Rifat N.

Bali

CUMHURYET DNEMNN AZINLIKLAR POLTKASI

Osmanl mparatorluunu devralan ve Kurtulu Sava sonras kurulan cumhuriyetin ilk
yllarnda pepee yrrle konan kanunlar ada ve laik bir Trkiye kurmay amalad. Bu
yeni Trkiye Osmanl mparatorluunun siyasi ve idari yapsn tamamen red eden ve bu
yapy deitirmeyi hedefleyen bir cumhuriyet rejimi oldu.
Cumhuriyetin siyasi ve idari yaplanmasn red ettii Osmanl mparatorluundan red
edemeden devralm olduu mirastan biri de aznlklar oldu. Bundan dolay Lozan
Antlamasnn mzakeresi srasnda en byk tartmalar aznlklar ile ilgili maddelerde
meydana geldi1. 24 Temmuz 1923 ylnda imzalanan Lozan Antlamasnn aznlklarn
haklarn teminat altna alan maddeler ile de aznlklar yeni cumhuriyette kendilerine yeni bir
gelecek ina etmenin yollarn aramaya baladlar.
1923 - 1945 TEK PART DNEMNDE AZINLIK SYASET
Lozan Antlamasnn aznlklarla ilgili 37 il 45inci maddeler aznlklarn Osmanl
mparatorluu altnda yaadklar cemaat ve millet dzenine benzer bir dzenin devamn
teminat altna ald.
Lozan Antlamasndaki bu maddeler nedeniyle aznlklar kendi kltrel kimliklerini yani
cemaat yaplarn, dillerini muhafaza ederek yzyllardan beri sre gelen alm olduklar
millet dzenini devam ettireceklerini umdular, ancak ksa zamanda fiiliyatta bunun byle
devam etmeyeceini idrak ettiler. Yeni cumhuriyet bir ulus-devlet yaratma amacn gtt. Bu
sre iinde topraklarnda yaayan tm etnik unsurlar tek dil- tek lk -tek kltr dsturu
erevesinde bir Trklk potasnda eritmeye kararl oldu. Bu kararllk kendini en ok
aznlklara kar taknlan tutumla ve uygulamalarla gsterdi. Yeni cumhuriyet bir yandan tek
dil - tek lk - tek kltr dsturu erevesinde herkesi Trklk potasnda eritmeye alrken,
dier yandan Lozan Antlamasnca tannm olan aznlk haklaryla aznlklarn kendi cemaat
yaplarn muhafaza etmelerine, ve millet dzenine benzer bir ekilde yaamlarn
srdrmesine izin ver(e)me(z)di. Bu konuda en byk engel Lozan Antlamasnn 42inci
maddesi oldu. Bu madde aznlk cemaatlerine o ana kadar kendi din eriatlarna uygun bir
ekilde zel hukuklarn uygulama hakkn tand, gayri mslim aznlklarn aile ve kiisel
durumlaryla ilgili hukuki tedbirlerin aznlklarn gelenek ve grenekleri uyarnca bir

Rifat N. Bali

zme balanmasn ngrd, bu amala da kanun komisyonlar kuruldu. Bu madde bir

yerde aznlklarn Osmanl mparatorluu altnda srdrm olduklar kendi din eriatlarna
uygun zel hukuku uygulamasnn devamn ngryor ve de devam edeceini garanti
ediyordu, ancak yeni cumhuriyet Medeni Kanununun 17 ubat 1926 tarihinde kabulyle de
bu tr bir zel hukuk uygulamasna msaade etmesi mmkn deildi ve nitekim de etmedi.
Aznlklar grnrde kendi serbest iradeleriyle, ancak gerekte siyasi makamlarn telkinleriyle
42inci maddeden feragat ettiler. Feragat eden ilk aznlk cemaati Yahudi cemaati oldu, onu
Ermeni ve Rum cemaatleri takip ettiler.
Bu deiim srecinde siyasi iktidarn birincil hedefi aznlklarn Trkletirilmeleri oldu.2 Bu
kendini hem kltrel hem de iktisad alanlarda gsterdi. Kltrel anlamda Trklemenin
birincil hedefi Yahudi aznlk oldu. Rum ve Ermeni toplumlarnn mill dilleri Rumca ve
Ermenice olarak kabul edildiinden bu toplumlarn bu dillerde konumalar kamuoyu
tarafndan yadrgandysa ve onlarn da Trke konumalar tevik ve telkin edildiyse de esas
hedef Yahudiler oldu, zira Yahudiler siyasi iktidarn Yahudilerin mill dili olarak kabul ettii
branice yerine Osmanl mparatorluuna g ettikleri yl olan 1492den beri konutuklar ve
bir yerde kendi mill dilleri halini alm olan spanyolcay konuuyorlard. Siyasi iktidar ve
kamuoyu iin spanyolca Trkiye Yahudilerinin mill dili deil, Yahudileri kovmu bir lke
olan spanyann dili olarak grld. Trkiye Yahudilerinin bu dili konumakta srar etmeleri
de nankr bir davran olarak kabul edildi zira Yahudiler kendilerini kabul eden Osmanl
mparatorluu ve onun varisi Trkiye Cumhuriyetinin dilini renmeye heves etmediler.
spanyolca dnda bir dil renmeye heves ettiklerinde de ikinci bir nankrlk yapp Trke
reneceklerine Alliance sralite Universelle (bundan byle ksaca AIU diye zikredilecektir)
okullarnda grdkleri tedrisatla Franszca rendiler.3 Bu nedenle Cumhuriyetin ilk yllarnda
balayan Trkletirme siyasetinin kltrel alandaki hedefi olan Trkeyi btn aznlklara
konuturmak lks zellikle Yahudi vatandalar hedef ald. Kltrel Trkleme AIU
okullarnn

kapatlmalar

ve

cemaat

okullarnn

mfredatlarna Trke derslerinin

Bu makalede kullanlan aznlklar deyimi Lozan Antlamas gereince kabul edilen gayri mslim
aznlklar yani sadece Rum, Ermeni ve Yahudileri kapsamaktadr. Lozan Antlamas iin bkz Seha L.Meray
(eviren) Lozan Bar Konferans - Tutanaklar - Belgeler YKY 1993
2
Trkletirme politikas iin bkz Ayhan Aktar Cumhuriyetin ilk yllarnda uygulanan Trkletirme
politikalar Tarih ve Toplum Aralk 1996 say 156 s.4-18
3
AIU Fransz Yahudilerinin kurmu olduklar ve Dou Yahudilerinin eitim ve kltr dzeylerini ykseltmeyi
amalayan bir cemiyetti. AUI Dou lkelerinde Franszca tedrisatn yansra bir zanaat da reten okullar
dizisi kurdu. Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz Aron Rodrigue Trkiye Yahudilerinin Batllamas Alliance
Okullar 1860-1925 Ayra Yaynevi 1997
2

Rifat N. Bali

konulmasyla da hz kazand. Kltrel Trklemenin ikinci ve nc dsturlar olan tek

lk ve tek kltr dsturlar da Moiz Kohen nam dier Tekinalpn mehur Evamir-i
Aeresi ile uygulamaya konuldu.4 Adlar ve soyadlar Trkletirildi, her vesileyle aznlklarn
Trk kltrne intibak ettikleri vurguland.5
Ticari sahadaki Trkletirme Cumhuriyetin ilk yllarnda yabanc sermayeli ticari
messeselerde aznlklarn istihdamnda bir saysal kotann uygulanmasyla kendini gsterdi.
1923 ylna kadar bu messeselerin ynetici ve memur kadrolarnn yzde doksan gayri
mslim ve yabanc uyruklu kiilerdi. 1923 ylnda tm irketlere mslman memur istihdam
edilemeleri art kouldu. Bu uygulama mslman memurlarn kitlesel bir ekilde istihdam
edilmelerine kadar srd.6 Bu kota messeselerde istihdam edilen personelin nce yzde
yirmi beinin, daha sonra yzde ellisinin Trk (yani mslman) olmalarn art kotu, bu art
uygulamayan messeselerin de kapatlacaklarn bildirdi. Cumhuriyetin ilk yllarnda Kurtulu
Savandan km bir Trkiyede aznlklarn yllardan beri edinmi olduklar tecrbeleri ve
bildikleri yabanc dillerle messelerde personelin azami ounluu tekil ettikleri bir ortamda
bu uygulama ticaret hayatn byk lde alt st etti. ok ksa srede uygulamaya konulan
bu kararlar ticari messeseler bir gnden dierine istihdam ettikleri

personel saysnn

yarsnn ilerine son vermek zorunda kaldlar. lerine son verilen aznlklar yerine istihdam
edilen Trklerin ayn vasflara sahip olmamalar da ticari hayat bir sre iin olduka etkiledi.
Ticari alandaki Trkleme bir yerde Milli Kurtulu Savann bir devam olan ktisadi
Kurtulu Sava anlamna geldi ve Milli ktisat ilkeleri ile de uyumlu oldu.7 Mttefik
Kuvvetleri yksek komisyonerlerinin bu uygulamann Lozan Antlamasnn 39uncu
maddesini ihll ettiine dair itirazlar da Trk makamlar tarafndan red edildi. Trk
makamlar Lozan Antlamasnn 37 ve 39uncu maddeleri, Trk hkmetinin halkn
ounluuna ait unsurlarn lkenin nemli bir i sahasna itirak etmelerinden mahrum
olmamalar iin sahip olduu denetleme hakkn azaltmaz eklinde cevap verdi.8 BU cevapta
ilgin olan kullanlm olan halkn ounluu tabiri olup bu da mlamn-gayri mslim
ayrmn bir kez daha hatrlatm oldu.
4

Tekinalp hakknda ayrntl bir aratrma iin bkz Jacob M.Landau Tekinalp Bir Trk yurtseveri (1883-1961)
letiim Yaynlar 1996
5
Trklemenin bir sonucu olarak Trkiye Yahudilerinin benimsemi olduklar Trk milliyetisi tavr iin bkz
Rfat N.Bali nce Trkm ! Sonra....belki Yahudi - Yahudilerin Trk Milliyetilii Birikim Ekim 1997 say
102 s.47-53
6
Alexis Alexandridis The greek minority of stanbul and Greek-Turkish relations 1918-1974 Center for Asia
Minor Sutdies Atina 1983 s.109-111
7
Milli iktisat konusunda bkz Zafer Toprak Trkiyede ekonomi ve toplum (1908-1950) Milli ktisat Milli
Burjuvazi Tarih Vakf Yurt Yaynlar 1995

Rifat N. Bali

Cumhuriyetin ilk yllarnda yzyllarn birikimi olan bir durumu aniden deitirmeyi
amalayan bu uygulamalar aznlklar zerinde byk bask yaratt. Elle tutulamayan ve Tek
Parti dneminin atmosferi iinde hissedilemeyen bu basknn aznlklar zerinde yaratm
olduu akslamelin tezahr

Serbest Cumhuriyet Frkasnn (SCF) 1930 ylnda

kurulmasndan sonra SCF adaylarnn da katldklar ilk belediye seimlerinde grld. Bu

seimlerde aznlklar ezici bir ounlukla SCF lehine oy kullandlar ve CHF aleyhine
gsteride bulundular.9
1924 Anayasas her ne kadar din dil ve rk tefriki yapmadan tm vatandalar Trk kabul
etmise de fiiliyatta bu eitlik kabul edilmedi. Bu eitliin de facto olamadan de jure olarak
kalmasnda ki esas neden aznlklarn istenildii kadar abuk Trklememeleri olmad. Esas
neden sokaktaki vatanda ile siyasi iktidarn haleti ruhiyelerinde ve zihinlerinde Osmanl
mparatorluunun son gnlerinde ve Anadolu topraklarnn mttefik kuvvetler tarafndan
igal edildii

dnem srasnda aznlklarn sergiledikleri davranlar oldu. Bu dnemde

Ermeni toplumunun bir kesiminin milliyeti ve ayrlk emeller gtmesi, trajik sonular
herkes tarafndan bilinen Ermeni tehciri kararnn alnmasna yol at. Yunan kuvvetleri
stanbul ve zmiri igal ettiklerinde bu ehirlerde yaayan Rumlarn bir blmnn Yunan
kuvvetlerine sevgi gsterilerinde bulunmalar, keza Yahudi toplumunun iinde iktidar kavgas
srasnda ksa bir sre iin Wilson ilkelerine uygun olarak Rum ve Ermeni toplumlaryla
egdml olarak hareket edip milliyeti bir tavr taknan bir hizibin iktidar ele geirmesi10
Trk (mslman) vicdan zerinde kolay kolay silinmeyen ve izleri gnmze kadar uzanan
bir etki yaratt. Bu nedenle aznlklar gnlk yaamda, kamuoyunda ve siyasi iktidar gznde
daima gayri mslim olarak gzktler ve Anayasada mevcut olan ve herkese hibir ayrm
uygulanmakszn tatbik edilmesi gereken haklardan eit bir ekilde faydalanamadlar.
Uygulamada mslman gayri mslim ayrl yaand. Bu zellikle aznlklarn kamu
hizmetlerinde istihdam edilmemeleri eklinde kendini gsterdi. Siyasi iktidarn T.S.K.ne
kendi iradesini dayatmas sonucu aznlklar yedek subay olma hakkna sahip olmalarna
ramen tp uzmanlk dallar haricinde yedek subay imtihanlarnda hibir zaman geer not
almadlar ve askerliklerini er olarak yaptlar.11 Hemirelik grevini yapmaya hibir engel
8

Alexis Alexandridis a.g.e. s.111

Bu konuda ayrntl bir aratfmra iin bkz Rfat N.Bali 1930 yl Belediye seimleri ve Serbest Frkann
aznlk adaylar Tarih ve Toplum say 167 Kasm 1997 s.25-34
10
Esther Benbassa Une diaspora spharade en transition Istanbul XIXe-XXe siecles Les Editions du Cerf 1983
s.205-6
11
Bu konuda bir alma iin yazarn Tarih ve Toplum dergisinin Kasm ve Aralk saylarnda yaymlanacak
olan II Dnya Sava yllarnda Trkiyede aznlklar I ve II aratrmalarna baklabilir.
9

Rifat N. Bali

olmayan gayri mslim gen kzlar Kzlay tarafndan kabul edilmediler.12Aznlklarn tam
anlamyla Trklememi olmalar da onlarn siyasi iktidar ve kamuoyu gznde daha az
gvenilir kiiler olduuna dair yerleik kanaatin perinlemesine de yol at. Kamuoyunda ve
siyasi iktidar gznde 1924 Anayasasnn ngrd ve rk, din, dil tefriki olmadan herkese
eitlik tanyan Trk kavram fiiliyatta sadece mslman Trk anlamna geldi.13
Bu anlayn sadece sokaktaki adamn ve neticede kamuoyunun bir kanaati olmayp siyasi
iktidarn bir anlay olduunun en gzel rneklerine 1934 ylnda Trakyadaki ehirlerde
meydana gelen Yahudi kart olaylar, 1941 ylnda Yirmi Kura gayri mslim ihtiyatlarn
silah altna alnmalar ve 1942 ylndaki Varlk Vergisi Kanunu vakalarnda grld. 1934
ylnda yaanan Trakya olaylar asker blge olarak kabul edilen Trakyadaki yerleim
merkezlerinde yaayan Yahudi vatandalarn bu blgeyi terk etmeleri yolunda yerel siyasi
yneticilerin yapm olduklar telkin faaliyetlerinin rndan kp bir yama ve krm
hareketine dnmesi neticesinde meydana geldi. Yahudi vatandalarn Trakya blgesini terk
etmeleri iin yaplan telkinlerin nedenleri de bir yandan Yahudi vatandalarn gvenilir kiiler
olarak addedilmemelerinden dier yandan da bu blgedeki ticari faaliyetlerin ezici
ounluunun Yahudi tccar ve esnaf tarafndan gereklemesinden ileri geldi.14 Yirmi kura
ihtiyatlar olay ise Trkiyenin savaa girmesi ihtimalinin glendii bir ortamda karsnda
aznlklarn muhtemel beinci kol faaliyetleri nleme amacyla tm aznlklarn silah altna
alnmalar, ancak silahl eitim greceklerine inaat ilerinde altrm olmalardr.15 Varlk
Vergisi Kanunu ile de Cumhuriyetin ilk yllarnda uygulanan ticari ve snai faaliyetleri
Trkletirme politikas bu kez kanunda ngrlmedii halde gayri kanuni bir ekilde
uygulamaya konulup mevcut olan aznlklar burjuvazisi yerine bir Trk (mslman)
burjuvazisi yaratlmak istendi ve bunda da byk lde muvaffak olundu.16 Varlk
Vergisinin en byk zarar 1923 ylnda balanm olan aznlklar Trkletirme
12

Alexis Alexandridis a.g.e s.192

Bu konudaki almalar iin bkz Rfat N.Bali Resmi ideoloji ve gayri mslim yurttalar Birikim Ocakubat 1998 say 105/106 s.170-176 ve Sevan Nianyan Kemalist dncede Trk milleti kavram Trkiye
Gnl say 33 Mart-Nisan 1995 s.127-141
14
Bu konuda ayrntl incelemeler iin bkz Halk Karabatak 1934 Trakya Olaylar ve Yahudiler Tarih ve
Toplum ubat 1996 say 146 s.4-16 / Avner Levi 1934 Trakya Yahudi Olaylar : Alnamayan ders Tarih ve
Toplum Temmuz 1996 say 151 s.10-17 / Zafer Toprak 1934 Trakya olaylarnda hkmetin ve CHFnin
sorumluluu Toplumsal Tarih Ekim 1996 say 34 s.19-25 / Ayhan Aktar Trakya Yahudi olaylarn doru
yorumlamak Tarih ve Toplum Kasm 1996 say 155 s.45-56
15
Bu konuda yazarn Tarih ve Toplum dergisinin Kasm ve Aralk saylarnda yaymlanacak aratrmalara
baklabilir
16
Bu konuda daha fazla bilgi iin bkz Rdvan Akar Varlk Vergisi Belge Yaynlar 1992 / Faik kte Varlk
Vergisi Facias Nebiolu yaynevi (t.y.) / Ayhan Aktar Varlk Vergisi ve stanbul Toplum ve Bilim say 71
K 96 s.97-146/ Cemil Koak Trkiyede Mill ef dnemi (1938-1945) Cilt 2 letiim Yaynlar 1996 s.475518/ Edward C.Clark Trk Varlk Vergisine yeniden bak Yapt 1984-5 Aralk-Ocak say 8 s.29-43
13

Rifat N. Bali

faaliyetlerinin yaava yava zemin kazand ve aznlklarn Tek Parti iktidarna kar
duymaya baladklar gveni yerle bir etti bir kez daha onlar cumhureiyetin laiklik ilkelerine
ramen Osmanlnn millet kavramyla eklemlenen mslman gayri mslim ayrmn ve
gayri mslimlerin zmm yani ikinci snf vatanda olduklar konumunu hafzalarda ok uzun
yllar yer edecek ekilde hatrlatt.
OK PARTL DEMOKRAS DNEMDE AZINLIK SYASET
II Dnya Savann bitiminden sonra Trkiye ok partili demokrasi dnemine girdi. Bu gerek
Trkiyenin siyasi ve toplumsal yaamnda gerekse aznlklar iin yepyeni br sayfann
almas oldu. Aznlklarn CHPne iddetli bir ekilde muhalif olduklarnn tek ipucuna 1930
ylnda yaplan belediye seimlerinde rastlanmt. Aznlklarn Tek Parti dneminde ekilen
skntlarn bir sonucu olarak CHP kart tutumlarnn devam ettii bir kez daha 14 Mays
1950 seimlerinde grld. Bu seimlerde aznlklar ezici bir ekilde DP lehine oy kullandlar
ve iktidara gelmesinde nemli rol oynadlar. Tek parti dneminde rastlanan aznlklara kar
gdlm olan ayrmc siyasete bu dnemde artk rastlanmaz oldu. Aznlklar ilk kez 1947
ylnda T.S.K. de yedek subay olmak hakkn kazandlar.17 14 Mays 1950 tarihinde balayan
DP iktidar dneminde DP ile aznlklar arasnda bir balay havas srd. Bu dnemden her
aznlk cemaatleri milletvekilleri sayesinde TBMMde temsil edildiler.18 O yllarda
aznlklarn zellikle stanbulda youn bir ekilde ikamet etmeleri ve oy potansiyelleri
asndan zellikle stanbuldan seilecek milletvekilleri asndan seimleri etkileyecek
nemde olmalar DP-aznlk ilikileri asndan nemli bir etken oldu. DP bu oy potansiyeli
nedeniyle aznlk cemaatleriyle daima ok scak ilikiler iinde oldu. Aznlklar ile DP
arasnda balayan balay 6-7 Eyll 1955 olaylar ile ciddi bir darbeye urad. 6-7 Eyll 1955
olaylar kamuoyundaki yaygn kanaatin aksine grnrde sadece Rumlara ait maazalara ve
kiliselere kar bir hareket olmusa da dier aznlklar da bu yama olaynda ciddi maddi
zararlara uradlar. 6-7 Eyll olaylar bata Rum aznl olmak zere Ermeni ve Yahudi
aznlklarn hafzalarnda uzun yllar boyunca hatrlanacak bir iz brakt, bunun akslameli de
17

Yazarn Tarih ve Toplum dergisinde yaymlanacak olan makaleleri

ok partili demokrasi dneminde aznlklardan seilen milletvekilleri unlar oldu : Salamon Adato (Yahudi)
VIII (1946) ve IX (1950) dnem DP stanbul milletvekili, Vasil Konos (Rum) VIII dnem CHP stanbul
milletvekili (Meclise gitmeden istifa etti), Ahilya Moshos ve Andre Vahram Bayar (Rum) IX (1950) dnem DP
stanbul milletvekilleri, Hanri Soriano (Yahudi) X (1954) dnem DP stanbul milletvekili, Aleksandros
Hacopulo (Rum) X (1954) ve XI (1957) dnem DP stanbul milletvekili, Hristaki Yoannidi (Rum) XI (1957)
dnem DP stanbul milletvekili, Mgrd ellefyan (Ermeni) XI (1957) dnem DP stanbul milletvekili,
Yusuf Salman (Rum) XI (1957) dnem DP stanbul milletvekili, sak Altabev (Rum) XI (1957) dnem DP
stanbul milletvekili (Kaynak: TBMM Albm 1920-1991)

18

Rifat N. Bali

hemen grld. 1956 ve 1957 yllarnda Trkiyede sraile olan gte birden bir srama
grld.19 6-7 Eyll olaylarna ramen aznlklar DP yanls olmaya devam ettiler ve bu olay
takip eden 1957 milletvekili seimlerinde gene DPne oy verdiler ve TBMMne milletvekili
gnderdiler.
Aznlklar ile DP arasndaki balay 27 Mays 1960 ihtilline kadar devam etti. Bu ihtill de DP
milletvekilleri olan Yahudi cemaati mensubu Yusuf Salman ve sak Altabev btn DP siyasi
kadrosu gibi tutuklandlar, Yassadaya gnderildiler ve daha sonra vefat ettiler. Bu olay uzun
bir sre iin aznlklar siyasetten souttu. 27 Mays ihtillinden sonra kurulan 1961 Kurucu
Meclisinde Cumhurbakan Org Cemal Grsel dengeleri muhafaza etmeye zen gsterdi,
aznlklar devlet bakanl kontenjanndan faydalandrd ve her aznlk cemaati bu
mecliste temsil edildiler.20
1961 Kurucu Meclisteki aznlk temsilcileri aznlklar ile siyasi iktidar arasnda 1946 ylnda
balayan balaynn sonu oldu. TBMMde aznlklara mensup milletvekili grmek iin 1995
yln beklemek gerekti. 24 Aralk 1995 milletvekili seimlerinde Yahudi asll Cefi Kamhi
DYP stanbul milletvekili seildi.
1946 sonras dnemi niteleyen nemli zelliklerden biri de Trkiyede yaayan aznlklarn
Trkiyenin komularyla olan ilikilerindeki ihtilflardan (Trkiye-Yunanistan ilikilerinde
Kbrs ihtilf gibi) veya Ortadou blgesinde meydana gelen sava veya siyasi krizlerden
(srail-Filistin-Arap lkeleri sorunu)

etkilenmeleri olmutur. Milliyeti ve sa basn

tarafndan srdrlen kkrtmalarla alevlenen kamuoyunun bir blm aznlk vatandalarna

kar srekli szl saldr ve satamalarda bulundu ve onlar yazlar ve karikatrlerle aalad.
6-7 Eyll hdisesinde grld gibi basnn kkrtmasyla balayan bu satamalar rndan
kp bir kitlesel yama haline de dnebildi. Aznlklarn kendi iradelerinin ve de
Trkiyenin snrlar dnda gelien siyasi olaylardan tr son derece gvensiz bir ortam
iinde yaadklar ve saldrlara ak olduklar muhtelif vesilelerle kendilerine hatrlatld.
Trkiyede yerleik Rumlarn Yunanistana g etmeleri Trk-Yunan ilikilerinin gergin
olduu ve Kbrs ihtilfnn gndemi igal ettii dnemlere hep rastlamtr.21 Kbrs ihtilf
nedeniyle siyasi gerilimin doruk noktada olduu bir ortamda babakan Suat Hayri rgpl 16
Ekim 1965 tarihili basn toplantsnda sarf etmi olduu u szler bunun gzel bir rneidir:

19

Walter Weiker The unseen sraelis The Jews from Turkey in srael University Press of America 1988 s.20
Kurucu Mecliste yer alan aznlk temsilcileri Yahudi cemaatinden Erol Dilek, Rum cemaatinden Kaludi
Laskari, Ermeni cemaatinden ise Hermine Agavni Kalustyan oldu. (TBMM Albm 1920-1991)
21
Alexis Alexandridis a.g.e. s.316 Bu g dalgalar 1922-29, 1955-59, 1964-67 ve 1972-75 yllarnda
gerekleti.
20

Rifat N. Bali

bugn Kbrsta bir Trk ldrlrse, bir Trkn kan aksa, stanbulda ne olacan ben
temin edemem. Bunlar ve muhtemel olaylar nlemek iin sk polis tedbirleri alnmtr. Bu
tedbirler daha nce de mevcuttu, ben bir 6-7 Eyll hdisesinden korkarm22

Geri bu

konumaya cevaben dnemin cumhurbakan Org. Cemal Grsel ertesi gn hemen bu

demecin talihsiz bir konuma olduunu belirtip memnuniyetsizliini bu szler ok sinirli
zamanda sylenebilecek szlerdir. Babakann nasl bu trl konutuunu anlayamyorum.
Trkiye bir airet deil bir devlettir. Kendi mesuliyetini kendi gc ile yrtr, tedbirlerini
alr. 6-7 Eyll hdiselerini hatrlamak bile zcdr. Bu szleri ben kabul etmiyorum
eklinde ifade etti,23 ancak rgplnn szleri bir gerei yanstt ve aznlklarn daima
kamuoyu tarafndan yerli olmayan, yabanclarn uzantlar, aramzda yaayan yabanc
unsurlar olarak grldklerini bir kez hatrlatt. Kbrs veya Bat Trakya Trk aznl ile ilgili
ihtilflar nedeniyle gerginleen Trk-Yunan ilikilerinde yaplan mzakerelerde siyasi
iktidarlarn gemite takndklar tavr daima Patrikhane ve Trkiyedeki Rum aznln da
masaya bir mzakere konusu olarak ileri srlmesi eklinde oldu.
1961 sonras dnemde siyasi iktidarlarn aznlklarla ilgili belirli bir politikas olduu
grlmedi. Bu bir yerde aznlklarn nfus saylar itibariyle artk pek bir nemi kalmam
olmalarndan ileri geldi. Aznlklar Trk toplumunun kenarnda yaayan mikro cemaatler
halinde yaamlarn srdrdler. Toplumun aznlklarn varlklarndan haberdar olmas ya sa
basnn veya nce MNP sonra MSP rneklerinde olduu gibi siyasi partilerin onlar malzeme
yapp srekli onlara satamalar, veyahut aznlklarn onlarca yldan beri geleneksel bir ekilde
yaz aylarn Adalarda geirmelerinden dolay yaz aylarnda birden grnr olmalar sayesinde
oldu.
20 Temmuz 1974 tarihinde yaplan Kbrs harekt ve bu harektn sonucunda A.B.D.nin
Trkiyeye kar uygulamaya koyduu silah ambargosu Trkiyeyi o tarihe kadar hi
karlamad yeni bir durumla kar karya brakt. Bu yeni durum Trkiyenin d lkelerde
ve zellikle en byk etnik kkenli lobi mcadelesinin verildii ABD Temsilciler Meclisi,
ABD Senatosu ve Amerikan siyasi erkin nezdinde hibir lobi gcnn mevcut olmamasn
farkna varmas oldu. Trkiyenin hibir lobi gc olmamasnn bir sonucu olarak da silah
ambargosu kararnn alnmasnda ABDdeki Rum, Ermeni ve Yahudi asll temsilciler etkin
oldular. Bu yeni durum karsnda ve her etnik kkenli lobilerin ve temsilcilerin Trkiye
22
23

Cumhuriyet 17 Ekim 1965

Cumhuriyet 18 Ekim 1965
8

Rifat N. Bali

karsnda muhalif bir blok oluturduu ortamda Trkiye kendini rakip sahada stelik hibir
taraftar desteine sahip olmadan siyaset yapar halde buldu. Hazrlksz yakalanan Trkiye
iadamlarnn n sralarda yer ald bir yurtd tantm seferberliine giriti. Kbrsa yaplan
askeri harekttan hemen sonra ilk iadam heyeti 1974 ylnda Fransa ve ngiltereye gidip
Trkiyenin Kbrsla ilgili tezini anlatt. Bu iadamlar heyetinde Profilo Holding A..
ynetim kurulu bakan Jak V.Kamhi yer ald. 1975 ylnda ABDne giden iadamlar
heyetinde de Yahudi asll Jak V.Kamhi yan sra Burla Biraderler irketi sahiplerinden Fred
Burla ile Boazii niversitesi retim yesi ve ayn zamanda Manukyan Kardeler irketi
bakan olan Ermeni asll Prof Arman Manukyan yer aldlar. 1977 ylnda tekrar yaplan ABD
gezisinde de Jak V.Kamhi ve Fred Burla heyette yer aldlar.
1974 yl aznlklar-siyasi iktidarlar ilikisi asndan bir krlma noktas oldu. Siyasi iktidar
ABDde yrtlen bu lobiler mcadelesinde aznlk vatandalarna bir grev ykledi. Bu
grev Yahudi asll bir iadamnn kendi azndan yle ifade edildi: Trk hkmeti benden
Yahudi olarak yurtdnda Trkiyeyi temsil etme grevini yerine getirmemi istemektedir. Ben
de yurtdna bir Trk iadam olarak, bir Yahudi olarak deil, Trkiyeyi temsil eden bir kii
olarak gitmekteyim. Yahudi olma hasebimle bir ngiliz veya Fransz Yahudisiyle daha iyi
iliki kurabilmekteyim. Hkmet bizden Amerikan ve Avrupa lobilerinde etkin olmamz
istedi. Biz de olumlu sonular almak iin elimizden geleni yapyoruz. Yahudisin ama
vatannn iyilii iin almaktasn.24
Kbrsa yaplan askeri mdahaleyle hemen hemen ayn zamanda Trkiyenin karsnda bir
Ermeni meselesi de belirdi. Bu bir yandan ASALA militanlarnn yurtdndaki Trk
dileri mensuplarn seri bir ekilde ldrmeleri, dier yandan da ABDdeki Ermeni
lobisinin 1915 ylndaki tehcir srasnda hayatn kaybeden Osmanl Ermenilerinin ansna her
yln 24 Nisan gnnn soykrm gn olarak tescil edilmesi iin ABD Temsilciler
Meclisine kabul ettirmeye alt karar taslaklar eklinde kendini gsterdi. 1980li yllar
ABD Temsilciler Meclisine ard ardna verilen bu karar tasarlarnn nlenme mcadelesiyle
geti. Bu mcadelede ABDde yerleik Trk toplumunu rgtleyen ve

ilk rgtl lobi

faaliyetlerini balatan o dnemin Washington Bykelisi Dr.kr Elekdan byk

hizmetleri geti. Bu mcadelede hizmeti geen bir dier kii iadam Jak V. Kamhi oldu. Jak
V.Kamhi ABDdeki ok gl ve bata Rum ve Ermeni yanls olan Yahudi lobisini Trkiye
24

Riva Kastoryano Lintgration politique par lxtrieur. La communaut juive de Turquie Revue Franaise
de Science Politique cilt 42 say 5 Ekim 1992 s.793
9

Rifat N. Bali

tarafna ekmede byk pay geti. Yahudi lobisinin gl destei sayesinde de Rum ve
Ermeni lobilerinin destekledii soykrm gn karar tasarlarn baaryla nledi.
1974 ylndan itibaren aznlklar ile siyasi iktidar arasndaki ilikiler karlkl bir fayda
ilikisine dayand. Siyasi iktidarlar aznlk cemaatlerinin veya bu cemaatin ileri gelen
iadamlarnn ve elitlerinin Trkiyenin srekli deplasmanda oynamakta olduu bu lobiler
manda destek olmasn, destek olmasnn tesinde dinsel/etnik balardan tr zellikle
etnik lobilerin ok gl olduu ABDde oradaki yerel lobilerin de Trkiyenin tarafndan yer
almasn talep etti. Buna karlk da aznlk cemaatlerinin Trkiye iinde karlatklar
glkleri amada azami destei verdi.
Bu talebi en iyi ekilde deerlendiren srail devleti, ABDdeki Yahudi lobisini meydana
getiren Yahudi sivil toplum tekiltlar ve Trkiye Yahudi cemaatinin elitleri oldu. 1492
ylnda spanyadan kovulmu olan Yahudilerin Osmanl mparatorluuna g etmelerinin
be yznc yl olan 1992 ylnn yaklamas zerine bu vesileyle yaplacak kutlamalarn ilk
hazrlklar 1983 ylnda baland. 25 Ocak 1984 tarihinde dnemin babakan Turgut zala
da takdim edilen tasarya devlet destei saland.25 Bu ekilde 1974 ylnda Jak V.Kamhinin
neredeyse tek bana balatm olduu bu lobi faaliyetleri 19 Temmuz 1989 tarihinde kurulan
500nc Yl Vakf ile de resm hviyetine kavutu. Bu destein karlnda da 12 Eyll 1980
askeri mdahalesinden sonra en alt noktasna inmi olan Trkiye-srail ilikilerinin de bu lobi
srecinin paralelinde ykselmeye gemeleri ve herkese malm olan bugnk dzeyine
erimesine de neden oldu.
1974 sonrasnda balayan Trkiyenin ABDdeki lobi faaliyetleri aznlklar-siyasi iktidarlar
ilikisinde bir dnm noktas oldu. Bu yeni dnemde n planda yer alan aznlk cemaatleri
Yahudi ve Rum cemaatleri oldu. Rum Ortodoks Patrikhanesinin stanbuldaki mevcudiyeti
ve Patrikin varl Trkiye-ABD siyasi ilikilerinde daima ok nemli ve arl olan bir
unsur oldu. Sa ve milliyeti kesimin tm kkrtmalarna ramen bir Trk vatanda olan
Rum Ortodoks Patrii Bartholomeosun son yllarda yurtii ve yurtd kamuoyundaki
faaliyetleri son tahlilde Trkiyenin oulcu, sadece mslman olmayp ok dinli, ok inanl
bir lke olduu ve bu dinlerin bir arada huzur iinde beraberce yaadklar imajn vermeye
ynelik oldu. Bu bir yerde gene Trkiyenin tantmna katk yani lobi yapma eklinde oldu.
Trkiyedeki Ermeni aznlnn durumu gerek Rum ve gerekse Yahudi aznlklardan biraz
farkldr. Nfus asndan en kalabalk cemaat olan Ermeni aznl ASALA terrnn hkim
25

Yakup Barokas Proje ynetmeni ve organizatr Naim Gleryz 500.Yl Zlfaris Mzesini anlatyor alom
2 Eyll 1998
10

Rifat N. Bali

olduu 1970li yllarda ABDne giden iadamlar heyetinde yer alan Prof.Arman Manukyann
ahsnda lobi faaliyetlerine bir katlma giriimi oldu. Trkiyede o yllarda ok popler olan
Trk-Ermeni ilikileri sempozyumlarnda Ermeni cemaatine mensup kiiler yer alp
Trkiyenin bu meselede savunduu gre paralel tebliler verdiler.26 15 Temmuz 1983
tarihinde Parisin Orly Havaalannda ASALA rgt tarafndan yaplan bombal saldrnn
sanklarnn 19 ubat 1985 tarihinde balayan ve tarihe Orly durumas diye geen
durumalarda da Ermeni asll Trk vatanda Boazii niversitesi retim yesi Do.Dr.
Avadis Hanlyan moral tank olarak Trkiye lehine tanklk yapt ve Trkiye Ermeni
cemaatinin iinde bulunduu rahat yaam koullarn anlatt.27 Benzer bir ekilde Ermeni
cemaatinin basn organlar da Trkiyeyi destekleyen yaynlarda bulundular.28 O yllarn
Ermeni Patrii de kamuoyuna verdii mesajlar daima Trkiyeyi destekler oldu. Ancak tm
bu faaliyetler esas itibariyle Trkiyedeki Ermeni aznl oven milliyeti hiziplerin
muhtemel satamalarndan ve saldrlarndan korumaya, tecrit etmeye ve Trk-Ermeni cemaati
ilikilerini scak tutmaya ynelik faaliyetler oldu, esas kavgann cereyan ettii ABDde hibir
etkisi olmad. ABDdeki Ermeni toplumu, sivil tekiltlar ve basn yllardan beri 24 Nisan
tarihini soykrm gn olarak tescil etme abalarn srdrdler. Trkiyedeki Ermeni
aznln bu abalara mdahale etme imkn olmad, olmu olsa bile baarya ulamad.29
Bugn gelinen noktada aznlk - siyasal iktidarlar ilikileri asndan en temayz etmi ve
siyasi iktidarlarn en fazla ilgisine mazhar olmu olan aznlk cemaati Yahudi cemaatidir.
Bunun byle olmasndaki yegne sebep de Trkiye Yahudi

cemaatinin elitleri ile

ynetiminin ABDdeki gl Yahudi lobisi ile kurmu olduklar mkemmel ilikiler

sayesinde Amerikan Yahudi lobisinin her platformda Trkiyeye destek kmasn salamalar
oldu. ABDde Trkiye yanls gl Yahudi lobisinin ve onun Trkiye uzants olan Trkiye
Yahudi cemaati elitlerinin siyasette olan arlklarn grmek iin RPnin iktidar snavna

26

rnein Dikran Kevorkyan Trk Ermenilerinin terr karsndaki dnceleri Trk Tarihinde Ermeniler
sempozyumu -Tebliler ve panel konumalar- Dokuz Eyll niversitesi Rektrl Yayn no.2 zmir 1983
s.115-120
27
Hrriyet 28 ubat 1985
28
rnein Trk Ermenilerinden gerekler Jamanak gazetesi 2bs 1987
29
Nitekim Dikran Kevorkyan da Dokuz Eyll niversitesinde dzenlenen panelde Ermeni cemaati temsilcisi
yapm olduu konumada Ermeni terrn tasvip etmediklerini belirtti. Acaba bunun daha inandrc
olabilmesi iin bilhassa bat memleketlerine gidip lehimizde bir propaganda yapamazlar m ?
sorusuna bu, buradaki bu dini topluluun llerini aan bir konudur. Heyet olarak gitmenin belli zorluklar
vardr cevabn verdi ve bu tr teebbslerin sistemli olarak deil mnferit olarak yurtdndaki dernek veya
kilise ynetim kurullarnda yapldn ifade etti. Dokuz Eyll niverstesi Rektrl a.g.e. s.240-241 Benzer
bir ekilde yakn tarihte de Ermeni cemaatinin Agos gazetesi diasporadaki Ermeni lobilerinin Trk lobileriyle
dorudan ilikiye gemelerinin ve diyalog ortam oluturmalarnn zaman geldi de geti satrlaryla benzeri
bir tespitte bulundu (Hrant Dink Kullanmak...Kullanlmak... Agos 19 Haziran 1998)
11

Rifat N. Bali

bakmak yeterlidir. MNPnin 1970 ylnda kurulmasndan bu yana en iddetli siyonist, srail
ve Yahudi kart lisan kullanm bulunan siyasal slamn son temsilcisi olan RP Refah-Yol
hkmeti zamannda ABDdeki Yahudi lobisi ile sk ve scak ilikiler kurmak iin sarf ettii
gayretler, gemite kullanm olduu lisan ile grnrde Yahudi kart olan bir partinin reel
politika snav karsnda arl gzard edilemez hale gelmi olan Trkiye Yahudi cemaatiABD Yahudi lobisi faktrn kollamas gsterilebilir.30 Dier yandan Yahudi cemaati
elitlerinin kendi cemaatlerinin cumhuriyet dneminde zellikle Tek Parti dneminde yaam
olduu hi de parlak olmayan tarihi gemie resm anlayn bakyla rten bir ekilde
yaklamalar sayesinde de oldu.31 Trkiyenin benimsemi olduu resm tarih anlaynn
dna kp 1915 ylnda vuku bulmu olan Ermeni Tehcirine gayri resm bir grle
yaklaan bir dizi yaz yaymlayan gazeteci Etyen Mahupyannbu tavr32 her ne kadar bireysel
ve Ermeni cemaatinin resmi tavr olmasa dahi bu tavrn cemaatin bir blmne temil edilme
ihtimali her zaman mevcuttur. Nitekim uzun yllar dilerinde st dzeyde grev yapm
bulunan Cokun Krcanin deerlendirmesi de bu yndedir. Ermeni Patriklii seimi nedeni
ile kamuoyuna yansm bulunan ihtilf vesilesiyle yazm olduu uzun makalede Cokun
Krca Patrik aday Mesrob Mutafyann destekleyenleri kastederek bu grubun iinde Trk
Devletinin Ermeni katliamndan sorumlu olduu yolundaki yanl ve yanl olduu kadar
irkin idday destekleyen ve kendisinden beklenmesi gerektii gibi, ikinci cumhuriyetilik ad
altnda Atatrkn kurduu Cumhuriyeti yok etmeye abalayan (!) birisinin de mevcut olduu
grlyor. yorumunda bulunduktan sonra Ermeni cemaatine, Ermeni cemaati-Trk toplumu
kaynamas iin rnek olarak alnmas gereken cemaatin kendi tarihlerine resm anlay
dorultusunda yaklamaya zen gstermi olan Yahudi cemaatini gstermesi de bir tesadf
deildir.33

30

RP ABD Yahudi lobisi ilikileri iin bkz Rfat N.Bali The image of the Jew in the rhetoric of political slam
in Turkey Trkiye-srail: yarm yzyllk ortak bir yaam sempozyumu Boazii niversitesi 4-5 Haizran
1998 tarihinde sunulan henz yaymlanmam tebli
31
Bu resm yaklamda Yahudi cemaati elitlerinin ly karp kraldan fazla kralc bir tutumu benimseyip
Trkiyedeki siyasi iktidarlarn bile hi tasvip etmemi olduklar 1934 Trakya olaylar ve Varlk Vergisi
uygulamas gibi hdiseleri mazur grmeye ve stne rtmeye altklar grld. (Bu konuda rnekler iin bkz
Rfat N.Bali ok partili demokrasi dneminde Varlk Vergisi zerine tartmalar Tarih ve Toplum Eyll
1997 say 165 s.47-59
32

Etyen Mahupyan Bahar Temizlii Radikal 1 Temmuz 1998, ayn yazar Szde adaln szde
aydnlar Radikal 5 Temmuz 1998, ayn yazar arptmalar ve psikolojik kalar Radikal 8 Temmuz 1998,
ayn yazar Devleti aydnlarda ahlk Radikal 12 Temmuz 1998, ayn yazar Bu yazlar niin yazld ?
Radikal 15 Temmuz 1998
33
Cokun Krca Ermeni Patrii seimi (1) ve (2) Yeni Yzyl 3 ve 4 Eyll 1998
12

Rifat N. Bali

SONU YERNE
Aznlk cemaatleri-siyasi iktidarlar ilikisi asndan bugn gelinen noktada Trkiye ABD
siyasi arenasnda 1974 ylna gre ok daha ileri bir noktada ve yerel ve uluslararas
tekiltlarla daha iyi bir rgtlenme iindeyse de daima Trkiyede yaayan aznlk
cemaatlerinin desteklerine ve bu cemaatlerinin diasporada yaayan dier dinda cemaatleriyle
olan ilikilerine ve desteklerine ihtiyac vardr. Bu bir yerde aznlk cemaatleriyle siyasi
iktidarlarn yumuak, uyumlu ve iyi ilikiler iinde olmalar iin olmazsa olmaz bir arttr.
Aksine bir davran siyasi iktidar asndan grevden kama anlamna gelecek ve
dolaysiyle cumhuriyetin ilk yllarnda ok geerli olan sadakat sorgulamalarnn tekrar
gndeme gelmesine yol aacaktr.
Bu karmak ve karlkl fayda dengesine dayal ilikilerin en zayf noktas d siyasi olaylarn
konjonktrne bal olarak Trk basn ve kamuoyunda zaman zaman seyrek, zaman zaman
sk sk rastlanan aznlk cemaatlerine kar yazl ve grsel medyann her trl vasatn
kullanp yaplan esas itibariyle rk satamalar ve aalamalar karsnda siyasi iktidarlarn
takndklar tavrdr. Siyasi iktidarlarn oy deposu vasatnn muhafazakr ve milliyeti olduu
Trk toplumudur. Byle bir toplumda ykselen islmi deerler nedeniyle de ister liberal, ister
muhafazakr olsun tm siyasi partilerin islmi duygularn ve taleplerin kuvvetli olduu bu
toplum kesimini de gzetme ve kollama niyetinde olduklar da

aikrdr. Byle oy

kayglarnn egemen olduu bir ortamda siyasi iktidarlar oy potansiyeli hi kayda deer
olmayan aznlk toplumlarna kar yaplan ve ezici ounluu T.C.K. 312inci maddesine
giren rk satamalara gz yummay tercih etmektedirler. Bunun en belirgin rnei Yahudi
cemaatinin giriimiyle kurulmu olan 500nc Yl Vakfnn 1992 ylnda en doruk noktasna
ulam olan etkinlikleri srasnda kitlesel bir ekilde datm olan ve ierik itibaryle buram
buram rklk kokan Son Mesaj gazetesine kar siyasi otoritenin ve makamlarn duyarsz
kal oldu.34 Benzer bir ekilde Yahudi cemaati elitlerinin Trkiyeyi yurtd platformlarda
gl Amerikan Yahudi lobisiyle el ele vererek savunmalarna ramen basnda srekli yer
alan antisemit ve rk yaymlarn yasaklanmalar iin Cumhurbakanl makamna bile
mracaat etmi olmalarna ramen hibir mdahalenin yaplmam olmas gsterilebilir.35 Bu
tavr aznlklara bir kez daha Trk kamuoyunda ve siyasi iktidarlar nezdinde tantm
faaliyetlerine destek olmann tesinde kayda deer bir nemleri olmadn hatrlatmaktadr.

34

15 Aralk-15 Ocak 1992 ve Haziran-Temmuz 1992 saylar

13

Rifat N. Bali

35

Institute for Jeiwsh Policy Research and American Jewish Committee Antisemitism World Report 1997 Londra
1997 s.284
14

Rifat N. Bali

LOZAN

ANTLAMASININ

AZINLIKLARIN

KORUNMASI

LE

LGL

MADDELER
Madde 37
Trkiye, 38nci maddeden 44nc maddeye kadar olan Maddelerin kapsad
hkmlerin temel yasalar olarak tannmasn ve hi bir kanunun, hi bir ynetmeliin
(tzn) ve hi bir resm ilemin bu hkmlere aykr ya da bunlarla eliir olmamasn ve
hi bir kanun, hi bir ynetmelik (tzk) ve hi bir resm ilemin sz konusu hkmlerden
stn saylmamasn ykmlenir.
Madde 38
Trk Hkmeti, Trkiyede oturan herkesin, doum, bir ulusal topluluktan olma
[milliyet, nationalit], dil, soy ya da din ayrm yapmakszn, hayatlarn ve zgrlklerini
korumay tam ve eksiksiz olarak salamay ykmlenir.
Trkiyede oturan herkes, her inancn, dinin ya da mezhebin, kamu dzeni ve ahlk
kurallaryla atmayan gereklerini, ister akta isterse zel olarak, serbeste yerine getirme
hakkna sahip olacaktr.
Mslman-olmayan aznlklar, btn Trk uyruklarna uygulanan ve Trk
Hkmetince, ulusal savunma amacyla ya da kamu dzeninin korunmas iin, lkenin tm
ya da bir paras zerinde alnabilecek tedbirler sakl kalmak artyla, dolam ve g etme
zgrlklerinden tam olarak yararlanacaklardr.
Madde 39
Mslman-olmayan aznlklara mensup Trk uyruklar, Mslmanlarn yararlandklar
ayn yurttalk [meden] haklaryla siyasal haklardan yararlanacaklardr.
Trkiyede oturan herkes, din ayrm gzetilmeksizin, kanun nnde eit olacaktr.
Din, inan ya da mezhep ayrl, hi bir Trk uyruunun, yurttalk haklaryla [meden
haklarla] siyasal haklarndan yararlanmasna, zellikle kamu hizmet ve grevlerine kabul
edilme, ykseltilme, onurlanma ya da eitli mesleklerde ve i kollarnda alma bakmndan,
bir engel saylmayacaktr.

15

Rifat N. Bali

Herhangi bir Trk uyruunun, gerek zel gerekse ticaret ilikilerinde, din, basn ya da
her eit yayn konularyla ak toplantlarnda, diledii bir dili kullanmasna kar hi bir
kstlama konulmayacaktr.
Devletin resm dili bulunmasna ramen, Trkeden baka bir dil konuan Trk
uyruklarna, mahkemelerde kendi dillerini szl olarak kullanabilmeleri bakmndan uygun
den kolaylklar salanacaktr.
Madde 40
Mslman-olmayan aznlklara mensup Trk uyruklar, hem hukuk bakmndan hem
de uygulamada, teki Trk uyruklaryla ayn ilemlerden ve ayn gvencelerden
[garantilerden] yararlanacaklardr. zellikle, giderlerini kendileri demek zere, her trl
hayr kurumlaryla, dinsel ve sosyal kurumlar, her trl okullar ve buna benzer retim ve
eitim kurumlar kurmak, ynetmek ve denetlemek ve buralarda kendi dillerini serbeste
kullanmak ve dinsel yinlerini serbeste yapmak konularnda eit hakka sahip olacaklardr.
Madde 41
Genel [kamusal] eitim konusunda, Trk Hkmeti, Msman-olmayan aznlklara
mensup Trk uyruklarn nemli bir oranda oturmakta olduklar il ve ilelerde, bu Trk
uyruklarnn ocuklarna ilk okullarda ana dilleriyle retimde bulunulmasn salamak
bakmndan, uygun den kolaylklar gsterecektir. Bu hkm, Trk Hkmetinin, sz
konusu okullarda Trk dilinin renimini zorunlu klmasna engel olmayacaktr.
Msman-olmayan aznlklara mensup Trk uyruklarnn nemli bir oranda
bulunduklar il ve ilelerde, sz konusu aznlklar, Devletler btesi, belediye btesi ya da
teki btelerce, eitim, din ya da hayr ilerine genel gelirlerden salanabilecek paralardan
yararlanmaya ve pay ayrlmasna hak gzetirlie uygun llerde katlacaklardr.
Bu paralar, ilgili kurumlarn (tablissements et institutions) yetkili temsilcilerine
teslim edilecektir.
Madde 42

16

Rifat N. Bali

Trk Hkmeti, Mslman-olmayan aznlklarn aile durumlaryla [statleriyle, aile

hukukuyla] kiisel durumlar [statleri, kii halleri] konusunda, bu sorunlar, sz konusu
aznlklarn gelenek ve grenekleri uyarnca zmlenmesine elverecek btn tedbirleri
almay kabul eder.
Bu tedbirler, Trk Hkmetiyle ilgili aznlklardan her birinin eit sayda
temsilcilerinden kurulu zel Komisyonlarca dzenlenecektir. Anlamazlk karsa, Trk
Hkmetiyle Milletler Cemiyeti Meclisi, Avrupal hukukular arasndan birlikte seecekleri
bir st-hakem atayacaklardr.
Trk Hkmeti, sz konusu aznlklara ait kiliselere, havralara, mezarlklara ve teki
din kurumlarna tam bir koruma salamay ykmlenir. Bu aznlklarn Trkiyedeki
vakflarna, din ve hayr ileri kurumlarna her trl kolaylklar ve izinler salanacak ve Trk
Hkmeti, yeniden din ve hayr kurumlar kurulmas iin, bu nitelikteki teki zel kurumlara
salanm gerekli kolaylklardan hi birini esirgemeyecektir.
Madde 43
Msman-olmayan aznlklara mensup Trk uyruklar, inanlarna ya da dinsel
yinlerine aykr herhangi bir davranta bulunmaya zorlanamayacaklar gibi, hafta tatili
gnlerinde mahkemelerde hazr bulunmalar ya da kanunun ngrd herhangi bir ilemi
yerine getirmemeleri yznden haklarn yitirmeyeceklerdir.
Bununla birlikte bu hkm, sz konusu Trk uyruklarn, kamu dzeninin korunmas
iin, teki Trk uyruklarna ykletilen ykmler dnda tutar anlamna gelmeyecektir.
Madde 44
Trkiye, bu kesimin bundan nceki Maddelerindeki hkmlerin, Trkiyenin
Msman-olmayan aznlklaryla ilgili olduu lde, uluslararas nitelikte ykmler
meydana getirmelerini ve Milletler Cemiyetinin gvencesi [garantisi] altna konulmalarn
kabul eder. Bu hkmler, Milletler Cemiyeti Meclisinin ounluunca uygun bulunmadka,
deitirilemeyecektir. ngiliz mparatorluu, Fransa, talya ve Japon hkmetleri, Milletler
Cemiyeti Meclisinin ounluunca raz olunacak herhangi bir deiiklii reddetmemeyi, ibu
Andlama uyarnca kabul ederler.

17

Rifat N. Bali

Trkiye, Milletler Cemiyeti Meclisi yelerinden her birinin, bu ykmlerden herhangi

birine aykr herhangi bir davran ya da byle bir davranta bulunamama tehlikesini Meclise
sunmaya yetkili olacan ve Meclisin, duruma gre, uygun ve etkili sayaca yolda
davranabileceini ve gerekli grecei ynergeleri [tlimat] verebileceini kabul eder.
Trkiye, bundan baka, bu maddelere ilikin olarak, hukuk bakmndan ya da
uygulamada, Trk Hkmetiyle imzac teki Devletlerden herhangi biri ya da

Milletler

Cemiyeti Meclisine ye herhangi bir baka Devlet arasnda gr ayrl karsa, bu

anlamazln, Milletler Cemiyeti Misaknn 14nc maddesi uyarnca uluslararas nitelikte
saylmasn kabul eder. Trk Hkmeti, byle bir anlamazln, teki taraf isterse,
Milletleraras Daimi Adalet Divanna gtrlmesini kabul eder. Divann karar kesin ve
Milletler Cemiyeti Misaknn 13nc maddesi uyarnca verilmi bir karar gcnde ve deerinde
olacaktr.
Madde 45
Bu kesimdeki hkmlerle, Trkiyenin Mslman-olmayan aznlklarna tannm olan
haklar, Yunanistanca da, kendi lkesinde bulunan Mslman aznla tannmtr.
Seha L.Meray (eviren) Lozan Bar Konferans - Tutanaklar - Belgeler YKY 1993 Takm iki
Cilt iki s.10-13

18