Sadraj

Uvod.................................................................................................................................2
Brojevi konane tanosti...........................................................................................................................3,4
Zapis podataka..............................................................................................................................................5
Brojni sistemi date osnove...........................................................................................................................6

Vrste brojnih sistema.......................................................................................................7

Dekadni brojni sistem................................................................................................................................7,8
Binarni brojni sistem................................................................................................................................9,10
Oktalni brojni sistem...................................................................................................................................11
Heksadecimalni brojni sistem................................................................................................................12,13

Memorisanje brojeva.....................................................................................................14

Uvod

Savremeni raunarski sistemi funkcioniu na bazi elektronskih komponenti koje operiu

podacima u digitalizovanoj formi. Digitalizovana forma podataka podrazumijeva da su
podaci predstavljeni diskretnom vrijednodu neprekidne fizike veliine kao to su
napon ili jaina struje jedne ili vie elektronskih komponenti. Istraivanja su pokazala
da kada se odgovarajuda fizika veliina koja reprezentuje podatke podijeli na vedi broj
uzastopnih bliskih vrednosti funkcionisanje raunara postaje nepouzdanije. Zato je
usvojeno da se u raunarskim komponentama primjenjuje binarni sistem predstave
podataka koji podrazumeva samo dve vrednosti (dva stanja) napona na pomenutim
komponentama. Osnovna jedinica raunarske memorije je binarna cifra , zvana bit
(eng. binary digit). Bit moe da ima vrednosti 0 ili 1, to u fizikom smislu oznaava
dvije vrijednosti napona na elektronskoj komponenti raunarskog sistema.

Brojevi konane tanosti

Zapisivanje podataka u raunarskim sistemima je uslovljeno organizacijom memorije. U

raunarskim sistemima memorija se sastoji od velikog broja najede elektronskih
komponenti koje mogu da memoriu odnosno uvaju dva stanja (diskretne vrednosti)
odreene fizike veliine tj. napona. Kako je memorija raunara fiziki ograniena u
smislu da postoji tano odreen broj elektronskih komponenti koje je sainjavaju,
standardima u raunarskoj industriji je utvreno koliko memorije je namijenjeno za
uvanje svakog tipa podatka. Kada je rije o numerikim podacima ogranienost
veliine memorije za njihovo uvanje prirodno uslovljava i veliinu samih numerikih
podataka. Zbog toga se moe redi da raunari rade sa brojevima konane i fiksne
tanosti. Fiksna tanost numerikih podataka je definisana raspoloivim brojem cifara.
Primjeri fiksne tanosti se mogu nadi i u svakodnevnom ivotu. Na primjer, vrlo esto
obrasci u kojima se unose lini podaci osoba sadre i polje za unos jedinstvenog
matinog broja graanina (JMBG). U cilju spreavanja eventualnih greaka prilikom
unosa, polje za unos jedinstvenog matinog broja graanina je podeljeno na 13
kvadrata tako da je svaki kvadrat namijenjen za unos tano jedne cifre. Na taj nain je
onemogudeno da osoba koja popunjava obrazac unese manji ili vedi broj cifara. Na
slian nain je u raunarskim sistemima svakom numerikom tipu podatka namijenjen
fiksan, unaprijed odreen, broj bitova (kvadrata). Fiksna tanost numerikih
podataka za posledicu ima konanu tanost istih. Jednostavno, fiksan broj bitova
namijenjen memorisanju numerikih podataka nas primorava da radimo samo sa
brojevima koji se mogu predstaviti fiksnim brojem cifara. Takvi brojevi se zovu brojevi
konane tanosti (eng. finite-precision numbers). Brojevi konane tanosti posjeduju
osobine koje se najlake mogu objasniti na slededem primjeru. Pretpostavimo da je
potrebno da u polje koje je podijeljeno na dva kvadrata treba da upiemo pozitivan
cijeli broj.
X

U polje sa raspoloiva dva kvadrata je mogude upisati tano 100 brojeva i to 00, 01, 02,
..., 99.
Oigledno je da je u pomenuto polje nemogude upisati odreene vrste brojeva:
Brojeve vede od 99,
Negativne brojeve i
Razlomke.

Stvarni problemi nastaju kada se na pomenuti skup brojeva primjene odreene

raunske operacije iji rezultat treba takoe upisati u polje koje se sastoji od dva
kvadrata.
Na primer, potrebno je sabrati 80 i 90 i dobijeni zbir upisati u dva kvadrata. U ovom
sluaju zbir bi iznosio 170, dakle bio bi trocifren. Oigledno je da je trocifren broj
nemogude upisati u raspoloive kvadrate.
7

Druga vrsta problema nastaje kada je potrebno u raspoloiva dva kvadrata upisati
negativan broj koji predstavlja razliku dva broja iz posmatranog skupa cijelih,
pozitivnih, dvocifrenih brojeva. Na primer, potrebno je izraunati razliku broja 50 i 70 i
dobijenu razliku upisati u raspoloive kvadrate. Kako je razlika ova dva broja -20
oigledno je da ne postoji mogudnost da se izraunata razlika unese u dva kvadrata.
-

Treda vrsta problema nastaje kada je potrebno u raspoloiva dva kvadrata upisati broj
koji predstavlja proizvod dva broja iz posmatranog skupa cijelih, pozitivnih, dvocifrenih
brojeva. Na primer, potrebno je izraunati proizvod broja 50 i broja 60 i dobijeni
proizvod upisati u raspoloive kvadrate. Proizvod ova dva broja iznosi 3000 i
predstavlja etvorocifreni broj pa je oigledno da je nemogude upisati ga u raspoloive
kvadrate.
3

Zbog toga kaemo da skup brojeva konane tanosti nisu zatvoreni za operacije
sabiranja, oduzimanja i mnoenja. Zatvorenost skupa za odreene operacije znai da
rezultat primijenjenih operacija na brojeve iz datog skupa jeste broj koji takoe
pripada datom skupu brojeva. Iako skup cijelih brojeva jeste zatvoren za operacije
sabiranja, oduzimanja i mnoenja skup cijelih brojeva konane tanosti nije zatvoren za
navedene operacije to je u prethodnim primjerima i pokazano. injenica da raunari
imaju konane memorije i da zbog toga manipuliu podacima konane tanosti za
posledicu ima opasnost da rezultati pojedinih izraunavanja budu pogreni. Zbog toga
savremeni raunari poseduju specijalan hardver koji otkriva takozvane greke
prekoraenja.

Zapis podataka
Zapis podataka predstavlja nain na koji de podaci bliski ovjeku (alfanumeriki i
numeriki) biti prevedeni u binarnu formu koju prepoznaje raunar. Oigledno je klju
problema definisati univerzalnu metodologiju prevoenja sa jednog jezika na drugi
koja kao rezultat ima da za svaki podatak postoji odgovarajuda kombinacija bitova (0 i
1) koja taj podatak predstavlja u raunarskom sistemu. Nain zapisa podataka i njihove
obrade je uslovljen tipom samog podatka. Generalno sve podatke moemo podijeliti u
dvije grupe:

znakovne (alfanumerike) podatke i

brojane (numerike) podatke.
Meutim, ni zapisivanje numerikih podataka nije jedinstveno i zavisi od tipa podataka,
odnosno vrste brojeva koje treba predstaviti. Zbog toga je u skladu sa metodologijom
zapisivanja izvrena dalja podjela numerikih podataka na:
- cijele brojeve,
- binarno kodirane dekadne brojeve,
- realne brojeve zapisane u nepokretnom zarezu i
- realne brojeve u pokretnom zapisu.
Navedeni tipovi podataka (alfanumeriki i numeriki) su najbitniji u pogledu
funkcionisanja raunarskih sistema. Pored njih postoje i drugi tipovi podataka koji nede
biti predmet razmatranja u ovom radu.

Brojni sistemi date osnove

U svakodnevnom ivotu ljudi koriste decimalni brojni sistem. Zove se decimalni iz
razloga to se bilo koji broj moe predstaviti pomodu 10 cifara. Prilikom koridenja
decimalnog brojnog sistema najede nismo ni svjesni matematikog znaenja samih
brojeva zato to imamo intuitivni doivljaj kvantitativne mere koju oni predstavljaju.
Tako na primer ako kaemo da smo napunili 23 godine verovatno nedemo da
pomislimo da to znai da smo napunili 2 puta po 101 godina plus 3 puta 100 (1) godina.
Meutim, kao to je to ved navedeno u prethodnim sekcijama, raunarski sistemi ne
funkcioniu na osnovu nama poznatog decimalnog sistema ved su u njima brojevi
izraeni u binarnom sistemu. To znai da su svi numeriki podaci koji su nam
predstavljeni (prikazani) praktino decimalni ekvivalenti binarnih zapisa u raunarskoj
memoriji. U optem sluaju vrsta brojnog sistema je definisana brojem cifara koje se
koriste za generisanja brojeva. Broj razliitih cifara brojnog sistema se naziva osnova
brojnog sistema. Brojana vrednost X u brojnom sistemu sa osnovom N pie se u obliku
niza cifara u kojem svaka cifra ima svoju teinu. Brojana vrednost cifre xi u
pomenutom nizu cifara zavisi od vrednosti ali i poloaja cifre i jednaka je V(xi)=xiNi.

Vrste brojanih sistema

Dekadni brojni sistem
Dekadni sistem (decimalni sistem, dekadni sistem ili desetini sistem) je nain
zapisivanja brojeva koji koristi deset razliitih cifara (znamenki) i decimalnu taku
(decimalni zarez) za zapis veliine broja.
Ovo su znakovi koji se koriste za zapisivanje u dekadnom sistemu.
0123456789.
Dekadni brojni sistem je pozicioni, to znai da u njemu i pozicija i znak odreuju
vrijednost cifre u zapisu broja. Negativni brojevi se oznaavaju predznakom "-".
Predznak "+" za pozitivne brojeve se obino izostavlja. Decimalna taka oznaava
poetak razlomljenog dijela broja. U zapisu brojeva bez razlomljenog dijela odnosno
cijelih brojeva decimalna taka se izostavlja. U matematici se koristi decimalna taka,
dok se u ekonomiji koristi decimalni zarez poto se u velikim brojevima takom
razdvajaju po tri cifre.
Cifra 0 oznaava nultu, a cifra 1 jedininu vrijednost. Ostale vrijednosti cifara su
izvedene po sljedeem sistemu. U nastavku teksta koristimo znak + da oznaimo
vrijednost koja se dobija dodavanjem lijeve vrijednosti desnoj, a znak = oznaava da je
lijeva vrijednost jednaka desnoj.
1+1=2
1+2=3
1+3=4
1+4=5
1+5=6
1+6=7
1+7=8
1+8=9
Da bi se zapisala vrijednost 1 + 9 koristi se oznaka 10. Cifra 1 se nalazi na drugoj
poziciji u zapisu to znai da se njena poetna vrijednost uveliava 1 + 9 odnosno 10
puta. Broj 10 puta vei od broja 10 se oznaava sa 100, prvobitna vrijednost cifre se
mnoi sa 10 za svaku poziciju lijevo od decimalnog zareza. Analogno vai za zapise
1000, 10000, 100000 itd. Isto pravilo vai i za ostale cifre. Zapis 123 se odnosi na jednu
stotinu, dvije desetice i tri jedinice. Na bosanskom jeziku se ovaj broj ita odnosno pie
"sto dvadeset i tri". Razlomljeni dio se koristi za zapisivanje veliine manje od 1 a vee
od 0. Na primjer, deseti dio jedinice se pie 0,1, stoti dio 0,01 itd. Dakle, za svaku

poziciju desno od decimalnog zareza nominalna vrijednost cifre se dijeli na deset. Tako
broj 0,003 predstavlja tri hiljadita dijela jedinine vrijednosti.
Dekadni sistem je najrasprostranjeniji sistem za zapis brojeva na svijetu. Ovo je
vjerovatno posljedica injenice da ljudi imaju deset prstiju na rukama. U historiji su
poznati razni drugi brojevni sistemi. Naprimjer Babilonci su koristili sistem sa ezdeset
razliitih cifara, a Maje sa dvadeset.
Simboli uobiajno koriteni za cifre u Evropi se zovu arapske cifre. Ovaj sistem zapisa
su Indijci prenijeli Arapima, koji su potom isti sistem donijeli u Evropu. Arapi i
Evropljani, meutim danas koriste neto drugaiji zapis za odreene cifre.
Decimalna taka ili decimalni zarez
Decimalni zapis definitivno utemeljuje u Evropi Simon Stevin, flamanski matematiar,
koji pored indo-arapskih cifara prihvata i decimalnu taku kakvu je ve par godina
ranije
upotrijebio Christopher
Clavius.
Stevin 1585.
godine
objavljuje
knjigu Desetice (La Theinde) i od tada se ustalio nain zapisa brojeva u Evropi.
Nedoumica oko toga, da li se pie decimalna taka ili decimalni zarez je novijeg
datuma. U pitanju je iskljuivo pripadnost odreenoj koli onoga ko je autor knjiga i
udbenika. Pripadnici francuske i njemake kole koriste decimalni zarez, dok
angloamerika kola koristi taku. Decimalna taka je historijski prva.
I raunarska industrija ima problema sa mijeanjem take i zareza. ak je u
programskom jeziku COBOL u jednoj od uvodnih sekcija mogla da se navede naredba
DECIMAL-POINT IS COMA
to je znailo da se pri radu sa brojevima koristi zarez razdvaja cjelobrojni od
razlomljenog dijela, u suprotnom se koristi taka. Ostali programski jezici koriste
iskljuivo taku.
Ni Microsoft Windows nije poteen od ovakvih problema. Meutim, rjeenje je
naeno posredno, tako to se moe odabrati nain ispisa broja.

Binarni brojni sistem

Binarni ili dualni sistem je sistem na bazi 2.Binarni sistem predstavlja brojni sistem s
bazom 2. To znai da u tom brojnom sistemu za oznaavanje brojeva koristimo 2 broja,
i to: 0 i 1. Iz engleskog jezika BInary digiT nastalo je ime za najmanju
koliinu informacije BIT. Upotrebljava se u informatici i elektronici, gdje se nekom
naponu pridruuje jedno stanje (primjerice broju "1" napon od 5V) a nekom drugom
naponu drugo stanje (naprimjer broju "0" napon od 0V).Kako za sastavljanje binarnog
broja na raspolaganju imamo samo 0 i 1, niz binarnih brojeva izgleda ovako:
0 - decimalno 0
1 - decimalno 1
1 0 - decimalno 2
1 1 - decimalno 3
1 0 0 - decimalno 4
1 0 1 - decimalno 5
1 1 0 - decimalno 6
1 1 1 - decimalno 7
1 0 0 0 - decimalno 8 1 0 0 1 - decimalno 9 . . . . (itd...)
Uoite da sa jednim binarnim brojem, odnosno sa 1 bitom moemo dobiti 2 razliite
kombinacije (0 i 1), sa 2 bita moemo oznaiti 4 razliite kombinacije, sa 3 bita moemo
oznaiti 8 razliitih kombinacija, sa 4 bita moemo oznaiti ak 16 razliitih
kombinacija, sa 5 bitova moemo oznaiti ak 32 kombinacije...Binarni sistem je
osnova dananjeg raunarstva.Danas preteno koristimo 8-bitni nain zapisa, tj. 8
brojeva i 256 mogudih kombinacija.
Primjer zapisivanja brojeva
5710 = 5 * 101 + 7 * 100 = 1*25 + 1*24 + 1*23 + 0*22 + 0*21 + 1*20 = 1 1 1 0 0 1 2
Za binarno prikazivanje informacija je potreban najvedi broj elemenata u usporedbi s
ostalim brojevnim sistemima, a broj elemenata je iz tehnikih razloga esto ogranien
(duljinom rijei).
Ureaji koji obrauju i pohranjuju binarne informacije fiziki se izvode pomodu
elektronikih elementa s dva stabilna stanja koje zovemo bistabili.Pretvaranje
dekadskog broja u binarni
Binarni broj ine ostaci dijeljenja s 2, odozdo prema gore:

57 : 2 = 28
1
28 : 2 = 14
0
14 : 2 = 7
0
7:2= 3
1
3:2= 1
1
1:2= 0
1
111001

10

Oktalni brojni sistem

Oktalni sistem je brojni sistem s bazom 8. Za predstavljanje broja se koriste znamenke
0-7. Na primjer, broj '34829' bi u oktalnom zapisu bio '104015'. Koristi se za skradeno
zapisivanje binarnih sadraja kada je to spretno.
Kako za sastavljanje oktalnog broja na raspolaganju imamo 8 navedenih znamenki, niz
oktalnih brojeva izgleda ovako: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 20, 21,
22, 23, ...
Oktalne brojeve oznaavamo s oznakom: &Onnn ( gdje "nnn" predstavlja Oktalni broj).
Primjer:
Oktalni Bin
0

000

001

010

011

100

101

110

111

11

Heksadecimalni brojni sistem

U matematici i informatici se esto koristi i heksadecimalni (ezdesetni) brojni sistem.
To je brojni sistem u osnovi 16, odnosno sistem sa 16 razliitih cifara. Obino se koristi
10 arapskih cifara i dodaju se slova A-F odnosno a-f.
Heksadecimalni sistem je IBM uveo u upotrebu 1963 godine. Ranija verzija
heksadecimalnog sistema 1954 godine koridena je na Bendix G-15 sistemu.
Na primjer broj 10101010 u binarnom sistemu, koji se pie
uobiajnom dekadnom sistemu, se pie kao AA u heksadecimalnom sistemu.

170

Heksadecimalni sistem je pogodno koristiti u raunarima poto je pretvaranje izmeu

binarnog i heksadecimalnog sistema jednostavno. Tako svaka etiri bita mogu da se
napiu kao jedna cifra heksadecimalnog sistema, to znai da se jedan bajt moe
napisati kao dvije cifre u heksadecimalnom sistemu.
0hex

=0dec

=0oct

0 0 0 0

1hex

=1dec

=1oct

0 0 0 1

2hex

=2dec

=2oct

0 0 1 0

3hex

=3dec

=3oct

0 0 1 1

4hex

=4dec

=4oct

0 1 0 0

5hex

=5dec

=5oct

0 1 0 1

6hex

=6dec

=6oct

0 1 1 0

7hex

=7dec

=7oct

0 1 1 1

8hex

=8dec

=10oct

1 0 0 0

9hex

=9dec

=11oct

1 0 0 1

Ahex

=10dec =12oct

1 0 1 0

Bhex

=11dec =13oct

1 0 1 1

Chex

=12dec =14oct

1 1 0 0

Dhex

=13dec =15oct

1 1 0 1

Ehex

=14dec =16oct

1 1 1 0

Fhex

=15dec =17oct

1 1 1 1

12

Umesto Latinskog 'sexa' IBM je kao prefiks izabrao Grko (heksi - est) iz oiglednih
razloga. Drugi dio rijei, 'decimalni', je nastao od Latinske rei 'decem' (deset).

13

Memorisanje brojeva u raunaru

Realni brojevi memoriraju se u eksponencijalnom obliku koji se dobiva tako da se broj
prikae pomodu mantise i eksponenta. Eksponencijalni oblik broja 145,6 je 1.456E2, a
broja 0,00456 je 4.56E-3. Bududi da se decimalni zarez stalno pomicao kaemo da se
radi o notaciji kliznog zareza (floating point notation). Svi decimalni brojevi mogu biti
zapisani s jednom cjelobrojnom znamenkom iza koje slijedi decimalni dio i potencija
broja 10 = 10p. Pri tome broj p odreuje za koliko mjesta i u kojem smjeru treba
pomaknuti decimalni zarez da bi se dobio zapis bez potencije. Realni brojevi u
binarnom brojevnom sustavu mogu se zapisati u obliku: M 2p . Pri tome, u svim
brojevnim sustavima broj M se naziva mantisa, a broj p eksponent baze. Primjera radi:
11,2510=1011,012 1,01101 23
Uoi kao cjelobrojni dio u binarnom brojevnom sustavu uvijek demo imati broj
1. Zbog toga vodedu cjelobrojnu jedinicu i ne trebamo pohranjivati u raunalu (skriveni
bit- uteda na prostoru). Vedina raunala koristi IEEE standard 754 kojim je propisan
nain zapisa realnih brojeva u raunalu uz koritenje tehnike pominog zareza. Za
prikaz brojeva u standardnoj jednostrukoj tonosti prema tom standardu raunalo
koristi 32 bita.

14