TLMSN, bbzzarf

nin an iir anlay gerei youn bed

sslerle rd, lafz ve mna inceliklerine sahip iirlerinin byk bir ksm medih,
gazel ve hamriyyt temalarndadr. Bu
zellikleri sebebiyle iirleri kolay ezberleniyor ve hfzalardan abuk silinmiyordu.
ok gl bir tasvir kabiliyeti vard. Hem
gze hem gnle hitap eden tasvirleri fil
diinden yaplm biblolar andryordu. Methiyelerinin ok abartl olduu, hatta kabul
edilebilir snrlar at, ancak gazellerinde ve hamriyytnda hibir airi taklit etmeyip zgn bir tavr sergiledii kaydedilir. Bu iirlerinde olumsuz ynleri dahil btn hayatn tasvir etmi ve ada olan
baz kimselerden bahsetmitir. Gen yana ramen etrafnda onun metodunu ve
sanatn takip eden bir airler halkas meydana gelmitir. Din ve tasavvuf heyecann, yer yer felsef dncelerin yer ald iirlerinde babasndan ald geni kltrn etkisiyle din ve tasavvuf terimleri ok kulland, insan ve kinat zerinde
durduu, insan bir resme benzetip kinatn ruhu olarak telakki ettii grlmektedir. Tilimsn bir haz denizi gibi alglad
hayattan zami derecede zevk almak gerektiini ifade etmekte, dolaysyla hazc
Epikryen bir felsefeyi benimsedii anlalmaktadr. Bu anlayn sonucu olarak iki vb. eylerin haram saylmad, nk
Allahn zararl olan eyleri yaratmayaca gibi iddialar ortaya atmtr (mer Ms B, s. 266-267). Onun dikkat eken
bir yn de Memlkler dneminde yaamasna ramen Araplna vurgu yapmas ve hibir Memlk sultann vmemesidir.
Eserleri. 1. Dvn. Tilimsn erken yata ok iir yazm ve hayatta iken kendi el
yazsyla divann oluturmutur. Divan ok
beenilip ilgi grm, ksa zamanda tannmtr. Safedden naklen bnl-Furt,
hocas Eb Hayyn el-Endelsnin de Tilimsnnin kendi hattyla yazlm divann grdn ve ok beendiini kaydetmektedir (Tr, VIII, 85). Ancak bu divan
gnmze kadar gelmemitir. Mevcut divann Eb Hayyn el-Endelsnin asl divandan yapt semelerden olutuu kaydedilmektedir (Dvn, neredenin girii,
s. 11-12). Onun, airliini beenen birok
arkadann iirlerini toplad ve alfabetik biimde dzenlemeye alt tahmin
edilmektedir (mer Ms B, s. 248249). Divann eitli basklar yaplm (Kahire 1274, 1281, 1308; Beyrut 1885, 1891,
1325/1907), ilm neri ise kir Hd kr

168

tarafndan gerekletirilmitir (Necef 1387/

1967; Beyrut 1405/1985). Nir, Eb Hayyn el-Endels nshasna baz kaynaklarda rastlad iirlerini de eklemi, bylece
eser 373 para ve 2247 beyti bulmutur.
Nir Tilimsnnin baka kaynaklardan derledii iirlerini ayrca neretmitir (Mlem yner min i.ri-bbiz-zarf, elMevrid, VII/3 [Badat 1978], s. 221-238).

Divan Selhaddin el-Hevvr de yaymlamtr (Beyrut, ts. [Drl-ktbil-Lbnn]). 2. Mamtl-u. Diyalog eklinde yazlan edeb nesir denemesidir. Tilimsn babasn memnun etmek iin yapt bu almada kendi hayatn anlatm,
mukaddimesinde baheler arasndaki bir
gezintide tabiat ve grd kadnlar tasvir etmi, edebiyat, iir ve hitabetten bahseden bir grubu, bunlar arasndaki k
genci ve aklarn anlatmtr. Sz konusu
gencin her biri iin ayrd blme makame adn vererek yazy bir mukaddime
ve blmden oluturmutur. Mamtl-u, Muhammed b. Ysuf etTelafr divanyla birlikte (Beyrut 1310/1892)
ve Muhammed Selm el-nsnin tashihiyle (Beyrut 1311/1893) neredilmitir. Eser
ayrca Tihm e-erk tarafndan yksek
lisans tezi olarak tahkik edilip Franszcaya evrilmitir (1983, Vehrn niversitesi
[Cezayir]). 3. Mametn: a) Featlmesb f melatil-ma, b) el-Mametl-Htiyye ve-rziyye (Ahlwardt, VII, 539). 4. ubet tald. Bir greve tayiniyle ilgili alayl bir slpla yazlm hitbedir (Brockelmann, GAL, I, 300).
5. Mecmur-resil vel-mesil. airin
baz rislelerini kapsayan bu mecmuay
P. Nwyla yaymlamtr (Mecm.ur-res,il
vel-mes,il, Mecelletl-Mahedil-Ferens
lid-dirsti-aryye, XXX [Dmak 1978],

s. 127-145).
BBLYOGRAFYA :

bbzzarf et-Tilimsn, Dvn (nr. kir Hd kr), Beyrut 1985, neredenin girii, s. 5-21;
Ykut, Muceml-bldn, II, 44; Safed, el-Vf,
III, 129-136; Ktb, Fevtl-Vefeyt, Bulak 1299,
I, 228; II, 263, 422; bnl-Furt, Tr (nr. K.
Zreyk Necl zzeddin), Beyrut 1939, VIII, 8586; Kalkaend, ubul-a, V, 149-150; bn
Tarberd, en-Ncmz-zhire, VII, 381; VIII, 29;
Kef-unn, II, 1786; bnl-md, eert, VII,
708-709; Ahlwardt, Verzeichnis, VII, 539; Ahmed
el-skender v.dr., el-Mufaal f tril-edebilArab, Kahire 1936, II, 190; Brockelmann, GAL,
I, 300; Suppl., I, 458; C. Zeydn, db, III, 129130; mer Ms B, Trul-edebil-Arab: elArl-Memlk, Dmak-Beyrut 1409/1989, s.
241-274; F. Krenkow, Tilimsn, A, XII/1, s. 286;
J. Rikabi, bn al-.Aff al-Tilimsan, EI 2 (ng.), III,
697.

Zlfikar Tccar

TMAR

Osmanllarda
devlete ait topraklarn asker ve idar
gayelerle tahsisine dayal sistem.

Trkede dirlik (dirilik) ile e anlaml

kullanlan timr (tmar) kelimesi szlkte
bakm, ilgi anlamna gelir. Terim olarak,
Osmanl merkez vilyetlerinde bir svari
birliini ve asker-idar hiyerariyi desteklemek amacyla yaplan ve tevars yoluyla gemeyen tahsisat ifade eder. Timar
sistemi, imparatorluun sadece askeridar tekiltlanmasnn temel direi olmakla kalmam, ayn zamanda mr arazi sisteminin ileyiinde, kyl-iftilerin
statleri ve deyecekleri verginin belirlenmesinde ve imparatorluun klasik anda (1300-1600) tarmsal ekonominin
ynetiminde esas belirleyici faktr olmutur.
Timar sistemiyle ilgili belgeye dayal ilk
atf Orhan Bey dnemine kadar gitmektedir. Osman Gazi tarafndan kumandanlarna datlan timarlarn daha ok yurtluk
(apanaj) kabilinden veya Dou Anadolu
Trkmen devletlerindeki tiyl ya da lke eklindeki yurt tarznda olduu anlalmaktadr. lke veya yurt terimleri, Osmanllarn ynetimine getikten sonra ayn blgelerde kaltsal yurtluklar iin kullanlmaya devam etmitir. Bununla birlikte
Seluklu ynetimindeki randa ve Memlk ynetimindeki Msrda bile Osmanl
timar sisteminin belirli temel zellikleri
grlebilmektedir. kt sahibi tarafndan
sava meydanna getirilecek yardmc kuvvetlerin says iktnn miktaryla orantlyd; bu, Osmanl timar sisteminde ve daha ncesinde Bizans mparatorluunda
da bulunan (pronoia) bir uygulamadr. yle anlalyor ki Seluklu ynetimindeki Anadoluda apanaj tarz timar ve ayn ekilde
Osmanl timarna benzer asker tahsisat
mevcuttu. Genel olarak belirtmek gerekirse nakit ekonomisi ve merkez hazinenin gerektii ekilde gelimedii, ordunun byk lde svarilerden olutuu
bir devlette feodal sistem veya tahsis
sistemi zorunlu biimde ortaya kmaktadr. Svarilerin ihtiyalar byle bir durumda ancak krsal bir evrede karlanabilirdi ve devlet gelirlerinin ana kayna
olmak zere toprak mahsulnden alnan
onda bir vergi yalnz yerel bir pazarda
toplanabilir ve nakde evrilebilirdi. Bu temel faktrlerin belirledii feodal tahsis
sistemi kadm ran, Bizans mparatorluu, Bat Avrupa, slm devletleri ve Trk-

TMAR

Mool devletlerinde hkim oldu. Osmanl

Devleti, muhtemelen birbirini izleyen genileme dnemlerinde bu feodal sistemlerin her birinden baz unsurlar alp kendine zg bir timar tekiltlanmas gelitirmitir.
Genelde at ve silh, profesyonel sipahi
snfn vergiye tbi ekonomik faaliyetlerle uraan halktan ayran temel zelliklerdi. Bu iki snfn birbirine karmamas son
derece sk takip edilen bir esast; bu husus toplumsal adalet dzeni ilkesi kabul
ediliyordu. Osmanllar, Balkanlarda pronoia (batina) sahibi profesyonel silhl svari snfyla karlamlard ve onlar, vergi deyen reydan ayr sipahiler veya asker sekinler diye kabul ederek sultana
bal olmalar beklentisiyle kendi timarl
ordular iine hibir ayrmclk yapmadan
dahil etmilerdi. Ksaca sipahi meslei ve
snf, 1593-1606 yllarnda Avusturyallara
kar yaplan sava srasnda tfek kullanan birliklere duyulan ihtiyacn maal asker istihdamn zorunlu klmasna kadar
Osmanl asker sisteminin temel birimini
oluturuyordu. Kadm randa bilinen ekliyle silhl svariler randa lhanl, Akkoyunlu ve Safev ordularnn sekin birliklerini tekil etmiti. Osmanl timar sisteminde kullanlan cebe, gecim gibi hepsi
Moolcadan geen terimler mevcut etkinin ispat eklinde grlebilir. Osmanl
timar sisteminin daha sonraki geliiminde Bizansn pronoia sisteminin etkisi ayn
biimde farkedilebilmektedir (timar, bakm kelimesi Yunancadaki pronoia kelimesinin tam karldr). te yandan Osmanllar, Memlklerle dorudan ilikiye
girdiklerinden ikt sistemini de byk bir
ihtimalle biliyorlard.
II. Murad dneminde hazrlanan timar
icmal defterleri, Osmanl timar sisteminin btn temel ilkelerinin ve XVI. yzyl
kanunlarndaki tasvirlerde grlen zelliklerinin daha o dnemde tamamen ekillendiini gsterir. Tipik Osmanl vilyeti timar sisteminin yrrlkte olduu bir yerdir. Gelirleri timar eklinde datlmayan
vilyetler (Msr, Badat, Yemen, Habe, Basra, Lahs, Cezayir, Trablusgarp ve Tunus) slyneliydi. Beylerbeyi ynetimindeki bir vilyet / eyalet, sancak beyi ynetimindeki
sancaklara ve her bir sancak suba yahut
zam kontrolndeki subalklara veya zemetlere blnmekteydi. Zamlerden biri
seilerek kendisine alay beyi unvan verilir ve bu kii sancak iindeki sipahilerle ilgili btn ilerden sorumlu tutulurdu. Bunlarn hepsi bey unvan tayan kumanda
kademesinden grevlilerdi. Aslnda san-

cak temel idar veya asker birimdi, fakat

beylerbeyilik blgesi sancaklarn eklenmesiyle yahut karlmasyla deiebilmekteydi. Bir sipahinin balangtaki sancanda kalmas temel bir kurald ve onun
timarndaki deiiklikler sadece bu sancak
iinde uygulanmak zorundayd. Bir sancaktan dierine nakil istisna bir durumdu.
Genellikle mart veya nisan aylarnda sefer mevsimi baladnda eribalar zemetteki sipahileri toplayarak subaya katlrlard. Ardndan subalar sancak beyi
ile buluurdu. Sipahileri sancaklardan derleyip kumandas altnda birletiren beylerbeyi Ordu-y Hmyunla buluma yerine
varmadan nce birliklerini tefti ederdi.
Gvenilir bir kaynak olan drs-i Bitlisnin Het Bihiti 1473te timarl Anadolu
ordusunu 20.000, Rumeli ordusunu 24.000
civarnda tahmin etmektedir. Bu rakamlara yardmc kuvvetler durumundaki cebeliler dahil olmaldr. 933-934 (1527-1528)
tarihli resm kaytlarda timarl ordu 37.521
kii olarak verilmektedir. 37.521 timar sahibi iinden 9563 hisar eriydi (kale muhafz), geri kalanlar seferlere katlan svarilerdi (ekinci). Timar sistemi uygulanmayan Msr gelirleri darda brakldnda kamu gelirlerinin hemen hemen yarsnn timarlara tahsis edildii ortaya kar.
Her bir timar, zemet ve has sahibi, sefer
iin timaryla orantl sayda cebeli veya
tam tehizatl yardmc atl asker getirmek zorundayd. Bir zet veren Ali avu
Kanunnmesi 1063 (1653) tarihli ise de
kaynaklar 1560-1580 dnemine ait olmaldr. Tablo IIdeki rakamlar genelde cebelilerin saysnn timar sahiplerinin iki katna ulatn ima etmektedir. Timar sahiplerinin tehiz edip toplanma yerine getirmek zorunda bulunduklar cebelilerin tam
saysn belirlemek zordur. Kanunlara uygun
ekilde 730 ake gibi kk timar sahibi
bir cebeli sipahi bir cebe giymek zorundayd; cebe genellikle metal plakalardan oluan
basit bir zrhtr. Ancak 3000 akeyi getikten sonra cebeli bir brme, yani birbirine tutturulmu elik halkalardan oluan ve anlald kadaryla daha pahal ve
ie yarar olan bir zrh-ceket giyebilirdi.
Timar tekiltlanmasnda snflar ilev ve
kaltma gre ayrtrlmaktayd. levsel
olarak timarlar temelde kategoriye ayrlmt: Has, zemet ve timar. Has (hs;
oulu havs) iki trdr: Havss- hmyun
ve havss- vzer (mer). Prensipte padiaha ait olsa da aslnda hazine iinde
yer alan havss- hmyun gelirleri esasta dier btn kategorilerden ayrlmtr.
En zengin ve gvenilir gelir kaynaklar bu

kategori iin tahsis edilmiti; fakat her

zaman onlar baka kategorilere kaydrmak mmknd. Havss- vzer hkmet yeleriyle vilyet yneticileri, sancak
beyleri / mirlivlar ve beylerbeyileri / mr-i
mrnlar iin ayrlmtr. 835 (1432) tarihli Arvanid Defterinde timarlar sadece has ve timar olmak zere iki snf eklinde gemektedir. Subalarn tahsisleri
timarn byklne gre deil onlarn
asker hiyerarideki konumlarna gre ya
timar ya da has olarak adlandrlmaktayd. cmalde 20.000 ake diye kaydedilen
timarlara ancak daha sonralar zemet
ad verilmi, onlardan faydalananlara bey
lakab tayan kumanda kademesinde grevli kii anlamnda zam veya suba denmitir. Bir zemet terfiler ve ykseltmelerle yaplan ilvelerle 100.000 akeye kadar kabilirdi. Sancak beyleri ve beylerbeyilerine tahsis edilen hassn 100.000 akeden balad var saylrd. 1609 ylna doru bir sancak beyinin en dk hass Eilli bir Krt beyine ait olan 96.750 ake tutarndayd; en yksei ise 652.500 ake
tutarnda Bosnadaki Klis sanca hass
idi. Bir beylerbeyine ait en yksek has Diyarbekire ait 1.200.660 ake, en d
Kbrsa ait 600.000 ake idi. cmal defteri hazrlamakla ykml olan grevli her
bir has ve zemet birimini yle dzenlemiti ki sz konusu timarn blmleri, kyleri veya hisseleri sancak veya zemet arazisinin eitli ksmlarna datlmt. Dolaysyla gvenlikten sorumlu sancak beyi
veya zam sancak yahut zemetinin deiik ksmlarn bizzat dolamak ihtiyac hissediyordu. Sradan bir timardaki hisseler
de farkl kylere datlmt. Bu dzenleme, gvenliin yannda devletin timar sahibinin ky kendi kiisel mlkne dntrmesini nleme kaygsndan domu olmaldr. Bylece haslar, zemetler ve timarlar beylerbeyilik snrlar iinde bir mozaik tekil etmekteydi. Sancak beyi ve zam yetki alanlarnda bulunan yerleri dzenli biimde dolamak, sulular kovuturmak, mer hukuk sreci izleyerek kaddan karar karttktan sonra onlar cezalandrmak durumundayd. Asker sefere
knca geride gvenlik amacyla bir sipahi birlii braklrd. Ceza rsmun bu
snf arasnda bllmesi sk sk ihtilflara sebep olmu ve devlet zel dzenlemelerle hisseleri paylatrmaya almtr.
cmal defterinde kaytl bir timar timara dahil kylerinkilerle uyumlu snrlara sahip, kl ad verilen mal ve asker bir
birim oluturmaktayd. Ayn zamanda bu
169

TMAR

snrlar iinde kaytl iftiler (hne) hukuken timar sahibinin reysyd. lenmemi ya da bo arazi ve timar dahilindeki
dier btn doal kaynaklar timar sahibi
tarafndan kullanlabilir, timar dndan
baka iftileri getirerek buralara yerletirebilirdi. denmesi zorunlu olan btn
vergiler yeni bir tahrir yaplncaya kadar
timar sahibince toplanrd. Dolaysyla timar sahibi, bir veya daha fazla sayda kye timar eklinde sahip olduunda bu bir
timar nitesi, timar topra diye nitelendirilebilirdi. Timar sahibine shib-i arz
(shib-i raiyyet) denilirdi; nk buradaki
arazi ve ifti zerinde mr arazi ve rey
ile ilgili kanunlarda belirtilen artlar uygulamada tam yetkiye sahip tek kiiydi. Bu
kanunlar inedii takdirde soruturmaya tbi tutulurdu ve hakkn kaybetme tehlikesiyle kar karya gelirdi.
Kanun koyucu ift resmi ve ispene gibi
kiisel vergileri shib-i raiyyete, r ise
ilenmi arazi zerinde hak sahibi olan sipahiye brakmt. Topran ekilmemesi ve
rn tahakkuk etmemesi durumunda sipahi ift bozan vergisi de alrd. iftinin
topran terketmemesi gerekirdi. Timar
sahibinin kaan iftiyi on yl (daha sonra
on be yl) iinde geri getirme yetkisi vard.
Bu art verimlilii salamak ve timar sahibinin gelirini gvence altna almak iin
konulmutu. Ardndan kanunlar bu alanda daha fazla serbestlik vermitir. lke olarak Osmanl rejimi, iftinin emeinin mahall otoritelerce suistimal edilmesine ve
asker snflarla iftiler arasnda kiisel ilikilerin kurulmasna karyd. Rey retimle ilgili faaliyetlerini yapmakta serbestti ve timar sahibine kanunun belirttiinden fazla veya kanuna aykr vergi vermezdi. Bu anlamda Osmanl kyls hrd ve
sipahi onu kendi istekleri dorultusunda
zorla altramazd. Devletin sipahinin atna saman vermek, onun hassa iftliinde, inaat iinde almak, toplanan rlerin pazara gtrlmesine yardm etmek
gibi Osmanl ncesi feodal sistemden kalma baz angaryalar devam ettirdii dorudur. Ancak bu hizmetlerin ou Osmanl sisteminde crete tbi ilere dntrlmtr. Bizans-Balkan balamnda olduu gibi Osmanl timar bir mal birimdi.
cmal defterinde her timarn sonuna konulan hsl (timar gelirinin ana toplam) bizzat timara iaret etmekteydi.
Genelde timar sahibiyle kyller arasndaki iliki her an bozulmaya msaitti. nk her iki taraf kendi karn gzetiyor veya ykmllklerinden kamak iin aba
170

harcyordu. Sipahi karsnda reynn haklar kanunnmelerde ayrntl biimde belirlenmitir.

Osmanl kanun koyucular, sipahilerin saysnda istikrar salamak amacyla timarlarn blgesel ve mal birliini koruyacak
eitli nlemler almtr. Her timar birimi
(kl) icmal defterlerinde ayr bir madde
halinde kaydedilmi ve bu birimler deitirilmemeye allmtr. cmal defterle-

TABLO I
933-934 (1527-1528) tarihli
btedeki timarlara tahsis edilen
gelirler (milyon ake)
Vilyet

Has; beyler ve
Padiah Evkaf
sipahiler iin
hass ve emlk
oran
oran zemet ve timarlar

Toplam
gelir
milyon
ake

oran

say

Rumeli,

198,2

48

46

17.288

Anadolu,

129,6

26

17

56

16.468

Karaman, Dulkadr, Rum,

Diyarbekir
22,7
31

63

1.071

51,8

48

14

38

2.694

(Halep ve Dmak)
Msr
135,4

86

14

Toplam

51

12

37

37.521

Suriye

537,7

. L. Barkan, A, Timar md. temel alnmtr.

TABLO II
Sofyal Ali avua gre
beylerbeyilik / eyalet bana
kl veya timar birimleri ve cebeliler
Beylerbeyilik

Kurulu Sancak
tarihi

Timar

Cebelilerin

says sahiplerinin

says

says

1. Rumeli yak.

1362

24

10.187

2. Bosna

1580

1980

24.813
5010

3. Budin

1341

17

2864

8136

4. Tmvar

1552

310

2190

5. Anadolu

1395

14

8619

16.381

6. Karaman

1468-1512

2500

3500

7. Mara (Dulkadr)

1522

2869

3631

8. Sivas (Rum)

1413

3937

4063

9. Trabzon yak.

1578

554

1446

10. Kefe

1568

11. Diyarbekir (mid)

1515

22

4017

13.983

12. am

1516

11

1250

2750

13. Halep

1516

1150

2950

14. Erzurum

1533

11

5618

4382

15. ldr (Akhisar)

1578

13

556

1444

16. Kars

1580

819

1681

17. Van

1548

13

1215

1785

18. Rakka ve
Ruh (Urfa)

1515

1100

1400

1560 (?)

19 (6)

590

2410

19. ehrizol
(ehrizor)
20. Musul (Mevsl)

610 (?)

2390 (?)

1516

610 (?)

2390 (?)

22. Badat

1535

20

980

2520

23. Kbrs

1570

1800

3200

24. Cezyir-i
Bahr-i Sefd

1533

13

2320

4680

21. Trablusam

Toplam

248

56.455 118.135

rinde kabul grd ekliyle timar tekiltnn ve kl birimlerinin saysn kontrol

etmek iin devlet belirli kurallar koymutur. Defterde kaydedildii ekliyle bir timar birimi hisse olarak paralanamaz ve
balanamaz ya da btn halinde bir
baka birime katlamazd. Bir sipahinin olu babas hayatta iken -istisna baz durumlar hari- timar sahibi olamazd. Timarn bir oula aktarlmas (fer) durumunda genelde sadece orijinal kl birimi verilirdi ve bir kl birimine birden fazla sipahi tasarruf edemezdi. Ancak II. Murad dnemi kaytlaryla daha sonraki kaytlarda grld zere uygulamada bir
timar birden fazla sipahiye verilmitir. Bu
durumda sipahiler birlikte veya srayla (benevbet) sefere kabilirlerdi. Mterek uygulamas, timar bekleyenlerin basks ve
devletin sava meydannda daha fazla insan gcne ihtiya duymas neticesinde
domu olmaldr. Osmanl timar sisteminin Batl feodal uygulamalardan farkl temel zelliklerinden biri miras yoluyla
miraslara gememesidir. Bununla birlikte Osmanl hukuku, erkek ocuun len
babasnn timarnn bir blmne balang timar orannda ya da erkek ocuklarn tamamnn ortaklaa babann timarnn btnne hak sahibi olduklarn kabul
etmekteydi; bu uygulamaya genellikle erken dnem kaytlarnda rastlanmaktadr.
stimlet (gnl kazanma) politikas gerei Osmanllar fethedilen topraklarda timar sisteminin deitirilen eitli ekillerini uygulamtr. Mesel Balkan fetihleri
srasnda daha nceki pek ok pronoia sahibini bu pronoialarnda Osmanl timar sahipleri eklinde devam ettirmitir. Mslman olma bir Osmanl sipahisi iin n
art deildi. Hristiyan timarlarnn says
baz sancaklarda toplam sipahilerin % 35i
gibi yksek bir orana ulamt. Anadoluda Karaman ve Dulkadr sancaklarnda
sipahi snfnn yeleri, Osmanl hnedanna sadk kalmaya karar verdikleri her an
timar bayla dllendiriliyordu. yle anlalyor ki Osmanllar iin sipahilik miras
yoluyla geebilen bir zellikti. Yerleik asker ailelerin ocuklarna ocakzade denilmekteydi (bk. OCAKLIK).
Yavuz Sultan Selim, kzlba ve Trkmenlere kar mcadelesinde sadakatlerini
gvence altna almak amacyla Diyarbekir
beylerbeyiliine bal dokuz Krt sancak
beyinin yurtluk arazilerindeki mlkiyet ve
i ilerinde bamszlk haklarn (ocaklk,
hkmet) tanm, daha kk airet beyleri de zam kabul edilerek yurtluk ve ocak-

TMAR

lk stats elde etmitir. Onlarn zemet

ve timarlar aile yeleri arasnda miras yoluyla geebiliyordu. Yurtluk-ocaklk sistemi dier beylerbeyiliklerde de mesel Vanda sekiz sancakta, Halepte bir sancakta,
ldrda drt sancakta, ehrizolda bir sancakta ve Kuzey Irakta baz yrelerde uygulanmtr. Yurtluk-ocaklk stats Karaman (Konya) beylerbeyiliindeki baz Trkmen kabilelerine de tannmtr. Ocaklktimarlar zamanla Bosnada yaylmtr. XVI.
yzyln sonundan itibaren Avusturya ordusunun srekli igal tehdidi sebebiyle devlet, Bosna sipahilerinin timar veya zemetlerinin sadece erkek ocuklarna deil erkek ocuun olmad durumda ailenin dier erkek yelerine miras yoluyla gemesi
ynndeki taleplerini kabul etmek zorunda kalmtr. Bu timar sahibi aileler ocak
diye tannmakta ve onlarn timarlarna
da ocaklk denmekteydi. Bu imtiyazn verilmesi karar I. Ahmed dnemine kadar
(1603-1617) geri gider; karar Sultan brhim tarafndan 1644te teyit edilmitir.
Serbest ad verilen baka bir timar kategorisi belirli dokunulmazlklar ihtiva eder.
Beylerbeyi, sancak beyi, alay beyi, zamler, eriba (serasker), dizdar ve avu dahil yetkili klndklar alanda asayiin teminiyle vazifeli grevlilere ait btn has ve
zemetler bu snfa dahildi. Onlar para cezalar, evlilik vergisi ve kaak klelerin satndan elde edilen vergi gelirlerini baka otoritelerle paylamak zorunda deildi. Btn yurtluk-ocaklk timarlar da ayn dokunulmazlklara sahipti. Arpalk, hkmet, ocaklk tipi timarlar ve zemetler,
mefrzl-kalem ve maktul-kadem
ad verilen bir yapda belirli bir otonomiye sahip olmalar bakmndan normal timar ve zemetlerden ayrlmaktayd. Dier bir ifadeyle su ileyenlerin takibi ve
para cezalarnn toplanmas sz konusu
olduunda onlarn blgelerine ehl-i rfn
karmasna izin verilmezdi. Yaya, msellem, yrk, aknc ve voynuk gibi ocaklarda tekiltlanan gruplarn reislerine ve kalelerdeki kumandanlara ait timarlar ve zemetler de ayn ekilde arpalk snfna
kaydedilmiti; nk reislik ancak grup
iinde aktarlabilirdi. Kad, imam, metropolit, papaz gibi din grevlilerine balanan timarlarn da arpalk trnden olduu anlalmaktadr; zira onlar hep ayn grevi ayn timarda devralmaktayd. Osmanl
timarnn yerel artlara uyarlanm dier
biimleri mlikne, ekincili, benevbet ve
mterek timarlardr. lve birliklere ihtiya duyan Ftih Sultan Mehmed, yurt

benzeri hak veya mlk arazisi sahiplerinden ekincili ad verilen yardmc asker tehiz ederek kendi seferlerine gndermelerini istemitir. Bunlar icmal defterlerine
dahil edilmitir. Ftih Sultan Mehmed ayn zamanda byk lekli toprak reformu
yapm ve pek ok kullansz evkaf ve emlk arazisini sipahilere yeni timarlar amak iin ortadan kaldrmtr.
Timar bykln temel alan bir dzenleme, timar sahibinin sefere birlikte
getirmekle ykml tutulduu tehizat
tr ve cebellerin, yani tam tehizatl silhl atllarn ve olanlarn / gulmlarn
(gen devirmeler) saysn belirlemitir.
Daha 835 (1432) yl civarnda bu kanunlar
tam olarak yrrlkteydi. Mesel 1000
akeden balayan veya 2000 akenin altnda kalan btn timar sahipleri seferde
bir cebe ile hazr bulunmalyd; 2000e terfi ettirildiinde ise ayn zamanda kendisiyle birlikte bir gulm da getirmek zorundayd. Olan bir sipahi tarafndan yakalanm ya da satn alnm bir kleydi. yle grlyor ki belirli bir hizmet sresi sonunda bir gulm cebel konumuna ykseltilirdi. Kaak gulmlar genellikle kaynaklarda zikredilmitir. Basit bir sipahi, timarnn her bir fazla 3000 akesi iin bir cebel tehiz etmek mecburiyetindeydi, ancak 20.000 ake deerini aan timar sahibi grevliler (suba ve daha yksek rtbeliler), her bir 5000 ake iin bir cebel getirirdi. Bylece Osmanl sipahi ordusu btnyle silhl svari gcnden olumaktayd. Fakat Osmanllar Trkmen, ranl ya
da Memlk silhl svarileriyle karlatklarnda asker stnlklerini genelde ateli silhlar ve toplarla salyorlard. 3000
akeli timar sipahisi bir brme giymek
ve kendisiyle birlikte bir cebel, 5000 akelik timar sahibi ise bir brme giymek
ve bir cebel, bir gulm, bir de adr getirmek zorundayd. Zamanla sipahiler fakirleti. Bir sipahi sefer iin ihtiya duyduu btn ekipman ve yiyecei yanna
almak durumundayd. Timarlarn deerindeki d yannda gerekli ekipmann fiyatnn ykseklii bir timarlnn uzun mesafeli seferlere katlmasn imknsz hale
getirmi ya da zorlatrmtr. 1584 sonrasnda timarlarn deeri ayn kalmasna
ramen enflasyon % 100e ulamtr. Osmanl ariv kaynaklar, sipahilerin gittike
artan oranda kyllerden zorla vergi aldklarn ve pek ounun haydut etelerine katldn gsteren bilgiler ierir.
Rey statsnden birinin sipahi snfna girmemesine ve timar sahibi olmama-

sna son derece dikkat edilirdi. Ancak sava olarak seferlere katlan rey kkenli gnlller ve garip-yiitlerle aknclar ve
kale garnizonu mensuplar kumandanlar
tarafndan timar iin tavsiye edilebilirdi.
1578-1618 arasnda Avusturya ve rana
kar yaplan uzun seferler yznden adama olan ihtiyacn artmas zerine kumandanlar bu hususta daha hogrl davranm, binlerce Anadolulu Trk, Krt ve
dier rey imtiyazl sipahi snfna dahil
olma frsat bulmutur. Dardan sipahilie girenler hakkndaki ikyetler daha Kann Sultan Sleyman dneminde padiah
fermanlarnda dile getirilmitir. Bunun ardndan bavuranlarn sipahi kkenli olmasna ynelik sk kurallar konuldu. Timarlarn hukuken hak sahipleri yannda mlzimler, yani mzuller, grevden alnm
sipahiler, timar almak midiyle sefere katlan sipahilerin ocuklar da (eli-emirliler)
vard. Bylece timara hak iddia edenler
sabrsz, kargaa karmaya meyyal ve her
an merkez hkmete kar isyan hareketlerine katlmaya hazr bir grup tekil
ediyordu. Btn bu kiiler ve rahatsz sipahiler 1416da eyh Bedreddin Simv,
1511de ahkulu Baba Tekeli ve XVI. yzylda kzlba isyanlar gibi ayaklanmalara
katld. II. Bayezid ve Kann Sultan Sleyman dneminde babalarndan sonra tahta kmak iin mcadele eden rakip Osmanl ehzadeleri kendilerini destekleyenlere timar sz vermilerdi; nihayet 15931609da Anadoludaki Cell zmreleri de
benzeri unsurlardan meydana geliyordu.
Bir kiinin elinden timarn alnmasnn
sebepleri arasnda ncelikle sefere katlmama geliyordu. Beylerbeyi tarafndan
sefer srasnda yoklama yaplrd ve katlmayanlarn kayd devlet merkezine gnderilirdi. Ayn Ali bu kaytlarn hangi timarlarn bo olduunu belirlemek, ifte tahsis ve ihtilflar nlemek iin son derece
nemli sayldn vurgulamtr. Timarn
kaybedilmesinin gerekeleri arasnda adam
ldrme veya hrszlk gibi byk bir su
ilemi ya da reyya kar zalimane bir
eyleme katlm olma da vardr. Mzul bir
timarl, tekrar timar hakk elde edebilmek
iin mlzemet maksadyla beylerbeyinin
kumandasnda sefere itirak etmek zorundayd. Hakkn kaybettikten sonraki yedi yl iinde seferdeki orduya katlmazsa
bu kii sipahilii kaybeder ve vergiye tbi
basit bir rey haline gelirdi. Dolaysyla sipahilik tam mnasyla kaltsal deildi. Azil
devlet tarafndan, bekleyenlere yer amak
ve timar sahiplerini seferlere katlmaya
171

TMAR

tevik amacyla ska uygulanan bir yoldu. Bununla birlikte pek ok sipahi, timar
gelirlerinin destekleyemeyecei kadar pahal ve uzun mesafeli seferlere katlma konusunda isteksiz davranyordu. Padiahn
itirak ettii 1596 tarihli nemli sefere
katlmayan Anadolulu sipahiler sipahilik
mesleinden ebediyen atlm, bu durum
imparatorluk iinde byk karklklara
yol amtr. Devletin kadro boalmasn
bekleyen pek ok sipahi iin mlzemet
yoluyla rotasyon sistemi uyguladn gsteren hibir delil yoktur. XVI. yzyln son
on yllarnda ok yaygn olan rvet ve kayrmaclk yznden pek ok mzul sipahi
dier isyanc gruplara katlmtr. Ayrca,
Avusturya ordusunun giderek artan ateli silh gcyle karlatklarnda sava
meydannda yetersizlikleri ortaya kan sipahiler seferlerde gittike artan oranda
yenieri, sekban ve saruca paral askerleriyle deitirilmi, bu sebeple timar sistemi gerilemitir. Hkmet timar gelirinin
byk blmn merkez hazineye ve baka yerlere kaydrm, bunlar daha sonra
sarayn tercih ettii kiilere tahsis edilmi
maalara veya merkezdeki avu, mteferrika yahut ktip gibi nfuzlu kiilerin
timar ve zemetlerine dnmtr. 1030
(1621) yl seferinde 2882 avu ve avu
olu, doksan drt gedikli avu, 681 mteferrika ve mteferrika olu, 522 ktibin timar sahibi olduu kaytlardan anlalmaktadr. Bu husus ok sayda timarn
sipahi ordusu dndaki ahslara gittii
yolundaki ikyeti dorulamaktadr.

nenin ihtiyalar dorultusunda daha da

artt. Bununla beraber sistemi slah yolunda baz teebbsler yapld. I. Abdlhamid dnemindeki nizamnme (1191/
1777) baz yenilikler getirdi. Suistimaller
nlenmeye alldysa da bundan nemli
bir sonu elde edilemedi. 1206 (1791) tarihli nizamnmede sancak dahilinde ikamete mecbur olmak, sefere katlmayanlarn timarlarna el koymak, alaybeylerini
tevcihte ne karmak, kadrolar dondurmak vb. tedbirlere yer verildi. Fakat seferlerde bunlardan hibir fayda salanamayaca kesinlemi gibiydi. Sistemin tasfiyesi de bu dnemde gndeme geldi. 1827de Rumeli ve Anadoludaki elli sancaktan 5200 kadar timarl sipahi timar gelirleriyle birlikte Askir-i Mansre svarisi
haline getirildi. Ancak timar gelirleri onlarn geimlerini salamaktan uzakt. Bunlarn tlim iin stanbula celpleri nemli
zorluklara yol ayordu. Bu yzden bir ksm timarlar ellerinden alnp aylkl haline
getirildi. Emekli olmak isteyenlerin cebel bedeli alnmak artyla timarlarna dokunulmad. Bu gibi timarllardan mahall
inzibat ilerinde yararlanlmas dnld. Tanzimat dneminin getirdii yeni mal uygulamalar, inzibat grevlisi haline gelen timar sahiplerinin kendi blgeleriyle
alkalarn iyice kesmiti. Son sipahinin vefatyla timarlar tasfiye edilecekti. Bunlarn
oullarndan yalar msait olanlar merkezde zbit olarak yetitirilecekti. Bu ekilde timar rejimi tarihe kart, timar topraklaryla ilgili mahall problemler ise Cumhuriyet dnemine miras kald.

TABLO III

Timar ileriyle ilgili merkez rgtlenmede brolarn banda mufassal ve icmal tahrir defterlerinin tutulduu defterhne gelir (bk. DEFTERHNE). Tahvil Kalemi tahvil tezkirelerinin (tahsis belgeleri) teslim edildii brodur. Hazrlanan tahvil tezkireleri Beyliki Kalemine sevkedilir, burada berat veya nian dzenlenir ve
kendisine tahsis edilen kiiye teslim edilirdi. Tahvil Kaleminin doksan bir defteri
1024-1335 (1615-1916) dnemini kapsar.
stanbulda Osmanl Arivindeki timar tahvil veya rznme defterlerinin says II.
Bayezid dneminden balayarak 2000 civarndadr (Howard, TSAB, X/1 [1986], s.
11-18; Gyn, TTK Belleten, LX/227
[1996], s. 127-138).

XVII. yzyl seferlerinde timarl sipahiler

Beylerbeyilik / 1025 (1616) 1030 (1621)1065 (1655)
eyalet
seferi
seferi
seferi

Anadolu

3864

3447

1897

Karaman

814

974

639

Sivas

1250

1558

471

Rumeli

4633

4157

2696

Dier
Toplam

4306

4922

349

14.867

15.058

6052

XVII. yzyln sonlarndan itibaren timar

sistemi giderek asker fonksiyonunu iyice
kaybetmeye balad. Merkez idare de timar gelirlerini hazineye aktarmaya ynelik yeni tedbirleri devreye soktu. 1127
(1715) Erzurum yoklamasnda 2119 timar ya kylerin harap oluu ya da sipahilerinin yoklamaya gelmemesi zerine hazineye intikal ettirildi. Bu temayl hazi172

Timar sisteminin temel kaynaklar defter-i hkan kaytlar ve zellikle icmal defterleridir (Babakanlk Osmanl Arivi Rehberi, Ankara 1992, s. 126-142, 186-230; Ba-

bakanlk Osmanl Arivi Kataloglar Rehberi, Ankara 1995, s. 118-123, 253-254). c-

mal timar birimleri temelinde dzenlenmi has, zemet ve timar sahipleri (icmall) arasnda gelirlerin paylatrlmasn gstermek amacyla dzenlenmi defterdir.
Osmanl Arivindeki en eski icmal kaytlar II. Murad dnemine aittir (Hicr 835 Tarihli Sret-i Defter-i Sancak-i Arvanid, nr.
Halil nalck, Ankara 1954). Timar tezkere defterlerinin bir rnei, Babakanlk
Osmanl Arivi Maliyeden Mdevver
Defterleri 17893 numarada yer almaktadr ve II. Bayezid dnemiyle ilgilidir. Yine Babakanlk Osmanl Arivinde Timar
ve Zemet Tevcih Defterleri adyla mstakil bir tasnif oluturulmutur (923-1079/
1517-1668 dnemini kapsar). Arivde Kmil Kepeci (KK) tasnifinde de Dvn- Hmyun Tahvil Kalemi ksmnda timar mumeltyla ilgili defterler bulunmaktadr
(Ariv Rehberi, s. 52-69). Ayrca ayn tasnifte ve Maliyeden Mdevver Defterler tasnifinde eitli adlarla kaytl timar
mumeltyla alkal birok defter mevcuttur.
BBLYOGRAFYA :

Hdavendigr Livas Tahrir Defterleri (haz.

mer Lutfi Barkan Enver Merili), Ankara 1988,
I, tr.yer.; Ayn Ali, Kavnn-i l-i Osmn, tr.yer.;
Cevdet, Trih, II, 61-251; Barkan, Kanunlar, s.
267-271; a.mlf., Feodal Dzen ve Osmanl Timar, Trkiye ktisat Tarihi Semineri (haz. Osman Okyar H. nal Nalbantolu), Ankara 1975,
s. 1-32; a.mlf., Mlikne-Divn Sistemi,
THTM, II (1939), s. 119-184; a.mlf., Trkiyede
Servaj Var myd?, TTK Belleten, XX/78 (1956),
s. 237-246; a.mlf., Timar, A, XII/1, s. 286-333;
Halil nalck, Fatih Devri zerinde Tetkikler ve
Vesikalar I, Ankara 1954, s. 137-184; a.mlf., The
Problem of the Relationship of Byzantine and
Ottoman Taxation, Akten des XI. Internationalen Byzantinisten-Kongresses 1958, Mnchen
1960, s. 237-242; a.mlf., Osmanllarda Raiyet
Rsmu, TTK Belleten, XXIII (1969), s. 575-610;
a.mlf., Military and Fiscal Transformation in the
Ottoman Empire 1600-1700, Ar. Ott., VI (1980),
s. 283-337; a.mlf., Osmanl Brokrasisinde Aklm ve Mumelat, Osm. Ar., sy. 1 (1980), s. 114; a.mlf., Comments on Sultanism: Max Webers Typification of the Ottoman Polity, Princeton Papers in Near Eastern Studies, I, New Jersey 1992, s. 49-72; L. Fekete, Die Siyaqat-Schrift
im der trkischen Finanzverwaltung, Budapest
1955, tr.yer.; Hazim abanovi@, Kragjiste Isa-Be-

ga Ishakovic zbirni katarstarski popis iz, 1455

godine, Sarajevo 1964; N. Beldiceanu I. Beldiceanu-Steinherr, Recherches sur la province de
Qaraman au XVI sicle, tude et actes, Leiden
1968; V. P. Mutafieva Str. Dimitrov, Sur ltat du
systme des timars des XVII e-XVIII e ss., Sofia
1968; K. Rhrborn, Unterschungen zur Osmanischen Verwaltungsgeschichte, Berlin 1973;
Selami Pulaha, Defteri i regjistrimit t Sanxhakut t shokedrs i vitit 1485, Tirane 1974; D.
Bojani, Vidin i Vidinskijat Sandjak pres 15-16

TMUR
vek., Sofia 1975; N. Beldiceanu, Le timar dans
ltat ottoman, Wiesbaden 1980, s. 13-17, 102104; Feridun M. Emecen, XVI. Asrda Manisa
Kazas, Ankara 1989, s. 288-297, 326-390; Ahmet Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri ve Hukuk Tahlilleri, stanbul 1990-94, I-VIII; Sofyal
Ali avu Kanunnmesi (haz. Midhat Sertolu),
stanbul 1992; An Economic and Social History
of the Ottoman Empire: 1300-1914 (ed. Halil
nalck D. Quataert), Cambridge 1994; Nejat
Gyn, Timar Tevcihleri Hakknda, OsmanlTrk Diplomatii Semineri (30-31 Mays 1994):
Bildiriler, stanbul 1995, s. 67-74; a.mlf., Timar
Ruznme Defterlerinin Biyografik Kaynak
Olarak nemi, TTK Belleten, LX/227 (1996), s.
127-138; D. Howard, The Ottoman Timar System

and its Transformation, 1536-1656 (doktora tezi, 1987), Indiana University; a.mlf., The Life and
Career of Ottoman Sipahi, Aspects of Altaic Civilization (ed. D. Sinor), Bloomington 1990, III,
45-57; a.mlf., The BBA Ruzname Tasnifi: A
New Resource for the Study of the Ottoman Timar System, TSAB, X/1 (1986), s. 11-18; a.mlf.,
The Historical Development of Ottoman Imperial Registry (Defter-i Hakan), Ar.Ott., XI (1988),
s. 213-230; a.mlf., Ottoman Administration and
the Tmr System: Sret-i Knnnme-i Omn Bery- Timr dden, JTS, XX (1996), s.
46-124; N. Moaanin, The Complex Origins of
the Bosnian Ocaklk Timar, Halil nalck Armaan-I (haz. Takn Tak Sunay Aksoy), Ankara
2009, s. 142-167; Mustafa Akda, Timar Rejiminin Bozuluu, DTCFD, III/4 (1945), s. 419-429;
Hamid Hadzibegi, Rasprova Ali Caua iz Sofije
timarskoj organizaciji u XVII stoljecu, Glasnik
Zemaljkog Muzeja, II, Sarajevo 1947, s. 39-205;
V. P. Mutafieva, Sur la caractre du tmar ottoman, AOH, IX (1959), s. 55-61; Nedim Filipovi,
Bosna Hersekte Timar Sisteminin nkiafnda
Baz Hususlar, FM, XV (1954), s. 154-188; a.mlf.,
Ocaklk Timars in Bosnia Hertzegovina, POF,
XXX (1986), s. 149-180; M. Tayyip Gkbilgin, Kanun Sultan Sleymann Timar ve Zemet Tevcihi ile lgili Fermanlar, TD, sy. 22 (1968), s. 3743; lhan ahin, Timar Sistemi Hakknda Bir Risale, a.e., sy. 32 (1979), s. 906-935; V. Bokov,
Ein Nian des Prinzen Orhan, WZKM, LXXI
(1979), s. 127-152; I. Beldiceanu-Steinherr, Loi
sur la transmission du timar (1536), Turcica, XI,
Paris 1979, s. 78-102; a.mlf. v.dr., La crime
ottoman et linstitution du timar, AION, XXXIX
(1979), s. 523-562; Zeki Arkan, Hamid Sancandaki Timar Dzenine likin Aratrmalar,
TED, XII (1982), s. 101-111; G. Veinstein, Lhivernage en campagne, propos des sipahi de
Rumelia en 1559-1560, St.I, LVIII (1983), s. 109148; C. Rmer, Drei Urkunden Murads III. Zu
Timarangelegenheiten, Osm. Ar., sy. 12 (1992),
s. 289-306; Halil Sahilliolu, Zemet, A, XIII,
477-479.

Halil nalck

TMBKT

(bk. TNBKT).

TMUN

(bk. CENGZ HAN).

TMUR
(. 807/1405)

Timurlu hnedannn kurucusu

ve ilk hkmdar
(1370-1405).

25 ban 736da (8 Nisan 1336), on iki

hayvanl Trk takvimine gre San ylnda Ke (ehrisebz) yaknlarndaki Hoca Ilgar kynde dodu. Babas yredeki Barlas kabilesinin emri Turagay, annesi Tekina Hatundur. Timur doduu srada aatay Hanl kmeye yz tutmutu ve
hkimiyet Cengiz Han soyundan gelen hanlardan ok kabile reislerinin elinde bulunuyordu. Bat aatay ulusunda beylik Barlaslar ve Celyirlilerin elinden kp Karaunaslarn (itibar olmayan, melez ve kark) eline gemiti. lk defa 761 (1360) ylnda adndan sz edilen Timur, aataylar ve
Moollar arasndaki atmalara katld, sk
sk saf deitirdi. Yarar dokunacan mit
ettii kimselerle akrabalk balar kurdu.
Kendine mttefikler salamak suretiyle
on yllk mcadeleden sonra Mvernnehire hkim olarak Semerkantta tahta
oturdu (12 Ramazan 771 / 9 Nisan 1370).
Onun baarsnn en nemli sebebi blgede kabileler arasndaki mcadeleler ve ciddi bir rakibinin bulunmamas idi. Kendisinin Aksak veya Lenk diye anlmas da
bu mcadele dneminde sa kolu ve sa
bacandan yaralanmasndan dolaydr.

Timur hkimiyeti ele geirdiinde ran

paralanm haldeydi. Merkezi Herat olmak zere Horasanda Kertler, merkezi
Sebzevr (Beyhak) olmak zere Horasann
bat taraflarnda Serbedrler, merkezi Crcn olmak zere Esterbd, Damgan ve
Simnn yresinde Toga Timurlular, merkezi raz olmak zere Fars ve Kirman taraflarnda Muzafferler, merkezi Badat
olmak zere Irk- Arab, Irk- Acem ve
Azerbaycan blgesinde Celyirliler hkm
sryordu. 1380de Serbedrler, Toga Timurlular, Kertler ve Muzafferler arasndaki mcadeleler yznden Horasan kark bir durum arzetmekteydi. 1370-1372de Fergana vadisine sefer yapan ve nfuzunu bu ynde yaymaya alan, 1373te Hrizme kar harekete geen Timur,
hemen ardndan Horasann iinde bulunduu blgenin artlar zapt iin uygun
grerek olu Mrn ah Horasana gnderdii gibi kendisi de arkadan gidip Kertler, Toga Timurlular ve Serbedrlerin varlna son verdi. Horasana seferleri srasnda rann vaziyetini daha yakndan gren Timur 788de (1386) buraya yrd.

yllk sefer diye anlan (1386-1388) bu

harekt srasnda Mzenderan, Luristan
ve Grcistan zerinden Azerbaycana giderek Karabaa ulat. Onun Kuzey ran
ve Azerbaycan ele geirmesi, vaktiyle Cuci ulusu ile lhanllar arasnda olduu gibi
blgede atmalarn yeniden balamasna yol at. Timurun desteiyle Altn Ordada hkimiyeti ele geiren Toktam Han
ona kar gelmeye balad. Her ikisinin de
zengin Azerbaycan kendi istekleriyle terketmeyecei akt. Toktam Han, Kahireye Memlk sultanna bir elilik heyeti
yollayp Timurun randa kuvvetlenmesi
ihtimaline kar onunla ittifak hazrlna
giriti.
1387 baharnda Toktamn askerlerinin
Derbendi geerek Samur suyu kysna
ulamalar karsnda Timur, olu Mrn
ah blgeye gnderdiyse de taraflar arasnda ciddi bir arpma olmad ve Toktamn askerleri geri ekildi. Azerbaycana
sevkettii ordunun baarszlndan sonra Toktam Han, Timurun yokluundan
yararlanp douya doru yneldi. Timur
bu srada Gney randa raz kuatmakla meguld; Toktam, Siriderya kysndaki ehirleri ele geirmeye kalknca Semerkanta dnd. 793 (1391) yl banda
buradan hareketle Otrar, Yesi, Karauk,
Sayram zerinden bozkr at ve Receb
793te (Haziran 1391) Kundurca (Kunduzca) mevkiinde Toktam Han yenilgiye uratt. Ardndan daha nce boyun edii
halde yeniden muhalefete kalkan randaki baz yerli hkmdarlara kar yrd ve 1392 yl Haziran aynda be yllk
sefer denilen (1392-1396) sefere kt.
Ceyhunu geerek Mzenderan ve Luristan yoluyla raza varp Muzafferler hnedanna son verdi (795/1393); bylece
Badat kaplarna dayand. Bu srada Anadoluda ve Suriye kesiminde Memlkler dnda kendisine ciddi rakip olabilecek bir
g yoktu. Osmanllar Anadoluda henz
tam anlamyla hkim durumda deildi.
Sivas-Kayseri blgesinde Kad Burhneddin, Osmanllarla sava halini srdren
Karamanoullar, Dou Anadoluda Erzincan Emirlii ve Karakoyunlular, Mara dolaylarnda Dulkadroullar ve kurulu aamasndaki Akkoyunlular bulunuyordu. Hkimiyetleri Malatyaya kadar uzanan Memlkler, Anadoludaki siyas gelimelerde sz
sahibi durumundayd, fakat i mcadeleler bu devleti de ypratmt.
1393 yl Austos aynda Timurun Badata inmesi karsnda Osmanl, Memlk, Altn Orda ve Kad Burhneddin devletlerinde baz tedbirler alnrken Anado-

173