evelijska grupa

Predmet: Metalno doba jugoistone Evrope

Pie: Amar Tufo

Donjovardarska grupa1 ili evelijska grupa2, nazvana tako zbog veeg broja nalazita
ove grupe oko evelije. Grupa zauzima naselja i nekropole starijeg gvozdenog doba
u evelijsko valandovskoj kotlini. Prvi nalazi evelijske grupe potiu sa lokaliteta
u eveliji gdje su sluajno otkriveni pojedini grobovi i nekropole, zatim Dedeliju i
Marvincima kod Valandova te nalazi na grkoj teritoriji Bohemici i auici. Kasnijim
iskopavanjima u Demir-Kapiji dolo se do nalaza koji potjeu iz starijeg gvozdenog
doba (Haltata). Vanija iskopavanja obavljena su na lokalitetu Dedeliju gdje su
otkrivene ravne nekropole grobova.
U kronolokom smislu evelijska grupa pripada djelom gvozdenom dobu II po
periodizaciji gvozdenog doba Makedonije M.Garaanina i malim djelom gvozdenom
dobu III. Najvei dio materijala iz nekropola u Dedeliju, Suvoj Reci i Milcima moe
staviti u prvu polovinu 7 do prve polovine 6. vijeka pre.n.ere dok se nekropole u
Marvincima i Glosu datiraju u prvu polovinu 6 vijeka pre.n.e, a mala nekropola u
Zelenitu kod Valandova se datira u 6 5 stoljee pre.n.e. Ovo miljenje je opravdano
posebice zbog keramike raene na vitlu koja je pronaena u Kastanasu koji bi se
okvirno datirao u 7 stoljee pre. n. e, s druge strane K.Kilian je datirao auicu u fazu
IB2/B3 i IIa (800 630 g. pre. n. e) i Bohemicu u fazu IIb gvozdenog doba
Makedonije (630 530 g. pre. n. e). Dakle, evelijska grupa bi poinjala okvirno
oko 800 godine prije nove ere a zavravala oko 630 530 godine prije nove ere, stoga
grupa pripada u cjelosti starijem eljeznom dobu Haltatu po Paulu Reienckeu.
Keramika evelijske grupe je ukastocrvenskaste boje od preiene zemlje i tankih
zidova raena na vitlu. Najei oblici su trbuasti krazi sa ravnim obodom, bikonini
pehari sa jednom ili dvije drke, zdjele sa dvije drke. Sva ova keramika je ukraena
horizontalnim trakama slikanim tamnom bojom. Ova keramika je nastala u 7. vijeku
pod jonskim uticajima gdje se javlja u nekropolama evelije i Dedeliju a nestaje u 6
vijeku pre. n. ere. Tu su i ojnohoe 3 iz Suve Reke koje se datiraju u 6 vijek pre. n. ere i
grke slikane vaze od kojih posebice valja pomenuti atike bjele lekite 4 koji se datiraju
u 5 vijek pre. n. ere sa lokaliteta Demir Kapija i hidrija iz kruga atinskog slikara vaza
Mejdijasa. Osim gore pomenute fine keramike tu je i gruba keramika iz nekropola
(Dedelije, Marvinci, Milcima, Suvoj Reci) raena rukom. Ovde emo pomenuti samo
neke keramike oblike kao to su poluloptaste i konine olje sa visokom drkom,
krukasti krazi sa jednom drkom i amfore sa dvije drke.
1

Ova se grupa jo u literaturi naziva Donja Brnjica Gornja Straava. Ovakvo se miljenje opravdava zbog
ukopa na etae koje je zastupljeno o obje ove grupe.
2
Detaljnije o evelijskoj grupi vidi u PJZ_Tom V: eljezno doba Makedonije, evelijska grupa, Ratko Vasi,
strana 680 - 690
3
Ojnohoa je posuda za presipanje i izlivanje tenosti sa trolisnim otvorom. U osnovi to je posuda za vino to bi
moda ukazivalo na postojanje tzv. kulta ispijanja vina to se opet vee za kult Dionisa.
4
Bijeli lekiti predstavljaju formu crnofiguralnih lekita 6 vijeka prije nove ere. Crnofiguralni lekiti nisu imali
nikakvu namjenu do dranja mirisa ili neke tekuine recimo vode dok su njihove varijante bijeli lekiti preli u
funeralnu svrhu oko 5 vijeka prije nove ere. Na najljepim bijelim lekitima je prikaz Harone koji umrle prevozi
preko rijeke Stig i Hermesa koji due mrtvih odvodi u podzemlje.

Metalni nalazi su uistinu mnogobrojno te se od oblika koji se javljaju u ovoj grupi

posebno istiu igle sa dvojnom glavom zatim razne vrste fibula i to naoaraste fibule
sa osmicom (6 vijek pr. n. ere), velike dvopetljaste fibule sa nogom u obliku trougla,
lune fibule sa etvrtastom nogom5 (5 vijek pre. n. ere) i arnirske fibule u vie
varijanti koje se u Makedoniji javljaju oko 6 vijeka pre. n. ere a potiu sa lokaliteta u
Demir-Kapiji, Milcima i auici. Osim fibula i igala tu su torkvesi i narukvice sa
prebaenim krajevima iz auice koje pripadaju 7 vijeku pre. n. ere a naene su jo i
Dedeliju i eveliji. Posebno valja istaknuti i bronzane privjeske u obliku piksida sa
poklopcem naenim na veini lokaliteta evelijske grupe a koji se datiraju u poetnu
fazu ove grupe (prve dvije treine 7 vijeka pre. n. ere) a potiu iz auice. Takoe
valja pomenuti i tzv. zapuae za boce i ostalu veliku koliinu bronzanih ukrasa ove
grupe koje nema potrebe da pominjemo ovdje.
Oruja u ovoj grupi nema mnogo ali svakako valja pomenuti koplja sa duim i kraim
tulcem, jednosjekle i dvosjekle maeve i noeve. Posebice valja istaknuti dvosjekli
ma sa jezikom iz Milaca, koji analogijama odgovara tipu maa iz Visoja kod
Beranca (8 7 vijek pre. n. ere) mada su analogije ova dva maa itekako upitne. S
druge strane ma sa krstastom drkom iz Zelenita svojim paralelama odgovarao bi
onima sa Sindosa kod Soluna i ne bi trebao biti stariji od 6 vijeka pre. n. ere.
O naseljima evelijske grupe ne znamo mnogo ali s obzirom na gradinsko naselje na
Vardarskom Ridu kod evelije i Demir-Kapiji moemo kazati da je ova grupa
preteno podizala i stanovala na gradinskim naseljima koja su imala opet obrambeni
bedem. Meutim o naseljima manje vie , nas ponajvie interesuje nain pokapanja
koji opet u ovu priu uvodi grupu Donja Brnjica Gornja Straava 6. Inae nosioci
evelijske grupe su svoje pokojnike sahranjivali u kamenim sanducima-cistama,
nainjenim od nekoliko vie ili manje pravilno tesanih ploa. Ovim ploama bi se
pokrivao cio grob a njegovo dno bi takoe bilo poploano. Inae osnovna
karakteristika evelijske grupe barem kada je rije o sahranjivanju jeste
sahranjivanje na etae. To podrazumijeva da se ukopa prvi pokojnik pa se zatvori
kamenom ploom pa drugi pokojnik koji dolazi nad njim sa prateim nalazima i tako
nad ovim dolazi opet drugi pokojnik sa svojim inventarom i sve tako redom da bi se
dobila etaa ili platforma na kojoj su ukopana dva do tri pokojnika 7. Pored grobovacista javljaju se u manjem broju i grobovi-pitosi to jeste ukop skeleta u pitosima to je
prisutno u skoro svim nekropolima evelijske grupe. Ovakav nain sahranjivanja u
evelijskoj grupi mogao je biti preuzet pod utjecajima Grke u kojoj se primjenjivao
od srednjeg bronzanog doba.

Luna fibula sa etvrtastom nogom bi odgovorala dvopetljastoj fibuli sa dva otvora na etvrtastoj nozi koju
imamo u Glasinakoj kulturi, faza IVc2 (550 475 g. pre. n. e)
6
O grupi Donja Brnjica Gornja Straava vidi: PJZ_Tom IV: Bronzano doba, Milutin Garaanin, strana 758
7
Amar Tufo, 2014: Ovako sam ja interpretirao nain sahranjivanja u evelijskoj grupi to jeste primjenu jedne
ciste nad kojom bi se sahranjivali dva do tri pokojnika sa pregradama i svojim inventarom koji bi ih pratio u
zagrobni ivot. Stoga ovde imamo kao neku vrstu hijatusa odnosno porodinih grobova gdje bi po mom
miljenju imali recimo oca u prvom grobu (donji grob prvi nivo) na drugom nivou imamo ukop majke i na
treem nivou ukop sina.

Dakle nosioci evelijske grupe su se sahranjivali u kamenim sanducima-cistama na

nivoima-etaama. Slian ritus sahranjivanja imamo i u grupi Donja Brnjica Gornja
Straava u kojoj prevladavaju dva naina ukopa: grobovi sa urnama i grobovi bez urni.
Grobovi sa urnama bi po svemu sudei odgovarali grobovima-pitosima odnosno
skeletnom sahranjivanju u pitosima evelijske grupe. Slinosti pokapanja na etaenivoe u grupi Donja Brnjica Gornja Straava se vidi u grupnim grobovima sa urnama
koje su se redale na kamenim ploama dakle prvi grob, drugi grob nad njim i trei
grob nad drugim i zatim se cijela grobna konstrukcija pokrije kamenom ploom. Treba
imati na umu da su nalazi polagani u sve grobove prije nego li se zatvore kamenom
ploom. Zasebni grobovi bi se u ovom sluaju odvajali posebno ploom da bi se na
kraju kako sam ve pomenuo cijela grobna konstrukcija pokrila zajednikom ploom.
Broj zajednikih grobova u grupi Donja Brnjica Gornja Straava se kretao dva do tri
izuzetno etri groba. Dakle evelijska grupa i Donja Brnjica Gornja Straava imaju
slian ritus pokapanja iako grupa Donja Brnjica Gornja Straava 8 pripada pouzdano
u kraj gvozdenog doba I po M. Garaaninu.
O svakodnevnom nainu ivota evelijske grupe s obzirom na slabu istraenost
naselja, ne moemo mnogo rei ali bi zemljoradnja i stoarstvo bile najvjerovatnije
osnovne privredne djelatnosti. O religiji nosilaca ove grupe oskudne podatke nam
prua nain sahranjivanja. este predstave stilizovanih ptica i njihovih protoma na
metalnim predmetima moda ukazuju na postojanje solarnog kulta koji se praktikovao
u istonoj Makedoniji, mada bi ovo trebalo uzeti za rezervu.
Neto jasniju sliku kulturnih odnosa evelijske grupe daje nam njena geneza. S
obzirom da injenicu da je konstatovan sloj paljenja i ruenja datiran u 11 vijek pre. n.
ere otkriven na naseljima Vardaru Vardarovci, Vardini i Kastanasu mogue je za
pretpostaviti da su migrirajue horde ugasile onaj prosperitet i kontinuitet koji je
cvjetao u ovoj kulturi tijekom 13 i 12 vijeka pre. n. ere. Veina strunjaka kao W. A.
Heurtley je miljenja da su nosioci luike kulture pokosili ova naselja, dok B. Hansel
smatra da su pridolice krenule iz vee blizine Srbije ili severne Makedonije i tako
prekinule procvat i kulturni razvoj evelijske grupe. S druge strane postojanje velikog
broja grobova sa cistama, jednog broja grobova sa pitosima i keramike na vitlu
ukazivalo bi na prisutnost stranog stanovnitva ili druge strane populacije koja je u ovu
kulturu donjela njene krajnje karakteristike mjeajui se sa autohtonim stanovnitvom i
potiui razvoj evelijske grupe kakvom je znamo danas.

Amar Tufo, 2014: S obzirom da veina strunjaka povezuje evelijsku grupu i Donju Brnjicu Gornju
Straavu po nainu pokapanja na etae-nivoe. Po meni jedina slinost koju ja vidim izmeu ove dvije grupe jesu
samo ritusi pokapanja ali ne i pokretni inventar. Jer na kraju krajeva nosioci evelijske grupe se nisu kremirali
dok nosioci grupe Donja Brnjica Gornja Straava jesu. S druge strane postojanje grobova bez urni se moe
vezati za grupu Beloti Bela Crkva gdje se pokojnik prekrivao daskama i vezivao u strahu od vampira.

Etnogenetska pitanja evelijske grupe nisu u potpunosti odgovorena iako se ova

grupa vee za Peonce s obzirom da su Vardar i istona Makedonija bili glavnim
sreditima ovog plemena. Jaku vezu evelijske grupe sa Peoncima bi predstavljao i
grad Idomene kojeg je 429 godine zauzeo odrijski kralj Sitalk a koji bi se mogao
povezati sa naseljem u Marvincima. Na osnovu ovog podatka to nam ga je zabiljeio
Tukidid moe se zakljuiti da je evelijska grupa u 5 vijeku pre. n. ere ulazila u
sastav Makedonije. Arheoloki govorei to najbolje vidimo u veoma primjetnoj
helenizaciji evelijske grupe koja se desila u 6 vijeku pre. n. ere. Stoga i helenizovani
nosioci evelijske grupe su nastavili svoj ivot i irili tako rei peonsko-makedonsku
kulturnu zajednicu.

lanak napisao: Amar Tufo

Filozofski fakultet Sarajevo
Katedra za Arheologiju
II godina
Amar Tufo, 2014