlar, M akine ve Tarih). Londra,
1948.
LOBECK. C. A. Aglaophamus. Knigsberg, 1823.
LYSENKO, T. D. "On the Situation in Biological Science" (Biyoloji Bi
lim lerindeki Durum zerine). SSCB, Tarm Bilim leri Lenin Akademisi
Tutanaklar, Tem m uz-A ustos 1948.
MAKEMSON, M. W. The Morning Star Rises: an Account of Polynesian
Astronomy (Sabah Yldz Douyor: Polinezya Astronomisinden Bir
yk). New Haven, 1941.
M ALINOW SKI, B. Coral Gardens
Byleri). Londra, 1935.

and their Magic

(M ercan Baheleri ve

M AO T SE-TU N G . S e /m c rf Wor/ts (Sem e Yaptlar). Londra, 1954.

M ART. K. "D ie Trenung vo Himm el und Erde". A c-Ant. 1. 35.
MARX, K.

Capital. C ilt I:

Londra 1946, Cilt II-III: Chicago. 1909-33.

Contribution to the Critique of Political Economy

(Politik Ekonom inin

Eletirisine Katk). Calcutta, 1904.

Critique of Hegel's Philosophy of Law (Hegel'in

Hukuk Felsefesinin Ele

tirisi). M arx-Engels Gesamiausgabe.

"Forced Em igration" (Zorla G ). Marx ve Engels OB.

Formen die der kapitalistischen Produktion vorhergehen. Berlin, 1952.

Die heilige Familie (Kutsal Aile). Marx-Engels Gesamtausgabe. 1. 3.
Selected Works (Sem e Y aptlar). Londra, 1942.
Ueber die Differenz der demokritischen und epikurischen Naturphilosophie. M arx-Engels G esamtausgabe 1.1.

395

KAYNAKLAR

"W age Labour and Capital" (cretli Em ek ve Serm aye). SY. 1.

MARX, K. ve ENGELS, F.
1936.

Correspondence

The German Ideology (Alman

(Y azm alar). 2. bas. Londra,

deolojisi). Londra, 1938.

"M anifesto o f the Comm unist Party. SY. I. 189.

On Britain (ngiltere

zerine). M oskova, 1953.

M ATHEW , J. Eaglehtrwk and Crow (K artal ve K arga). Londra, 1899.

M cPHERSON, A. "Recent Advances in Conditioned Reflexes" (Koullu
Tepkelerde Son lerlemeler). SSCB ile Kltrel likiler Dernei: Bilim
Dal, 1949.

Introduction litude comparative des langues indoeuropeennes (H inl-A vrupa Dilleri zerine K arlatrm al B ir n

MEILLET, A.

celemeye Giri). 8. bas. Paris, 1937.

MEISSNER, B.
1920-5.

Babylonien und Assyrien

MENDELSSOHN. I. Slavery in
Klelik). New York, 1949.

(B abilliler ve Asurllar). Leipzig,

the Ancient Near East

(Eski Yakndou'da

MITCHELL. P .C . The Childhood of Animals (H ayvanlarn ocukluk a).

Londra, 1912.
M OM M SEN, A.
1898.

Feste der Stad Ahen

M O ND OLFO , R.

IIpensiero greco. Floransa,

(A tina Devlet enlikleri). Leipzig,

1950.

Descriptive Vocabulary of the Language in Common Use

amongst the Aborigines of Western Australia (B at A vustralya Abo-

MOORE, G. F.

rijinleri A rasnda Kullanlm akta Olan D ilin B etim sel Szl). Lond
ra, 1842.
M ORGAN, L. H. Ancient
tanbul, 1986,1994.

Society (Eski Toplum ).

2. bas., Chicago, 1910, s

NEEDHAM , J. Science and Civilisation in China (in'de Bilim ve Uygarlk).

Cilt 1. Cambridge. 1954.
N EU GEBAU ER, O.

The Exact Sciences in Antiquity

Bilim leri). Princeton, 1952.

(Eski alarda Fen

KAYNAKLAR

396

NILSSON, M. P. "Die Entstehung und religise Bedeutung des griechischen

Kalenders." 1.14. 21. Lund Universitets Arsskrift.

Griechische Feste mit religiser Bedeutung mit Auschluss der atischen.

Primitive Time Reckoning (ilkellerde

Leipzig, 1906.
Zam an Hesaplam a). Lund/O xford,

1911.
"Soncnkalender und Sonnenreligion". ARW 30. 141.

Studio de Dionysiis atticis. Lund,

NRDEN,E.Agrtc>sf<M

1900.

Theos. Leipzig/Berlin,

Die antike Kunstprosa. Leipzig/Berlin,

1813.

1898.

OAKLEY, K. P. Man
OLIVA, P.

the Tool-maker ( let Yapc

Rand reek Tyrannis. Prag, 1954.

PARKER, R. A. The
Chicago, 1953.

Calendars of Ancient Egypt

PARROT, A. Ziggurats
Paris, 1949.

el Tours dc Babel

nsan). Londra, 1949.

(Eski M sr Takvim leri).

(Zigguratlar ve Babil Kulesi).

PAULY, A., ve Wissowa, G. Realencyclopdie der klassischen Altcrtnmswisscnschaft. Stuttgart, 1894-1937.

PAVLOV, 1. P., Lectures on Conditioned Reflexes (Koullu Tepkeler zerine
Konumalar). Londra, 1927.
PAVLOV, I. P. Selected Works (Sem e Yaptlar). Moskova, 1955.
PEI WEN-CHUNG. "New Light on Peking Man" (Pekin insan zerine Yeni
Bilgiler). CtR. 3 .4 . 33. ~
PRENANT, M. Biologic et Marxisme, Paris, 1936.
yoloji ve M arkslk). Londra, 1938.
RADIN, P.

The Winnebago Tribe (W innebago

RAVEN, J. E. Pythagoreans
Cambridge, 1948.

and Eleatics

REINHARDT, K. Parmenides
losophic. Bonn, 1916.

Biology and Marxism (B i

Kabiiesi). ARB 37.

(Pytlagoraslar ve Eleacilar).

und die Geschichte der griechischen Phi

ROBERTSON, D. S. Greek and

marisi). Cam bridge, 1929.

Roman Architecture (Yunan

ve Roma Mi

KAYNAKLAR

ROBINSON, T . I I. ve OESTERLEY, W. O.
Oxford, 1932.
ROHDE, E. Psyche:
Freiburg, 1898.

397

History of Israel (srail T arihi).

Seelencult tnd Unsterblichkeitsglaube der Griechen.

ROSCHER, W. H. Ausfiihrliches Lexicon

Mythologie. Leipzig, 1884-1937.

der griechischcn und rmischen

RYTK HEU. "Ten Days in he Train" (Trende On G n). ASJ 15. 2.

SAPIR, E. Selected Writings (Seme Yazlar). Berkeley/Londra, 1949.
SCHA EFFER, C. F. A. Cuneiform Texts of Ras Shamra (R as am ra T ablet
M etinleri). Londra, 1939.
SCHA FER, H. "W eltgebaude d era lte n A egypter". Ant 91.
SELTM A N , C. T. Athens, its History
Paralan). Cam bridge, 1924.

and Coinage (A tina.

A Book of Greek Coins (Yunan M etal P aralan K itab).

Greek Coins (Yunan Melal Paralar). Londra, 1933.

T arihi ve Metal

Londra, 1952.

"The Problem o f the First Itnliote C oins" (tik talyan M etal Paralar So
runu). NC 9. 1.
SHEPPARD, J. T.

The Oedipus Tyrannus of Sophocles. Cambridge,

SIN CLA IR, W. A. The Traditional

tk). Londra, 1937.

Formal Logic (G eleneksel

1920.

Resmi Man

SINGER, C. Greek Biology and Greek Medicine (Yunan Biyolojisi ve Tbb).

O xford. 1922.
SKINNER, J. A Critical and Exegetical Commentary on Genesis (Yaradl
zerine Eletirel ve Amlamal B ir Yorum). 2. bas. Edinburg, 1930.
SMYTH, R. B.
1878.

The Aborigines of Victoria

SO HN -RETH EL, A.
ym lanm ad.

(V ictoria A borijinlcri). Londra,

Intelectual and Manual Labor (K afa ve El

Emei). Ya

SO M M ERFELT, A. La Langue et la sociee (Dil ve Toplum ). Oslo, 1938.

SPENCER, B., ve GILLEN, F. H. The Aruna (A runtalar). Londra, 1927.

Native Tribes of Central Australia

Londra, 1899.

(O rta A vustralya Y erli Kabileleri).

KAYNAKLAR

398

SPINDEN, H. J. Ancient Civilisations of Mexico and Central America

(M eksika ve O rta Amerikada Eski Uygarlklar). New York, 1928.
STALIN, J. V. "Dialectical and Historical M aterialism" (D iyalektik Mad
decilik ve Tarihi M addecilik). Sovyetler Birlii Komnist Partisi Tariki.
Blm IV. Moskova, 1939.

Concerning Marxism in Linguistics

(Dilbilimde Markslk zerine).

Londra, 1950.

Economic Problems of Socialism

(Sosyalizm in Ekonom ik Sorunlar).

Moskova, 1953.
"On the Problem s o f Leninism " (Leninizm in Sorunlar zerine).
ninism 118. Londra, 1940.
STEVENSON, M. C.

The Zuni Indians (Zuni

Le

Kzlderilileri). ARB 23.

SZABO , A. "B eitrage zur G eschichte d cr griechischen D ialektik". ActAnt.

1.377.
TAYLOR, A. E. Plato, the Man
bas. Londra. 1927.
THOM SON, G. Aeschylus
1946, stanbul, 1990.

and His Work (Platon,

and Athens (Aisklylos ve

Aeschylus, Oresteia. Cambridge,

Kiilii ve Yapt). 2.

Atina). 2. bas., Londra,

1938.

"The G reek C alendar" (Yunan Takvim i). JHS 63. 52.

"From Religion to Philosophy". JHS 73. 77.

Studies in Ancient Creek Society.

C. 1: The Prehistoric Aegean (Eski

Yunan Toplum u zerine incelem eler. TUrkesi 2 Cilt: Tarihncesi Ege
1- II), 2. bas., Londra, 1954, stanbul, 1983, 1988, 1995.

"Thomas Hardy and T he Peasantry" (Thom as Hardy ve Kyller). CoR

Austos 1949.
The W heel and T he C row n (Tekerlek ve Ta). CR 59. 9.
TOD, M. N. Greek
ford, 1933-48.

Historical Inscriptions

(Yunan T arihsel Y aztlar). O x

TO R R , D. "Productive Forces: Social Relations" (retim Gleri: Toplum sal

ilikiler). CoR Mays 1946.
TRITSCH , F. J. "Die Agora von Elis und die altgriechische Agora." JOA 27.
63.
TYLOR, E. B.

Primitive Culture (tikel Kltr). 2. bas.,

Londra, 1891.

KAYNAKLAR

399

URE, P. N. "Diakrioi and Hyperakrioi." CR. 29. 155.

Origin of Tyranny (Tiranhn

V AILLAN T, G . C.
1950.

Kkeni). C am bridge, 1922.

The Aztecs of Mexico

(M eksika A ztekleri). Londra,

VENDRYES, J. Le langage (DU). Paris, 1921. Language (Dil). Londra, 1925.

VLASTOS, G. "Equality and Justice in Early G reek Cosmologies" (Eski
Yunan Evrenbilimlerinde Eitlik ve Adalet). C P 4 2 .1 5 6 .
"Isonomia". AJP 74. 337.
"Solonian Justice" (Solon Adaleti). CP 41. 79.
W ALBANK, F. W. 'T h e Causes o f G reek Decline" (Yunan Dnn Ne
denleri). JHS 64. 10.
WEILL, R.
1940.

Phoenicia and Western Asia

(Fenike ve Bat Asya). Londra,

WEN1GER. L. "Das Hochfcst des Zeus in Olympia". K 5. 1.

W ESTERM A NN . W. L. "Atlenaeus and The Slaves o f Athens".
Studies Presented to W. S. Ferguson, Cambridge, Mass. 1940.
W HEELER, W. M.

The Social Insects (Toplum sal

Athenian

Bcekler). Londra, 1928.

W HITE, M. "The Duration o f Samian Tyranny" (Sam i Tiranlnn Sresi).

JHS 74. 36.
W INTON, F. R ve BAYL1SS, L. E. Human Physiology (nsan Fizyolojisi). 3.
bas. Londra, 1948.
W OOLLEY, L. Abraham. Londra, 1935.

A Forgotten Kingdom (U nutulm u

The Sumerians (Smerler). O xford,

B ir K rallk). Londra, 1953.

1928.

WU TA-KUN An Interpretation o f C hinese E conom ic History" (in Ekon o m iT arih i zerine Bir Yorum). PP 1. 1.
YOUNG, J. Z. Doubt
Oxford, 1951.

and Certainty in Science (Bilim de

Kuku ve Kesinlik).

ZIM M ERN, A. E. Solon andCraesus (Solon ve Krezus). Londra, 1928.

ZUCKERM AN, S. The Social Life of Apes and Monkeys (nsanslarn ve
M aym unlarn Toplum sal Y aam). Londra, 1932.

SREL YAYINLAR

A ctA nt
A nt
A JA
APS
ARB
AS
A SA
A SJ

ARW
CP
CoR
CR
ChR
H.
HUC
JA O
JHS
JNE
JO A

Acta Antiqua. Budapete.

Die Antike. Berlin.
American Journal of Archeology. Concord, USA.
Memoirs of the American Philosophical Society.
Annual Reports of the Bureau of Ethnology. W ashington.
Annee sociologique. Paris.
Annales du service des antiquites. Paris.
Anglo-Soviet Journal. Londra.
Archivfiir Religionswisscnschaft. Freiburg.
Classical Philology. Chicago.
Communist Review. Londra.
Classical Review. O xford.
China Reconstructs. Pekin.
Historia. Baden-B aden.
Hebrew Union College Annual. C incinnati.
Journal of the American Oriental Society. Baltim ore.
Journal of Hellenic Studies. Londra.
Journal of Near Eastern Studies. Londra.
Jahreshef des steneichischen archologischen Institutes. V i
yana.

JRAS
K.
MDA
NC
PP

Journal of the Royal Asiatic Society. Londra.

Klio. Leipzig.
Mitteiiungen des deutschen archologischen Instituts: Athenische
Abteilung. Berlin.
Numismatic Chronicle. 6. Seri. Londra.
Past and Present. Londra.

DZN

ADCOCK 2 38 ,24 0.

A REO PA G U S, Serm on 143.

ASKHYLOS (l.. 525-456): Eski

Yunan tragedya airi. Klasik tra
gedya trnn yaratcsdr.
97,111.133,167-68,184,227,240,
254,291,294-98,313,319-20

ARISTO PHA NES (. . 450-380):

ALKM AtON 2 5 4 ,2 7 5 ,2 9 5 .
ALK M A ON (K rotonIu): . . 5.
yzylda yaam Yunanl hekim
ve bilge. 275,337,343.
AMOS (l. . 8. yy.): brani pey
gam beri. 111-12.
A N A KSA GO RAS (.. 500-428):
Eski Yunanl filozof. Olu'u ba
latan temel ilkenin nous denen bir
tz olduunu, aratrmalarn duyu
verilerine dayanmas gerektiini
ileri srmtr. 343-45
ANA KSM AN DRO S (. . 610545): Eski Anadolulu filozof. Ev
renin apeinon denen snrsz bir
ilkeden olutuunu ileri srm
tr. 20, 148, 173-74, 176-81,
185, 253,256. 261,289, 292.308,
332.
A NA KSM EN ES (.. 588-525):
A nadolulu filozof. Varlk tr
lerinin ve evrenin "hava" denen
ilkeden olutuunu ileri sr
mtr. 146,181-, 290-91.
A R C H Y T A S 233.

Eski Yunanl komedya airi. 166.

A RSTO TELES 173-74, 179,
185, 203, 223, 238-41, 246, 281,
297-98, 342, 345, 349, 352, 368,
370,382.
ARON 262.

B A K C H D A 232.
B ASSDA 213.
BELOCH, Karl Julius (1854-1929):
Alman tarihi. Eski a zerine
nem li aratrm alar yapm tr.
209.
BURNET. J. 182-83,321.
BURNET, J. GP. 183,286, 288.

C AU DW ELL, Christopher 86-7,

309,313, 348,352,384.
CEN SO RN U S. 131-32.
CHADW ICK 182.
C HA RAK SOS 213-14.
CH'ien P'ig 73.
CHUNG-SHU 71.
CCERO, Marcus Tullius (.. 10643): Romal devlet adam, filozof
ve sylevci. 294.

402

DZN

CORNFORD, F. M.. 12, 133,

143-44, 152-54, 166, 177, 179,
185,187-89,356,365-67,377.
CYRUS 303.
D EM OK ED ES 275.
DEM OKRTOS (I.. 460-370):
A nadolulu filozof. V arln atom
denen blnm ez elerden ku
rulduu grn savunarak
m addecilik akm nn ncs ol
mutur. 346-47.349,376.
DEM OSTHENES (t.. 384-322):
A tinal hatip ve devlet adam .
145.
DODOROS, Kronus (l. . 4. yy.):
Yunanl filozof. Sokratesi Megara O kulunun grlerini d i
yalektik bir yntemle gelitir
mitir. 172,270.
D O G EN ES, L aertius (7-220): Yu
nanl yazar. Felsefe ve dnce
tarih ili in in nc lerin d en d ir.
149,277, 329.
DUNS, Scotus (1266-1308): tskoyal filozof ve tannbilim ci. S k o
lastik felsefenin kapan dne
m ini h azrlay an lard an d r.
375.
DURKHEIM, Emile 56,187-88.
EHRENBERG. V. 224,226.
EMPEDOKLES (l. . 492-432): Si
cilyalI filozof. Evrenin oluumu
nu sevgi ve tiksinme gibi iki kar
t gcn sava olarak aklam

drt e retisini gelitirm itir.

2 6 4,2 8 1,330,340,343-44.
ENGELS 19, 23, 27-28, 39. 42,
48-9, 57. 64. 172, 176, 178, 188,
193-94, 196-97, 217, 228, 260,
283,31 1 ,3 7 5 ,3 82 ,3 8 6.
EPK.UROS, (.. 342-271): Ana
dolu kkenli Yunanl filozof. Fel
sefenin birey mutluluunu sa
layacak bir ahlk retisi olduu
grn savunmutur. 185,
301,346.348-49,369.
ERECHTHEON 224.
E U E N O S 222.
EURPDES (l.. 484-406): A tinal
air. Tragedyalarnda yaad d
nemin sorunlarna eletirel bir bi
imde yaklam, kiilerinin, zel
likle kadn kahram anlarnn dav
ranlarnn ruhsal nedenlerini ele
almtr. 164,166,303.
EURYDKE 362.
EUSEBOS (265-340): Romal din
adam ve tarihi. Resm kilise
tarihiliinin kurucularndandr.
330.
FARRINGTON, Benjam in 12,
189,341.
FOTHERNGHAM , S. K. 129,
134.
FRAN KFO RT, Henri (1897-1954):
H ollanda asll ABD'li kazbilim ci. 82. 85-6. 88-9, 99-01, 10305.154,159-60, 328, 384.
FRAZER, J. G. 60,267-68.
FRtTZ, K. von 280.

403

DtZtN

GELO N (tiran) 220.

n aklanan tarih y azarl n n n

G E M IN O S 131.

cs d r. 9 1 ,1 1 8 , 130,212-13,
336.

GGES 216.
GLO TZ, G . 223.
GORGAS (Yk. .. 483-375): Si
cilyalI filozof, sofist ve retoriki.
Sofizmin kurucularndandr.
144-47.
GRANET, M. 70 -2 ,7 5 .
G REY , George (1812-1898): ngiliz
smrge yneticisi ve kif.
158.
HADRANUS, Publis A elius (76138): Roma m p arato ru . 245.
HAM M URAB (7-.. 1750): Babil
Kral. Adyla anlan yasalaryla
nldr. 102.
HARDY, Thomas 388.
HARMODOS 245.
HASEBROEK, J. 209, 211-15.
HEGEL 331,358.
HERAKLETOS (.. 540-480):
A nadolulu filozof. Atein kurucu
e olduunu ileri srm, ev
renin boyuna oluan, deien bir
sre iinde bulunduu grn
savunmutur. 20, 76, 281,
299-305, 307, 309. 311-12, 317,
319-23, 329, 331. 344, 349. 35657.
IIER O D O TO S (. . 490-425):
A nadolu asll Y unanl tarihi.
G zlem ve sylentilerden kay

HESODOS (Yk. .. 700): Eski

Y unanl air. Y aptlarnda o
banlar, iftiler gibi alt tabaka
insanlarna yer veriiyle ede
biyatta bir genilem eye nclk
etmitir. 110, 130, 136-37,
150-51, 157, 161-62, 165, 167.
181,186,258.263.
HPPARCHOS (.. 2. yy.): Eski
Yunanl bilgin. A ntik an en
nemli gkbilimcisi ve trigono
metrinin kurucusudur. 245.
HPPAS (Yk. .. 460-399): Yu
nanl sofist. 247.
HPPOKRATES (.. 460-377):
Eski Yunanl hekim . Kuramsal
ya da deneysel alm alarndan
ok, tedavi yntem leri ve he
kimlik anlayyla tm Eski a
tbbna yn verm i, "tbbn ba
bas" olarak anlm tr. 13738, 219, 287, 294-95. 336-39,
342.
H PPOK RATES (tiran) 219.
H STAOS 232.
HOM EROS (.. 8. yy.): onia'l
ozan. lyada ve Odysseia des
tanlarnn yaratcsdr. 13,
2 4 5 ,2 5 8 ,2 6 3 ,2 6 5 ,3 0 5 ,3 0 8 ,3 6 7 .
H U A N G T 73.

HUSHH 76.

404

DZN

SAGORAS 248.
SKENDER (Byk) (l.. 356323): Makedonya Kral. 367,
372.
SO KRA TES (l. . 436-338): Atinal hatip. 368.

LANGDON, S. 95-6, 104, 122,

129.
LENN, V. . 31, 172, 178, 197,
231, 310,349-50,355-56.
LEUKPPOS 345.376.
L EW Y .J. 92-3.
LYGDAMS 232.

JACOBSEN. T. 88, 95-96, 99100,154,160.

JOHN (Salisburyli)
ngiliz din adam.
nce ve siyaset
timleyen yazlar
383.

(1115-1180):
12. yy.'n d
dnyasn be
yazm tr.

JONES W. H. S. 342.
KANT, Im m anuel 1 1 ,1 7 6 ,1 7 8 .
KEATS, J o h n 387.
KLESTHENES (l. . 5. yy.): Ati
nalI devlet adam. Devlet y
netim inde reform lar yapm tr.
- 1 9 .2 2 9 ,2 4 8 - 4 9 .
K L E O ST R A T O S 132.
KONFYS (l. . 552-479): inli
filozof, eitim ci ve devlet adam.
6 7 ,7 0 ,7 7 ,2 7 7 ,2 9 8 .
KROTON 277.
KSENOPHANES 327,330.
KSENOPHON (.. 426-355): Yu
nanl tarihi. 145.
KSERKES (l.. 519-465): Pers m
paratoru. 2 2 0 ,2 4 4 .
KUGLER 129.
KYLON (A tinal) 236.
KYLON (K rotonlu) 277.

LYKOURGOS 243.
LYSENKO 32.
M ALINOW SKI, Bronislaw 156.
MARX. K. 23, 34, 36, 40-1, 45.
48, 54-5, 57. 64. 87. 103-04, 187,
194, 196, 207. 209-10, 214, 226,
228, 259-60, 273, 279, 291, 33233, 347-48, 358-59, 369, 375,
380-84.386,388.
MELSSOS (l.. 5. yy.): Anadolulu
filozof. Elea retisini benim
seyerek varln Bir olduu ve de
imedii grn savunmu
tur. 345.
MEGAKLES 236, 2 3 9 ,2 4 3 ,2 4 7 .
M ENTES, Taphian 212.
M D A S 216.
M LTA D ES 2 2 7 ,2 4 3 .
MITCHELL. P. Chalners 37-8.
M OM M SEN, T heodor (1817-1903):
Alman tarihi ve hukuku.
125,209-10.
MNESARKHOS 275.
M ORE, Thom as 270.
MORGAN, L . H . 49.
NEUGEBAUER 121,129.
N EW TON, Is a a c 348.

DZtN
N K A S 223.

NLSSON. M. P. 93, 120-21,

125-26,128,130,134-35,138.
N O R D E N .E . 143.
O LO R O S, Trakya Kral 227,
243.
O NO M AK RTOS 263.
O RTH A G O R A S 232.
PARM ENDES (.. 540-7): Eski
Y unanl filozof. Elea O kulunun
kurucusudur. Yalnz "Bir Varlk"n bulunduunu, deim enin
duyulardan kaynaklanan bir y a
nlm a olduuJu ileri srm tr.
20, 180-81, 266, 317, 319-24,
328-33, 335, 342, 345, 350-51,
354-56,358.

405

PIILON (Yk. .. 140-87): Eski Yu

nanl filozof. Kameades'in kur
duu Yeni Akademia'nm yneti
mini ele alarak gelitirmeye a
lmtr. 158,167.
PNDAROS 134,287.
PTTAKOS (.. 6527-5727): Eski
Yunanl filozof. Felsefe tarihinde
Yedi Bilge adyla tannan d
nrlerden biridir. 232.
PLA TO N 23.67, 144-45,181-82.
185. 265-66, 302, 330, 341-42,
346,351,353-56,358-59,361.363,
366-67,369,376-77,386.
PLEH A NO V, G eorgi V alentinovi
35.

PA UL (aziz) 387.

PLUTARKHOS (3507-4347): Eski

Yunanl filozof. A tina'da Yeni
Platon'cu okulun kurucusudur.
130.

PAVLOV, tvan P etrovi 30-3.

POLYKRATES 232-33,276.

PESSTRATOS (.. 6057-528/

527): Atinal devlet adam .
240-48,261-63.

PR O TA G O RA S (.. 480-410):
Eski Yunanl sofist. "nsan her
eyin lsdr" nerm esini ileri
srerek, herkese gre ayn olan
bir gerekliin bulunmad g
rn savunm utur. 2 3 ,3 5 3 .

PERANDROS (.. 668/664-584):

Eski Yunanl bilge. Yedi bilgeden
biridir, alakgnllln b ir dav
ran kural olarak benim sen
mesini ne srmtr. 219,
232,261.

PHLADA 243,346.

PY TH AG ORA S (.. 580-500):

A nadolulu filozof v e m atem a
tiki. Saynn, varln kurucu il
kesi olduu grn savun
mutur. 7 5 ,2 7 5 ,2 8 3 ,2 9 2 ,3 0 9 ,
312,323.

PHLP (B. skender'in babas)

367.

PY TH A G O R A S (tiran) 20, 283,

291.

PHLOLAOS 281.

P Y T H O S 220.

PERKLES (.. 495-429): Atinal

devlet adam. 344.

406

DtZtN

RAMSES O (I.. 7-1237): Msr fi

ravunu. Ykselme dneminin son
hkmdar. 208.
RAMSES 202.
RAVEN, J. E. 289, 376-77.
SAPPHO (.. 7. yy.-6. yy.): Eski
Yunanl lirik air. Soylu ve var
lkl bir ailenin kz olarak Lesbos
(M idilli) A das'nda dodu. D o
kuz kitapla toplanan iirlerinin
en byk zellii ak konusunu
daha n ce benzerine rastlanm a
yan bir younluk ve yalnlkla
dile getirm eleridir. Ak konusu
nun yan sra byk bir doa sev
gisinin bu iirlere yansd g
rlr. 213-14.
SCM AEFFE^ 116-17, 125, 152,
168, 202.
SELTMAN 244. 262, 277-78,
312.
SHELLEY, Percy Bysshe 388.
SMPLCUS 321.
SO H N -RETH EL. Alfred 11.
SOKRATES (.. 470-399) 353.
SOLON (.. 640/635-5597): Atinal devlet adam . G erekletir
dii reform larla m lk sahiplii
tem eline dayal A tina dem ok
rasisine ortam hazrlam tr.
16-7, 19-20, 111, 130, 218, 232,
236-39, 248, 253, 259, 261, 277,
279.
SOPHOKLES (.. Yk. 496-406):
Eski Yunan tragedya airi. Ya

ptlarnda bireyin ac ekerek bi

linlenmesi srecini ilem i, tra
gedya trn gelitirm itir.
229,317.
SOSTRATOS 212-13.
STALN, J. 34. 189, 1% , 198,
284.
T A N G 74.
TAY LOR, A. E. 356.
THA LES (.. 625-545): Ana
dolulu bilge. Doac felsefe
retisinin kurucusudur, btn var
lklarn sudan olutuu grn
savunmutur. 148-49, 171,
180, 186,253, 346.
THEAGENES 232,236.
THEOGNS 246-47,293, 300.
THEOPHRASTOS (.. Yk. 371287): Eski Yunanl botaniki ve
dnr. Aristoteles'in kurduu
felsefe okulunun en etkili filozof
larndan biri v.e bilim sel botani
in kurucusudur. 370.
THRA SYBOU LOS 232.
THUKYDDES (.. 4557-4047):
Eski Yunanl tarihi. Bilimsel si
yasal tarihiliin ncs saylr.
21 8 ,2 2 2 ,2 2 7 ,2 4 4 , 346.
TZU Ssu (.. 335-288): inli fi
lozof. Bilginin ve evrenin greli
birer varlk olduu grn sa
vunmutur. 7 0 ,7 8 ,2 9 8 .

URE, P. N. 235.

DZN

VALLANT, G. C . 63.
W E N 1G E R .L . 133,136.
W ESTERM ANN, W. L. 224.
W ITTGENSTEIN, Ludwig Josef
351.
W O O LEY , Charles Leonard (18801960): ngiliz kazbilimci. SUm erlere ait U r kentinde yapt
kazlarla tannm tr. 117-18,

202.

407

ZENON (EleaT) (.. 490-430): Eski

Yunanl filozof. Elea Oku-lu'nun
nciilerindendir, felsefede di
yalektik yntemin kurucusu olarak
tannmtr. 330,344,351,353.
ZENON (K riton'lu) (I.. 336-264):
Eski Yunanl filozof. Stoa Okulu'nun kurucusudur. Felsefenin
yaam ynlendiren bir reti,
bilgeliin de doaya uygun yaa
y olduu grn ortaya at
mtr. 371.

PA YEL Y A Y IN EV Caalolu Yokuu

Evren Hn Kat 4, No: 63
Caalolu - stanbul
Tel: 528 44 09 - 5 1 1 8 2 3 3
Fax: 512 43 53

7 yln<!

ruz.

l$1N ,7Sl660,,5

fil

789753 880992