GLAVA 1

ISTRANI RADOVI
Projektovanje i izvoenje zemljanih objekata vri se na osnovu poznavanja terenskih uslova. Tehniki
ispravan i ekonomski opravdan projekat zemljanih objekata u prvom redu se zasniva na poznavanju
tehnikih svojstava tla. Ukoliko ovih podataka nema ili su nepouzdani onda se moe dogoditi da je
objekat predimenzioniran ili da nema dovoljnu stabilnost usijed ega mogu nastati nepredviene tete,
tako da u oba sluaja dolazi do veeg kotanja od stvarno potrebnog.
Potreba poznavanja terena nastaje sa poetkom projektovanja objekta (saobraajnica, aerodroma,
brane i dr.) i traje sve do detaljne razrade projekta, pa se esto nastavlja i u toku graenja.
Zemljani objekti se izvode na tlu kao podlozi, zatim u tlu gdje se vri otkopavanje, i od tla kao
materijala za nasipanje. Ovo ini sloenost zemljanih objekata, pa se otuda namee i sloeni rad u
pogledu istraivanja i ispitivanja.
Iz ovoga izlazi da istrani radovi treba da se uklope u projektovanje odnosno izvoenje objekta, sa
jasno odreenim zadatkom u pogledu cilja koji se eli postii. S toga istrane radove treba izvoditi
prema utvrenom programu.
Programom istranih radova se utvruje obim i vrsta terenskih i laboratorijskih ispitivanja, zatim nain i
vrijeme ispitivanja, tako da se na osnovu ovoga moe odrediti kotanje istranih radova. Program
istranih radova treba da je sastavljen tako da se radovi po njemu racionalno izvode, a tokom
izvoenja obim se moe izmjeniti (smanjiti ili dopuniti). Istrani radovi ne predstavljaju nezavisnu fazu
rada, nego su oni sastavni dio projekta. Odavde proistie i uska povezanost istranih radova sa
pojedinim fazama izrade projekta.
Razrada programa istranih radova se vri prema fazama izrade projekta. U ovom pogledu se
razlikuju tri faze izrade projekta i to: predprojekat, idejni projekat i glavni projekat.
Predprojekat se radi na planovima sitnije razmjere i slui za generalno usvajanje rjeenja.
Idejni projekat se radi na geodetskim podlogama pogodne razmjere u kojoj se moe jasno oblikovati
trasa i niveleta, kao i da se sa njih mogu bez tekoa da prenose popreni profili terena. U ovoj fazi
izrade projekta vre se uporedna povlaenja pravaca (varijanata) kao i znaajnija pomjeranja po
pravcu i visini, to se ini u cilju postizanja to povoljnijeg rjeenja.
Glavni projekat se radi nakon usvajanja idejnog projekta. Usvojeni pravac iz idejnog projekta se
prenosi na teren, i slui kao osovina za snimanje poprenih profila terena. Na snimljenim poprenim
profilima terena projektuju se zemljani objekti i vri se proraun koliina radova.
Projektom treba da se rijee svi oni problemi koje je mogue sagledati, pa stoga da bi projekat bio to
realniji potrebno je pored poznavanja svojstava tla, jo utvrditi i ostale inioce koji posredno ili
neposredno utiu na cijenu kotanja. Radi toga istrani radovi treba da sadre:
a)
b)

geotehnike podatke i
graevinsko-tehnoloke podatke.

Obzirom na to da je ovo sloena materija, program istranih radova sastavlja grupa koju ine
projektant i geotehniki strunjaci (geolog i geomehaniar). Projektant definie zadatak na osnovu
koga se sastavlja program istranih radova.
1.1.

Geotehnika istraivanja

Pri sastavljanju programa za geotehnike istrae radove polazi se od podataka koji su potrebni za
pojedinu fazu izrade projekta. Za predprojekat je potrebno sagledati optu sliku ire oblasti terena
posebno u geolokom i hidrogeolokom pogledu.

Za ovo se u prvom redu koriste geoloke karte, a zatim obilaskom terena prikupljaju podaci, utvruju
se opte karakteristike terena a posebna panja se obraa na mijesta koja su nepovoljna za izgradnju
zemljanih objekata.
Sa gledita stabilnosti terena, po obliku se moe vidjeti da li je u pitanju nestabilno tlo, odnosno po
izgledu se moe zakljuiti da li je teren jo u pokretu ili se stabilizirao. Kod prosuivanja o stabilnosti
terena potrebno je uzeti u obzir i izmjene koje nastaju pri izgradnji zemljanog objekta, ime se
najee naruava postojea ravnotea.
Paljivo osmatranje vegetacije moe ponekad da bude od koristi, jer se zna da neke biljke uspjevaju
samo na vlanom terenu.
U sluaju kada na nekom potezu nije mogue donijeti odreene zakljuke o geolokim odnosima,
onda se u ovoj fazi izrade projekta mogu koristiti geofizike metode, pa i po neka buotina.
Prikaz geolokih podataka u ovoj fazi obino se daje na situacionom planu (sl. 1.1).
Slika br. 1.1
Osnovni geotehniki podaci potrebni za idejni, odnosno
glavni projekat su:
geoloki sastav terena,
hidrogeoloke odlike terena,
fiziko-mehanika svojstva tla.

U pogledu geolokog sastava terena razlikuju se tri sloja, koji su od znaaja za zemljane objekte i to:
povrinski sloj, prelazni sloj i baza (sl. 1.2).
Slika br. 1.2

Povrinski sloj je izloen neposrednom djelovanju vode, mraza, temperature i vegetacije, pa je tlo u
svakom pogledu slabo, te ga pod nazivom humusni sloj redovno uklanjamo.
Prelazni sloj takoe dolazi pod udar spoljnih inioca pa je dijelom ili potpuno raslabljen, to treba
ispitivanjen ustanoviti.
Baza predstavlja sloj koji se nije mijenjao pod uticajem spoljnih inioca. Pored ovoga potrebno je
ispitati slojevitost terena, tj. odrediti: pravac pruanja slojeva, njihovu debljinu i naravno vrstu
materijala u pojedinim slojevima.
Detaljnija geoloka ispitivanja se vre na slabijim mjestima kao to su: klizita, movarna mjesta,
osulina i dr.
to se tie hidrogeolokih odnosa, potrebno je razjasniti niz pitanja koja se odnose na reim podzenih
voda i to: nain pojave podzemne vode, dubina nivoa, poloaj vodonosnih slojeva i njihova
povezanost, kretanje vode i sl. Rezultati ovih ispitivanja su veoma znaajni jer voda u tlu smanjuje mu
otpornost na smicanje, zatim nosivost, odnosno vrstou uopte.
Od fiziko-mehanikih svojstava tla potrebno je najee poznavati slijedee: zbijenost, zapreminsku
teinu, granulometrijski sastav, nosivost, vrstou na smicanje (kohezija i ugao unutaranjeg trenja) i
dr.
Program istranih radova se sastavlja prema vrsti objekta i sloenosti terena koji se ispituje, a u vezi
sa ovim se utvruje nain i metoda istraivanja. Iz ovoga izlazi da program treba da je prilagoen
iznalaenju injenica koje treba za pojedine sluajeve utvrditi.

1.1.1. Metode geolokih istraivanja

Pod metodom istraivanja podrazumjeva se nain izvoenja i redosljed radova koji se provode sa
ciljem da se dobiju geotehnike karakteristike tla u kvalitativnom i kvantitativnom pogledu. Postoji vie
metoda za opte geotehniko istraivanje, od kojih osnovne treba da poznaje i projektant zemljanih
objekata, pa se iz ovog razloga ukratko prikazuju.
Od geofizikih metoda u praksi se najvie primjenjuju slijedee: geoelektrine, geoseizmike i
radioaktivne.
1. 1. 1. 1. Geoelektrine metode
Zasnivaju se na odreivanju specifinog otpora tla, koji se odreuje iz mjerenih potencijala elektrinog
polja stvorenog uvoenjem elektrine struje u tlo, izmeu dvije strujne elektrode E (sl. 1.3).
Slika br. 1.3
Strujne elektrode E - dva elina klina zabiju se u teren
na odstojanju koje je priblino jednako trostrukoj dubini
sloja koji se ispituje, a izmeu ovih se zabiju mjerne
elektrode M, prema slici 1.3. Elektrina struja, obino iz baterija se proputa kroz teren. Dio elektrine
struje primaju mjerne elektrode na koje je ukljuen voltmetar za mjerenje napona. Iz izmjerene
potencijalne razlike srauna se specifini otpor tla, vri se zatim poreenje sa poznatim vrijednostima
specifinog otpora za pojedine vrste tla i izvode zakljuci o sastavu terena.
1.1.1.2. Geoseizmike metode
Zasnivaju se na mjerenju vremena rasprostiranja talasa kroz tlo koji nastaju pri eksploziji u jednoj
plitkoj buotini. Mjerni instrumenti (geofoni) rasporede se du profila koji se ispituje sa ciljem da
registruju pokrete terena. Iz registrovanih podataka se sraunaju dubine i nagibi graninih povrina
pojedinih slojeva terena.
1.1.1.3. Radioaktivne metode
Ove metode se zasnivaju na mjerenju radijacije radioaktivnih izotopa. Kao izvori zraenja, obino se
koriste gama zraci radioaktivnog kobalta ili ceziuma. Osnovu za odreivanje sastava tla ini koliina
upijenih gama zraka, koja je srazmjerna gustoi materijala. Ova metoda zahtijeva posebne mjere
zatite ljudi pri radu.
1.1.1.4. Istrana buenja i otkopavanja
Istranim buenjem se utvruje geoloki sastav, hidrogeoloki odnosi i iz buotina se uzimaju uzorci
za laboratorijska ispitivanja. Prenik buotine zavisi od svrhe kojoj treba da poslui, a najmanji prenik
je 60 mm, pri emu se obino dobijaju poremeeni uzorci, dok za neporemeene uzorke treba da
bude vei prenik. Rezultati dobijeni buenjem se grafiki registruju u profilu istrane buotine. Broj
buotina zavisi od vrste i sloenosti tla. Pribor za istraivanje buotinama prikazan je na slici 1.4.
Istrani rovovi i otkopi izvode se u cilju detaljnijeg istraivanja terena, tako da se dobiju to pouzdaniji
podaci o tlu.
Istrana okna i potkopi se izvode radi istraivanja dubljih dijelova terena. Rade se u sluaju kada
buenja ne pruaju dovoljno pouzdane podatke, tj. kada je nuno sagledati teren u irem prostoru i
uzeti neporemeeni uzorak za laboratorijska ispitivanja.
Dubina do koje treba vriti istrane radove zavisi od vrste i dimenzija objekata, kao i od sloenosti
terena, pa u ovom pogledu potrebno je da se ispitivanje vri do dubine koja utie na stabilnost objekta.

Ako je kod nasipa pritisak na teren manji od 6

2
N/cm , i kod usjeka dubina manja od 3 m, onda se
ispitivanje vri do dubine 3 m, odnosno do nivoa
podzemne vode. Ako je pritisak nasipa vei od 6
2
N/cm , onda je potrebno vriti istrane radove do
dubine gdje se moe pouzdano da izvri
provjeravanje nosivosti tla. Ako nema drugih propisa
moe se uzeti da je najmanja dubina ispitivanja
jednaka irini krune nasipa, odnosno usjeka. Kod
slabonosivih slojeva istraivanje se vri do
dobronosivog sloja terena.

Slika br. 1.4

U sljedeim slikama se prikazuje dubina istraivanja i u zavisnosti od vrste objekta.

Kako se iz slike 1.5 vidi, dubina ispitivanja se odreuje prema uslovu

stabilnosti pojedinog objekta.

Slika br. 1.5

Metode ispitivanja tla buenjem u razliitim materijalima prikazane su
na slici 1.6.

Slika br. 1.6

esma

Isplaka

Sitna sljaka

Kolona

Glina pijesak

Oprana stijena

Konsolidovana i vrsta stijena

Ispitivanje tla
Jedna od praktinih metoda ispitivanja tla je klasino kopanje probnih rovova. Tako ispitivanje
omoguuje vizuelnu inspekciju situacije u tlu do dubine kopanja. Situacija u tlu se identifikuje na
zidovima probnog rova a mogue je odrediti vrste i slojevitost tla na pojedinim dubinama, kao i debljine

slojeva razliitog materijala u tlu. Ova metoda omoguava uzimanje uzoraka tla sa zidova ili dna rova
ime se moe optimizirati uzrokovanje biranjem karakteristinih uzoraka. Klasino kopanje rovova
moe se obaviti runo ili mehanizovano, a najee se za ovu vrstu ispitivanja tla koriste hidraulini
bageri kaikari sa donjim kopanjem (obrnuta kaika) slika 1.7.

Slika br. 1.7. Ispitivanje tla kopanjem kanala

Ispitivanje tla kopanjem rovova omoguava ispitivanje tla koje nije mogue buotinama. Metoda daje
bolje rezultate u pogledu snimanja prisustva vode u tlu, uoavanja varijateta u tlu, kao i posebnosti
koje se mogu javiti u ispitivanom podruju (prisustvo podzemne vode, izvora vode, pukotine u tlu i
slino). Metoda ne zahtijeva velika finansijska ulaganja u istraivanje, mogu biti obavljena sa lako
dostupnom mehanizacijom i kratkom vremenskom periodu (npr. manje od jednog dana). Dubina
ispitivanja moe varirati, u ovisnosti od tehnikih karakteristika opreme koja radi na kopanju rova, ali
obino ne prelazi dubinu od 5 m.

1.1.1.5. Izrada potkopa i analize kvaliteta materijala

Postupak istranih radova na terenu obino je definisan projektom u cilju dobivanja tanih informacija
o terenu na kojem se planiraju zemljani ili drugi graevinski radovi.
Jedan od naina istraivanja je izrada potkopa (slika 1.7).
Projekat istranih radova i ispitivanja terena i stijenskih masa po
svom obimu i vrstama obuhvata primjenu svih najneophodnijih
metoda istraivanja sa ciljem definisanja geoloko-hidrogeolokih,
ininjersko geolokih i geotehnikih uslova terena na kojem e se
vriti zemljani ili drugi graevinski radovi. Zadatak istranih radova i
ispitivanja sastoji se u slijedeem:
- definisanje geotehnikih karakteristika stijenskih masa,
- definisanje sastava terena i diskontinualnost stijenskog masiva,
- definisanje seizmolokih projektnih parametara zemljanog ili
graevinskog objekta.
- definisanje vodopropusnosti stijenskih masa po dubini i bonom
prostiranju,
- utvrivanje pravca kretanja i hemizam podzemnih voda
Slika br. 1.7

Da bi se utvrdilo stanje terena potrebno je obaviti niz istraivanja:

Geoloka istraivanja i ispitivanja,

Geofizika ispitivanja
Geotehniki istrani radovi

Geoloka istraivanja i ispitivanja podrazumijevaju niz aktivnosti:

- Buenje istranih buotina sa jezgrovanjem i slaganje jezgra u sanduke,
- Zacjevljenje buotina elinim cijevima sa ugradnjom filterskog i tampon sloja,
- Ugradnja betonskih blokova i kapa - zatvara piezometarskih buotina,
- Snimanja buotina TV sondom na odreenoj dubini buotine radi ocjene pukotina, kaverni sa
prostornom orjentacijom,
- Osmatranje oscilacija nivoa podzemnih voda,
- Mikroskopska mineraloko-petrografska ispitivanja uzoraka stijene iz buotina i potkopa,
- Hemijske analize uzoraka podzemne vode iz buotina u sunom i kinom periodu,
- Bojenje buotina natrijumfloresceinom ili drugim sredstvom radi identifikacije,
- Osmatranje pojave boje,
- Upumpavanje odreene koliine vode u obojenoj buotini u odreenom vremenskom intervalu,
- Ispitivanje vodopropusnosti nekom od metoda na odreenim nivoima,
- Proiavanje piezometarskih buotina,
- Izrada istranih potkopa poprenog presjeka obino 2x2m, duine po potrebi do 100 m,
- Proiavanje i otvaranje ulaza u potkop,
- Izrada lica za tlani jastuk odreenih dimenzija (npr. 0,5 x 3 x 4 m),
- Izrada blokova "in situ" (npr. 80x80x40 cm) u potkopima za opite smicanja slika 1.8.
Geofizika ispitivanja obino podrazumijevaju slijedei niz aktivnosti:
- Refrakciono-seizmika ispitivanja (npr. profilnim postupkom) na odreenom broju povrinskih profila
graevinskog objekta ekstradusu i intradosu brane,
- Ispitivanje "Cros-hole" postupkom (prozraivanjem) po dubini izmeu buotina i potkopa po osi brane
do dubine od 40m,
- Mikroseizmiko kartiranje du istranih potkopa
- Mikroseizmika ispitivanja stijenske mase oko tlanih jastuka,
- Mikroseizmika laboratorijska ispitivanja na uzorcima stijene iz potkopa - monolita.
Slika br. 1.8

Geotehniki
istraivanja:

istrani

radovi

podrazumijevaju

slijedea

- Ispitivanje statikih deformabilnih karakteristika stijenske mase

pomou tlanih jastuka,
- Ispitivanje vrstoe na smicanje"stijena-stijena" na stijenskim
blokovima (dimenzija npr. 80x80x40 cm) slika 1.8,
- Ispitivanje vrstoe na smicanje po diskontinuitetima (npr. pomou
cilindrinih uzoraka odreenog prenika npr. 300 mm),
- Laboratorijska ispitivanja na uzorcima monolita stijene geotehnika,
- Laboratorijska geotehnika ispitivanja na uzorcima materijala iz
ispune u rasjedima i pukotinama.
Podloge neophodne za definisanje pozicije graevinskog objekta obino obuhvataju slijedee:
- Analiza podloga za ocjenu geoloko-geomehanikih karakteristika,
- Hidroloko-meteoroloke podloge,
- Ispitavanje kvaliteta vode,
- Definisanje naina i mjesta vodozahvata vode,
- Definisanje seizmolokih parametara za potrebe projektovanja graevinskih objekata i postrojenja,
- Postavljanje seizmoloke stanice,
- Definisanje mikrolokacije graevinskog objekta,
- Prognoza kvaliteta vode.

1.1.2. Fiziko-mehanika ispitivanja

Da bi se dobila potpuna slika o terenu gdje treba da se radi zemljani objekat, potrebno je pored
geolokih podataka raspolagati jo i sa podacima o fiziko-mehanikom svojstvu tla. Za ova ispitivanja
se veinom uzimaju uzorci na kojima se vre laboratorijska ispitivanja mada se u nekim sluajevima
vre i terenska ispitivanja.
Za praksu uopte je znaajno da se rezultati svih ispitivanja, pa naravno i ovih, pravilno iskoriste. Da bi
se ovo ostvarilo potrebno je da projektant i izvoa poznaju svojstva tla, kao i osnove njihovog
ispitivanja, pa se u tom cilju i prikazuju.
1.1.2.1. Zapreminska i specifina teina
Zapreminska teina se koristi pri proraunu stabilnosti zemljanih objekata zatim slui kao vrijednost po
kojoj se ocjenjuje zbijenost materijala i dr. Obino se koristi zapreminska teina u suvom stanju (s) i
predstavlja odnos teine materijala u suvom stanju (Gs ) u N ili kN prema zapremini zajedno sa
3
3
upljinama i porama (V) u cm ili m . Prema tome zapreminska teina je:
s = Gs/ V

(N/cm ) ili (kN/m )

(1)

Ako zapreminska teina nije odreena moe se za neke materijale uzeti da iznosi:
obina zemlja
pijesak i ljunak (suh)
pijesak i ljunak (vlaan)
tucanik
glina

17 kN/m ,
3
18 kN/m ,
3
20 kN/m ,
3
18 kN/m ,
3
21 kN/m .

Specifina teina tla je odnos teine prema zapremini (bez pora), pri odreenoj temperaturi i vlanosti.
Slui kao vrijednost pri odreivanju poroznosti i za ocjenu mineralokog sastava u tlu.
1.1.2.2. Granulometrijski sastav tla
Odreuje se prosijavanjem ili po metodi taloenja. Izraava se krivom koja slui za klasifikaciju i
identifikaciju tla, kao i za ocjenu svojstva tla u pogledu postojanosti na mrazu, zatim mogunosti
zbijanja. Slui takoe za odreivanje ujednaenosti sastava tla po Hazenu. Koeficijent sastava tla N
predstavlja odnos prenika zrna koji odgovara ordinati 60 % (d60) i prenika zrna koji odgovara ordinati
10 % (d10) (slika 1.9)
Slika br. 1.9

N = d60/d10
N < 5 tlo je ravnomjernog sastava
N = 5 do 15 tlo je umjereno neravnomjernog sastava
N > 15 tlo je neravnomjernog sastava.
1.1.2.3. Zbijenost tla
Odnos upljina prema vrstoj masi u tlu predstavlja zbijenost. Zapreminski izraen ovaj odnos ini
koeficijent poroznosti e, koji slui za odreivanje relativne zbijenosti tla D. Relativna zbijenost tla D je

broj koji pokazuje odnos prirodne zbijenosti, odnosno one koja se ispituje, prema najveoj zbijenosti
koja se postie kod istog tla. Prema tome vrijednost relativne zbijenosti je:

D=

emax ei
V Vi
= max
emax emin Vmax Vmin

(2)

e=

n
1 n

(3)

gdje je:
emax = najvei koeficijent poroznosti, tj. koeficijent koji odgovara najveoj zapremini materijala Vmax,
ei= koeficijent poroznosti materijala koji se ispituje, tj. onog ija je zapremina Vi,
emin= najmanji koeficijent poroznosti, koji odgovara najmanjoj zapremini tla.
Kod zemljnih objekata je potrebno da D bude vee od 0,7. Zbijenost
tla moe se odrediti pomou ploe, o emu e biti govora kasnije.
Slika br. 1.10

1.1.2.4. Nosivost tla

Nosivost tla se karakterie otporom koga ono prua pritisku. Odreivanje nosivosti tla se vri razliitim
metodama, od kojih se najee primjenjuju: kalifonijski indeks nosivosti (CBR), modul stiljivosti (Me)
i grupni indeks (IG).
CBR vrijednost (California Bearing Ratio) predstavlja odnos izmeu optereenja p koje je potrebno da
se klip prenika 4,98 mm utisne u materijal do dubine 2,54 mm brzinom 1,27 mm/min i optereenja ps
koje predstavlja standardni pritisak kojim isti klip pod istim uslovima moe da se utisne u standardni
2
materijal (mehaniki zbijeni tucanik). Vrijednosti p i ps su N/cm , a odnos je izraen u procentima
(p/ps) 100 % (slika 1.11).
CBR=(p/ps) 100

(4)
2

Pritisak u N/cm

Slika br. 1.11

Nosivost tla se izraava vrijednostima CBR. Za ocjenu kvaliteta moe se uzeti slijedea orijentacija.
2-5%
5-8%
8 - 20 %
20 - 30 %

vrlo loe tlo,

loe tlo,
srednje do dobro tlo,
vrlo dobro tlo.

O modulu stiljivosti se govori u poglavlju o kontroli zbijenosti nasipa.

GRUPNI IDEKS (IG) je broj koji pokazuje pogodnost materijala za zemljane objekte. Ovaj broj zavisi
od koliine materijala koja proe kroz sito kvadratnog otvora veliine 0,074 mm, zatim granice teenja
i indeksa plastinosti. Odreuje se po obrascu
IG = 0,2a + 0,005 ac+0,01bd

(5)

u kome su oznake a, b, c, d, odreene zavisno od procenta prolaza zrna kroz sito, kao i od granice
teenja i indeksa plastinosti. Tako ako se sa x oznai procenat zrna koja prolaze kroz sito od 0,074
mm onda je za:

Za granicu teenja W L:

Za indeks plastinosti IP:

Ukoliko je grupni indeks manji zemljite je bolje i obratno. Za ocjenu kvaliteta tla slue sljedee
granice:
IG = 0
vrlo dobro tlo
IG = 0-1
dobro tlo
IG = 2 4
srednje dobro tlo
IG = 5 9
loe tlo
IG =10-20
vrlo loe tlo
1.1.2.5. vrstoa smicanja
Pod vrstoom smicanja podrazumjeva se unutarnji otpor koga prua tlo pri dejstvu spoljnih sila koje
tee da ga razdvoje.
Razdvajanje kod tla nastaje u trenutku kad napon smicanja dostigne granini uslov pri kome nastaje
lom, a to je kad smiui napon ima najveu vrijednost koja je odreena Kulonovim obrascem:
= c + n tg
Kako se iz obrasca vidi vrstoa smicanja zavisi od meusobne veze estica izraena kohezijom c,
zatim od veliine napona n koji je upravan na povrine smicanja i od ugla unutarnjeg trenja . Ove
veliine se odreuju eksperimentalnim putem - opitom smicanja.
Iz vie opita izvrenih neposrednim smicanjem mogu se odrediti vrijednosti c i prema slici 1.12.

Slika br. 1.12

1.1.3. Voda u tlu

Voda u tlu ima veoma znaajnu ulogu, bilo da se javlja kao nevezana - podzemna voda, ili kao vezana
- kapilarna voda.
Podzemna voda ispunjava upljne u tlu i obrazuje ogledalo iji nivo moe da se mijenja to zavisi od
vie uticajnih inioca.
Kapilarna voda se javlja kod finozrnih materijala i spada u grupu vezanih voda za tlo. Ova voda se
teko moe ocjediti putem dreniranja. Kapilarna voda se nalazi u sitnim porama i moe da se die u
visinu i pri tome kod nekih materijala izaziva bubrenje ili slijeganje, a usljed smrzavanja mogu se u tlu
javiti i deformacije. Zona kapilarne vode se obrazuje iznad nivoa podzemne vode i penje se u visinu
zavisno od irine pora u tlu. Ako je visina kapilarnog penjanja vode oznaena sa Hk onda ona za neke
vrste tla iznosi:
fini pijesak
les
glina

Hk = 0,1 - 0,5 m
Hk = 2,0 5,0 m
Hk = 5,0 50,0 m

Sadraj vode kod krupnozrnih materijala (ijunkovito-pjeskovitih) u pogledu mehanikih svojstava, je

bez uticaja. Voda kod vezanih materijala smanjuje koheziju i ugao unutarnjeg trenja, ime znatno
smanjuje vrstou smicanja kod ove vrste tla.

1.1.4. Dejstvo mraza

0

Mraz djeluje u tlu samo ako ima jo i prisustva vode. Poznato je da voda kod +4 C ima najveu
gustinu i kod daljeg sniavanja temperature, poveava svoju zapreminu tako da pri prelasku u led ovo
poveanje iznosi oko 9 %.
tetno dejstvo mraza na tlo je u tome to se usljed poveanja zapremine izdie tlo po povrini, a pri
kravljenju se ono usljed vode omekava i lako se oteuje. Naroito je nepovoljna uestalost ovih
izmjena.
Dubina prodiranja mraza u tlo zavisi od vremene trajanja i jaine mraza. Rauna se da temperatura
mraza izmeu 0C i - 20C djeluje u 30 dana do dubine od 1 m.
Pored sadraja vode u tlu osjetljivost na mraz zavisi i od vrste tla.
Na dejstvo mraza su vrlo osjetljivi prainasti materijali,
prainasta-glinovita tla, sitno pjeskovita-glinovita tla i
materijali sline vrste. To su uglavnom oni materijali u
kojima udio finih estica iznosi vie od 10%. Djelovanjem
mraza u ovakvom tlu obrazuju se slojevi u vidu soiva i
traka, tako da dolazi do razdvajanja tla (slika 1.13).
Obrazovani ledeni slojevi i soiva se poveavaju
nadolaenjem vode, bilo povrinske ili podzemne.
Naroito tetno moe da djeluje podzemna voda koja
pritie putem kapilara, jer ledeni kristali privlae kapilarnu
vodu.
Slika br. 1.13

10

Drukiji je odnos kod ijunkovito-pjeskovitog tla, dakle kod materijala sa srazmjerno grubim porama
gdje je smrzavanje ravnomjerno. Ako su upljine samo dijelom ispunjene vodom tada se led iri u
upljinama koje su ispunjene vazduhom, bez vidljivih posljedica. Ako su upljine potpuno ispunjene
vodom tada se moe tlo podii za veliinu poveanja zapremine, naravno srazmjerno dubini
smrzavanja. Ako bi zapremina upljina bila 33% i sa potpunom zasienosti sa vodom, izdizanje na 1m
dubine smrzavanja bi iznosilo: 1m (9/100) (1/3 ) =3 cm.
Dakle kod najnepovoljnijeg sluaja podizanja usljed dejstva mraza moe kod ove vrste tla iznositi 3%
dubine smrzavanja, to je praktino mala veliina.
Za ocjenu tetnog dejstva mraza postoji vie kriterija. Tako po Casagrandeu, tlo je osjetljivo na dejstvo
mraza ako mu je koeficijenat ravnomjernosti manji od 5 a sadri vie od 10 % zrna krupnoe ispod
0,02 mm, ili kad je tlo neravnomjernog sastava tj. kod koga je koeficijent ravnomjernosti vei od 15 a
sadri vie od 3% zrna ispod 0,02 mm.
Zatita od mraza kod zemljanih objekata se vri tako to se u zoni smrzavanja ugrauje materijal koji
je otporan na smrzavanje. Dakle kod usjeka e se vriti zamjena tla podlonog djelovanja mraza sa
materijalom koji je otporan na ovo djelovanje, a takoe e se kod nasipa ugraivati ovaj materijal,
obino ljunkovito-pjeskoviti.
Kod ostalih objekata, zatita se vri na taj nain to se temelji ukopavaju na dubinu ispod granice
smrzavanja.
1.2. Prikaz podataka
Rezultati geotehnikih istranih radova treba da su grafiki predstavljeni u situaciji, uzdunom profilu i
karakteristinim poprenim profilima, kao i u izvjetaju koji dolazi uz ovaj elaborat.
Predstavljanje podataka u situaciji vri se na geotehnikim kartama pogodne razmjere. Kod sloenih
terenskih uslova rade se karte u krupnijoj razmjeri, a ponekad se u ovakvim sluajevima prilau i blokdijagrami.
U uzdunom geotehnikom profilu se prikazuju osnovni geotehniki podaci po osovini objekta.
Karakteristini popreni profili se rade na mjestima koja su znaajna sa gledita stabilnosti objekta,
bilo da se radi o padinama ili nosivosti pojedinih slojeva. U ovom sluaju je od znaaja da se prikau
slojevi koji su nepovoljno nagnuti prema osovini objekta. Numeriki podaci se daju odreeno, koncizno
i jasno kako bi mogli posluiti za praktne svrhe.
U izvjetaju uz ovaj elaborat treba opisati i razjasniti one podatke koji su od znaaja, a nisu mogli da
se grafiki predstave, niti da se daju numeriki. Kao primjer u ovom pogledu je opis klimatskih uslova
(godinje promjene temperature, koliina atmosferskog taloga, snjeni pokriva, izloenost prema
suncu i dr.) i drugi inioci koji utiu na geotehnike karakteristike tla.
1.3. Graevinsko-tehnoloki istrani radovi
Graevinsko-tehnoloka istraivanja se vre sa ciljem da se odrede oni inioci, koji pored
geotehnikih, imaju znatnog uticaja na rjeenje izrade zemljanih projekata posebno sa ekononskog
gledita. Istraivanja u ovom pogledu treba da razjasne one faktore od kojih neposredno ili posredno
zavisi kotanje objekta.
Tenja pri izradi projekta se usmjerava na to da on bude to realniji pogotovo u pogledu kotanja, pa
se zbog toga pri njegovoj izradi mora voditi rauna o organizaciji odnosno tehnologiji rada. Radi ovoga
se u svakom sluaju moraju posebno razmotriti svi oni uslovi od kojih ovisi racionalno rjeenje
izvoenja. Glavni inioci u ovom pogledu navode se u daljem izlaganju.
1.3.1. Podjela tla
Tlo je u prirodi veoma razliito, to sa praktine strane ini tekoe u razmatranju bilo sa koga
gledita. Radi toga se tlo svrstava u grupe sa kojima je u tehnikom pogledu lake raditi.

11

Postoje razlilta gledita po kojima se tlo moe svrstati u grupe. Sa gledita izvoenja zemljanih
radova stara podjela, koja se i sada koristi zasniva se na otporu koga tlo prua pri kopanju runim
alatom. Prema ovoj podjeli ima sedam kategorija koje su prikazane u tabeli br. 1. Kada se uzme u
obzir injenica da se sada otkopavanje rijetko vri runo, onda je jasno da je ova podjela prevaziena.
Primjenom mehanizacije za zemljane radove postavlja se i zahtjev za uvoenjem odgovarajuih
kriterija pomou kojih se tlo svratava u grupe. Tako pored otkopavanja, kao mjerodavno treba da se
uzme jo i otpor pri utovaru i transportu, odnosno svojstva tla kao saobraajne povrine.
Tabela 1.
Kategorije
po GN
200

II

III

IV

VI

VII

Kategorije za
mainski rad

Svojstva

Nevezano tlo

Slabo
vezano tlo

vrsto
vezano tlo

Meka i
ispucala

vrsta
stijena

Vrlo vrsta
stijena

Vrsta tla

Rastresita
zemlja
pijesak

Obina
zemlja,
glinoviti
pijesak i
ljunak

vrsta glina,
glinci, laporci

Trona i
meka stijena
Meki
pjeari,
laporoviti
kriljci, meki i
raspadnuti
krenjak

Pjear,
kreda, slabiji
krenjak

vrsti
pjeari,
krenjak

Granit,
gnajs, porfir

Zapreminska
masa t/m3

1,5-1,7

1,6-1,8

1,8-2,0

1,9-2,7

2,2-2,8

2,3-2,9

2,4-3,0

Eksploziv

Eksploziv

45
15

50
20

Sredstvo
kopanja

Lopata

Aov

Pijuk, kramp

Pijuk i
uskija

Kramp,
uskija,
klinovi,
eksploziv

Rastresitost
%
Privremena
Stalna

15
0-2

20
2

25
4

30
6

35
8

Istraivanjem se utvrdilo da uzajamni odnos izmeu tla i sredstva za rad zavisi uglavnom od veze zrna
u tlu, odnosno od povezanosti zrna koja su u sklopu materijala. Obzirom na ovo opta podjela tla bi
bila:
zemlja

stijena

vezana

nevezana
upletena
trona (rijava)
vrsta

Podjela na nevezane (nekoherentne) i vezane (koherentne) materijale je poznata, a izdvajanje

upletene zemlje je uinjeno iz razloga to se ona mora posebno raskopavati rijaima. U ovu vrstu tla bi
dole masne zbijene stijene i slini materijali koji se takoe moraju prethodno raskopavati rijaima.
Uopte za materijale ove vrste, kao i za trone, odnosno rijave stijene primjenjuju se sredstva za
raskopavanja-rijai, tako da se one po teini rada na otkopu mogu izjednaiti i svrstati u jednu
kategoriju.
Prema ovome, pri primjeni mehanizacije za zemljane radove, podjela tla bi se mogla izvesti u etiri
osnovne kategorije (tabela 2).
Svrstavanje tla u pojedine kategorije ne moe se precizno izvriti, samim tim to ni priroda nije
definisala granice pojedinih vrsta. Da bi se odreivanje pojedinih kategorija to pravilnije izvrilo
potrebno je uzeti u obzir otpore koji se javljaju pri radu. U ovom pogledu znaajno je ispitati:
a) otpor pri kopanju,
b) otpor pri utovaru i transportu, odnosno otpor pri punjenju, stepen punjenja, rastresitost.
c) svojstva tla kao saobraajne povrine (kolovoza), gdje se podrazumjeva nosivost, trenje i otpor
kotrljanja.

12

Tabela 2.
Kategorija

Vrsta tla

Rastresita zemlja,pjesak
Obina zemlja, glinoviti pjesak i
ljunak, glina, meki glinci
Upletena zemlja, masna zbijena
glina, rijave stijene, trone stijene,
laporoviti kriljci, meki pjeari i
krenjaci
vrsti pjeari i krenjaci, granit,
gnajs

b
c
d

Sredstva za
otkopavanje
Utovarivai
Strugalice (buldozer,
skrejper)

Kategorizacija prema
GN.200
I

Rijai i strugalice

IV i V

Eksploziv

VI i VII

II i III

Ispitivanje navedenih uticaja moe se izvriti eksperimentalnim putem, odreivanjem pojedinih

pokazatelja. Ovakva ispitivanja bie opravdana za velike obime zemljanih radova, dok za manje
koliine bie dovoljno da se ove veliine ocjene. U svakom sluaju navedeni faktori e pomoi da se
to pravilnije odredi kategorija tla.
1.3.2. Rastresitost materijala
Svako prirodno tlo se pri kopanju raspada u sitne dijelove i usljed toga mu se poveava zapremina.
Poveanje zapremine bie vee kod vrstog tla i obratno. Poveanje zapremine u odnosu na
zapreminu prirodnog tla zove se rastresitost. Rastresitost se moe izraziti kao dodatak od % na
zapreminu prirodnog zemljita V ili kao neki koeficijent rastresitosti K kojim se mnoi V, gdje je :
K = 1+ (/100)

(7)

Razlikuju se dvije vrste rastresitosti i to: privremena i stalna rastresitost.

Privremena rastresitost nastaje neposredno pri otkopavanju i to je ustvari najvea rastresitost. Veliina
privremene rastresitosti slui pri odreivanju broja transportnih sredstava. Zbog toga se privremena
rastresitost prikazuje jo i kao tzv.koeficijenat tovarenja.
Primjena koeficijenta tovarenja koristi se pri kalkulaciji cijena, jer se obraunavanja zemljanih objekata
baziraju na koliini samoniklog prirodnog tla.
Primjer: Za tronu stijenu koeficijent tovarenja iznosi K=1,30, pa e u vozilo sa sandukom zapremine
3
3
3,00m moi da se napuni sa V=(3,00/1,30)=2,30m samoniklog tla.
Stalna rastresitost se javlja u sluaju kad iskopani materijal ponovo zbijamo (u nasipu), pri emu se ne
postie zbijenost samoniklog tla. Veliina stalne rastresitosti slui kod izraunavanja koliina zemljanih
masa koje su potrebne za izradu nasipa.
3

Primjer: Za izradu nekog nasipa zapremine 8.400m od materijala ija je stalna rastresitost 6 % bie
3
potrebno otkopati X (m ) samoniklog materijala.
X [ 1+ (6/100) ] = 8.400 m
odakle je

X = ( 8.400/1,06) = 7.924 m

Izuzetno se moe dogoditi, ako tlo nije dovoljno konsolidovano, da se nakon zbijanja dobije vea
zbijenost, odnosno manja zapremina od prvobitne.
Vrijednosti privremene i stalne rastresitosti su date u tabeli kategorizacije tla po GN.200.

13

1.3.3.

Ostala istraivanja

U cilju izrade to realnijeg projekta, kao i za ispravno provoenje organizacije izvoenja zemljanih
radova potrebno je ispitati i utvrditi jo niz graevinsko-tehnolokih inioca i to:
-

Nalazita graevinskog materijala (kamen, ljunak),

Pozajmita za izradu nasipa gdje nedostaje materijal iz usjeka,
Deponije - odlagalita suvinog ili loeg materijala, gdje su od znaaja pored ostalog stabilnost
podloge i trokovi otkupa zemljita,
Klimatski uslovi u pogledu trajanja graevinske sezone, a takoe i u pogledu odravanja objekta,
Meteoroloki uslovi u toku graevinske sezone na osnovu dugo- i kratkoronih programa,
naroito u pogledu predvianja kinih perioda,
Obraslost terena rastinjem (vrsta, gustina, debljina panjeva i dr.),
Nain zatite kosina zemljanih objekata obzirom na klimatske, mjesne i ostale uslove,
Postojee saobraajnice i mogunost pristupa gradilitu,
Snabdjevanje pijaom i tehnikom vodom,
Snabdjevanje pogonskom energijom (dalekovodi),
Smetnje koje e initi objekti u blizini (potresi usljed miniranja, zbijanja nasipa i dr). Ovdje se
podrazumjevaju i postojee komunikacije i veze,
Mogunost odvoenja vode sa objekta, naroito u blizini naselja.

14