ANADOLU AYDINLANMA VAKFI

|1

FELSEFE
C.E.M. Joad
Felsefe size n, servet elde etmek, ya da altnz yerde ilerlemek iin yardm salamaz;
size nl kiilerin vgsn kazandrmada, dier insanlarla ilikilerinizde daha kibar ve
geimli olmanza da yardmc olmaz. Felsefe okumakla huyunuzun daha soylu olacam ya da
halkn "filozofa tavr" dedii o ok aranan tavr kazanacanz da beklemeyiniz; di arsna
katlanmada, yaamn glklerine gs germede herhangi bir kimseden farknz
olmayacaktr. Filozof da herkes gibi ayakkab ba koptuunda ya da treni kardnda
kfretmekten kendini alamaz; bir iviye bastnda ya da dilini dilediinde, herkes gibi o da
ne duyduu acy ne de kzgnln gizleyecektir.
Filozoflar yaamlarn yoluna koymada hi kimseden daha baarl deillerdir. Astroloji,
Spiritalizm, Hristiyan Bilimi", Psikanaliz ve insanln manevi baarlar iin bulunmu dier
ada aspirinlerin tam tersine, felsefe rencilere ne kendilerini nasl idare edecekleri ne de
gelecei nasl kestirecekleri bakmndan herhangi zel bir bilgi salamaz. Dnya apnda nl
hibir filozof size dostluk kurma, bakalar zerinde etkili olma, aalk duygunuzu yenme
konusunda bir ey sylemez. Ayn ekilde felsefe, sizi ne beklenen herhangi bir tehlikeden
korur, ne yalnzlnz giderebilir, ne de korkunuzu databilir veya ada dnyann giderek
artan kaosu karsnda size snabileceiniz bir yer gsterebilir.
O halde felsefenin gerei nedir? Okumas etin, anlamas zor bir konu; inceledii eyler ak
olmaktan uzak, stelik profesrleri de yazdklarnda olduka karanlk. Felsefeyi anlayarak
okumak iin bir rehber hocann yardmna ve tartma frsatna gerek var. Bu glklere
karn pratik hibir yarar da yok. Filozofun abalarn dlle ereflendirme diye bir ey de yok
ortada. Felsefe bilgisi hibir iverenin deerlendirdii bir nitelik olmad gibi, kiiyi
yaamnda baarl klacak bir gle de donatmamaktadr. yle ise felsefe reniminin gerei
var mdr?
Bu sorunun tek yant vardr: anlama gereksinimini tatmin etmek. Bazlarmz kendimizi iinde
bulduumuz bu artc dnyann anlamn bilmek, genellikle insan yaamnn, zel olarak
kendi kiisel varlmzn nemini ve mmknse amacn anlamak ister. Yaamn amac nedir
ve nasl yaanmaldr?
Felsefe bu tr sorularla ilgilenir; bunlara kesin yantlar bulmak iin deil, sadece zerinde
dnmek ve tartmak, bizden daha stn kiilere akla yakn grnen yantlan gzden
geirmek iin ilgilenir. yle ise diyeceiz ki, felsefe ruhun evren zerindeki serveninin bir
tasviridir. Bir ksm insanlar bu zihinsel ve spiritel maceray izlemede byk zevk buluyorlar;
bunlara filozof diyoruz. Onlarn atklar kl yolda adm atmay yalnz bu zevki paylaanlara
tleriz.

C.E.M. Joad, Philosophy, New York, 1975, S. 15-16

ANADOLU AYDINLANMA VAKFI

|1

FELSEFE OKUMA VE YAZMA

Mark B. Woodhouse, 1975
Tartmalarmz drt blmde ele alacaz:
1- Felsefi yazlarn eitleri
2- Felsefe okumaya hazrlk
3- Anlamak iin okumak
4- Eletirel okumak

1- Felsefi Yazlarn eitleri

Felsefi kitaplar, birincil ve ikincil olmak zere iki gruba blnr. Felsefeyi nasl okuyacanz,
ksmen hangi gruba ait bir almay okuduunuza baldr.
Birincil eserler:
Felsefi birincil eserlerde yazar zel konular iin delil ve grlerini sunar. Bu nedenle bu tr
eserler felsefenin "orijinal" eserleri olarak deerlendirilir ve onlara bu ynde bavurulabilir.
Bu birincil eser yazarn kendi veya baka birinin dncesi ile balayabilir, ama erei o
dnce hakknda geree varmaktr. Birincil bir eserde dncenin orijinal olarak kimin
olduu veya tarihin herhangi bir noktasnda o dnce hakknda ne sylendii yalnzca
rastlantsal nem tar.
Felsefenin birincil eserlerinin biimi vardr:
- Kitaplar
- Makaleler
- Antolojiler
Thomas Hobbesun Leviathan ve Henri Bergsonun Yaratc Evrimi birincil eserlere rnektir.
Her iki yazar da bakalarnn eserlerine dolaysz veya dolayl bir ekilde bavururlar, ancak
kimin ne syledii onlar iin ikinci dereceden nemlidir.
Birincil makaleler balca felsefi dergilerde grnr. Dergiler, filozoflarn kritik inceleme
hakknda dncelerini ve yorumunu sunduklar felsefi tartmann bir forumu gibi hizmet
verir. Dergi makalelerinin kitaplardan daha ksa olmas avantaj ile sizleri konunun kalbine
gtrr. Ancak daha sktrlm olup tipik bir makalenin bir sayfasn okumak ve yutmak tipik
bir felsefe kitabnn bir sayfasn okumaktan daha fazla zaman alr.
Birincil kitaplar ve dergi makalelerinden baka olarak birincil eserler antolojilerde bulunabilir.
Antolojilerde daha nceden baslm kitaplardan veya dergilerden seilenler ve bazen zel bir
antoloji iin yazlm zel paralar bulunabilir. Bir filozofun tm eserlerinden alntlara

ANADOLU AYDINLANMA VAKFI

|2

ayrlm (rnein Aristonun ana yazlarna ayrlm) veya eitli yazarlarn belli bir alandaki
eserlerinden alntlara ayrlm olabilirler.
kinci el eserler:
Bazen yorum olarak anlan felsefenin ikinci el eserleri birincil eserleri alacaklara rehber
olarak hizmet eder. kinci el eserler iin zel bir uyar gerekiyor. kinci el anlatm ve yorumlar
okumay orijinal eserleri okuyana kadar ertelemelisiniz. Doal olarak izlenmesi gereken sra
udur:
nce orijinal eser okunduktan sonra onun yorumlarna dnlmeli. Eer nce yorum
okunmusa hi kukusuz orijinal eser daha zor okunacaktr; nk orijinali bakasnn gzyle
okuyor olacaksnz.
Felsefeyi renmede birka ksa yol vardr ancak ou uzundur. kinci el kaynaklara kendini
brakmak, anlama iin gerek bir kestirme yol deildir.
zel biimli bir ikinci el eser tr vardr ki onlar mantksal olarak bir nceki neriden ayr
tutulurlar. Bu tarz bir eser herhangi bir filozofun grlerini temsil ettiini iddia etmeden,
zel bir problemi, eletiriyi veya felsefenin genel grlerini zetler. Buna rnek olarak,
yumuak determinizm kuramnn ana temalarn zetleyen kitabn bir blmn
okuyabilirsiniz ya da varoluuluun deiik biimlerine bir genel bak biimindeki bir
makale okuyabilirsiniz.
Bu tarz bir ikinci el eser orijinalden nce ya da beraber okunursa ok yararl olabilir. Felsefeye
yeni balayan birok ders bu zetleri birincil eserlerle birlikte kullanr. Onlar aranlan dnce
biimlerine ipular verdikleri gibi filozofun iinde alt ereveye perspektif bir bak
verirler. Ancak bu zetler tm ikinci el kaynaklar gibi orijinal eserlere yardmc olarak
okunmaldr, yerlerine deil.
Eer gerekten isterseniz felsefenin orijinal eserlerini okumaktan kurtulmann birok yolu
vardr. Fakat sizin iyiliiniz iin byle yapmamanz gerektiren iki neden vardr. lk olarak,
filozoflarn birincil eserleri ile dolaysz iliki, byk bir zevk ve doyum duygusu verir.
Kendinize dnmeye zorlanr ve daha nce iye olduunuzu hi dnmediiniz eilim ve
yetenekleri kefedersiniz. Bu anlamda orijinal felsefe okumak bir kendini gerekletirme
deneyidir.
kinci olarak, filozoflarn kendilerine giden dolaysz yolu tutarak, bir kural olarak bilginin
derinlii ve devamll, ksa yoldan elde edilen yzeysel anlay bastrr, rnein; bir filozofun
temel grlerinin ana hatlarna dn ska, anlayabildiimiz veya anlayamadmz
gereklerin ezberlenmesi srecine indirgenir.
Filozoflarn kendilerinin dolaysz, eletirel incelenmeleri onlarla btnleme eiliminde olan
bir sretir, sizin bir paranz olur.

ANADOLU AYDINLANMA VAKFI

|3

2- Felsefe Okumaya Hazrlk

Felsefe okuma, hayatnzn mcadeleye en ok davet eden ve dllendiren bir deneyi olabilir.
Ancak bu yolda hazrlkl olmanz gereken birka engel vardr. Filozoflarn sunduu ve
inceledii dnceler yeterince allmam olabilir ancak durum dncelerini aklama
tarzlar ile ska karr.
Yalnz zor kelimeler deil ayn zamanda bazen baka an tarz ile yazlm kark cmleler
bulabilirsiniz. Filozoflar genellikle okuyucularnn iyi bir altyapya iye ve okuma yeteneklerinin
iyi olduunu kabul ederler. Genellikle okuyucularnn dost filozoflar ve entelektel olmasn
beklerler.
Balarken aadaki birka nokta aklda tutulmaldr:
Okumak iin oturunca kendinize en az bir saat ya da daha fazla zaman ayrn. Felsefe yalnzca
szcklerle oynamak deildir; dncelerin iine girebilmek iin szcklerin arkasna
gememiz gerekiyor.
Tarih ya da sosyoloji konularndan bir blmn okumak iin bazen yirmi dakika tarama
yaklam yeterli olabilir ancak bu yaklam felsefe iin deersizdir. Hzl okumaktansa hi
okumamak daha iyidir. Dahas felsefe okuma ok younlama gereksediinden, aklnz baka
konularn arlkl bir ekilde igal etmedii bir zaman semelisiniz.
kinci olarak, durup-ilerleme yaklamn kullanma yerine, sreklilii salamak byk kolaylk
salar. Klgl olarak bu demektir ki her gn biraz felsefe okumak yapabildiiniz zaman ok
okumaktan iyidir. Okumalar arasndaki aray ok uzatrsanz her zaman yeniden balamann
gereini duyarsnz.
nc olarak, el altnda bir ya da iki felsefi terimler szl ile birlikte iyi bir genel szlk
bulundurun. Fakat szlkler de her terimi ve onlarn deiik anlamlarn doru biimde
veremezler.
Son olarak da okurken olabildiince kiiliinizi uzak tutmaya aln nk kiisel beeniler
felsefi incelemede arka koltukta yer alr. Kazanmak ya da kaybetmek iin zel bir tartmaya
girmiyorsunuz; gerei ya da ona yakn eyi aryorsunuz.

3- Anlamak in Okumak
Felsefe okumada ana kural her eseri ya da blm iki kez okumaktr. Her okuma baka
amaca ynelmelidir. lki anlamaya ynelirken ikincisi eletiriye ynelmelidir.
Anlamak iin okuma ak akl ile balar. Anlam kavramaya yneldiimiz iin yazara anlam
ak yapmas iin her ans vermeliyiz.

ANADOLU AYDINLANMA VAKFI

|4

Bu amaca ulamann drt yolu vardr:

- n anlamay gelitirmek
- Tolerans ya da hogr ilkesini uygulamak
- Aktif ve etkin biimde okumak
- Metinlerin ilgili dnceler ile ilikilerini kurmak.
Genel ereve ya da bak as nedir? Yalnz aalar deil, orman da grmelisiniz, nce
orman grme, sonra aalar grmenize yardmc olacaktr.
Yazar size ok sk yardm iin ipular verir. Bunlar kitaplarda tantm ve ierik tablosu,
makaleden ksmlar ya da eserlerin kendi balklar bile olabilir. Yazarn eserin kapsam veya
bak asn aklad giri ksm zel bir dikkatle okunmaldr.
Antolojiler zel bir durumdur, nk onlarn giri ksmlar yaymc tarafndan yazlr. Bu
yazlar anahtar dnceyi unutabilir ya da yazarn kanmak istedii bir dnceyi ne
karabilir.
kinci bir adm olarak kendinize yazarn tezine yanda biimde nasl tartabileceinizi sorun.
Varsayn ki yazar Tanrnn olmadn savunsun. Bu sav ynnde hangi kantlar
imgeleyebilirsiniz? Baka kaynaklardan kantlar aradnz m? Bu kantlar yazarn tezini
savunmak iin nasl kullanlr?
Bazen sizin iin tatsz hatta tehlikeli sylemler olabilir. Buna ramen yazar gibi dnmek iki
nedenle nemlidir. Bu tip almalar ilk olarak aklnz amaya yardmc olur ve yazarn
savlarn daha iyi anlayabilirsiniz. kinci olarak bu yeni anlay yazarn eserinden daha ok zevk
almanz salar.
Birisini yanl anlamak iin dnmeye yazarn ne syleyeceini biliyorum, ne neden
gsterirse gstersin gerek olamayacana eminim diye balamaktan daha kolay bir yol
yoktur. lk okumada derdiniz "gerek" deil "anlamak" tr.
nc hazrlk yazar hakknda bilgi edinmektir; nk ou filozofun grlerini bildirmede
kullandklar kendine zg yntemleri vardr. Bunlar nceden bilmek okumada ok yardmc
olur. rnein, Platonun diyaloglarnda ana karakter retmeni Sokratestir. Platon olumlu
felsefi dncelerini onun azndan syler. Bir ey syleyerek onun tam tersini demek
isteyen e deyile cinas sk kullanan yapsn bilmiyorsak Sokratesi yanl okumak ok
kolaydr. Bunlarn hepsi gzel de hazrlk anlayn gelitirmek iin genel terimlerle tam
olarak ne yapmamz gerekiyor diyebilirsiniz.
Yant aamaldr:
- Yazarn urat ana konu ve sorunsaln ayn eyler olup olmad hakknda genel bir
dnceniz olmal. rnein; sorunsal adalet olurken, ana konu kurallara uyma olabilir. Bunlar
ayn eyler midir?
- Savunulan sonular hakknda baz n birikim ve dnceleriniz olmal. rnein; adalet ile
kurallara uyma birbirleriyle kesiirler ancak ayn deildirler gibi.

ANADOLU AYDINLANMA VAKFI

|5

- Yazarn nasl ilerleme eiliminde olduu konusunda da baz dnceleriniz olmal. rnein,
yazar adalete deil de kurallara uymay kapsar gibi grnen durumlar tarif ederek
tartmaktadr?
Bu alan da ounlukla kark ve sorularnza yantlar ak olmaktan uzak olabilir. Bununla
berber bu alanlarn her birinde anlay biraz gelitirmek iin abalamalsnz.
Hogr kuraln uygulayn
Metin eitli yorumlar alrsa veya baz yerlerde anlaml gelmiyor ya da ters grnyorsa o
zaman anlam verecek ve belirsizliklerden kanacak bir ekilde okumalsnz e deyile yazar
dorulayacak yorumu vermelisiniz. Bu kural, baz zorluklar sizin anlayamyor olmanz
dnmenizi gerektirir.
Etkin okumak
Felsefeyi etkin okumak, metinleri anlayarak incelemek demektir; nk siz, szcklerin bir
ekilde kendiliinden konuacan umut eden edilgen bir gzlemci deilsiniz. Felsefe
okumak, kesinlikle gazete ya da tarih ders kitab okumaya benzemez.
Etkin okumak iin ilk olarak size nasl uygun geliyorsa o ekilde okurken notlar almalsnz. Bu
notlar anlaynzn, sorularnzn, eletirel dncenizin ve olas yanl anlamalarnzn bir
tutana olacak. Notlarnz eserin ne hakknda olduunu belirten genel bir tanm ile
balamaldr. lerledike, anlaynz derinletike yorumunuz da byk lde
deiebileceinden olas dzeltmeler ii n sayfalarda yer brakn.
Eserin her ana paragraf notlarnzda ksa bir biimde yer almaldr. Baarl olmak iin yazar
tarafndan verilen tam tanmlarn dndaki ana fikirleri kendi szlerinizle yaznz. Bu fikirleri
anlatmann tek yolu yalnzca yazarn kendi szcklerini kullanmaksa bu durum yazar iyi
anlamadnz gsterir.
Bir eyi anlamak, onu baka eylerle, baka szcklerle, edimlerle, dncelerle ve ilerle
ilikilendirebilmektir. Ana fikri kendi szcklerinizle anlatamyorsanz (bir baka deyile) o
konuyu iyi anlamadnz demektir.

4- Eletirel Okumak
lk okumadan sonra eseri yeniden ve eletirel bir gzle okumalsnz. Eletirel okuma, kl
elde karlatnz her cmleye saldrmaya hazr ilerleme deildir. Daha ok neyin nemli
olduu ve nemli olann doru ya da akla sar olup olmadn kararlatrmada yargnz
gelitirmektir. Sonuta vereceiniz yarg, yazar z olarak doru, ksmen doru ya da
tamamen yanl eklinde olabilir.
Eletirel felsefe okumak, felsefe yapmaktr.

ANADOLU AYDINLANMA VAKFI

|6

Eletirel ve etkin okumada u noktalar gz nnde tutulmaldr:

- Ana noktalar ya da dnceler anlalr mdr?
- Ana noktalar ya da varglar akla sar nedenlerle desteklenmi midir?
- Yazarn gz nne almad yanl balang noktalar (varsaymlar) gibi zayflklar var mdr?
- Eser, amacna ne kadar yaklamtr?
- Eser hakkndaki eletirilerinizi iyi nedenlerle destekleyebiliyor musunuz?
Felsefe yapma ve felsefe okuma bir madalyonun iki yz gibidir. Ancak bir nc yz de
vardr ki bu da felsefe yazmadr. Felsefi yazda felsefe okumann ve yapmann sonular ayr
bir ekilde damtlmaktadr.
Bir kez, felsefe okumann, yazmann ve yapmann neyi kapsadn anladnz zaman
felsefenin kalbini anlam olacaksnz.

ANADOLU AYDINLANMA VAKFI

|1

AYDINLANMA NEDR?
John White
Aydnlanma nedir?in ebedi soru olmas gibi, yant da ebedi bilgelik olarak adlandrlmtr.
Tinsel yolculuun hedefi budur: insan deneyiminin kalbine erierek, elmasn kesilmi her
yznn aydnlanmas gibi, varoluun anlamna ve gerekliin doasna ilikin tm kukuyu
gideren kkl bir anlay. Bu, olgusal bir bilgi sorunu olmaktan ok bilgelik duygusu
sorunudur; her eyi bilmek deil, ama pekinliktir.
Ebedi bilgelik deimez; hakikat tektir. Bu, tm byk dinlerin ve kutsal geleneklerin, tm
hermetik felsefelerin, gerek gizemci okullarn ve daha yksek gizlici yollarn bilgeleri
tarafndan zerinde anlalan bir eydir. Aydnlanma btn bunlarn merkezindeki hakikattir.
Daha da ak sylersek, yaamn zdr tm bymenin, gelimenin, evrimin ereidir.
Temelde ne olduumuzun kefidir ve u sorularn yantdr: Ben kimim? Neden buradaym?
Nereye gidiyorum? Yaamn anlam nedir?
Aykr grnse de, aradmz yant zde daha imdiden ne olduumuzdan baka bir ey
deildir Varlk, tm Oluun kayna ve zemini olan en son btnlk. Aydnlanma Varln
hakikatinin gereklemesidir. Doduumuz zamanki koulumuz, hakiki kendimiz geleneksel
olarak Tanr, Kozmik Kii, Yce Varlk, hereydekiBir diye adlandrlan Varlktr (Bu arada
belirtelim, kimi aydnlanm retmenler Buda bunlardan biriydi daha iyi iletiim
salayabilmek iin tanrtanrc terimlerden kanmay yelerler. Niyetleri byle dil
kullanldnda ortaya kan ve anlamay engelleyen derin kltrel koullanmadan
saknmaktr). Bizler Varln belirileriyiz, ama ayn zamanda kozmosun kendisi gibi Olu
srecindeyiz varoluun kaynann eksiksizliini her geen gn daha gzel bir biimde dile
getiren ok daha st hallere doru her zaman deien, gelien, byyen, evrimlenen bir
sre. Dolaysyla, bizler yalnzca insan varlklar deiliz; ayn zamanda insan olularz.
Aydnlanma olutaki varln olaanst dengeli yerini anlamaktr.
yleyse, tm varoluun ve tm deneyimin hakikati kesintisiz burada-ve-imdiden, u anda
burada olandan, arayan, abalayan ve soran eyin balangtaki doasndan, yani Varlktan
baka bir ey deildir. Tinsel yolculuk o hakikati kefetme ve yaama srecidir. Kendini gren
gz demektir ya da daha dorusu, kendi Kendisini gren ben. Felsefi terimlerde,
aydnlanma tm ikiliklerin birliini, tm kartlarn uyumlu bileimini, sonsuz okluk ve
trlln tekliini kavramaktr. Psikoloji terimlerinde, aydnlanma tm snrlanma ve
bakalk duyusunun almasdr. Hmanist terimlerde, yolculuun reti olduunu, yolun ve
var noktasnn eninde sonunda bir olduunu anlamaktr. Tanrbilimsel terimlerde, Tanrnn
ve insann birliini kavramaktr. Varlkbilimsel terimlerde, btn kozmosu aan ama yine de
ayn zamanda hibir ey Ondan ayr olmad ya da hibir zaman ayr olamayaca iin her
gnk gereklik olan tm hallerin Halidir, tm koullarn Kouludur.
***

ANADOLU AYDINLANMA VAKFI

|2

Aydnlanmaya pek ok ad verilmitir. Buda aydnlanm kii anlamna gelir, Christ ve Mesih
de yle. Aziz Paul aydnlanmay Tanrnn anlay aan huzuru, Richard Maurice Bucke ise
kozmik bilin olarak adlandrd. Zende ad satori, yogada samadhi ya da moka, Sufilikte
fena, Taoculukta wu ya da En Son Taodur. Gurdjieff ona nesnel bilin adn takt, Sri
Aurobindo stn Zihinden sz etti, mistik okullar ve oklt yollar aydnlanmadan,
zgrlemeden ve kendini gerekletirmeden sz ettiler. Benzer olarak, aydnlanma
birok imge ile de simgelenmitir: Hinduizmin bin ta yaprakl lotus (nilfer) iei,
Hristiyanln Kutsal Ksesi, Budizmin saydam aynas, Yahudiliin Davud Yldz, Taoculuun
yin-yang emberi, dan doruu, kuu, dingin gl, gizemli gl, ebedi alev...
***
Ad ya da simge ne olursa olsun, szel betimlemenin ne denli iirsel ve esinleyici olduu bir
yana, dorudan deneyimin yerini hibir ey tutmaz. Aydnlanma sze dklemez
szcklerin, imgelerin ve kavramlarn tesindedir; akl, mantk, zmleme ya da bencilmantksal- zihinsel varlmzn herhangi bir yan ile kavranamaz. Zihnin ne denli keskin ve
anlayl, zeknn ne denli kurnaz olduunun nemi yoktur. Bir simge aa vurduu kadar
gizler de; szckler ancak hakikat hakkndadr hakikatin kendisi deildir. Dolaysyla
szckler ancak yol gsterir, gvence vermez. Aydnlanma zerine okumak tinsel bir
disiplinin ya da kutsal bir gelenein uygulamasnn yerine gemez. Edimsel deneyim
olmaldr; kek resimleri alar doyurmaz.
yleyse aydnlanmay kendiniz deneyimlemeniz iin kesinlikle okunmas gereken tek ey
Byk Gizemdir; bunun iin de derin dnce gzyle okumalsnz, usun gzyle deil ve hi
kukusuz aydnlanma sanayisinin eit eit byleyici mallar ile de deil. Dahas, ne denli
etin bir araya girdiinizin, ne denli ok aba harcadnzn nemi yoktur, aydnlanma hibir
zaman elde edilemez ancak kefedilebilir. Bunun iin hepimiz tinsel geleneklerin ltuf
dedikleri eye bamlyz.
Ama bol bol ltuf artc lde ltuf vardr. sann dedii gibi, eer ekmek isterseniz,
size ta verilecek deildir. Arayn, bulacaksnz. Kapy aln, size alacaktr. Evrensel bir zek
yolun her admnda size gereksinim duyduunuz her eyi salar. Btn amac yalnzca sizi
hakiki doanza uyandrmaktr. Aydnlanma ya da gklerin krall sizin doutan hakknzdr.
Aydnlanmann doutan hakkmz olduunu ne srsek de bu kolay bir i deildir. Ltuf
herkesin zerine yamur gibi iner, ama yine yamur gibi, ancak onu yakalamaya uygun
biimde hazrlanm bir kap tarafndan alnabilir. Hazrlk bir bilin deiimini kapsar. Bu
deiim olmakszn, yamurun zerinden akp gittii talardan baka bir ey deiliz; ama bu
deiimle, gkten yaan alabilen kupalar ya da kadehler biiminde oyulup ilenmi talara
dnrz. Doutan hakkmz olan aydnlanma dmdz bir yol da deildir. Tinsel yol
zerinde, tuzak olmasa bile k olmayan birok yan yol vardr. Ayn zamanda, zihinde kaotik
kargaa dnemleri, igr ve ksm bulu anlar, tkenme ve tam bir ilgisizlik aralklar, tinsel
yolculuun sonsal nemine olan imann, tek bana, sizi tkezleyerek de olsa ileriye
gtrd youn mcadele ve kuku zamanlar da vardr. Bu hakiki kendimizi bulma
sreciyle ilgili ne syleyebiliriz?

ANADOLU AYDINLANMA VAKFI

|3

Kutsal gelenekler, entelektel inceleme iin dnlm daha yksek dnyalara ilikin
sradan betimlemeler sunmaktan ok, doru yaamay ve ann farknda olmay vurgularlar.
Bunun anlam byle betimlemelerinin olmad deildir gereklik haritalaryla ilgili onlarn
da betimlemeleri vardr.
Ama eer bir Zen ustasndan, szgelimi satorinin ne olduunu aklamasn isteyecek
olursanz, yerden bir ta alp bunu size verebilir, ya da bir kpek gibi hrlayabilir, ya da ayn
lde artc baka bir ey yapabilir. Byle bir davrantaki niyet, sizin son derece eyodakl ve dille snrl, kltr tarafndan son derece koullanm olan sradan farkndalk
durumunuzdan birdenbire kopmanza yardmc olmaktr. Ya da sizi yle bir koan grnrde
zlemez bir bulmaca ile artabilir: Aydnlanmadan nce, odun yarar, su tardm.
Aydnlanmadan sonra, odun yardm, su tadm.
Bylesi bir lgn bilgelikten tinsel aray iindeki kiinin anlamas gereken ey nedir? Yant
udur: Gereklik deimez, ama sizin gereklie ilikin algnz, siz bilincinizi deitirdike
deiir. Eski Hindistann rishilerinin dedii gibi; bilgi bilinte yaplanr. Bu nedenle
aydnlanma ncesi ve sonras farkllk sizdedir gereklikte deil. Snrlama sizdedir
bilincinizdedir ve o snrlama ald zaman varoluu farkl bir biimde alglar ve dolaysyla
onunla yeni bir biimde ilikiye girersiniz. Kimlik duygunuz deiir. Kendinizi varoluun tm
geri kalanndan ayr, soyutlanm bir fiziksel biim olarak deneyimlemek yerine kozmosu
kendi zsel varlnz ile birleik ve isel balamda bir olarak deneyimlersiniz.
***
Bugn dnya gezegeni yaama ynelik ei grlmemi tehditlerle yz yzedir. Ama zerimize
gelen toplumsal ekonomik, evresel, nkleer/askeri bu tehlikeler, bizimle dalga
geercesine, kendi zihinlerimizin cahilliimizin ve ben- merkezliliimizin rnleridir. imdi,
bir sorun onu yaratan dzeyde zlemez. Dolaysyla insanln yz yze olduu tehlikelerin
zm sradan zihnin ya da kendi-duyusunun tesine gemeyi gerektirir. Siyasi eylem,
toplumsal programlar, insanlk iin yaplan almalar ve benzer eyler iyidir, ama yetersizdir.
Ancak dnm bilin dnyay dntrebilir. yleyse en son eylem aslnda bilinci
deitirmekten baka bir eylem deildir.
Aydnlanma kurtulutur, zgrlktr. Bir kii bile zgr olmad srece, hi kimse zgr
deildir. Tarih boyunca, gerekten aydnlanm insanlarn her zaman dnyaya adanm bir
hizmet misyonunu stlenmelerinin nedeni budur. Kendini gerekletirme kiinin btn
varlnn dnmyle sonulanr hem isel farkndalnn hem de dsal davrannn. Ayr
bir ben olduu yanlsamas dalp gider. nsanlarn kendilerine ilikin yanltc imgelerini
varoluun hakikatinden korumak iin srekli yineledikleri daha dorusu egonun yineledii
tm ypratc dzen, hile ve savunmalardan olaanst bir kurtulu sz konusudur. Kendine
acma, kendini hakl grme, fke, ehvet, kskanlk, uyuukluk vb. uup gider. Geriye kalan
ey sradan algya bir insan biiminde grnr. Tm teki insanlar gibi o da yer, uyur, yrr
ve ilevlerini yerine getirir. Koanda dendii gibi, odun yarmay ve su tamay srdrr. Ama
kiinin sonsuzla tam birliinin farkna varldnda, kiisel olan evrensele dnmtr. Enerji
ve zek ar ii hafifletecek, grevlerde ve ilikilerde yaratc olacak ekilde zgrletirilmitir.
Azizlik ve bilgelik aa kar. Yaam yaln ve birletirici bir duruma gelir. Dnya harika, olaan

ANADOLU AYDINLANMA VAKFI

|4

olan olaanst olur. nceden bir sorun olarak grlen koullar bir meydan okuma, giderek
heyecan verici bir renme, byme ve dnyann ykn stnden bir para atma olanana
dnr. Hoa gitmeyen koullar, g koullar yine olabilir, ama tiksinme ve onlardan dolay
ac ekme sz konusu deildir.
Anlamak bilin halinizin bir ilevidir. Mutluluk da yle. Bilincinizde bir baka olduu srece,
anlamanza ve mutluluunuza bir snr olacaktr. Bilgisizlik ve ac ekme kendi koullarnza
getirdiiniz ben ya da ben-merkezlilik derecesiyle doru orantldr. Ama Birden baka hibir
ey olmadnda, her eyin Kendisi olduunuzda, sonsuz lde doymu, sonsuz lde
kendinden emin, sonsuz lde mutlu olursunuz. Byle bir durumda, varoluun kendisinin
ikin olarak kutsama dolu olduu grlr. O zaman, yaamnzda gerekleen her ey ve
yapmanz gereken her ey btnyle kabul edilebilir. Salt varlnz herkesin zgrlemesine
ve dnyann kurtuluuna katk salar.
Aydnlanma dana kan birok yol vardr. Ama yollar tepeye vardnda, hakikatin bir olduu
anlaldnda btn yollar birleir. Baka bir deyile, ben ld ve siz yaama, gereklie
yeniden doduunuz zaman. Aydnlanan kiinin durumunda, yalnzca yolcu olmadnz
ayn zamanda yol ve da olduunuzu kefedersiniz. sann armhta kalbinde balamayla
lmesinin nedeni budur. Bunu tam imdi gerekletirmek sizin iin olanakl, nk bu her an
tam da iinde bulunduunuz durumdur.

Aydnlanma Nedir? Dnyann Kefi, Ed. John White, Ayna Yay., ev: Cengiz Erengil, 2002,
s.14-26.

ANADOLU AYDINLANMA VAKFI

|1

VARLIK, BLG ve DN
Frithjof Schuon
Derleyen: zzet Er
Cevher :
Kadim anlaytan kopu yaayan insan kendinin cevher olduu dncesine inanma
gayretindedir. Oysa varln klliyatnn desteklemedii, zn evrenselden almayan hibir
yetimiz yoktur. Dolaysyla insan cevher deil arazdr.
Bunun anlayn kazanamam bilinler varl kendi tikel bilinleriyle balattklar iin
kendilerini iyi ve ktnn, gzelle irkinin, aslnda ben ve dierleri algsnn zerinde
temellendirir. Tanr ise bu bilin iin daima bir bilinemezliktir. Muhakkikler ve arifler iin ise
Hak varlktan ayr deildir. Bu nedenle hereyin z ve hakikatidir.
Araz ile cevher varln iki boyutudur. nsann yzn da dnmesi onu araza, zne
dnmesi cevhere gtrecektir. e dnmeyen insan daima arazlk bilincinde kalacaktr, ze
dnen ise her baknda cevheri grecektir.
"nsanolunun meselesi, onun ayn anda hem araz hem de cevher oluu ve onun hangi
adan araz ve cevher olduunu ve bu ikiliin mahiyetini nasl anlamas gerektiini bilmektir."

lahi nizamn boyutlar ve dereceleri :

Biztihi iyinin hibir ztt yoktur, ama kozmik nizamda yansmaya balad andan itibaren
belli bir iyi olarak grnr; bu bireyleme de zorunlu olarak ktln imkann ma eder.
zfi iyi ancak bir ztlar leminde mevcut olabilir.
Eer bir iyinin tezahr imkan zorunlu olarak bir ktnn tezahr imkann gerekli klyorsa ve
tanm gerei snrl olan tm tezahr etmi iyi baka bir tezahr etmi iyinin imkanna ima
ediyorsa, o takdirde sadece Tanr esizdir, nk sadece O, tezahrn dndadr.
Bireyin kendi birliini ve btnln aramas, Tanry aramasdr.
Tanr istedii eyi yaratmakta zgrdr ve O, ancak kendi doasna uygun eyleri isteyebilir.
Ama eyann mantna gre hareket etmelidir. O'nun faaliyeti yasalar ve yaplar asndan
zorunlu ama bunlarn ierii asndan zgrdr.
Tanr Bir'dir. Niteliklerinin biri dolaysyla deil z itibariyle kutsaldr.

ANADOLU AYDINLANMA VAKFI

|2

nsan ktln varoluunu kendi bana btnyle kavrayamaz; insan algsnn,

muhayyilesinin ve hatta mantnn alamad bir nokta daima vardr. Bu, insann, ilahi
mahiyeti tamamen kavrayamamasyla ilgilidir.
Dil insandr ve sonsuz bilgidir; dil, dnce ve duyguyla kaytl olan beeri tabiata ait olamaz.

Kaba rasyonalizmin eletirisi:

Kant'n fenomenler hakkndaki bilgisinin btnsel olmadndan dolay tutarsz olduunu
syler, nk bili btseldir. Birey gerekte ne olduunu (kendindeliini) bilmeden onun
fenomenal gerekliinin bilinebilecei sav tutarszdr. Fenomenal gereklik zn (Kant'taki
nomenonun) tezahrdr. Cevher olan z bilinmeden zuhurun, dlamann bilinebilecei
sav bizi yanl yada tutarsz bilgiye gtrr.
Dolaysyla Kant lojiinde bilinemez olarak belirlenmi Tanr gibi yada ahlakn temeli gibi n
koyutlar hataldr. Kant Tanrnn bilinemeyeceini syleyerek aslnda bilmediklerine tanr
demi olmaktadr. Ve bu tutumuyla Tanrnn bilinemez olduunu deil bilinemezin tanr
olduunu syleyerek, onu bilgisiyle snrl tutmutur.
Bu tutumlaryla gereklik olarak duyular araclyla elde edilen bilgiyi kutsarlarken, kadim
retinin gereklik ve kesin bilgi anlayn reddetmi olurlar ki bu da niversitedeki sradan
bir rencinin dahi kesin bilgiye sa'dan yada Buda'dan daha yakn olduuna yada
Mezmurlardan veya Bagavat Gita'dan daha derin bir bilgiye sahip olduunu sylemek olur.
Bilginin izafi olduu grnde olanlar ve mutlak bilginin imkanszln savunanlar bu
savlarn mutlaklatrmakla kendi dncelerine ters dmlerdir. Oysa izafiyet demek
farkllk demektir. Mutlak bir zeminden yoksun braklan dnce temelsiz kalacandan bu
noktada izafilikten de bahsedilemez. Dolaysyla bu kendi iinde elien tutarsz bir elenceye
dnr.

Frithjof Schuon, Varlk, Bilgi ve Din, nsan Yaynlar

ANADOLU AYDINLANMA VAKFI

|1

METN BOBAROLU LE
VARLIK-VAROLU ZERNE SYLE
Soru: Metin Bey, grdmz lemden, varlktan bahseder misiniz?
ncelikle grdmz lemden sz edelim isterseniz. Grdmz lem dendiinde,
duyularmzla tank olduumuz bir lemden sz etmi oluyoruz; e deyile duyumsadmz
lemden. Bilindii gibi, evremizdeki nesnel ortam be duyumuz aracl ile beynimize ular,
yani gelen uyarlar duyularmz tarafndan biimlenerek beynimize gelirler. Biz evremizi
gryor, duyuyor, dokunuyoruz dediimizde, duyularmzla biimlenmi evreyi gryor ve
duyuyoruz demi oluruz.
Bu durum bizi artc bir gereklie gtrr: Doada renk yoktur, yalnzca nesnelerden
yansyan k dalgalar vardr. Bu dalgalar, gzmzn grme yetisiyle biimlenerek
beynimizde renk olarak alglanrlar. Buna benzer olarak, doada ses de yoktur, yalnzca ses
dalgalar vardr ve bu dalgalar kulamzla buluunca ve beynimizce alglannca ses hline
gelirler. Bu dier duyularmz iin de geerlidir. Bunun anlam udur: nsan evresini grp
duymakta hem duyularna borludur hem de onlar tarafndan snrlanmakta,
koullanmaktadr. rnein, eer gzmz x nlarn dorudan alglayabilseydi, insanlar
iskelet olarak grecektik. Ya da, eer gama nlar ile baksaydk, doada yalnzca kurun
ktleler grecektik.
lim mluma tbidir denir, bilirsiniz. lem de bilinen evren, ya da daha doru deyile,
bilgi dnyamz anlamna gelir. Peki, bu lemin (bilinen dnyann) tan nedir?
Duyularmz deil mi? Tasavvuf terminolojisi (stlh) ile syleyecek olursak, bu, ehadetin
ayn-el yakn hlidir.
Biliyorsunuz, bir de duyu yanlsamalar var. Birok kez duyularmzn bizi yanlttna tank
olmuuzdur. Bu nedenle, duyu verilerine dayal bilgilerimiz ne denli gvenilir bilgilerdir?
lgin bir ey daha var; o da, duyularmza arpan uyarlarn duyu rgenlerimizde elektrikakmlarna dnerek beynimize ulamasdr. Ik fotonlar gzmzn iris tabakas zerine
arparak elektrik akm oluturur. Ayn biimde, kulak zarmza gelen titreimler de elektrik
akmlarna dnerek beynimize ular. Koku, tat ve dokunma da byledir. Baka bir deyile,
farkl duyularmza gelen ayr ayr uyarlar, ayn ortama (elektromanyetik ortam), iletiim
birimleri (information-data) olarak yklenirler ve sinirler araclyla beynimize ularlar.
Beyin ortam ise saltk karanlk ve saltk sessizlik ortamdr. Yani, beynin iinde k ve ses
bulunmaz, ama grme ve iitme bu ortamda gerekleir.
Btn bunlardan u sonuca ularz: Duyumsadmz evre, beynimizin alglama ve
biimlendirmesiyle bilinir, e deyile leme dnr. Bu nedenle, lemin ruhu insandr
denmitir; nk bir kez daha yineleyecek olursak, doay, evreyi, evreni leme eviren ve

ANADOLU AYDINLANMA VAKFI

|2

onu anlaml klan insandr. Anlam verme ii ise beynin deil akln iidir. Akl ii baka bir
lem.
imdi, gelelim grdmz (duyumsadmz) lemin varl sorununa: Genellikle
duyumsadmz eylerin varlndan kuku duymayz, nk duyularmz, uyarlara bal
olarak, onu uyaran nesnelere tanklk etmektedir. Ancak duyularmz, imdi ve burada
olana ve uyarld srece tanklk edebilir. Bu ise bir filmin durdurulup bir karesine
bakmaya benzer. Bu kare tek bana ne anlam tar? Onun anlam ancak filmin btn,
hareketi ve elerinin birbiriyle olan ilikisinde olanakldr. Ayn biimde, doada ve evrede
her ey birbiriyle iliki iinde ve srekli hareket hlindedir. O halde, tek bir eyin imdi ve
buradaki algsnn ne anlam vardr?
Bir eyin var olmas, onun grne kp sonra ortadan kalkmasyla nasl badar? Evrende
hibir ey kendini tekrarlamaz, srekli olarak yeni varolularla kar karyayz (O her an bir
endedir, Rahmn: 29). Peki, o zaman, var olmann gereklii nedir?
Her var olan, belli bir zaman-mekn iinde ve belli ilikiler altnda vardr. Ayrca birbirlerine
nedensellik balaryla baldrlar. Evren ilikiler btndr (Rabb-l lemin). Zaman
mevcda aittir ve mevcddaki deiimleri gsterir. Varlk iin zaman deil an vardr. Bir
kreyi model olarak dnrsek, krenin merkezi an, eperi ise zamandr (merkezde tek
nokta, eperde nokta okluu). Zaman fakta (dta; kinatta), an ise enfste (ite;
gnlde) yaanr. nsan gnlyle an- dimde, yani srekli akan anda yaar. Bir de
ekirdek-aa ilikisinde rneklenirse; ekirdek an ve hakikati, aa ise zaman ve
gerekliin anmn gsterir.
Varlkla ilgili en temel sorun, var olmann nedensellii sorunudur. Bir baka deyile, Var olan
herhangi bir eyi varolua getiren nedir? sorusuna yant aramaktr. Evrende ilikisiz ve
hareketsiz hibir nesne yoktur. Bunun anlam, her var olann belli bir iliki, devinim ve
srete var olduudur.
Bir nesnenin ilikileri oktur ama onun varolu ilikisi en temel ilikidir. Varolu ilikisini
bulmak iin bir nesneyi tm ilikilerinden soymak gerekir (tenzih). Bu ise nesneyi ortadan
kaldrma giriimidir (l ilhe). Bu olanaksz bir itir, nk varolu ilikisine ulatmzda o
nesne baka bir varolua dnr (illllah). Peki, ne deiir? Biz ancak bir nesnenin
grnn (beliriini) ortadan kaldrabiliriz, Varlkn deil. Btn dnmlerde Varlk
kendini srdrr (Vahdet-i Vcd). Bu durum fizik biliminde enerjinin saknm ilkesi olarak
sylenir. Elektrik, s, k, madde, potansiyel ve kinetik enerjiler birbirine dnrler, ite
btn bu dnmlerde kendini srdren Varlktr. Ama biz var olanlar duyumsadmz gibi
Varlk duyumsayamayz. Onu ancak aklla biliriz ama cz aklla deil, kll aklla. Kll akl
Hakktr, ancak Hakk kendini bilir ya da kendini bilen Hakktr.
Fni Efendi yle demitir:
Cmleyi bir noktada grmek dilersen phesiz,
Kmile hoa nazar kl, grdn Rahman olur.

ANADOLU AYDINLANMA VAKFI

|3

Var olan her ey sonludur (fni), sonlu olan her ey ise ortadan kalkacaktr (Kullu men aleyh
fn, Rahmn: 26). Ancak Varlk sonsuzdur ve kalcdr (bki). Var olan her eyin varolu
nedeni kendi dndadr; o da Varlktr. Varlkn nedeni ise kendindedir (samed). Nedeni
kendinde olduu iin, Varlk baka bir varlktan kmaz ve ondan da baka bir varlk (varolu
deil) kmaz (Lem yelid ve lem yled, hls: 3). Varlk btn var olanlar kapsar; her ey (her
beliri) ondan, onda ve onun yoluyla vardr.
Hilmi Dede Baba da demitir ki:
Her eya bir harf olmu,
Hem zarf, hem mazrf olmu,
Acep ilim sarf olmu,
Bir nokta bin sz oldu.
Duyular dzeyinde gereklikten (reality) sz edilirken, us dzeyinde hakikatten (truth) sz
edilir. Bu nedenle, gerek okluu karsnda hakikat tektir. Gerek, belli bir varlk dzeyi ya
da belirli bir varolu olarak gerektir. Hakikat ise, ayr ayr gereklikleri birbirine balayan,
onlar birlik ve btnlk iinde anlamaya yarayan yasalar dizgesidir.
S: Ferhat sevgilisi irin iin dalar delmi. Da varlk olarak grrsek, bu da nasl delmitir?
Buradan insanla nasl bir mesaj veriliyor?
Ferhat ile irin yks mitsel bir ykdr; arketipal, simgesel ve alegorik bir anlatm ierir.
Tpk dem ile Havva, Yusuf ile Zleyha, Kerem ile Asl, Arzu ile Kamber, Leyl ile
Mecnn gibi.
Mitlerde kullanlan szckler, szlk anlamlar yannda, rtk olarak eretilemeli, simgesel
anlamlar da ierirler. Bu yntem bazen anlamlar saklamak iin kullanlr, bazen de sezgiyi
harekete geirmek, kefi amak iin. Baz mitler ise tasavvuf mnlardan kuruludur; burada
olduu gibi. Tasavvufun kulland bu tr mitlerin kkeni dris Nebye (Hermes-i Hermise;
Hermes Trimegistes) dayanr. Bu nedenle tasavvuf, Hermetik gelenee baldr. Yunus Emre,
dris Neb hlle bier, gezer Allah dey dey, demitir. Hlle, hl elbisesidir.
Bilindii gibi, simgeler kavramlardan farkl olarak oklu anlam ykldr. Kavramlar, insan
anl iin ak seik ve mantksaldr. Buna karn, kavramlar sezgiyi devre d brakr.
Simgesel anlatmlar ise kef sezgiyi harekete geirir, ancak buna karn anlamlar ak seik
deil, buuludur.
Mitsel anlatmda simge (remiz) kartlarn birliini (coincidentia oppositorum) ierir, bu ise
tevhiddir. Malm, Kelime-i Tevhid, l ilhe ill Allah, l ile illnn birlii olarak
retilmitir, yani tevhidin ilkesidir. Tasavvuf stlhnda, Allah Cmi-l Ezdd olarak
tevhiddir. rnein, Cell ile Ceml, Mdil ile Hdi, Kahhar ile Rahman, Evvel ile hir, Zhir ile
Btn vb.nin birlii ve btnldr. Tasavvuf mitlerin zmlenmesi zevkdir, bu nedenle
ilm bir dava gdlmez; kef sezgiyi uyandrp kiinin zevk ile bilmesine yol aar, bildii de
kendi olur.

ANADOLU AYDINLANMA VAKFI

|4

imdi, gelelim Ferhat ile irinin mitsel yksne: Ferhat, bir erkek ismi olarak kullanld
halde, bu mitsel ykde zgn bir deyim niteliindedir. Bu deyimi Fer-Hd diye
zmleyerek ie balayalm: Tasavvufta Fer deyimi Asl ile birlikte Asl-Fer kavram ifti
olarak kullanlr. Fer, Asln belirmedeki sonucu, zuhur kaydnn nihayetinde brnd
mahiyettir. Asl Varlk (Vcd) olarak alrsak, Fer varolu (mevcd) anlamna gelir. Hadd
ise hudud izmek, snrlamak anlamndadr. Hadd, Varlk dzeyini bildirir. Bu balamda
zevk olarak, Ferhd, Varln (Asl) varolutaki (mevcd) son hududunu yani insan simgeler.
Vcddan mevcda gelip Ferhd olan insan, Aslndan fri olmu, Aslyla arasna
mevcdun perdesi girmitir. Ayrlk hasretiyle Asln aramaya koyulmutur. Mevcdiyet
perdesi son kertesine (sidret-l mnteha) kadar kalkmazsa, kii Aslna kavuamaz. Varlk
dan delmek gerekir; Ferhdn kendi mevcdiyeti kendine perdedir.
Bilindii gibi, Kurn- Kerimde Hadd sresi vardr. Hadd, demir olarak evrilmektedir. Bu
szck kuvvetli, hiddetli demektir. Tasavvufta, inzlin (beliri) mevcdda karar klmas,
kuvvetler (melkten melek) yoluyladr. Bunun bir mzan (denge) iinde olduu vurgulanmtr
(Hadd: 25).
Bir de Kehf sresinde, Zlkarneyn bahsinde, iki dan arasna Hadd konularak bir set
oluturulur. Kehf: 97de, Artk onu ne aabildiler, ne de delebildiler, Kehf: 98de ise,
Rabbimin vaadi geldii zaman onu yerle bir eder, kukusuz Rabbimin vaadi haktr,
buyurulmutur. te, Ferhdn vadesi geldiinde benlik dan ak atei ile delmesi
tahakkuk etmitir; Ferhd, haddd yani demircidir de. Benlik dan delip irin (sevimli)
olan Aslna kavuan Ferhd, Ak ateiyle cann verip Ferhata yani sevine dnr. Yani
haddini aarak Hakkta erir ve insanlara feyz rmaklarn aktmaya balar (ilm-i ledn).
S: lm varlk perdesinde yaayanlar iin mi? klarn lmeyeceini syleyenler neyi
anlatyorlar?
Adanada yaam olan sevgili smail Emrenin (1900-1970) bir douunu anmsadm:
Alar bu dnyaya gelen,
Gler hakikati bilen,
ktr lmeden len,
Ne gelen var ne giden.
Emre bir baka douunda da diyor ki:
lm lm denen yoklukmu meer,
Secde eden balar yoklua deer,
Btn varlk ordan gelirmi meer,
Her varn anas yokluk deil mi?
Bir baka ermi de diyor ki:
klar lmez, yerde rmez,

ANADOLU AYDINLANMA VAKFI

|5

Yanmayan bilmez, te-i ka.

Demek ki, lmn srrn bilmek iin Ak ateine yanmal, yoklua ermeli! Varlk dzeyleri
cd, Vcd, mevcd ve scd olarak bir evrim iindedirler; cddan scda bir
devri lem!
Biliyorsunuz, Her nefs mevti tadacaktr buyurulmutur; her ruh denmemitir. Vdesi
geldiinde, ruh secdeye varr, mebdeine dner, nura kavuur (nn lillhi ve inn ileyhi
rcin, Bakara:156). Hakikatte nefs ve ruh diye ikilik yoktur, bu deyimler ayn varln iki
yzn gstermek iin kullanlr. Nefs saflatka ruh hlini alr. Nefsin bidyeti nefs-i
emmre, nihyeti ise nefs-i envredir. Nefs, emmre, levvme, mlhime,
mutmainne, raziye, marziye aamalarndan geerek nefs-i envreye kavuur, yani
nura gark olur.
lmek yok, veft etmek var! Veft, vefdan gelir; verdii szde durmak demektir. Hayvanlar
lr, insanlar veft eder. klar lmez, len hayvn imi. Veft eden, yani sznde duran
mevttir. Muhyiddin hy Efendi der ki: Rabbim, sen beni bana verdin, ben de kendimi sana
veriyorum.
S: Nrn da nurun da, kahrn da ltfun da ho karland seviye nedir?
Bilindii gibi, Tasavvuf syleminde nefs mertebeleri (ego durumlar) vardr. Bu mertebeler
yedi tanedir. Beinci ve altnc mertebeler raziye ve marziyedir. Bunlar, drdnc
mertebe olan nefs-i mutmainnenin (kendinden emin olan nefs) sfatlardr. Mutmain nefs,
reybden (kuku) arnm nefstir. O Rabbinden rz, Rabbi de ondan rz (honut) olmutur.
Bir yet-i kerimede, Ey kendinden emin olan nefs, sen Rabbinden rz, Rabbin de senden
rz olarak Rabbine dn (Fecr: 27-28) buyurulmaktadr. te nefsin bu seviyesine ltfu da
ho, kahr da ho denmitir. Yunus Emre, bu makamda, Ne varla sevinirim ne yoklua
yerinirim, demitir.
S: Varlktan bahsediyoruz; sz varlktan sayarsak, skt nedir?
Evet, din deyimle, Kn (ol) szyle varlk olumutur. Sz varlktandr, insan konuan
varlktr, dili sussa bile beyni durmadan konuur; dnme, konumadan baka bir ey
deildir. Bilindii gibi, dnme szcklerle olanakldr; sz (kelm; logos) bilinci oluturur.
Yuhanna ncilinin birinci yetinde, Kelm balangta var idi, Kelm Allah nezdinde idi ve
Kelmullah idi, denmitir. Devamnda ise, Her ey onunla oldu ve olmu olanlardan hibir
ey onsuz olmad. Hayat onda idi ve hayat insanlarn nuru idi. Nur karanlkta parlar ve
karanlk onu bilmedi, diye sylenmitir.
Sz snrl varlktr ve bilin szckler araclyla ancak mevcdu kavrayabilir. Varlk ise
snrsz-sonsuzdur. Skt, szn bittii, dnme ve bilincin ald, damlann deryaya
kavutuu hldir. Mevln, Sus syleme, sz bak bulandrr. Varn younu skt diyarna
ek, demitir. Niyz de, Gz, kulak, dil kaplarn, kapatalm bir zaman, demitir.

ANADOLU AYDINLANMA VAKFI

|6

Sz ikilikte olur; bilen bilinen ikiliinde; bu da mevcda aittir. Vcdda ikilik yok ki sz olsun.
L mevcde illallah denmitir, yani mevcd rts kalknca, illallahtr; ayrlk kalkar, ikilik
biter, sz biter, ondan sonras dile gelmez. Skt, l ilhedir, fenfillahtr. Skta erenler
varlk zannndan kurtulur, Hakktan gayri bir varln olmadn dorudan deneyimler,
kefederler. Sknet, sekineden gelir, o da gnl rahatl demektir.
S: Soru sormak nedir? Sorular insana ne kazandrr?
Habibullah, Soru ilmin yarsdr, demitir, ilim iin soru arttr. smail Emre de Soru bu
yolun feneridir, demitir. Dolaysyla, yol yrnp bitirilince soru kalmaz nk yolun sonu
Nurdur (Allah nrus semvti vel arz, Nr: 35), akln ya da soru fenerinin na gerek
kalmaz. O zaman bir hayret hli zuhur eder, sonras bir hayranlk hlidir ki sorma gitsin.
lmin bidyeti soru, nihyeti hayrettir. rfann bidyeti hayret, nihyeti ise
hayranlktr. Niyz, Hayvan nice anlar, Hayran olan anlar bizi, demitir. Hayranlkta ne
ilim kalr ne irfan! Hayranlk bizi aka gtrr.
S: Mrifetullah kavramn nasl anlyorsunuz?
Tasavvufta, Musa ile eriat, sa ile hakikat, Muhammed ile mrifet verildi, denmitir. eriat
yalnzca zhire hkmeder, hakikat yalnzca btna, mrifet ise zhir ile btn tevhid
eden gerek irfan bilgisidir. Yalnz, beceri, hner anlamna gelen marifet ile irfandan
tretilmi, bilmek mnsna gelen mrifeti birbirine kartrmamak gerekir.
Tasavvufta bilmeyle ilgili temel kavram vardr: Beyan ile bilme, Brhan ile bilme ve
rfan ile bilme. Beyan vahye dayal bilme, Brhan akl yolu (mantk) ile bilme, rfan
yaayarak bilmedir. Vahy ile beyan edileni akl yolu ile kavramak brhan bilgiyi, tasavvuf
yolu ile yaantya geirerek anlamak ise irfan bilgiyi gerektirir.
S: Mrifetullahn mertebeleri var mdr?
Elbette, El elden stndr, ta ara kadar, denmitir.
S: Mrifetullah ve muhabbetullah arasndaki balant nasldr?
Muhabbetten hsl oldu Muhammed, Muhammedsiz muhabbetten ne hsl? diye
sylenmitir, bilirsiniz. Resl-u Ekremin Ahmed, Muhammed, Mahmud, Mustafa, Muhtar vb.
isimlerinden nce gelen bir sfat ismi vardr ki o da Habibullahtr. Knt kenzen mahfiyyen,
feahbebtu... diye balayan bir hadis-i kudsi vardr, bilirsiniz. Yani, gizli hazinenin anahtar
hubbdur (sevgi), Resl-u Ekrem Mahbbdur, Cenb- Allah sevendir. Resl-u Ekrem
sevilendir; hatta O, Allahn sevgisinin (Nurunun) somutlamasdr. Men reani fekad reaal
Hakka hadisi ve Allah ve meliketihi yusallne alenneb, ya eyyhellezine men sallu
aleyhi ve sellim teslima yeti (Ahzb: 56) bu srra iaret eder.
Resl-u Ekremin dostlarnn bir ksmna Eshb- Kirm, dier bir ksmna da Eshb- Suffa
denir. Tasavvuf bu ikincilerden neet etmitir. Eshb ya da sahabe sohbet ehli demektir,
bu sohbet irfan sohbetidir; sohbet szc, iinde muhabbet olan konuma anlamna

ANADOLU AYDINLANMA VAKFI

|7

gelir. Sohbette Resl-u Ekreme (nsan- Kmil) duyulan sevgi, Hakka duyulan sevgidir ki
Hakka vuslat ancak muhabbetle kbildir.
S: Yol tevhid iken, zevklerin, anlaylarn, yorumlarn farkll nereden kaynaklanyor?
Yol, var olanlarn says kadardr. Tevhid ise nsan- Kmil noktasdr.
Ne var yollar ayr ise hep
Her biri bir yol ile glizra giderler.
Bir de temrinleri asndan on iki temel yol vardr. Bunun nedeni, insanlarn doutan
tadklar (mazhar olduklar) hkim esma-i sfattr. nsanlarn yaamdaki eilimleri bu galip
esma (dominant karakter) zeredir; buna istidat denir. stidatlar mizalar, mizalar da
merebleri belirler, tasavvufta kii istidad, mizac ve merebi zere eitilir. rnein,
doasnda ie kapank bir kii zikr-i haf ile da dnk olan da zikr-i cehr ile terbiye edilir;
kimi halvet ile kimi celvet ile... Ancak tevhid noktas nsan- Kmildir ki, O tm mizalara
hkimdir. Zaten nsan- Kmil yoldan mstandir, O btn istidat ve esma-i ilahnin mazhar
olduundan, her mizataki kii kendini onda bulur ve bylece farkllklar cem olur. Zaten,
yollarn amac da nsan- Kmile mlki olmaktr. nsan- Kmil orkestra efine benzer; farkl
saz ve seslerden birlik (vahdet), uyum (armoni; ahenk) retir, yani farllklar tevhid eder.
S: nsan ayn anda farkl dnceler barndrabiliyor... efkat yan gibi fke taraf da var...
Gl koklarken menekeyi dnebiliyor... Bize insandan bahseder misiniz?
nsan varln en kmil mertebesidir; eref-i mahlukattr. nsan kevn-i kinatn hem
mebdei hem de meddr; bir baka deyile, insan kinatn ga illetidir. Bir kudsi
hadiste, Levlke levlk, lema halaktul eflk denmitir, hatta denir ki; ahad, masdar-
mim ile zuhura gelip Ahmed oldu ki bu da nsan- Kmil noktasdr; nokta-i kbradr.
Tasavvufta, Beer, nsan, dem dizgesi vardr. Beer, tezkiye olmam, aslndan
haberi olmayan, erre meyyal, ham ervah insandr ki sreta insan olup daha insanln
gerekletirmemitir. Beer, eriat (yasa) ile kendi dndan dizginlenir, nk kendine mlik
deildir, terbiyeye muhtatr; Levlel mrebbi maareftu Rabbi. (Mrebbim olmasayd
Rabbimi bilemezdim.)
nsan szc nsiyetten tretilmi bir szcktr, buna binaen insan, Aslna nsiyet
kesbetmi, nsan- Kmile mlki olmu ve nefahtu min rhiye mazhar olmu varlktr. O,
nefsine rif olmak ve tezkiye ile meguldr. dem ise her devirde geerli olmak zere
tezkiye ile selb sfatlardan soyunmu (dem safiyyullah), kemal sfatlar ile donanm,
Aslna rc etmi, vahdetin mazhar olan Kmil nsandr. Kemlt, demden Hateme
kadar bir sretir; dem safiyyullah, Nh necbullah, brahim hallullah, Msa kelmullah, sa
rhullah aamalarndan geerek Muhammed habbullah ile hitam bulan bir sre.
S: nsan kendi znden, kymetinden ne kadar haberdar?

ANADOLU AYDINLANMA VAKFI

|8

Bilindii gibi Kurn- Kerimde Kadr diye bir sre var, insana kendi kadr- kymetini bildiren
bir sredir ama irfan ile okumasn bilene. Niyz-i Msr diyor ki: Nerden gelip nereye gittiin
bilmeyen hayvan imi. Yine Niyzden bir dou:
Zt- Hakk anla gr, ztndr senin,
Hep sfat, hem sfatndr senin,
Sen seni bilmek, necatndr senin,
Gayre bakma, sende iste sende bul.
nsanlk genel olarak beer aamasndadr; kukusuz iinde limler, rifler, zrifler, klar,
kmiller bulunan bir beeriyet. Bunlar beeriyet aacnn olgun meyveleridir. Meyvenin
olgunluu safiyet, irfaniyet ve ak iledir. nsann insan olmas iin Hakk bulmas ve her
yerde Hakk grmesi lzmdr. Yine Niyzden bir doula noktalayalm da anlayan anlasn!
Hsnn izhr eder bunca sfat,
Ztna nsan burhan eylemi.
Hakk istersen, yr nsana bak,
ems-i Zt, yznden rahan eylemi.
Hakk yz nsan yznden grnr,
Ztn Rahman, eklin nsan eylemi.