228

Kraj Drugog svjetskog rata Bonjaci u Crnoj Gori doivjeli su sa vjerom da

im se nee ponoviti stradanja njihovih predaka poslije Berlinskog kongresa,
Balkanskog i Prvog svjetskog rata i, posebno, sve ono to su doivljavali u
vrijeme etnikih pohoda tokom Drugog svjetskog rata. Te su nade objektivno
bile realne. Proizilazile su iz platforme antifaistike borbe i uea i Bonjaka u
toj borbi u kojoj su se, prvi put u svojoj istoriji, nali zajedno, pod jednom
zastavom i komandom pripadnici svih naroda koji su ivjeli na ovim prostorima.
Ukidanjem Zemaljskog antifaistikog vijea Sandaka 29. marta 1945.
godine, kada je u Crnoj Gori i Sandaku rat bio zavren, iako je na drugim
prostorima ondanje Jugoslavije i dalje trajao, bilo je prvo odstupanje od
proklamovane politike i usvojene platforme u oblasti rjeavanja nacionalnih
prava poslije pobjede nad faizmom. Bilo je to i prvo odstupanje od odluka II
zasijedanja AVNOJ-a i objektivno zaetak vraanja na politiku "velike Srbije".
Posljedice takvog odstupanja od proklamovanih ciljeva u kasnijem razvoju pokazae se veoma kobnim u odnosima naroda i narodnosti koje su u novoj
Jugoslaviji opredijelili se na stvaranje novih drutvenih i nacionalnih odnosa. Ta
odstupanja pokuavala su da se objasne "nacionalnim interesima srpskog i
crnogorskog naroda", istovremeno ignoriui interese bonjakog naroda, iako je
i njihov nacionalni subjektivitet bio priznat tokom borbe protiv okupacije i za
nacionalno osloboenje. Ono je, nakon zavretka te borbe, objanjavano da bi
zadravanje i dalje opstajanje Sandaka navodno znailo "izlino i neracionalno
cijepanje cjeline kao i Jugoslavije uopte" 1 preputajui Bonjacima
(Muslimanima) da se opredjeljuju kao Srbi, odnosno Crnogorci 2 iako je u dokumentima za pripremu AVNOJ-a bilo nedvosmisleno predvideno da e Sandak
biti jedna od federalnih jedinica i elemenata budue Federacije. 3 Predstavljalo je
to obmanu i naputanje odluka II zasijedanja AVNOJ-a i platforme NOB-a.
UZ GUBITAK ZAVNOS-a BONJACI CRNE GORE OSTALI SU I BEZ
NEKOLIKO NAJISTAKNUTIJIH SVOJIH KADROVA
U tim prvim godinama nakon osloboenja Bonjaci u Crnoj Gori, osim
ukidanja ZAVNOS-a, nali su se u situaciji da su kraj rata doekali i bez svojih
rukovodnih kadrova koji su tu borbu organizovali u Bijelom Polju, Plavu, Gusinju, Podgorici, Nikiu, Beranama i Roaju. To se naroito negativno odradio
pogibijom Rifata Burdovia - Tra, ukrije Mededovia, Muniba Kue- /ia,
Smaja i Sefkije Franca, svi iz Bijelog Polja; Bea Baia, Jusufa, Emina i
brahima Rcdepagia, te Hajra ahmanovia iz Plava, Dafera Nikoevia i \lja
Hota iz Gusinja; Muharema Asovia iz Nikia, Davida Haveria, Himza
jaliia, Mustafe Abdovia, Mahmuta-Buta Lekia, Halida arkia iz Podgo- ice;
1Petranovi dr Branko, Poloaj Sandaku u svjetlosti odluka II zasijedanja A VNOJ-a, izgradnja
Jugoslavije na federalnom principu. "Istorijski zapisi", Titograd 1971, br. 3-4, 573; Mustafa Memi, Bonjaci
Sandaka, n. d, 332.
2Isto.
3Isto, 571; Arhiv Istorijskog instituta Srbije, Fond ZAVNOS-a, 6(43).

229

Hivzije atovia i Mustafe Peanina iz Roaja; Teufika-Tufa Softia i -lamdijeBoka Dervovia iz Berana, te Salka Aljkovia i Jakuba Kubura iz ljevalja. Svi su
oni bili organizatori i rukovodioci antifaistike borbe, veina ijih i istaknuti
intelektualci.
Za veinu njih njihova pogibija ostala je i nedovoljno objanjena.

RifatBurdovi-Tro kao organizator studentskog antifaistikog pokreta a

Beogradskom univerzitetu, kao organizator i rukovodilac Antifaistikog okreta
u Sandaku, koji je posebno bio i veoma zasluan to je NOB u San- aku ostao
neukaljan i human, to je u Sandaku sprijeeno meunacionalno jkobljavanje
tokom 1941. i 1942. godine. Bio je medu onima koji su na teo- itskim kruoocima
pokretali nacionalno pitanje Bonjaka. Poginuo je zajedo sa Velimirom Kneeviem - Voloom, komandantom III proleterske san- ake
brigade i Tomaem iiem, komandantom bataljona u istoj brigadi, akon to je
brigada samovoljno napustila poloaj na kojem se nalazila u staju mirovanja.
Ono je izvreno bez znanja i saglasnosti komandanta i poli- kog rukovodioca
brigade, te jednog od komandanata bataljona, ne ostav- ajui pri tome nikakvu
informaciju o pokretu brigade i o pravcu njenoga kre- nja. Ostavljeni sami na
prostoru na kojem su se kretale brojne etnike iage, pokuavajui da se poveu
sa brigadom, otkriveni su i bili poubijani od upe etnika koji su se kretali na tom
prostoru. Zato je brigada napustila oj poloaj bez znanja i odobrenja taba
brigade, ne objanjavajui svoj pok- t, mogunost kako da se poveu sa svojom
brigadom, to je bilo krajnje ;odgovorno i u praksi partizana nepoznato. 4 Koliko
je poznato, ovo do sada je objanjeno.

4Istorijski institut SR Crne Gore, Sandake legende, Beograd 1951, 20-22; Mustafa Me- , Rifat
Burdovi-Tro, ivotni put i djelo, "Almanah", cit. asopis, br. 11-12, 154; Isti, Heroji upoginuli u magli,
"Osloboenje" Sarajevo, 9. januar 1988.

230

ukrija Meedovi jc bio jedan od rukovodilaca i organizatora antif istike

borbe u bjelopoljskom srezu. Poginuo je jula 1941. godine na brisano prostoru u
vrijeme voenja pregovora izmeu Bonjaka iz Peteri i ustani] bjelopoljskog
sreza jula 1941, kada je pokuavao da sprijei oruani sukob, da nije objanjeno
ko je tada na njega pucao i okonao mu ivot. Poginuo 22. jula 1941.5

Smajo i efkija Franca, iz Bijelog Polja, poginuli su (ubijeni) jedan

zamjenik komandanta mjesta, a drugi kao vijenik ZAVNOS-a. Smajo je sti
jeljan zbog navodne neprijavljene ljubavne veze, a efkija je ubijen s lea kac od
taba bataljona nije dobio saglasnost da poe na sahranu svog brata, a c nakon
toga pokuao da to uradi i bez odobrenja.
Bco Bai i Jusuf Redepagi, iz Plava, upueni su 1. avgusta 194 godine sa
osloboene teritorije u Beranama na okupiranu teritoriju Gusinj samo dva sata
ranije od polaska V proleterske brigade u pravcu Gusinja ra< osloboenja tili
krajeva. Tom prilikom su netano informisani da e brigada te krajeve poi za 7
dana,6 iako je ona ve bila u pokretu. Kada su Bai Redepagi stigli u ilegalnu
bazu, u selo Dolja, oko 3 km udaljeno od Gusinj; dijelovi V proleterske brigade
stigli su zapadno od njihove baze, na udaljenos oko 2 km vazdune linije, na
pravac Kaanik Trojan. U tom momentu ok 200 pripadnika kvislinkih snaga,
pokuavajui da pobjegnu iz Gusinja prem Albaniji, bili su napadnuti. Oko 4 sata
vodene su borbe a da IV bataljon ' proleterske brigade nije pokuao da prui
pomo onima koji su vodili borbi medu kojima su bili Bai i Redepagi, zajedno
sa Vojom Novoviem i Aljoi Motom, rukovodiocem antifaistikog pokreta u
Gusinju. Poslije etvoro sovne borbe poginuli su Bai, Redepagi, Novovi i
Hot. Ostalo je neobja: njeno zato prilikom odlaska Baia i Rcdcpagia na
okupiranu teritorij nisu ovi obavijeteni da e istovremeno na taj teren poi i V
brigada, te da li j tab ove brigade takode bio upoznat o polasku na teren dvojice
rukovodilac okrunih komiteta KPJ i SKOJ-a Berane radi njihove koordinacije.
Nije zumno ni zato su tada upueni na okupiranu teritoriju. Posebno nije objaj
njeno zato su se djelovi ove brigade povukli sa susjednog poloaja, iako nis bili
ni od koga napadnuti, te zato u etvoroasovnoj borbi nisu ni pokuali d prue
pomo spomenutim rukovodiocima da se izvuku iz obrua i poveu s brigadom. U
zvaninim saoptenjima i putem tampe objavljeno je da su pogi nuli herojskom
sr.iru. Prilikom podizanja spomen-grobnice, na mjestu gdje s zakopani, tadanji
lan crnogorske vlade (ministar unutranjih poslova), otkri

5Bijelo Polje, Zbornik radova, 842. fusnota 300.

6^Razgovor Bca Baia sa autorom 2. avgusta 1944. godine, oko 10 asova ujutru, nako
njegovog dolaska na okupiranu teritoriju.

23

ajui spomen-grobnicu, javnosti je saoptio da su oni poginuli kao heroji, da

h je narod u svojim uspomenama tako sauvao, a da samo formalno nisu prolaeni narodnim herojima.7 Narod Plava i Gusinja ostao je bez svojih kljunih
ukovodilaca, od kojih je oekivao da e mu nakon osloboenja zemlje biti od
oristi. Basic je 1940. bio lan Pokrajinskog komiteta SKOJ-a za Makedoniju,
snovao prvu muslimansku partijsku eliju. Prvi Bonjak-Musliman u Crnoj iori
koji je u vrijeme julskog ustanka 1941. bio politiki rukovodilac partizan- <og
odreda, sekretar Sreskog komiteta KPJ na prostorima gdje nije bilo ni dne
muslimanske kue, to se danas od nekih nacionalistikih krugova veo- ia teko
doivljava i podnose pisani zahtjevi da se istorijska dokumenta o ime unite,
smatrajui da Musliman nije mogao biti sekretar komiteta u Va- )jeviima,
pokraj toliko vasojevikih kadrova - pismo dr Spasoja akovia, da zamjenika
Saveznog tuioca SFRJ. Bio je prvi naelnik OZNE za Kosovo Vletohiju krajem
1944. Centralni komitet SK Crne Gore zatraio je slubeno iljenje Istorijskog
instituta Crne Gore, koje je zahtijevao akovi u vezi /arnog tretmana Baia u
NOB-u, odgovor je bio negativan.
Rukovodni kadrovi Podgorice naputali su grad i svoje domove jula 1941. zlazili
na prostore oko Podgorice, pridruivali su se i uestvovali u borbama otiv
faistikog okupatora. Poto u prvo vrijeme nije bila organizovana ishra- boraca,
ve su se oni snabdijevali ili odlazili svojim kuama, to su borci koji dolazili iz
grada najee bili preputeni sami sebi. Izgladnjeli, pokuavali su se priblie
gradu i poveu sa svojom rodbinom koja jc ivjela u gradu opijenom icom i
ivom silom. Najee nisu uspijevali da stignu do svojih Inih kua. Na prilazima
gradu, s one strane ice, okupatorske strae su ih obljavale, a Prijeki vojni sud
osuivao ih na smrt. Strijeljani su najee na atitu na Zabjelu kod Podgorice, a
Bonjaci ovog grada ostajali su bez onih kojih su najvie oekivali.

Muharem Asovi, iz Nikia, preimenovan u Asovi mada ime "Aso" nije :nato
medu Bonjacima (Muslimanima) ve "Haso" - "Hasan", posmrtno je glaen
narodnim herojem kao politiki komesar Nikikog partizanskog aljona "uro
akovi" i lan Okrunog komiteta KPJ za okrug nikiki. <on odlaska
partizanskih jedinica u Bosnu ostavljen na terenu Nikia da egalnim
uslovima rukovodi pokretom u tom kraju. Krajem 1942. i poet- 1 1943. godine
etnici su u ovom kraju vrili straan teror. U tom vremenu
200 boraca Nikia zarobljeno je i zatvoreno. 8 Oni koji su preivjeli odravali su
se, u uslovima velikog terora, u strogoj ilegalnosti, povezujui se r< ishrane sa
svojini porodicama. Muharem Asovi je ostao usamljen jer mu porodica nalazila u
gradu, a u okolnim selima nije imao nikog blinjeg. Bio javno ucijenjen od strane
okupatora. Pokuavajui da se probije prema Herc Novom, opkoljen je od jedne
7 Savo Joksimovi, general-pukovnik u penziji (umro), zaviajno iz Berana, u govoru priliotvaranja zajednike grobnice poginulih rukovodilaca NOB-a, objavljen u "Pobjedi", Tito- 3. 08.
1964. Po njegovom nalogu Bai i Redepagi su preli na okupiranu teritoriju i tamo iuli 2. 08.
1944. godine.
8s Prelomni dogaaji NOR-a u Crnoj Gori 1943, Zbornik radova sa naunog skupa odr-

etnike ete i nakon herojske borbe ubije Proglaen je narodnim herojem, a grad
Niki ostao je bez jednog od svoj rukovodioca NOB-a. Strijeljani su zatim njegov
otac i dva brata. Parni mlin Nikiu sada nosi njegovo ime. Nije objanjeno
zastoje i kako ostao usamljei bio primoran da prelazi na drugu teritoriju.

Hivzija atovi iz Roaja i TeuSk Softi iz Berana poginuli su kao iz^ dai i
bombai u juriu na etnike bunkere prilikom oslobaanja Berana ma
1944. godine. atovi je prije svoje pogibije imao vie od 11 godina revol
cionarnog rada. U Skoplju je do 1933. godine bio jedan od najbliih saradnil
Rifata Burdovia. Jo 1934. godine bio je lan Pokrajinskog komiteta KPJ ;
Makedoniju. Suen je po Zakonu o zatiti drave i u periodu 1935-1939. b na
robiji u Sremskoj Mitrovici, gdje je rukovodio ilegalnom tehnikom i b lan
najueg rukovodstva u spomenutom zatvoru. Po izlasku sa robije jedr vrijeme je
radio u ilegalnom pokretu u Kosovskoj Mitrovici, a zatim, tokoi prve polovine
1942. godine, organizovao antifaistiki pokret na okupiram teritoriji Roaja. U
politikom zatvoru u Tirani organizovao je i rukovodi kopanje kanala za
bjekstvo zatvorenika, a nakon kapitulacije Italije ponovo j doao u Roaje i
organizovao "Muslimanski partizanski odred" i bio njege prvi komandant.
Prelaskom na osloboenu teritoriju Berana krajem 194! godine zaduenje i uspio
da organizuje kanal preko kojeg je funkcionisalo ile galno povezivanje taba II
udarnog korpusa sa Glavnim tabom NOV i PO za Kosovo i Metohiju. 9 Maja
1944. godine ovaj iskusni revolucionar upuen j kao izvia i bomba na etnike
bunkere oko grada i tom prilikom poginuc Istoga dana sa njim je na isti nain,
poginuo i Teufik Softi, tada sekretar NE rodnooslobodilakog odbora Berana, a
prije toga, kao rudarski ininjer Trepi, bio je jedan od rukovodilaca
Antifaistikog pokreta i predsjednik ile galnog Sre;.kog narodnooslobodilakog
pokreta u Kosovskoj Mitrovici. I nje mu, kao i Hivziji atoviu, dat je zadatak
da juriaju na etniki bunker i d poginu. Svakom borcu antifaisti, bez obzira
na njihove funkcije, bila je as boriti se u prvim borbenim redovima. Nije ipak
jasno da li je ovakve kadrovi trebalo rasporeivati na ovakve zadatke i da na taj
nain ginu, jer su oni, ipak bili rijetki i dragocjeni za dalji razvoj NOB-a,
prvenstveno medu Bonjacima.
Mustafa Peanin, profesor francuskog jezika iz Roaja, koji je francuski :ik
specijalizirao na Sorboni u Parizu, po prelasku na osloboenu teritoriju rana,
kao zamjenik politikog komesara Roajskog muslimanskog partizan- )g odreda,
rasporeen je u II proletersku brigadu i kao borac, zajedno sa :dom ehoviem,
poginuo u poznatoj prijepoljskoj bici.

Muhamed Abdagi, zaviajno iz Sjenice, zasluuje da bude spomenut ije kao

9anog 19. i 20. 12. 1983, Referat r ura Vujovia, Povodom nekih ocjenu proirenog sastank, PK KPJ za
Crnu Goru i Boku od 17. 5. 1943. godine, Titograd 1985, 125.
4
Isto; "Prelomili dogaaji NOR-a u Crnoj Gori 1943", referat Mustafe Memi, Politik. aktivnost
zatvorenika na teritoriji Albanije tokom 1943. 395-409; Isti, Politika diferencijacija karakteristike razvoja NOPa u Plavu i Gusinju u 1943. 216-219, 238-242.

predratni rukovodilac antifaistikog pokreta na Beogradskom uni- zitetu,

posebno zbog odnosa prema njemu i stradanja koja je doivljavao, kovodio je
antifaistikim pokretom studenata na Pravnom fakultetu u Dgardu, bio lan
Sekretarijata Unvierzitetskog komiteta KPJ i sekretar Kul- nog odbora studenata
na Beogradskom univerzitetu.10 Sredinom 1941. go- e bio je rukovodilac ilegalnog
antifaistikog pokreta u Mostaru, lan taba linovakog partizanskog odreda a
potom politiki komesar bataljona u ldaku. Kada je preao na okupiranu
teritoriju Sjenice bio je zatvoren, a om od 1944. godine reorganizovao je i
rukovodio ilegalnim antifaistikim ;retom u Kosovskoj Mitrovici. Nakon
osloboenja zemlje zatvoren je i na ntiranom procesu pred Vojnim sudom osuen
na 6 godina zatvora, bez gostcpene presude. Zatvorio ga je tadanji naelnik
OZNE za Kosovo, 3ga je Abdagi, kao ondanji rukovodilac KPJ na Pravnom
fakultetu u Beo- du, primio za lana KPJ. Zli ljudi pokuavali su da ga optue a
je navodno io za Gestapo i da je u ratnim uslovima dobio zadatak da na
prostorima daka organizuje povezivanje njegovih kolskih drugova iz Velike
medrese !ja Aleksandra u Skoplju i sa Beogradskog univerziteta, koji su preteno
organizatori i rukovodioci antifaistike borbe na prostorima Sandaka i e Gore,
da se navodno ukljue u rad za Gestapo. Shvatajui da je proces tiv njega bio
montiran, najistaknutiji rukovodioci zemlje intervenisali su i c bio osloboen
optube. Oni koji su ga optuivali i protivpravno sudili bili ia takvim poloajima
da su uspijevali da sprijee njegovo ukljuivanje u jtveno-politiki ivot.
Usamljen i obolio, opredijelio se za knjievni rad, jevajui da objavljuje svoja
djela u privatnoj reiji. Umro je u Novom Pa- 1 1991. godine i prihvaen kao
jedan od najistaknutijih bonjakih knji- iih stvaralaca koji je za ivota uspio da
objavi vei broj znaajnih knjievnih i.11 Smatra se da je zatvoren i neopravdano
proganjan da bi mu se sprio da se odui svom narodu, da mu pomogne i da u poslijeratnim uslovima
vri funkcije koje bi mu normalno pripadale na osnovu njegovih intelektualn
sposobnosti, iskustva i zasluga u NOP-u.
Pored ovih nekoliko primjera koji govore o neodgovornom odnosu n hovih
drugova prema njima u cjelini, posebno zbog malobrojnosti ovih ka rova i
interesa antifaistikog pokreta da se oni sauvaju, radi potpunijeg u aja i
ukljuivanja u taj pokret naroda iz kojeg su poticali i istovremeno dilen koje se
javljaju zbog nedovoljne informisanosti o uzrocima njihove pogibi (stradanja)
Bonjaci u Crnoj Gori ostali su i bez nekoliko rukovodnih kadro' u vezi sa ijom
pogibijom nema nikakvih dilema i nedoumica. Spomenuen Muniba Kuevia iz
Bijelog Polja, sekretara Sreskog komiteta KPJ, koji je pi ginuo juna 1943. godine
101,1 Milica Damjanovi, Napredni pokret studenata Beogradskog univerziteta, knj. II, rad 1974, 383, 380.
11"Preporod", Sarajevo, Edicija bosanske knjievnosti u 100 knjiga. Veliki broj radova imed
Abdagi objavio je privatno jer mu za dugo nije omoguavan knjievni rad. Poslije ve smrti u
Sjenici i Novom Pazaru odravaju se knjievne veeri posveene Muhamedu gicu; Muhamed
Abdagi, Kulturno-po/itiki rad studenata i omladine izmeu dva rata, u vrijeme od 1935-1941. godine.
Zbornik Sjenice, br. 6-7/90-91, 63-74.

na Sutjesci; Emina Redepagia iz Plava, sekretai Sreskog komiteta KPJ Novog

Pazara, umro oktobra 1942. godine od posij* dica policijske torture koja je
vrena nad njim u vrijeme kada je bio zatvara Hajra ahmanovia, komandanta
Muslimanskog partizanskog omladinske bataljona Plava i Gusinja; prvog
sekretara Narodnooslobodilakog odbra Pl; va Dafera Nikoevia i Alja Hota,
rukovodioce antifaistikog pokreta u Gi sinju i Ibrahima Redepagia,
rukovodioca pokreta u Plavu; Salka Aljkovia Jakuba Kubure iz Pljevalja,
Mahmuta Hadrovia iz Petnjice kod Beran azima Resulbegovia iz Ulcinja i
brojnih drugih. Sve je to uticalo da su Bo njaci u Crnoj Gori osloboenje 1945.
godine doekali bez svojih iskusnih obrazovanih kadrova, koji su ih vodili u
vrijeme antifaistike borbe. Tokoi 1945. i 1946. godine u Crnoj Gori se spominju
samo dvojica Bonjaka koji s onda radili u sreskim rukovodstvima KPJ, to je
objanjeno u Studiji dr ui Vujovia "Organizacioni razvoj Komunistike partije
Jugoslavije u Crnoj Go 1941-1945. godine".12 U novim uslovima nije se
pokazivala odgovaraju panja formiranju novih kadrova iz ove nacionalnosti,
javljao se sektaki odne prema njima, pa su na rukovodee funkcije u krajevima
gdje je bonjako st; novnitvo bilo veinsko, koje je tokom antifaistike borbe
bilo znaajno ul Ijueno u taj pokret, dovoeni ljudi iz drugih krajeva, skromnih
intelektualni spsobnosti. Sve je to negativno uticalo da novi drutveno-ekonomski
odnosi ovim sredinama budu svesrdnije prihvaeni i da se ovi krajevi potpunije i
br razvijaju.
NEKE AKTIVNOSTI U PRVIM DANIMA NAKON OSLOBOENJA ZEMLJE

U prvim godinama nakon osloboenja zemlje javile su se i neke pojave su u irim

slojevima naroda shvatane kao vrenje drutveno-politikog pri- 1 na njih.
Iseljavanje oko 300 bonjakih porodica iz Podgorice bila je prva va
organizovanog izraavanja nezadovoljstva. Odselili su se u Sarajevo.

kianje zara i ferede

Noenje zara i ferede dugo vremena se odravalo u svijesti onih koji su lili islam
kao da je to izriita vjerska obaveza. Razvoj drutva i civilizacije ;u drugim
pravcem, pa su zar i ferea vremenom postali prepreka, ne kod ukljuivanja
ena u privreivanje ve je na taj nain ograniavana i jva sloboda, mogunost
obrazovanja i kulturnog stvaralatva. Prevazila- e vievjekovne tradicije bilo je
teko i dosta bolno.
Iako je inicijativu za prevazilaenje ovih obiaja jo 1914. godine, u lnjem
Bosanskom Saboru pokrenuo Reis ul Ulema Demaludin auevi > trojicom
zastupnika tog Sabora, meu kojima je bio i kasniji direktor kc medrese kralja
Aleksandra u Skoplju hafiz Ahmed Mehmedbai, zbog ija islamske uleme, ova
inicijativa nije prihvaena, a kasnije je i zabo- ena.
Druga pojava u vezi sa ovim pitanjem dola je iz Republike Turske, gdje emal
Ataturk zakonom zabranio pokrivanje ena, odnosno noenje zara i Je. Taj je
12Dr uro Vujovi, Organizacioni razvoj KPJ u Crnoj Gori 1941-1945, Titograd 1988,59-14.

zakon iroko odjeknuo i meu Bonjacima u BiH, Sandaku i ij Gori, ali ona u
ovim krajevima preteno nije naila na podrku.
Prva pojava skidanja zara u Crnoj Gori zabiljeena je maja 1944. godine, i su
etiri djevojke sa okupirane teritorije Gusinja prebjegle preko alban- granice i
stupile u Narodnooslobodilaku vojsku. Bile su to prve parti- e Bonjakinje u
Crnoj Gori. O tome je u "Glasu Sandaka" onda pisao at ef. ecragi, tadanji
potpredsjednik ZAVNOS-a i lan Vrhovnog eri- og suda u Skoplju. lanak je
objavljen pod naslovom "Preporod Musli- ki". 13 O tome je ovih dana pisano i u
asopisu Bonjaka-Muslimana Crne i "Almanah". 14 U ratnim uslovima o toj
pojavi pisao je i "Omladinski pok- list Glavnog odbora Ujedinjenog saveza
Antifaistike omladine Crne i i Boke. 1"' Ova je akcija takode bila predmet
panje monografije Glavnog
Zbornik grae za istoriju radnikog pokreta Crne Gore, knj. III, "Glas Sandaka", Mu- .
ecragi. "Preporod Muslimanki", 384, 385.
11
Zvezdan Foli. Skidanje zara i ferede u Crnoj Gori 1947-1953. "Almanah", hr. 11-12, jrica 2000, 7587.
'' Zbornik grae za istoriju radnikog pokreta Crne Gore, Popovi Olga, One su skinute u, 122-123.

odbora AF-a za Crnu Goru i Boku, a o njoj su kasnije pisali i neki funk( neri
antifaistikog pokreta. Posebno je objanjena u edicji "Vatre sa Kor va",
objavljenoj u Beogradu.13
Masovna akcija ponovo je potekla od ena Gusinja i Plava. Ve 2. ji 1947.
godine odrane su konferencije u ovim gradovima. Na njima su tamo: imami
(ulema) u damijama objanjavali da noenje zara i ferede nije izr vjerski
propis.14' Ve dvadesetak dana kasnije, 22. juna 1947. godine, obj Ijeno je da su
648 ena iz ova dva mala grada ispod Prokletija dobrovoljno ; nule zar. Od juna
1947. i tokom 1948. godine zar i posebne arave kojim si pokrivale skinule su
12.567 ena (6.400 u 1947. i 6.067 u 1948. godini), tc inilo oko 85% svih ena
Muslimanki na ovim prostorima.
Posebnu panju i interesovanje ovoj akciji poklonio je onda Glavni odi
Narodnooslobodilakog fronta Crne Gore, koji je ovu akciju i inicirao, isti
privrenost bonjakog stanovnitva ovih krajeva narodnooslobodilakoj bc i
lojalnost tamonjih imama u sprovoenju ove akcije.15
Konstatacija je tana, ali se ona tada u drugim organima Republike i
priznavala. Zbog politike koja je voena, ovi su krajevi tada dovedeni na i nii
stupanj drutveno-ekonomske razvijenosti, a itelji ovih krajeva tretir su kao
"graani drugog reda". U izvjetajima i analizama onih koji su ovu akciju ne
spominje se daje prije II svjetskog rata na ovom prostoru izr dosta brojna
studentska i srednjokolska omladina koja se preteno kolov u Velikoj medresi
13Vatre sa Komova, Zbornik radova, Beograd 1978, Devahira Memi - Deva, Sa za. u partizane,
448.
14Glavni odbor NOF-a Crne Gore, Izvjetaj o politikom raspoloenju ena 1944-1! Branislav
Kovaevi, "Almanah", br. 11-12, 376-378; Zvezdan Foli. Skidanje zara i te redi Crnoj Gori 19471053,"Almanah", Podgorica 2000, 76.
15Isto, Zapisnik sa sjednice Izvrnog odbora Islamske zajednice odrane 31. 7. 1947.

kralja Aleksandra u Skoplju i koja je jo tada bila progn vno orijentisana, iji se
uticaj odrazio i kod prihvatanja inicijative da ene o krajeva dobrovoljno skinu
zar i fereu. O njima danas neki piu da su to vodno bili "dala intelektualci".
Dogodilo se, meutim, da je jedan broj ( inteligencije, koja je preivjela borbu za
osloboenje od faizma, jo poetk
1945. godine protjeran iz ovih krajeva.16 Pisao je o tome i ondanji komand
I kosovsko-metohijske udarne brigade, kasnije general JNA koji je, obraaj se
rukovodstvima u Crnoj Gori i Jugoslaviji, isticao kako ovi kadrovi nisu p rebni
Plavu i Gusinju, a rado su prihvatani u Sarajevu, Skoplju, Pritini, B grau,
Zagrebu i na Cetinju, ali nisu valjali Plavu i Gusinju. 17 Rukovodec kadrovima iz
ovih optina tokom narodnooslobodilake borbe povjeravane
ovotlee funkcije i na prostorima gdje bonjakog stanovnitva nije bilo ili no
bilo u manjini, to je rezultiralo iz njihovih aktivnosti, sposobnosti i imnosti da
bezrezervno djeluju u tom pokretu, iako se danas javljaju zaht- da se iz
istorijskih dokumenata briu njihova imena navodno samo zato jer kao Bonjaci
nisu mogli rukovoditi antifaistikom borbom gdje je vein- stanovnitvo bilo
crnogorsko,21 to protivrjei istorijskoj istini i izvornoj ar- koj istorijskoj
dokumentaciji. Karakteristino je da je Glavni odbor NOF-a
2 Gore pozitivno ocijenio njihov uticaj na spomenute aktivnosti, ali da je, ;no ili
nesvjesno, preutkivan odnos prema ovim krajevima.
Aktivnost za skidanje zara i ferede kasnije se spominje u Bijelom Polju, mama,
Petnjici i Roaju. Pokrenuta je i u Podgorici i Baru.- U vezi sa na Cetinju je 17.
avgusta 1948. godine odrana Konferencija dijela islam- ileme koja je onda
djelovala u Crnoj Gori. Angaovan je i lan Vrhovnog iskog starjeinstva. 23 U
telegramu koji su oni tada uputili Glavnom od- NOP-a za Crnu Goru istie se:

"Naa vjera i zakoni ne prave nikakve smetnje da nae majke, ene i e

uestvuju u stvaranju nae zajednike budunosti. Zato mi pozivamo
Muslimanke da raskinu sa vjekovnim okovima arom i feredom koji nije iao
islam i koji je samo prepreka vjerskom i kulturnom prosvjetnom nau
islamskih masa. -4
U vezi sa ovom akcijom angaovalo se kasnije i Vrhovno islamsko star- ;tvo i
Vakufski sabor u Sarajevu. Ono je na svom I zasijedanju, odranom $. 1947.
godine, u svojoj Rezoluciji, pored ostalog, izjavilo da smatra:

"da je to patriotska dunost svakog Muslimana da do kraja (treba) pro- i svijest

ene Muslimanke da osloboena zara i ferede konano krene u : sa razvojem
ostalih ena FNRJ. '25
'Jema dovoljno istorijskih dokumenata i analiza, posebno socioloko-psi- kih, o
16Drutveni i dravno-pravni kontinuitet Sandaka, Zbornik radova sa naunog sk odranog
22. i 23. aprila 1995. godine u Sarajevu, Mustafa Memi, ZA VNO Sandaka, 218-2
17Zufer Mtisi, Pismo Centralnom komitetu SK Crne Gore i ministru unutranjih posi SFRJ. kopija
pisma kod autora.

stvarnim pobudama i raspoloenjima kako pripadnika enskog poo i posebno njihovih branih drugova, roditelja i druge rodbine, ali oni
1

Pisano obraanje dr Spasoja akovia, tada zamjenika Saveznog javnog tuioca SFRJ i ka OZN-e
za Kosmet, upueno Centralnom komitetu SK Crne Gore. Zahtjev da se iz ar- dokumenata iz
vremena NOB-a briu imena Bea Baia iz Plava, kao sekretara SK KPJ ica 1943. i Mustafe
Mernia kao sekretara SK SKOJ-a u istom srezu 1943/1944.
Zvezdan Foli, Skidanje zara i ferede, n. d, 75-82.
Hasan Slakcvi, imam iz Bara, lan ilegalnog Sreskog narodnooslobodilakog odbora -1944;
kasnije lan Vrhovnog islamskog starjeinstva u Sarajevu.
Zvezdan Foli, Skidanje zara i ferede, n. d, 78; "Pobjeda", Titograd, br. 16, 16. 08. 1947.
Isto; Glasnik Vrhovnog starjeinstva br. 141, januar-mart 1958, 18-19.

koji su doivljavali ovu akciju skloni su da je objanjavaju da ona nije ond:

prihvatana dobrovoljno, ve da su na takvu odluku pristajali nakon brojnih
politikih ubjeivanja, pa i zastraivanja. Ona je, meutim, od velikog broja ena
praktino sprovedena. Istovremeno su bili organizovani analfabetski teajevi radi
opismenjavanja ena jer veliki broj njih nisu bile zavrile ni osnovno
obrazovanje. Istie se da je tokom 1947. i 1948. godine putem ovih teajeva bilo
obuhvaeno oko 3.000 ena Muslimanki.18 Zabiljeeno je da je ova aktivnost u
Gusinju bila organizovana putem Kulturno-umjetnikog drutva, koje je nosilo
ime poginulog revolucionara iz ovoga kraja Dafera Nikoevia.
Ova akcija, i pored veoma intenzivne aktivnosti rutveno-politikih organizacija, nije jednako uspijevala u svim krajevima Crne Gore. Tekoe i otpor
javljali su se prvenstveno u Pljevljima i Ulcinju. U vezi sa tim, u Pljevljima je
odrana posebna konferencija 29. 11. 1950. godine. Na njoj su pripadnici islamske
vjere u ovom gradu obeali da e njihove ene skinuti svoje arove i arave
kojim su se prekrivale. Obeanje je izvrilo samo 115 ena, 19 to je ukazivalo da
jo nije postojala puna spremnost da se ova akcija cjelovito sprovede, to je
proizilazilo iz njihovog osjeanja nesigurnosti. Zapaeno je da neke Muslimanke
ovog graa nisu tada izlazile iz svojih kua sve do marta 1951. godine. Istie se da
se jedan broj ena koje su bile skinule zar kasnije povlaile u svoje odaje i nisu
izlazile van svojih avlija.20 Oko 800 ena Pljevalja nisu prihvatile da dobrovoljno
skinu svoje arove, ve su to uradile kada je u vezi sa tim donesen Zakon za
itavu zemlju.
U Ulcinju je dosta dugo trajao otpor. Zar je poeo da se skida nakon to su
se u tu akciju potpunije angaovali penzionisani barski muftija hafiz Hasan
Mavri, inae iz Ulcinja i tamonji imam Abdulah Buzukovi. Noenje arava u
ovom gradu zadrano je i dalje, pa se ulcinjskom arijom mogu sresti ene
pokrivene aravima i u dananjem vremenu.
Akcija za skidanje zara i ferede prenijeta je 1950. godine i na prostore
Bosne i Hercegovine. U "Glasniku" Vrhovnog starjeinstva Islamske zajednice u
Sarajevu od septembra 1950. godine prenijeta je u cjelosti diskusija sa zasi182( "Fiskulturnik". organ FIS-a Crne Gore. hr. 8, 29. 06. 1959, 4; Zvezdan Foli, n. d, 80.
19-7 Isto, 81.
20 Isto.

jedanja Narodne skuptine Narodne Republike Bosne i Hercegovine od 27.

septembra 1950. godine, na kojoj je inicirano da se noenje zara i ferede regulie
posebnim zakonom. U vezi sa tim podnijet je prijedlog koji je obrazloio ondanji
predsjednik Zakonodavnog odbora Skuptine BiH De- mal Bijedi. Prijedlog su
podrali Avdo Hiirno, tada potpredsjednik Vlade NR BiH, Hasan Brki i Zaim
arac, lanovi Vlade, te Sulejman Filipovi, potpredsjednik Narodne skuptine
NR BiH i 13 narodnih poslanika.21 Skuptina je con usvojila 28. 09. 1950. godine.22
Slino je uradila i Narodna skuptina ie Gore koja je Zakon donijela 7. 11. 1950.
godine.
Time je bila ukinuta ova vievjekovna tradicija kod ena Muslimanki.

Ruenje avlija
Dok je skidanje zara i ferede predstavljalo naputanje jedne tradicije koja
objektivno sputavala ukljuivanje ena Muslimanki u proces savremenog tvenoekonomskog razvoja, njenog kulturnog preporoda, otvaralo unost njihovog
zapoljavanja i sticanja linih ljudskih sloboda, dotle je :nje avlija i zidova oko
kua i baa objektivno predstavljalo naputanje ne
0 tradicije ve i arhitekture i naina ivljenja, koja je vjekovima izgraivana i la
dio jedne civilizacije koja je dugo vremena odravana u gradovima u ko1je bonjako stanovnitvo bilo veinsko. Koliko nam je poznato, zvanina tka o
ruenju avlija nije postojala ve je o tome postojala politika odluka t je
sprovedena putem Glavnog odbora Narodnoosloboilakog fronta Crne e. Ona je
praktino znaila ukidanje jedne tradicije putem administrativne tke. Avlije i
zidovi oko kua izraavale su jedan odnos prema prirodi i imale ilj da se iskoriste
prirodni faktori okoline, kao to su voda, zelenilo, cvijee, e i si. U vezi sa tim
avlije su pred kuama imale odreenu funkciju i znaaj.
: su omoguavale da se sadi i odrava cvijee i vinova loza, koje su nerijetko zijali
zgradu, sa divanhanama, predsobljem otvorenim prema avliji, obino tuepcima,
drvenim reetkama. Stambene zgrade, najee graene "na kat", su po pravilu
okrenute prema avliji. Sve je to inilo jedan ambijent ivljenja,
je u cvijeu, zelenilu, bai, medu bunarima, ulivao zadovoljstvo i unost za
odmor. Ruenje avlija, koje nikome nisu smetale, nerijetko rez- ne i ukraene, bio
je odraz nasilja i samovolje, na bazi poloaja u drutvu i m povjerenju. Zato ova
akcija predstavlja dio negativnog odnosa prema ijacima, koji tada nisu bili
nacionalno priznati i koje se teilo nacionalno uvrijediti. U ovom sluaju putem
razdvajanja i otuivanja od njihove tradi- to je bilo u programu njihove
asimilacije.

21-y "Glasnik" Vrhovnog islamskog starjeinstva, hr. 286; Zvezdan Foli, n. d, 83.
22Stenografske biljeke Narodne skuptine NR Crne gore, Cclinje 1952, 8290; Zakon o ni noenja
zara i ferede, "SI. list NRCG", br. 31/1950.

NIVO DRUTVENO-EKONOMSKE RAZVIJENOSTI I POLITIKA

ZADRAVANJA RELATIVNOG ZAOSTAJANJA PROSTORA NA KOJEM SU
IVJELI BONJACI
Ratna stradanja u II svjetskom ratu bila su u cjelini veoma teka i velika.
Samo u ljudskim rtvama ona su se, prema dosadanjim istraivanjima, kretala
od 1,014.000 do 1,027.000 rtava stanovnitva SFRJ. Sa 103.000 stradalih,
Bonjaci su bili relativno brojno najvei stradalnici jer su iskazane rtve inile
oko 8% ukupnog stanovnitva.23 Zbog toga se opravdanim smatra da su oni bili
najtraginiji narod II svjetskog rata, ne samo na tlu BiH ve i cijele bive
Jugoslavije.
Ova stradanja su istovremeno bila praena i tekim materijalnim gubicima.
Vlastitih sredstava za obnovu zemlje nije bilo, a takode ni inostranih kredita. Od
Rusije se ona nisu mogla ni oekivati jer je ova zemlja bila ne samo ekonomski
nedovoljno razvijena, nego je tokom II svjetskog rata teko stradala. Zapadna
Evropa i Sjedinjene Amerike Drave nisu bili zaintereso- vani da pomognu
obnovi nove Jugoslavije, jer se ona politiki opredijelila za savez sa Sovjetskim
Savezom i istonim zemljama. U takvoj situaciji opredjeljenje zemlje bilo je da se
vlastitim snagama pristupi obnovi i izgradnji. Nedostatak finansijskih i
materijalnih sredstava trebalo je da zamijeni entuzijazam patriotskih snaga,
prvenstveno omladine. I on nije izostao. Raspoloenje omladine bilo je veliko.
Organizacija Narodnog fronta, posebno omladine, u tom pogledu odigrala je
veliku ulogu. Akcije su se zasnivale na dobrovoljnoj osnovi, ali je bilo i neke vrste
nevidljivih pritisaka. U njima ni bonjaka omladina nije zaos ajala, mada se
medu njima posebno javio problem pri organi- zovanju enske omladine, koja se
tee ukljuivala u ove akcije zbog uslova u kojima je ivjela. Ipak, uz angaovanje
organizovanih snaga narodnog fronta i Saveza antifaistike omladine uspijevalo
se ukljuiti i dio ove omladine.
Najznaajnije masovne akcije tada su organizovane na izgradnji eljeznikih pruga u Bosni i Hercegovini Brko - Banovii i Samac - Sarajevo. U
Crnoj Gori bile su to akcije na izgradnji eljeznike pruge Titograd (Podgorica) Niki i izgradnji ceste Berane - Roaj. Na ovim akcijama posebna panja je
poklanjana kulturnom i politikom djelovanju, ime je vren uticaj i
pribliavanje omladine ovim organizacijama. Ove su akcije imale uticaja na dalje
angaovanje i uee omladine u ukupnim aktivnostima koje su onda sprovodene.
Nije nam poznato koliko je bonjake omladine bilo angaovano u ovim akcijama
jer takva evidencija nije vodena, ali je opta ocjena da ona u tome nije zaostajala i
da je dala odgovarajui doprinos. Zapaena je aktivnost bonjake omladine u
kulturno-umjetnikim aktivnostima koje su izvoene na ovim akcijama, na
kojima su uestvovale i posebne ekipe bonjake omladine.
Pored ovih aktivnosti zapaeno je i uee ove omladine i ostalog sta- lovnitva u
izgradnji i nekih najznaajnijih privrednih objekata u Crnoj Gori, nedu kojima je
bila izgradnja eljezare i hidroenergetskog sistema na prosto- ima Nikia i Gornje
23Mustafa Imamovi, /storija Bonjaka, Sarajevo 1997, 549.

241

Zete, izgradnja Aluminijskog kombinata, Tvornice gra- evinskih maina u

Titogradu (Podgorici) i posebno izgradnja puta Bioe (kod odgorice) prema
Kolainu, preko Morae, gdje su uslovi za rad, naroito na ektoru "Platije", bili
izvanredno teki ne samo zbog nedostatka adekvatne lehanizacije ve posebno zbog
nepristupanosti terena izvoeni su prvenst- eno minerski radovi.
Opte siromatvo i totalna nezaposlenost bonjakog stanovnitva, naro- ito u
dijelu Sandaka koji je nakon ukidanja ZAVNOS-a uao u sastav Crne jore,
primoravali su ljude ovih krajeva da se javljaju i da uestvuju i na ovim, eoma
tekim i opasnim poslovima. Prikupljanje radne snage poprimilo je or- anizovane
oblike jer su se javljali vode grupa koji su okupljali radnike, ajee ljudi od
povjerenja, koji su uspijevali da organizuju vee grupe rad- ika i, kao njihovi
predradnici, rukovodili poslovima na tim tekim terenima, 'odatak da je samo na
"Platijama", izmeu Bioa i Morae, za samo dvije odine rada poginulo 15
Bonjaka iz Gusinja dovoljno ilustruje uslove u koma su se ovi radovi izvodili.
Jedan broj radnika koji su uestvovali u ovim akcijama nije se vie vraao svoj
rodni kraj, sem povremeno radi obilaska porodice. Uspijevali su da se ao fiziki
radnici, koji su kroz rad sticali odreene kvalifikacije, zaposle u no- oizgraene
kapacitete i svojim radom da izgrauju svoje kue, nakon ega su icala itava
naselja. Izrazit primjer je prigradsko naselje Konik u Podgorici, oje je nastalo
radom ovih radnika i naseljavanjem njihovih familija. Ovim aseljavanjem
poveavana je bonjaka komponenta u Podgorici, pa se od ta- a u ovom gradu
ponovo poinje mijenjati demografska struktura stanov- itva, koja je bila
deformisana iseljavanjem bonjakog starosjedilakog pod- orikog stanovnitva u
Sarajevo tokom 1945. i 1946. godine. To je djelimino blaavalo problem velike
nezaposlenosti u krajevima odakle su ovi radnici oticali.
Nasuprot ovim pojavama, u tom periodu javile su se dvije akcije drut- enopolitike zajednice koje su pogoravale ionako teak ekonomski poloaj tanovnitva
sa izrazito velikim stepenom nezaposlenosti. Bile su to dvije na- ionalizacije veih i
manjih privrednih objekata, prvenstveno ugostiteljskog i govinskog karaktera. Ove
su nacionalizacije posebno pogorale ekonomski oloaj dijela bonjakog
stanovnitva koje je u tzv. maloj privredi nalazilo dreene mogunosti rada i izvora
sredstava za izdravanje svojih porodica. Jmjesto proklamovanog razvlaavanja
ostataka kapitalistikog sloja, izvreno i ekonomsko razvlaivanje sitnih trgovaca i
ugostitelja koji su svojim prividnim aktivnostima i neposrednim radom uspijevali da
formiraju nuna sred- va za izdravanje svoje porodice. Nestalo je tada i
karakteristine arijc koja

242

je oblikovala ivot u ovim malim mjestima, koja se po svom karakteru nisu suprotstavljala uspostavljanju socijalistikog naina ivota.
Tada je sprovedena i akcija za formiranje seljakih radnih zadruga
udruivanje seljaka u njima. Smatra se da opredjeljenje drutvene zajednice
organizovanje seljakih radnih zadruga nije bilo rezultat interesa zemlje nit
svijesti onih koji su rukovodili njom, ve da su seljake radne zadruge organizovane prvenstveno zato da bi se rukovodstvo zemlje, koje je optuivano Z
uvoenje "kapitalistikih odnosa na selu", na taj nain pravdalo pred kritiarima. Bio je to odraz elje da se kritiarima politike na selu dokae suprotno
Meutim, objektivnih uslova za formiranje seljakih radnih zadruga nije bilo
prvenstveno zbog nedostatka mehanizacije i drugih sredstava i nepostojanje volje
i spremnosti kod veeg broja seljaka da se ukljue u ove zadruge.
Princip dobrovoljnosti formalno je proklamovan, ali je vrlo esto vrer
pritisak ne samo putem drutveno-politikih organizacija nego i neposrednoj
angaovanja UDB-e (Uprave dravne bezbjednosti). Oni koji su se suprotstavljali
ulasku u zadruge nerijetko su proglaavani narodnim neprijateljem, pj su prema
njima primjenjivane i posebne mjere dravnih organa. Dvije godine kasnije
rukovodstvo zemlje shvatilo je daje stoni fond bio znaajno smanjen a daje i
produktivnost rada na poljoprivrednim dobrima opala. To je dovodile u opasnost
mogunost obezbjedivanja ishrane stanovnitva. Zbog toga je donijeta odluka o
rasformiranju ovih zadruga. Negativne posljedice bile si znaajne posebno za
seosko stanovnitvo sa sitnim posjedom, medu kojima je velikim dijelom bilo i
bonjako stanovnitvo. Zbog toga su oni ove posljedice relativno tee podnosili.
U krajevima u kojima je izmeu dva svjetska rata bila izvrena agrarni !
reforma, tokom 1945. i 1946. godine, ponovo su se javili agrarni problemi, naroito na podruju Plava i Gusinja, odakle je jedan dio stanovnitva bio iseljer
poslije 1918. godine. Njihova zemlja, najee manji posjedi, proglaena je
"komitskom" i ona je oel agrarnih komisija dodjeljivana pripadnicima crnogorske nacionalnosti. Time se teilo i izmjeni demografske strukture stanovnitva
Nakon okupacije zemlje aprila 1941. godine bivi vlasnici ove tzv. agrarne zemlje
vratili su se iz Albanije kao emigranti i ponovo preuzeli svoju zemlju i posjed.
Osloboenjem zemlje 1945. godine bivi naseljenici su pokrenuli zahtjev da im se
zemlja dodijeljena izmeu 1921. i 1941. godine povrati u vlasnitvo. Oni kojima
je ona bila oduzeta kao navodno "komitska zemlja", to on u stvari nisu bili,
suprotstavili su se ponovnom oduzimanju njihove zemlje izjavljujui da su oni
bjeali od starih reima a da od narodnooslobodilake vlasti nee da bjee ve
ele da ive u svojim domovima i na svojoj zemlji, istiui da je ovo i njihova
vlast. Vlada NR Crne Gore bila je primorana da donese poseban zakon za
regulisanje ovih odnosa i u tom smislu formirala je posebni agrarni sud. Autor
ove knjige bio je lan tog Suda. Prihvaen je princip da oni koji su pobjegli u
Albaniju zbog terora koji je vren nad njima prije

24.'

941. godine, koji se tokom narodnooslobodilakog rata nisu ogrijeili prema

larodnooslobodilakoj borbi, a koji su izrazili elju da ostanu na svojoj zemlji i la
ive u Federativnoj Narodnoj Republici Jugoslaviji, da takvima treba dodi- ;!iti
zemlju. Svima drugima ona je ponovo oduzeta. Smatralo se da je to iravedno
rjeenje i stanovnitvo ovih krajeva je takve odluke podravalo, /ledutim, nakon to
je ovaj sud prestao da postoji, jer se smatralo da je probam rijeen, ponovo su
pokretani procesi putem redovnih sudova i ovi su u koro svim sluajevima
ponitavali odluke Agrarnog suda i zemlju vraali rnogorskim naseljenicima. To je
izazivalo revolt bonjakog i albanskog sta- ovnitva. Bivi iseljenici, kojima je
zemlja oduzeta, nisu se vie vraali u Al- aniju. Ostali su da ive u FNRJ, ali
najee u bijedi i siromatvu, bez igdje :ega svoga.24
Problemi pune nezaposlenosti stanovnitva sve tee su se odraavali na vot ljudi
u cjelini, posebno medu bonjakim stanovnitvom, medu kojima ije bilo ni
dravnih inovnika, ni milicije, ni potara, ni umara jer su na te unosti
zapoljavani prvenstveno pripadnici drugih nacionalnosti. Dosta isto i predsjednici
optina, koji su po zakonu birani neposredno od naroda >ga kraja, nerijetko su bili
dovodeni sa strane ili su birani iz manjinskih ruktura, to se uspijevalo sprovoditi
putem odreene politike drutveno-po- ikih organizacija, koje su uspijevale da
nametnu svoju volju.
Ovi su problemi posebno potencirani politikom ekonomskog razvoja me Gore
koja je Fond za razvoj nerazvijenih krajeva prvenstveno usmje- vao u primorsku
oblast radi razvijanja turizma i u krajeve sredinjeg dijela rne Gore, dok su prostori
u njenom sjevernom dijelu, koji su, inae, najvie ostajali, a gdje su ivjeli Bonjaci,
bili zapostavljeni. Takvom politikom bili naroito obespravljeni pripadnici
bonjakog naroda u Crnoj Gori jer je ;o 90% njih ivjelo u ovim krajevima. Time
je uspostavljena ne samo global- 1 neravnopravnost stanovnitva u sjevernim i
drugim krajevima Crne Gore, :go i nacionalna nepravnopravnost s obzirom na
zastupljenost Bonjaka u ajevima koji su ekonomskom politikom bili dovoeni u
izrazito nepravedan loaj.
Crna Gora je i u Kraljevini Jugoslaviji bila sa Sandakom na najniem /ou
rutveno-ekonomske razvijenosti. Ne samo da nije bilo industrije i dru- 1
privrednih aktivnosti, ve na tim prostorima nisu bile razvijene ni osnovne
Dbraajnice kojima bi se odravao minimum potreba tamonjeg stanov- itva,
kojima je konj bivao osnovno sredstvo za komuniciranje sa svijetom, omenuli smo
da je oko 90% bonjakog stanovnitva, koje je u 1991. godini lilo 14,57% ukupnog
stanovnitva u Crnoj Gori, ivjelo u optinama koje su idale u najmanje razvijene
krajeve. Prostor na kojem su oni ivjeli inio je 53% ukupnih povrina Crne Gore, a
na njemu je ivjelo samo 36% ukupnog stanovnitva ove Republike. To nije bio
rezultat prirodnih faktora i razvojnih resursa ovoga prostora jer se 67% ukupnih
obradivih povrina Crne Gore nalazilo na ovim prostorima, a na njima je
ostvarivano svega oko 18,9% drutvenog proizvoda Crne Gore. 25 Prosjena
24Autor ove knjige tokom prve polovine 1946. godine bio je lan Agrarnog suda Crne re pa su mu
otuda ovi dogaaji i lino poznati.
25Dr Avdul Kurpejovi, Ekonomsko-socijalni us/ovi, nacionalna afirmacija, Zbornik radova "Identitet

zaposlenost stanovnitva na ovim prostorima kretala se oko 15%. U sredinjoj

Crnoj Gori i u primorskim krajevima, iji je stepen privredne razvijenosti bio
povoljniji, stopa zaposlenosti bila je dva puta vea. Umjesto da se ona bre poveava
u manje razvijenim krajevima, jer je to bila osnovna namjena Fonda za bri razvoj
nerazvijenih optina, ukupne razlike u stepenu razvijenosti su dalje poveavane,
posebno u stepenu zapoljavanja. Za posljednjih 30 godina ona se nije mijenjala,
ve je u sjevernoj Crnoj Gori ostala na nivou iz 1970. godine. 26 Takvi odnosi
rezultirali su iz politike ekonomskog razvoja Crne Gore, putem administrativne
raspodjele dobi- jenih sredstava za privredni razvoj i budetskih sredstava
Republike.
Prema utvrenim kriterijima o stepenu razvijenosti pojedinih krajeva na
najniem stepenu drutveno-ekonomskog razvoja nalazili su se: Gusinje, Plav,
Berane, Roaj i Bijelo Polje, gdje je bonjako stanovnitvo bilo veinsko, dok su
samo Pljevlja bila dostigla stepen prosjene razvijenosti u Republici. 27 Investiciona
sredstva kojima je raspolagala Republika prvenstveno su usmjeravana za
podgoriku, nikiku i primorsku oblast, gdje je uee bonjakog stanovnitva bilo
najee simbolino. Tako je, primjera radi, u Budvi, koja je po mjerilima
drutveno-ekonomskog razvoja bila na najviem stupnju ekonomske razvijenosti u
Crnoj Gori, investirano 5,6 puta vie u odnosu na prosjek Republike, odnosno za 20
puta vie u odnosu na optine koje su proglaene manje razvijenim. Karakteristino
je da je optina Plav bila na najniem stupnju svoje ekonomske razvijenosti ne samo
na podruju Crne Gore ve i na prostorima ondanje SFRJ. Ovom prilikom
podsjetiemo da je na Berlinskom kongresu 1878. godine, kada je Crnoj Gori
priznata dravnost, ona tada pokuavala da od velikih sila za "zelenim stolom"
istovremeno dobije i Plav i Gusinje. Ona je tada svoje zahtjeve obrazlagala
potrebom da pripajanjem ovih krajeva treba da rijei svoju ekonomsku zaostalost i
siromatvo. Njen diplomatski izaslanik, senator Vukovi, u vezi sa tim opirnije je
pisao u parikim novinama. Stanovnici Plava i Gusinja suprotstavili su se tadanjim
zahtjevima i odluci Berlinskog kongresa pa su tada, kako je objanjeno, vodene i
dvije teke i krvave bitke (na Nokiu 4. decembra 1879. i na Murini 8. januara
1880. godine).28 I u zvaninim notama tada su Plav i Gusinje isticani kao bogati ijevi.
Vojvoda Gavro Vukovi, kasnije ministar inostranih djela Crne Gore, ezi sa tim
pisao je:

"Mi smo muhi zemlju, pa su nae muke i herojstvo u oima velikih i silnih lena
kost. Crnu Goru je trebalo prema njenim zaslugama proiriti da ima voljno ravnica,
gora, rijeka i mora kako bi se materijalno mogla samostalno vijati. Od Crne Gore treba stvoriti
jednu snanu dravu na Balkanu

Bonjaka-Muslimana" sa Simpozijuma odranog u Plavu, Beograd 1995, 36.

26Isto.
27Isto.
283fl Dr Novak Ranatovi, Crna Gora i Berlinski kongres, n. d, 197-200; Mustafa Memi, Plav i Gusinje,
n. d, 166-170.

Tako su, prije 120 godina, o Plavu i Gusinju pisali najugledniji predstav- i Crne
Gore, kada je vrena intenzivna diplomatska aktivnost, kada je tek znavana
dravnost Crne Gore i kada je ona, radi zauzimanja Plava i Gusi- , poslala u taj kraj
16 najboljih bataljona, koliko ih je tada ukupno imala. < je i osmanska vojska, u dva
maha, pod vodstvom dvojice najistaknutijih nih komandanata, pokuavala da silom
oruja sprovede odluke Berlinskog igrcsa. Osmanska vlada je u tom smislu slala
proklamacije narodu ovih kra- i i obeavala im u zamjenu, ako pristanu da se isele,
dati ziratnu zemlju, ne i brojne pogodnosti i beneficije, dajui im pravo da izaberu
plodno zem- e na Kosovu, u Makedoniji ili Albaniji. 29 U dvije krvave bitke Crna
Gora je ibila oko 700 svojih boraca. I sve se to dogaalo navodno zato da se putem
/sko-gusinjskog prostora rijei bijeda i siromatvo Crne Gore. Umjesto da krajevi
pomognu Crnoj Gori i njenom ekonomskom razvoju oni su, poli- >m crnogorske
vlade, dovedeni na stepen najnie razvijenosti, siromatva i ie nezaposlenosti svoga
stanovnitva.
U novim uslovima, kada se putem petogodinjih planova razvoja pokuda rijeiti
zaostalost zemlje, oekivalo se da e se obezbijediti pravedniji jalni razvoj zemlje, a
on je politikom crnogorske vlade jo vie pogoravan, i petogodinji plan donijet je
za period 1947-1951. godine. Oekivanja, me- im, nisu ostvarena bar u odnosu na
nerazvijene prostore u sjevernoj Crnoj i, iako je drutveni proizvod u cjelini, kako
na podruju SFRJ tako i u oj Gori, biljeio relativno visoku stopu rasta.
ISELJAVANJE BONJAKA IZ CRNE GORE OD 1945. DO 1991. GODINE
Spomenuli smo da je iseljavanje Bonjaka sa prostora dananje Crne Gore
poelo jo davne 1687. godine iz Risna i Herceg Novog, a godinu dana kasnije iz
Meduna i drugih krajeva ondanje plemenske zajednice Kuca, da je u tom prvom
valu iseljavanje zavreno istragom tzv. "poturica" u Staroj Crnoj Gori 1711.
godine. Drugi vei val iseljavanja izvren je nakon odluka Berlinskog kongresa
1878. godine, poznat kao "muhadirluk", da bi zatim bio nastavljen nakon
Balkanskog rata od oktobra 1912. do sredine 1914. godine. On je bio nastavljen i u
vremenu izmeu dva svjetska rata, a formalno pravno bio je regulisan ugovorom,
odnosno konvencijom jugoslovensko-turske vlade od 11. jula 1938. godine. 30 Ovim
meudravnim ugovorom bilo je planirano iseljavanje 40.000 bonjako-turskih i
albanskih porodica sa 200.000 graana, koji su bili dravljani ondanje Kraljevine
Jugoslavije, koja se ugovorom obavezala da e Republici Turskoj, po osnovu
naputene imovine iseljenika, isplatiti sumu od 20 miliona ondanjih turskih lira.
odnosno po 50 lira svakoj porodici posebno i 20.000 ondanjih jugoslovenskih
dinara.31 Bila je ugovorena i dinamika isplaivanja ovih sredstava. Planirano je da
iseljavanje pone 1. jula 1939. i da traje 6 godina. 32 Drugi svjetski rat sprijeio je da
29"Bosansko-hercegovake novine", br. 118, 11. 10. 1879.
30Avdija Avdi, Optipregled na migraciona kretanja muslimanskog stanovnitva na Balkanu, Novopazarski
zbornik, br. 9. 1985. 162. 163.
31Isto.
32Isto.

se ovaj ugovor realizuje.

Proces iseljavanja trajao je 254 godine u kontinuitetu. "Muhadirluk" je
postao sudbina, u prvom redu Bonjaka iz Crne Gore i kao da je uao u
karakteristine osobine njihovog nacionalnog bia. Profesor dr Rasim Hurem
najednom naunom skupu objasnio je ovu pojavu, istiui:

"Danas moemo slobodno ustvrditi (nauni skup je odran 23. maja 1994.
godine u Sarajevu, u organizaciji udruenja Bonjaka iz Sandaka) da se politiko
iskustvo bonjakog naroda tokom posljednjih 100 i vie godina nije obogatilo u
mjeri u kojoj je stradao. Kao da taj narod nije shvatao da su ga programeri velike Srbije osudili
na unitenje i da stoga nije preduzimao one mjere odbrane koje su bile izvodljive. Izlaz je nalazio u
izbjeglitvu koje je dio njegovog ivota vie od jednog stoljea" (rekli bi oko 3
stoljea, primjedba autora) da bi zatim nastavio: "Pri tom je gubio iz vida da
izbjeglitvo moe^da^ bude nain linog spasenja i spaenja porodice, ali i ne
spaenja nacije i drav'33 (Podvukao autor)
Iseljavanje Bonjaka iz Crne Gore nakon poraza faizma 1945. godine na stavljeno je i traje do dananjih dana. Po svojim karakteristikama i opredjeljenjima ono se u Crnoj Gori deavalo u etiri posebne faze:
prvo se odnosi na iseljavanje Bonjaka iz Podgorice tokom 1945. i 1946.
godine;
drugo na iseljavanje dijela bonjakog stanovnitva iz Roaja tokom VII
decenije XX stoljea;
tree je imalo karakteristike ekonomske emigracije koja je vrena u Zapadnu
Evropu, Ameriku, Kanadu i Australiju, i
etvrto iseljavanje Bonjaka iz dijela Sandaka koje je vreno u Bosnu i
Hercegovinu, preteno tokom 1971-1991. godine.
Svako od njih ima svoje razloge i objanjenja. Pokuaemo da ih objasnimo:

a) UseljavanjeBonjakaizPodgorice uSarajevo i
droge krajeveBosnei Hercegovine
Staro muslimansko stanovnitvo iz Podgorice, najveim svojim dijelom, iselilo
se iz svog zaviaja tokom 1945-1946. godine. Ono je prije toga privremeno
emigriralo u Skadar, tokom 1941. i 1942, a najveim dijelom krajem 1943. godine. I
u jednom i u drugom sluaju ono je vie imalo karakter bjea- nja iz zaviaja iz
straha da ne bi bili fiziki uniteni. To je naroito dolo do izraaja krajem 1943.
godine kada su u Podgoricu doli etnici Drae Mi- hailovia iz Vasojevia, pod
komandom vojvode Pavla uriia. Tada su Gornje i Srednje Polimlje oslobodile
snage II udarnog korpusa NOV i POJ, pa se Pavle urii sa svojim etnicima na
tim prostorima vie nije mogao odravati, iako je povremeno pokuavao da ponovo
zauzme ove krajeve, ali bezuspjeno i samo po nekoliko dana.
Realno je bilo oekivati da e nakon sloma faizma i uspostavljanja na33Istona Bosna i Sandak, Znanstveni skup u Sarajevu, odran 23. maja 1993, Sarajevo 1995;
Dr Rasim Hurem, Bosna i Hercegovina i Sandak u okviru Novovremenskih zbivanja. Sarajevo 1991,88.
247

rodnooslobodilake vlasti iseljavanje Bonjaka ve jednom prestati. Meutim, ono

je opet nastavljeno. Iselili su se Bonjaci iz Podgorice, potomci onih Pod- goriana
koji su uspjeli da se na tim prostorima odre i poslije odluke Berlinskog kongresa
1878. godine. Oni su se tada opredijelili da prihvate dravljanstvo ondanje
Knjaevine Crne Gore i da ostanu u svojim domovima. Iako su primili
dravljanstvo odbili su da slue u crnogorskoj vojsci objanjavajui to da oni ne
mogu da se bore protiv svoje brae Bonjaka koji su ostali van granica ondanje
Knjaevine Crne Gore i Srbije. Vojvoda Simo Popovi, lini sekretar knjaza,
kasnije kralja Nikole, inae zaviajno Vojvoanin, u svojim "Memoarima" istie da
je knjaz Nikola tada prihvatio njihov zahtjev po savjetu ondanjeg ruskog konzula
na Cetinju Jonina, a da je umjesto sluenja vojske obavezao Bonjake u svojoj
dravi da plaaju tzv. "nizamiju" koja se po svojim karakteristikama nije
razlikovala od "haraa" (koji su pripadnici hrianskih religija bili obavezni da
plaaju osmanskoj dravi, kao protivnaknadu to nisu bili obavezni da slue vojni
rok i da uestvuju u ratovima koje je vodila osmanska drava).34 Time su oni bili
stavljeni u povoljniji poloaj jer su, umjesto da slue vojni rok od 7-15 godina i da
uestvuju u ratovima koje je vodila osmanska drava od Persije do Rusije i Bea,
ivjeli u svojim domovima, sa svojom porodicom i mogli da privreuju znatno vie
nego to je iznosio "hara".35 Sada su se uloge izmijenile. Crnogorci su ratovali, a
Bonjaci su plaali hara smatrajui da su "dosta ratovali", kako je to u
crnogorskoj Skuptini tada objasnio crnogorski muftija Murteza ef. Karaduzovi 36
Bonjaci su ipak dobrovoljno prihvatili da stupe u crnogorsku vojsku 1908. godine,
kada je Austrougarska izvrila aneksiju Bosne i Hercegovine sa jasno izraenom
eljom da budu upueni u Bosnu i Hercegovinu da se zajedno sa tamonjim
bonjakim narodom bore protiv austrougarske okupacije. U tom cilju formirali su
4 muslimanska bataljona (Podgoriki, Barski, Ulcinjski i Krajinski) pod
komandom ondanjeg crnogorskog muftije Murteze ef. Karaduzovia 37 Dogaaji
su se ipak razvijali tako da do njihovog odlaska u Bosnu, radi njene odbrane, nije
dolo. Knjaz Nikola je ipak iskoristio njihovo dobrovoljno ukljuivanje u crnogorsku vojsku i prihvatanje oruja pa im je dao tretman "narodne rezervne vojske". Tada su se javili i prvi oficiri Bonjaci u crnogorskoj vojsci, o emu postoje
odgovarajui arhivski dokumenti.38 Oni nisu ukljuivani u operativne vojne
formacije koje su vodile borbu, ve su koriteni kao njena logistika. Njihov oficirski
tretman prihvatila je kasnije i Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, pa su oni kao
oficiri crnogorske vojske primali i penzije.
Dogodilo se, ipak, da su podgoriki Bonjaci 1945. godine samo proli kroz
34Vojvoda Marko Popovi, Muhamedanci u Crnoj Gori, "Politika", Beograd, 30.08,1.09,
2

09

4 09 1925

- - -

0d ne

-8 ' -

35Milorad R. Radusinovi, Dranje crnogorskog muslimanskog ivlja za vrijeme austrougarske krize

1908-1909, "Istorijski zapisi", Titograd 1989, br. 3*4,91,92.
36Isto.
37Isto.
38Isto; Mustafa Memi, Bonjad-Muslimani, 224.

svoj rodni kraj, kada su se vraali iz emigracije u Skadru i da su produili za

Sarajevo. Treba istai da su oni u Skadru imali brojnu rodbinu i da su u tom gradu
bili prijateljski primljeni. Znatan broj njih aktivno je uestvovao u oslobodilakom
antifaistikom pokretu u Skadru. Imali su udruenje kojim je rukovodio Osman
Buli, jedan od starijih revolucionara Podgorice. On je kao lan Pokrajinskog
komiteta SKOJ-a za Crnu Goru, Boku i Sandak bio glavna veza sa Centralnim
rukovodstvom Jugoslavije, koje se onda nalazilo u Zagrebu. Bio je suen po
Zakonu o zatiti drave i za vrijeme istrage izdrao veoma teku policijsku torturu
39
Podgoriki muhaderi izabrali su ga za predsjednika svoga udruenja. Neki od
ovih muhadira zapameni su kao istaknuti antifaistiki borci kojima je ondanje
rukovodstvo Antifaistikog pokreta u Skadru povjeravalo da vre likvidaciju
pijuna i drugih kvislinga koji su osuivani od strane rukovodstva Antifaistikog
pokreta Skadra. Dobijali su "Partizanske spomenice" Albanije.
Neki od njih doli su kao muhaderi u Sarajevo i tu zavrili svoj ivot. Bilo je
medu njima i partizanskih Ijekara, 40 a poslije kapitulacije Italije formirana je i
posebna partizanska eta koja je djelovala u sastavu Skadarskog partizanskog
bataljona "Prijat Redepi", a oktobra 1944. godine vratila sc na teren Tuzi i
ukljuila se u "Zetski partizanski odred". Istakla se u borbama protiv etnika
Pavla uriia, u pokuajima njihovog bjekstva prema Grkoj. U jednoj takvoj
borbi sa njima bio je ranjen i vojvoda urii.41
U Sarajevu su muhaderi iz Podgorice prihvaeni prijateljski i korektno.
Veina njih zaposlila se u trgovini i ugostiteljstvu, u emu su bili vini i uspjeno
obavljali povjerene dunosti. Podgoriki Bonjaci bili su poznati kao dobri trgovci i
menaderi. Kao trgovci sa Kotorom, Dubrovnikom, Venecijom
i drugim mletakim gradovima bili su poznati jo iz XVI stoljea. Bio je ovo grad u
kojem je jo 1612. godine Kotoranin Marijan Bolica u svom djelu "Opis
skadarskog sandakata" spomenuo 200 ratobornih "Turaka" u Kuima. 42 Francuski konzul u Skadru Hekar zabiljeio je da su 1859. godine 66,3% stanovnika bili
islamske vjere, da je pravoslavnih bilo 28,5%, dok je 50 domainstava, ili 5,2%
tretirano "ostalim stanovnitvom"43 (najvjerovatnije Albanci katolici). Poslije
Berlinskog kongresa njihov broj se znatno smanjio. U "Memoarima" vojvode Sime
Popovia istie se da je u Podgorici 1910. godine bilo 400 "mu- haderskih kua",
sa 2.161 lanom porodice (podaci se najvjerovatnije zasnivaju na zvaninim
statistikim podacima iz popisa stanovnitva Crne Gore koji je izvren 1910.
godine).44
39Milan A. Raievi, Lijeva obala, Titograd 1971; Revolucionarni pokret u optini Titograd, 1919-1945,43.
40antifaistikim demonstracijama u Skadru 28. 09. 1942, godine dr Koristovi, kao
muhadir iz Podgorice, bio je angaovan da lijei ranjene uesnike demonstracija. Autor je bio uesnik
istih i prisustvovao lijeenju ranjene antifaistkinje Marije Kuli iz Skadra; u okupiranom
Sarajevu'TWFT944Tu ilegalnom pokretu bili su angaovani dr Dervi Ramadanovi i dr Mustafa
Vrani.
41Revolucionarni pokret u optini Titograd, 187-189.
42S. Ljubii, Marijan Bolica Kotoranin, Opis skadarskog sandakata, n. d.
43Marko Mtljanov, Pleme Kui, 31; Mustafa Mcmi, Boinjaci-MusUmani Sandaka i Crne Gore, 106.
44Vojvoda Simo Popovi, n, d, "Politika", br. 6233, God. XXII, Beograd, 1. septembar 1925.

Prema podacima koje je autor istraivao i analizirao, u Sarajevu ivi 190

podgorikih bratstava (fisova). Od njih su 112 iz Podgorice, 42 iz abljaka,
Meduna i plemena Kua, 25 sa podruja Ljekopolja i abljaka, a 11 iz Spua. Od
262 podgorika bratstva bonjake narodnosti, koliko ih je ukupno evidentirano, u
svom zaviaju ostali su 72 bratstva, odnosno 27,2%, dok su 190 bratstva, ili 72%
iselili u Sarajevo, i to:

Mjesto - podruje

Podgorica
Medun - Kui
Zeta-Ljekopolje-abljak
Spu
Ukupno

Ukupan
bratstava

Od toga:

broj

153
64
30
15
262

u
Ostali
u Iselili
Podgorici Sarajevo
41
112
22
42
5
25
4
11
72
190

Procenat
iseljenih
73,2
65,6
83,3
73,3
72,5

Od 112 fisova iz Podgorice koji ive u Sarajevu spomenuemo: Abdomerovie, Alibalie, Alivodie, Backovie, Begovie, Bibezie, Bratovie, Cig- lie,
Dervanovie, Diglisie, eevie, urbuzovie, Efovie, Galiie, Glava- tovie,
Hadiatlagie, Ibrievie, Kapidie, Krnie, Laevie, Lekie, Ljalje- vie, Ljue,
Ljumanovie, Malevie, Mandie, Meikukie, Mustagrudie, Orahovce,
Osmanagie, Pauke, Piranie, Pokrklie, Ramadanovie, Sadagie, Selmanovie,
abanhadovie, arkie, ehovie, Taljanovie, Tuzovie;
Iz Meduna-Kua: Ganii, Glavatovii, Kuevii, Marici, Mahmutbegovii,
Omerhadovii, abovii (ostali su spomenuti medu Podgorianima);
Iz Zete, Ljekopolja i abljaka: Abdagii, Ferizovii, Dervievii, Galiii,
Jahovii, Paovii, Sutovii;
Iz Spua: Burazerovii, Dizdarevii, Durovii, Meikukii, Omerovii,
Kormakovii, Sutovii.45
Nakon iseljavanja Bonjaka - starosjedilaca iz Podgorice u ovaj grad su se
naseljavale brojne porodice Bonjaka iz sjeverne Crne Gore. Medu njima je i
jedan broj onih koji su u ime Bonjaka u Crnoj Gori bili angaovani u ruko vodstvima Crne Gore. Medu njima spominjemo: Bralie iz Roaja, Baie iz
Plava, Bumbare i Halilbegovie iz Pljevalja, Dobardie iz Bijeloga Polja, Hodie
iz Gusinja, Kurpejovie iz Roaja, Rastodere iz Petnjice kod Berana (Gornji
Bihor) i Redepagie iz Plava.

b) IseljavanjeuRepublika Turska1953-1968. godine

Tokom este i sedme decenije XX stoljea vreno je iseljavanje Bonjaka u
Tursku, prvenstveno iz istonog dijela Sandaka koji je, nakon ukidanja
ZAVNOS-a, uao u sastav SR Srbije. Obuhvatalo je Bonjake koji su ivjeli u
Sjenici, Novom Pazaru i Tutinu, a od krajeva koji su bili u sastavu SR Crne Gore
Bonjake Roaja. Ostali krajevi u Crnoj Gori, sem pojedinanih sluajeva, ovim
iseljavanjem nisu bili obuhvaeni. Iako su predmet ove knjige
Bonjaci u Crnoj Gori pa, prema tome, samo oni u Roaju, mi emo pojave koje su
se javljale u tom vremenu ipak tretirati u cjelini, jer se radilo o prostoru sa
45Andrija Jovievi, Zeta i Ljekopolje, 507-509; etimir Rukavina, Podgoriki muslimani u prolosti
i sadanjosti, Muslimanska svijcst", br. 57, 3; Mustafa Memi, Bonjaci- Muslimani, n. d, 363-364.

istovjetnom nacionalnom strukturom stanovnitva, sa istim drutvenim

i sociolokim karakteristikama, sa istovjetnim istorijskim razvojem, pa je ono bilo
uslovljeno istim razlozima i posljedicama.
O ovim iseljavanjima pisali su vie istoriara, sociologa i publicista, meu
kojima: mr Safet Bandovi, dr Ejup Muovi, mr Abdija Avdi, dr Ibrahim Baki
i drugi.46 Ovim problemom bavile su se i drutveno-politike organizacije u Novom
Pazaru, Fakultet politikih nauka u Sarajevu putem posebnih strunih grupa i
drugi47
Istraivanja koja su vrena razliito su tretirala ovaj problem, u prvom redu
sa stanovita kvantifikacije pojave i uzroka koji su uticali na velik obim graana
koji su se opredijelili da napuste svoje domove. Ima nekoliko razliitih podataka o
njihovom broju. Jedan od njih, koji ima zvanini karakter, govori o iseljavanju
13.074 osoba, i to: iz Novog Pazara 5.042, iz Sjenice 2.874 i iz Tutina 3.406 osoba 48
Drugi podaci govore da ih se tada iselilo 12.212 osobe. 49 Postoji i miljenje da se
broj iseljenika kretao i oko 80.000 graana.50 Statistika Turske Republike istie da
se u ovu dravu poslije II svjetskog rata naselilo 240.469 graana sa podruja
ondanje SFRJ, od ega su samo 21.143 govorili bonjaki jezik, 51 to je inilo 8,8%
ukupnih naseljenika. Na jednom naunom skupu, odranom u Sarajevu, istaknuto
je da je nakon II svjetskog rata u Tursku iselilo 190.000 graana. 52 U taj broj spada
i 4.500 sa podruja optine Roaj.53

46Mr Safet Bandovi, Iseljavanje muslimanskog stanovnitva iz novopripojenih krajeva Srbije i Crne Gore
u Tursku, "Almanah", Titograd 2000, br. 11-12; Avdija Avdi, Optipogled na migraciona kretanja,
"Novopazarski zbornik", br. 9, 1985; Dr Ibrahim Baki, Iseljavanje Muslimana u Republiku Tursku,
Fakultet politikih nauka, Sarajevo, Zbornik radova; Dr Ejup Muovi, O posljedicama migracija
Muslimana u Sandaku, Nauni skup u Sarajevu "Migracije u BiH", Sarajevo 1990.
47Fakultet politikih nauka, Istrani projekat, Sarajevo 1972.
48Dr Ibrahim Baki, Iseljavanje Muslimana u Republiku Tursku, 9; Dr Ejup Muovi, O posleratnim
migracijama u Sandaku, 456; Dr Safet Bandovi, Iseljavanje Muslimana iz Sandaka, 107; Mustafa Mcmi,
ZA VNOS u funkciji reaflrmacije Sandaka i bonjakog nacionalnog bia, Nauni skup "Drutveni i dravnopravni kontinuitet Sandaka", Sarajevo 1996, 215.
49Drutveni i dravno-pravni kontinuitet Sandaka, Nauni skup 22. i 23. 04. 1995, Sara jevo
1995, Referat Mustafe Memi, ZA VNOS u funkcijireafirmacije Sandaka i bonjakog nacionalnog bia, 212213.
50Isto.
51Isto.
52fil Isto.
53Dr Ejup Muovi, Muslimani Crne Gore, Novi Pazar 1997,152.

Jedan broj iseljenih graana najprije se privremeno iseljavao u Makedoniju,

gdje su se neki i zadrali.54 Razlog to je tako raeno bio je to se turska viza za
useljenje mogla obiti samo za one graane koji su turskog porijekla, pa su se oni
koji su se iseljavali u Makedoniju prijavljivali i evidentirani kao navodni Turci.
Stav turske vlade u vezi sa tim zasnivao se na tome da

"Nova Turska (poslije dolaska KemaJa Ataturka na vlast) pouena iskustvom rasula
heterogeno sastavljenih drava (...) uzela za naelo svog dravnog programa stvaranje etniki i
rasno homogene drave. Bilo je predvieno preseljavanje i milion Grka iz Turske u Grku (...)
Turska vlada donijela je zakon o kolonizaciji (...) iseljavanje Turaka iz balkanskih drava u Tursku
zakljuen je sporazumom o iseljavanju 400.000 Turaka koji su se poglavito nalazili u Dobrudi.164
Iz tih razloga i Bonjaci koji su se tamo iseljavali morali su se prethodno
izjasniti kao Turci i u Turskoj mijenjati svoja prezimena. I pored toga, oni su ipak
uspijevali da sauvaju svoj bonjaki identitet, velikim dijelom svoj bonjaki jezik,
bonjake obiaje i tradiciju.
Drutveno-politika struktura i nosioci ondanje vlasti u SR Srbiji javno su se
izjanjavali protiv toga iseljavanja, iako su ga intimno podsticali. Ono je
pokuavano da se objasni navodnim vjerskim fanatizmom i niskim nivoom razvijenosti, preutkujui pri tome nacionalni momenat i poloaj Bonjaka, koji je bio
osnovni razlog takvom masovnom iseljavanju Bonjaka iz Sandaka, iji je poloaj,
nakon ukidanja ZAVNOS-a i neprihvatanja bonjake nacionalnosti, uz njihovo
prisiljavanje da se izjanjavaju kao Srbi i Crnogorci, mogue i Albanci, samo
nikako ne Bonjaci, to je onda tretirano kao neka vrsta jeresi, ime je njihov
poloaj u drutvu bio pogoran. Oni nisu bili spremni da prihvate svoju
denacionalizaciju i asimilaciju. Iz toga je proizilazio i njihov poloaj
i tretman, koji ih je objektivno stavljao u poloaj graana drugoga reda.
Trei talas iseljavanja Bonjaka iz Crne Gore odnosio
se na njihovo iseljavanje, najprije u zemlje zapadne Evrope, a potom u SAD,
Kanadu, Australiju, vedsku i druge zemlje. Ovo se iseljavanje tretiralo
"privremenim" i ekonomskog karaktera, to bi doprinosilo smanjenju visoke stope
nezaposlenosti stanovnitva. Ono se kasnije velikim dijelom pretvaralo u stalno
iseljavanje, jer u zemlji nisu obezbjeivani uslovi za njihov povratak i
zapoljavanje. Ovo iseljavanje poelo je sredinom sedme decenije XX stoljea.
Tokom agresije na Bosnu
i Hercegovinu ono je znaajno poveano. Traje i sada. Smatra se da se tokom

54Jovan Trifunovski, Poslijeratni sandaki doseljenici u Makedoniju; Dr Ejup Muovi, O poslijeratnim

migracijama sandakih Muslimana u Tursku i Makedoniju, Nauni skup "Migracije u BiH", Sarajevo
190,458.

prvih godina agresije na Bosnu i Hercegovinu iz Sandaka iselilo oko 80.000 mladih
ljudi. Sline tendencije postoje i u sadanjim uslovima i na prostorima Bosne i
Hercegovine, jer ne vide perspektivu svog zaposlenja u svojoj zemlji.
Sve do prve polovine sedme decenije XX stoljea nisu postojale zakonske
mogunosti odlaska iz zemlje radi traenja poslova van njenih granica. Konano je
u rukovodstvu SFRJ shvaeno da se problem nezaposlenosti ne moe uspjeno
rijeiti samo intenzivnom izgradnjom u zemlji, koja za svoju industrijalizaciju nije
imala dovoljno investicionih sredstava. I ve na Sedmom kongresu SKJ, januara
1963. godine, postignuta je saglasnost i stvorene mogunosti za liberalniji tretman
viza i omoguavanje rada viku radne snage radi zapoljavanja van granica zemlje.
Iz toga je proizala i ve spomenuta "ekonomska emigracija" koja je, kao to je
objanjeno, tretirana privremenom.55 Jedan broj Bonjaka i iz Crne Gore
emigrirao je tada u Zapadnu Njemaku, Francusku i druge evropske zemlje,
opredjeljujui se na stalan boravak u njima, ime je njihova emigracija sve vie
gubila karakter privremenosti. Ne postoje tani podaci koliko je graana Crne
Gore napustilo svoj dom radi zaposlenja. Primjera radi, zna se da se samo iz
plavsko-gusinjskog kraja iselili oko 15.000 Bonjaka. A to je vie nego to ih je
ostalo u njihovom rodnom kraju. Oni su u Njujorku organizovali svoje udruenje.
Imaju i svoju damiju, pa i radio-sta- nicu. Formirali su i svoje groblje. Pripremaju
se da organizuju svoju televiziju. Redovno se okupljaju, odravaju svoje kulturne,
zaviajne manifestacije, koje je nekoliko puta emitovala i televizija Bosne i
Hercegovine. Organizovali su izradu i kupovinu narodne nonje iz svoga zaviaja,
to je preraslo u neku vrstu privredne aktivnosti u njihovom zaviaju.
Permanentno odravaju kontakte i saradnju sa svojim zaviajem i materijalno ih
pomau. Finansiraju izgradnju i odravanje odreenih objekata i infrastrukture.
Izgradili su i dvije nove damije, umjesto onih koje su bile dotrajale. 56 Finansirali
su ureenje i ograivanje groblja. uvaju tradiciju i obiaje svoga kraja i
odravaju jeziki dijalekt, koji je u njihovom kraju ve zaboravljen. Ouvali su
svadbene obiaje. Tokom agresije na Bosnu i Hercegovinu znaajno su pomagali
svoje zemljake koji su ivjeli i borili se u opkoljenom Sarajevu, posebno pruajui
finansijsku i materijalnu pomo zaviajnom Udruenju njihovih zemljaka u
Sarajevu. Odravaju redovnu saradnju sa svojim zemljacima koji su emigrirali u
Republiku Sloveniju, naroito u Kranj, gdje njihovi zemljaci izdaju i poseban list
koji dospijeva u sve krajeve gdje se nalaze njihovi zemljaci. Putem ovog lista
afirmiu se obiaju i dogaaji svoga zaviaja.
Znatan broj Bonjaka iz dijela Sandaka koji je u sastavu Crne Gore emigrirao je na Kosovo, gdje su uspijevali da zavre kole i fakultete i da se zaposle.
Ima ih u Makedoniji, ne samo oni koji su tamo ostali prilikom pokuaja da se isele
55Termin "Privremena ekonomska migracija" vie je upotrebljavan kao izgovor da bi se prikrili
razlozi iseljavanja zbog nemogunosti zapoljavanja u zemlji. Tako je evidentiran i objavljivan u
publikacijama Zavoda za statistiku.
56Izgraena je "Vezirova damija" i "Nova damija" u Gusinju, koja se nazivala i "Radonia damija".

27

u Tursku, ve i jedan broj onih koji su se prvenstveno u Skoplju naselili traei

tamo posao i povoljnije uslove ivota.

d)Iseljavanje uRepublikuBosnuiHercegovinu
Sve dok Bonjaci u ondanjoj SFRJ, time i u Crnoj Gori, nisu bili priznati kao
jedan od naroda, kada je njihova nacionalnost negirana i na njih vren pritisak da
se privijaju onim kojima nisu pripadali i koji ih nisu prihvatali kao ravnopravne sa
svima drugima, a to se dogadalo sve dok im nije omoguavano da njeguju svoju
tradiciju i istoriju i dok se ni kulturno nisu mogli ispoljavati, Bonjaci u Crnoj Gori
nisu bili motivisani da se iseljavaju u Bosnu i Hercegovinu. )er ono to nsulmali u
Crnoj Gori, njsu mogli nai ni u svoi^maiici.
Donoenjem ustavnih amandmana 1971. a potom i Ustava SFRJ 1974. godine,
poloaj Bonjaka kvalitetno je izmijenjen. Oni koji su do tada ivotni prostor i
sigurnost nalazili u Turskoj shvatili su da su usvajanjem novog Ustava stvoreni
kvalitetno novi uslovi za njihov opstanak i razvoj na prostorima ondanje SFRJ. Ta
okolnost i mogunost zapoljavanja i obrazovanja njihove djece uticali su da se
pravac njihovog iseljavanja u budue prvenstveno usmjerava prema Bosni i
Hercegovini, posebno prema Sarajevu. Ono je poelo tokom osme decenije XX
stoljea i traje i dalje.
PLJEVLJA - Sve do tada u Sarajevo su se naseljavali preteno Pljevljaci koji
su u njemu stvarali svoje korijene jo od Balkanskog rata. U 1911. godini Bonjaci
su u Pljevljima inili 55% ukupnog stanovnitva (17.364 : 14.196). 57 Osamdeset
godina kasnije (1991) njihovo je uee u ovom gradu smanjeno na svega 16,1%, sa
tendencijom daljeg smanjivanja. Ne raspolaemo egzaktnim podacima o broju
Pljevljaka u Sarajevu danas, ali se metodom praenja prirodnog prirasta dolazi do
podatka da je njih za oko 61.500 manje u svom zaviaju nego to bi ih normalno
trebalo da bude. Oni su svoj ivotni put prvenstveno nalazili u Bosni i Hercegovini,
najee u Sarajevu. To potvruje i uporedna analiza prezimena brojnih porodica
koja nisu mijenjali ni nakon preseljenja, pa se ona istovremeno javljaju u Sarajevu
i u Pljevljima.
Poistovjeivanje sudbine svoga zaviaja sa sudbinom Bosne i Hercegovine,
posebno Sarajeva, Bonjaci Pljevalja izrazili su i 1878. godine kada je okupirana
Bosna. Vehbi Mehdi emsikadi, poznat kao "pljevaljski muftija", doao je u
Sarajevo sa sandakim odredom i vie od 40 dana vodio je borbe sa
austrougarskim okupacionim jedinicama. I komandant ondanje bosanske vojske
bio je takode iz Pljevalja (Ismail Haki Selmanovi). Iz ovog grada u Sara

57Gaston Gravje, Novopnzarski sandak. Novi Pazar 1977,18,19.

28

jevu ivi i jedan ogranak porodice engia. Pored njih, brojne su vlastelinske
porodice iz Pljevalja - Selmanovii i Bajrovii. Prema istraivanjima koja su
sadrana u monografiji Pljevalja, veliki broj stanovnitva ovog kraja vodi porijeklo
iz Bosne i Hercegovine. Pretpostavlja se da su se te migracije vrile u vremenu kada
je u Pljevljima bilo sjedite Hercegovakog sandaka, te da je dio bonjakog
stanovnitva, koji je iz BiH emigrirao nakon aneksije iz 1908, naputajui teritoriju
Bosne i Hercegovine trajno se zadrao u ovom gradu. 58 Neki od njih i sada nose
prezime "Bonje". Pored vlastelinskih porodica iz Pljevalja koje ve sada ive u
Sarajevu (engii, Selmanovii, Boljanii, emsi- kadii, Bajrovii), u Sarajevo su
se naselile i pored ostalih u njemu ive i sljedee porodice: Alajbegovii, Arkovii,
Bajraktarevii, Bamburi, Babajii, ar- daklije, auevii, ole (olovii),
ehajii, olak, amo, Demirovi, Drnde, ake, Gaa (Gadovii), Hadagii,
Hadiatlagii, Herende, Hrapovii, Jabu- ani, Jakupovii, Kadii, Kadribegovii,
Kahvedii, Karabegovii, Kumburi, Kariici, Laevii, Lagumdije, Like, Loje,
Ljue, Ljuhari, Malkii, Maovii, Mehmedbaii, Memii, Micani, Miljevine,
Moevii, Nalbantii, Osmanevii, Paovii, Pece, Pelidije, Pilavi, Pijalovii, Pirije,
Raii, Raii, Sadagii, Sa- dovii, Sadikovii, Seferovii, Sijarii, Sinanovii,
Srne, Strnii, abanii, a- banije, ahinpaii, eerkadii, ehovii, ljive,
Tabanovii, Tahirbegovii, Huremovii, Uzunovii, Vajzovii, Vlahovljaci i drugi.
Prisustvo brojnih Pljevljaka u Sarajevu izraeno je i 1945. godine kada su oko
etrdesetak Pljevljaka pokupljeni iz grada Sarajeva kao muhadiri iz II svjetskog
rata i na Palama protivpravno (bez sudskog i svakog drugog postupka) strijeljani
na osnovu lanih prijava, o emu su posebno pisali dvojica graana Sarajeva,
zaviajno iz Pljevalja (mr Hajrudin engi i prof. Mustafa Pijalovi).59
Iseljavanje bonjakog stanovnitva iz Pljevalja pokazuje i statistika analiza
demografskih kretanja u njemu. Godinu dana prije ulaska crnogorske vojske u
ovaj grad u Balkanskom ratu (1911) u Pljevljima je evidentirano 25.466 graana
bonjake nacionalnosti, to je inilo 73,5% ukupnog stanovnitva. Nakon 77
godina (popis stanovnitva iz 1991) uee Bonjaka u ovom kraju smanjeno je na
oko 16%.
Naseljavanje Bonjaka iz drugih krajeve sjeverne Crne Gore (dijela Sandaka) poelo je preteno tokom osme decenije XX stoljea. Treba podsjetiti da je
ono vreno uz brojne potekoe i ogranienja, koje su bile uzrokovane nedostatkom
urbanistikih uslova za izgradnju stambenog prostora i nema- njem mogunosti da
na bilo koji drugi nain obezbijede i rijee svoje stambeno pitanje. U takvim
uslovima oni su uspijevali da izgrade relativno vei broj svojih kua. Nikla su
itava naselja u Sokolovi Koloniji, Bue Potoku, Buljakovu potoku, Mojmiiu,
Veleiu, Otesu, Sokolju i na drugim lokalitetima. Stvoren je na taj nain itav
"prsten" novoizgradenih kua oko grada. Ovaj "prsten" bie dragocjen u vrijeme
58Dr Mustafa Imamovi, Bonjaci i aneksija - iseljavanje u Tursku, Sarajevo 1997, 424- 432;
"Migracije u BiH", nauni skup, Sarajevo 26. i 27. oktobar 1999. godine; Dr Ilijas Hadibegovi,
Migracije u BiH, navedeni skup, 7-10.
59Mustafa Pijalovi, Pijevlja sa okolinom u prolosti i sadanjosti, Sarajevo 1997, 308.

29

agresije na Bosnu i Hercegovinu 1992-1995. godine, jer je agresor, napadajui na

opkoljeni grad sa ciljem da ga osvoji i pokori, nailazio na itav bedem
novoizgradenih stambenih objekata, najee bespravno izgraenih do 1991.
godine. Branei svoje kue, branili su istovremeno i opkoljeni grad. U njihovu
svijest duboko je ugraeno sjeanje na brojne pokuaje da se oni i njihovi preci u
svom kraju pokore ili istrijebe. Mnogi su bili u situaciji da se ponovo
suprotstavljaju agresiji i pokuajima za njihovo istrebljenje od istih onih agresora i
njihovih predaka. Oni su, kao muhaderi, jedno vrijeme svoj spas iz Nikia ili
Kolaina nalazili u Sandaku ili Turskoj. Ovom prilikom nisu vie imali kud dalje.
Branili su svoje domove, branili su Sarajevo koje su odbranili za svoje budue
boravite.
BIJELO POLJE - Za razliku od Pljevalja, koje se dugo, kao sjedite Hercegovakog sandaka, razvijalo kao dio Bosne i Hercegovine, odravajui iste
karakteristike, bjelopoljski kraj je povremeno bivao u sastavu i Skadarskog
sandaka. Njihova bonjaka pripadnost prvenstveno se izraava u duhovnoj
kulturi i povezanosti dijela inteligencije iz Bijelog Polja, koja se iskazivala sastavnim dijelom bonjakog naroda i njegove kulture. Da podsjetimo na Os- mana
Kadia "Akovaliju" (Bjelopoljca), koji je bio jedan od vrhunskih stvaralaca
knjievnih djela na turskom jeziku, te njegovog sina Ahmeda Hatema, pjesnika i
kadiju, koji je, pored literarnog rada, izgradio i poznatu biblioteku u Sarajevu, te
Mehmed aira Kurtehajia, koji je prvi poeo pisati bonjakim jezikom, izdavao
svoj list i asopis. Kasnije Avda Meedovia, bonjakog Homera, Ilijaza
Dobardia, amila Sijaria, brau Idrizovi (dr Murisa i Nus- reta) i druge, koji
su svoj zaviaj posmatrali u neraskidivoj vezi i povezanosti sa Bosnom kao maticom
svih Bonjaka. Svakako da je posebnu ulogu u istori- jskom razvoju ovog grada i u
njegovoj neraskidivoj povezanosti sa bonjakim narodom imao Rifat Burdovi,
koji je ostao u sjeanjima, ne samo kao organizator, humanista i rukovodilac borbe
za osloboenje, nego i kao pionir za reafirmaciju Bonjaka kao posebnog
nacionalnog subjektiviteta.
Sve do Balkanskog rata Bijelo Polje je imalo obiljeje migracionog centra u
kojem su svoje utoite nalazili munadiri iz Kolaina, Nikia i drugih krajeva
odakle su Bonjaci vremenom protjerivani. U njemu je do Balkanskog rata
bonjako stanovnitvo inilo oko 73,5% ukupnog stanovnitva (1911. Bonjaci
Bijelog Polja brojili su 26.466 stanovnika). Nakon 77 godina, prema popisu
stanovnitva iz 1991. godine, njihovo je uee smanjeno na 37,5%. 60 Takav odnos
rezultirao je iz iseljavanja Bonjaka najprije u Tursku, krajem 1924. godine nakon
pokolja bonjakog stanovnitva u ahoviu i Pavinom
Polju, prema Bosni i Hercegovini i Turskoj. Posljednjih 25 godina Bjelopoljci su se
najee opredjeljivali na iseljavanje u Bosnu i Hercegovinu, naroito u Sarajevo.
Uporedujui prezimena graana Bijelog Polja u njihovom zaviaju i u Sarajevu doli smo do podatka da se od 217 fisova (bratstava), koliko ih je ukupno
60Popis stanovnitva u Crnoj Gori 1991, Zavod za statistiku SR Crne Gore.

evidentirano u Bijelom Polju i njegovoj okolini, njih 182 nalazi i u Sarajevu, to

ini 83,9% ukupno evidentiranih bratstava ovog kraja. 61 U tom dijelu nalazimo
odgovor zato je uee Bonjaka u Bijelom Polju smanjeno za oko 50% (sa 73,5 u
1911. na 37,5% u 1991. godini).
Od poznatih porodica iz Bijelog Polja koje ive u Sarajevu spomenuemo:
Begovie, Buane, Burdovie, orovie, indrake, Dizdarevie, Dobardie,
France, Hadrovie, Idrizovie, Hadibegovie, Hodie, Hole, Kajevie, Kali- e,
Kapetanovie, Kuevie, Liine, Mededovie, Mehonjie, Mehovie, Me- Tcie,
Muovie, Muzurovie, Mulabegovie, Peanine, Salkovie, ehovie, Si- jarie,
Spahovie, Suljevie, Zaimovie, Zoranie, Tutie i druge.
BERANE - Ovaj najmlai grad, izgraen u osmanskom vremenu, koji nije
imao svog stanovnitva, naselili su stanovnici iz drugih krajeva u vremenu od 30-40
godina. Po broju bonjakih domainstava u njemu je 1911. godine (50 godina
nakon izgradnje) bilo 400 bonjakih domainstava sa 3.716 stanovnika, priblino
isto onoliko koliko je imao Niki kada je okupiran od strane crnogorske vojske.
ezdeset godina kasnije (1971) uee bonjakog stanovnitva u ovom gradu, sa
njegovom okolinom, smanjeno je na svega 25%. Oko 70% stanovnitva ovoga
grada iselili su se najprije u Tursku, a potom preteno u Sarajevo, jednim dijelom u
Banja Luku. Od 44 porodice koje se spominju, skoro sve se nalaze u gradu
Sarajevu (njih 41).
GORNJI BIHOR - Slino je stanje i sa stanovnitvom Gornjeg Bihora koje je
u sastavu beranske optine. Od 144 fisa (roda), koliko ih je bilo na ovim
prostorima, samo njih 18 nema u gradu Sarajevu, to ini 12,5%.
Meu "stare muslimanske" (bonjake) porodice u ovom gradu spominju se:
Rahmusovii, Softii, Hadrovii, Garevii, eevii, Hadiomerovii, Masliii,
Beganovii.62 Od ostalih treba spomenuti: Crnovranine, Memovie, Mandukie,
Nuhovie, Bonjake, Bukumire, Gagovie, Hote, Hasie, Feri- zovie, Zejnilovie,
Muratbegovie, Paripovie, Dervievie, abotie, Hodie, Cikotie, krijelje,
Hajdarpaie, Rastodere, Krie, Paarize, Agovie, Durakovie, Huremovie,
Liine, Muratovie, Sadikovie, ahmane, ehovie, Zvizdie. Iz ovoga grada
zaviajno je bio i Rizo Rami, poznati knjievni
kritiar u etvrtoj deceniji XX stoljea i antifaSista, ija se porodica najprije
naselila u Herceg Novi, a potom u Sarajevo.
ROAJE - Veliki broj Roajaca najprije se iselio u Tursku, naroito u
Istanbul, gdje se susrijeu brojni poslovni ljudi, trgovci i zanatlije. Stie se utisak
da su se kao privrednici u ovom gradu dobro snali. Ima jedna izreka: "Istanbul
da izgori, Roajci e ga izgraditi". Veliki broj Roajaca iselio se iz svog zaviaja,
61Analizu prisustva iseljenih Bonjaka iz Crne Gore koji ive u Sarajevu vrio je autor. Popis
bralstava u Bijelom Polju sadran je u djelu autora Bonjaci-MusUnmni, n. d, 351,352.
62Vasitije i Kosa Dimi, Stanovnitvo Berana, n. d. 33-36.

31

ali Bonjaci u ovom gradu i dalje ine izrazito veinsko stanovnitvo. U 1911.
godini, prema evidenciji osmanskog valije za Kosovo, bilo ih je 85% ukupnog
stanovnitva (14.260 : 2.523).63 ezdeset godina kasnije taj odnos je smanjen na
77,9%.64 Meutim, u tom vremenu broj Bonjaka u Roaju smanjen je na 12.483,
to je inilo smanjenje za 25,5%, bez prirodnog prirataja. To pokazuje da su se
sa ovog prostora iseljavali i pripadnici crnogorske i srpske nacionalnosti, pa je i
pored apsolutnog smanjenja bonjakog stanovnitva za 1.777, odnosno za 12,5%,
ipak sauvano veinsko bonjako stanovnitvo.
Iseljavanje bonjakog stanovnitva vreno je u prvim godinama nakon Balkanskog rata. Spomenuli smo da se u toku sedme decenije XX stoljea u Tursku
iselilo oko 4.500 Roajaca. Istovremeno u Sarajevu nalazimo 55 bratstava, od 69
koliko ih je ukupno evidentirano u tom kraju. Od onih koji su se naselili i ive u
Sarajevu spomenuemo: Ademovie, Agie, Agovie, Beiragie, Bonjake,
Buane, atovie, Dacie, Dedejie, Fetahovie, Ganie, Gusinjce, Halilovie,
Hote, Huremovie, Hadrovie, Kujovie, Kurtagie, Ljajie, Lukae, Murie,
Nurkovie, Peanine, Sutovie, krijelje, Topalovie, Zejnilagie i druge.65
PLAV i GUSINJE - Sve do prije dvadesetak godina iseljavanje Bonjaka iz
ovih krajeva u Bosnu i Hercegovinu bilo je rijetko. Oni su se poslije Balkanskog
rata najprije iseljavali u Tursku i Albaniju, naroito od februara do maja 1913, i
u manjem obimu tokom 1914. godine. Meutim, od februara do maja_ 1913.
godine ovdje je strijeljano oko 800 BonjakaraJf toga to nisu pristali da
n^u~u~^4jgTt~yi^Tr7T^nnojpokrtavanie). Albanska istoriografija zabiljeila je
daje u tomv76Tnenu stradalo oko 1.670 (zajedno sa Albancima), 66 Naa je
pretpostavka da se ta razlika javlja zbog toga to su Albanci sa rtvama iz 1913.
godine prikazali i broj ubijenih februara 1919. godine, nakon ulaska srpske
vojske.67 Od 1912-1914. godine, u slubenoj crnogorskoj evidenciji iskazano je 770
graana iz ovoga kraja koji su tada uspjeli da prebjegnu u Albaniju. 68

63Gaston Gravje, Novopazurskisandak, n. d, 18,19.

64Popis stanovnitva iz 1971. godine, Zavod za statistiku Crne Gore,
65Popis stanovnitva iz Roaja koji ive u Sarajevu vrio je autor.
66Braha Sh. Genocidi Serbomah dhe Qendresa Sqiptare, 1884-1999, Tirane, 191.
67Vojno-istorijski institut, Beograd - Arhiv oruanih snaga, br. 8, f. 7, list 1, kut. 177.
68Arhiv SR Crne Gore, Cetinje, Ministarstvo vojno, k. 1913, f. 8, 1258, Izvjetaj okrunog
upravitelja u Gusinju, Maana Boovia od 9.07.1913.

Dr Jovan Cviji i Andrija Jovievi metodom ankete koji su vrili preko

tamonjih crnogorskih uitelja utvrdili su daje u 1908. godini u tom kraju bilo 1.785
domainstava, od kojih su 1.174, odnosno 65% bili Bonjaci, 401 domainstvo,
odnosno 22,5% Albanci i 210 crnogorskih i srpskih domainstava, to je inilo oko
11,8% ukupnog stanovnitva. Ovaj se odnos oko 12% crnogorskog i srpskog
stanovnitva spominje u ovom kraju od polovine XVIII stoljea u izvjetajima
Prizrenske eparhije.69 Prema ocjenama dr Cvijia i Andrije Jovievia, prosjena
porodica u ovom kraju tada je brojila oko 10 lanova. Mi smo nau analizu zasnivali
na prosjeku od 8 lanova, pretpostavivi da je prosjek od 10 lanova prevelik. Na toj
osnovi stanovnitvo muslimanske vjere brojilo je oko 12.600 itelja, od ega 9.392
bonjako i 1.575 albansko. Broj onih koji su tokom druge decenije XX stoljea
strijeljani, odnosno poubijani, inio je 13,25% ukupnog stanovnitva. Sa onima koji
su uspjeli da prebjegnu na prostore sjeverne Albanije ukupni gubitak stanovnitva
kretao se oko 2.450 graana, ili 18,6% ukupnog stanovnitva. Februara 1919. godine
u Skadar je prebjeglo 3.000 graana Plava i Gusinja i bili su smjeteni u saveznikim
logorima u okolini Skadra, u selu Buatu. 70 Statistikim popisom u 1921. godini na
ovom prostoru evidentirano je 5.965 pripadnika muslimanske vjere (Bonjaci i
Albanci),71 to je predstavljalo gubitak od 6.695 stanovnika, a to je inilo 53,1%
stanovnitva iz 1908. godine.
I pored nepovoljnog drutveno-ekonomskog poloaja bonjako stanovnitvo
ovog kraja u narednih 50 godina (1921-1971) poveano je za 94,5%, to predstavlja
relativno brz rast. Od kraja sedme decenije XX stoljea iseljavanje stanovnitva iz
ovih krajeva otpoelo je u Sjedinjene Amerike Drave, neto manje u zapadnu
Evropu. Procjenjuje se da ih samo u Njujorku sada ima oko 15.000, to predstavlja,
kako je objanjeno, oko 55% vie nego to ih danas ima u Plavu i Gusinju.
Tokom osme decenije XX stoljea iseljavanje graana iz ova dva mjesta ispod
Prokletija prvenstveno je usmjereno prema Bosni i Hercegovini, prvenstveno u
Sarajevo, a djelimino i u druge krajeve Bosne i Hercegovine. Procjenjuje se da ih u
Bosni i Hercegovini ima oko 4.000 itelja, to predstavlja 40% sadanjeg broja
Bonjaka u njihovoj matici. U Sarajevu ih ima 548 porodica sa 1.447 itelja. One
potiu iz 65 plavsko-gusinjskih fisova, odnosno bratstava. Najvijeje Radonia (45
porodica), zatim Redepagia (32 porodice), Hota i Kolenovia (po 23 porodice),
Dervisevia (20 porodica), ekia (18 porodica), Mrkulia (16 porodica), Baia,
Bekteevia, Medunjana i Ferovia (po 13 porodica), Rasica, Ibrahimagia i Deljana
(po 12 porodica), ahma- novia, Kastrata i Nikoevia (po 11) i iz 46 drugih
bratstava manje od po 10 porodica.72 Najvie ih je u Sokolovi Koloniji, gdje je jo
prije agresije na Bosnu i Hercegovinu bilo izgraeno vie od 50 kua. Ima ih na
69Dr Jovan Cviji, Osnove za geografiju i geologiju, n. d, 1190; Andrija Jovievi, Plavsko- gusinjska
oblast, n. d; Jovan Raonji, Rimska kurija, n. d, 289, 657; Mustafa Memi, Bonjaci- Muslimani\ n. d, 114.

70Vojno-istortjski institut Beograd, Arhiv oruanih snaga, br. 8, f. 7, list 1, knj. 177.
71Opta dravna statistika Kraljevine Jugoslavije, popis stanovnitva sa 31.1. 1921, Sara72Zaviajno udruenje Plavljanja i Gusinjana koji ive u Sarajevu, evidencija udruenja, analizu po
bratstvima izvrio autor.

itavom prostoru gradske cjeline, pa i u gradskom centru. Organizovani su u svom

zaviajnom udruenju, putem kojeg su se tokom agresije na Bosnu i Hercegovinu
uspijevali snabdijevati osnovnim namirnicama putem svojim zemljaka, prvenstveno
iz Njujorka. Njeguju kulturne tradicije svoga zaviaja i odravaju kontakte i
saradnju sa svim Bonjacima raseljenim irom Amerike i Evrope i sa onima koji jo
ive u svom zaviaju.
BARSKO-ULCINJSKO PODRUJE - Sve do Berlinskog kongresa 1878. godine
sa svih ovih prostora nije bilo iseljavanja bonjakog stanovnitva. Naprotiv, do tada
je bila izraena tendencija njihovog permanentnog rasta koji je trajao od sredine
XVII stoljea. U ove krajeve bilo je naseljavanja turskog i albanskog stanovnitva.
Pored prelaenja domorodakog stanovnitva na islam, u ovaj kraj su se krajem XVII
stoljea, odnosno nakon zauzimanja Herceg Novog i Risna od strane Mieana, naselio
i jedan broj stanovnika koji su 1687. godine iz Herceg Novog brodom stigli u Bar, to
je zabiljeeno i u izvjetaju mletakog providura prilikom osvajanja Herceg Novog. 73
Jedan broj iseljenih Bonjaka iz Herceg Novog, Risna i drugih bokokotorskih krajeva
naselio se tada u Bar, a naroito u njegovo zalee Mrkojevie, gdje se naselio jedan
broj hercegnovskih porodica, o emu smo ve pisali. Na ire barsko podruje naselio
se jedan broj porodica i u vrijeme istrage poturica u Crnoj Gori 1711. godine,
prvenstveno u selo Tuemile, a ima ih i u drugim selima oko Bara.
Prve pojave iseljavanja bonjakog stanovnitva iz Bara i albanskog stanovnitva
iz Ulcinja javile su se nakon odluka Berlinskog kongresa, kada su u sastav Crne Gore
uli i ovi krajevi. Proces iseljavanja trajao je od 1878. do 1908. godine. U memoarima
vojvode Sime Popovia, knjaza Nikole i u drugim izvjetajima istie se da su odmah
po zauzimanju Bara od strane crnogorske vojske u Skadar iselilo 198 porodica. 74 U
tradiciji Barana sauvano je sjeanje o iseljavanju oko 2.000 njihovih sugraana. Bilo
je to u vrijeme kada su u jednoj kuli u starom gradu eksplodirale vee koliine baruta,
koje je crnogorska vojska bila usklaitila i tada razruen dio starog barskog grada.
Nije zabiljeeno, ali je sauvano u tradiciji Mrkojevia, da je tada iselilo i stanovnitvo
Mrkojevia.75 Meutim, ovo iseljavanje je imalo privremeni karakter jer su se
Mrkojevii kasnije vratili u svoj zaviaj. 76 Drugi put je, prema vojvodi Simi
Popoviu, iz Bara iselilo 200 porodica, a potom su iz Ulcinja 145 vlasnika brodova
otpolovili u Dra na svojim brodovima.77 Posljednja grupa od 100 porodica iselila
se u Skadar 1908. godine.78
Nakon ovih iseljavanja u Baru je ostalo 700 porodica, sa 3.300 stanovnika
koji su ivjeli u 11 sela i u razruenom barskom gradu. Njihov pojedinani
73Dr Tomo Popovi, Herceg Novi, n. d, 94,95,96.
74Vojvoda Simo Popovi, Muhamedanc't u Crnoj Gori, "Politika", 1.09.1925. godine.
75Ing. Muharem Bajramovi, zaviajno iz Peurica - Mrkojevii, radi u Hidrogradnji Sarajevo,
podatak dao autoru u neposrednom razgovoru.
76Isto.
77Vojvoda Simo Popovi, Muhamedanci u Crnoj Gori, n. d, "Politika", 1.09. 1925.
78Isto.

34

raspored, prema memoarima vojvode Sime Popovia, bio je:

Naziv mjesta
Gradsko podruje Bara
Zaljevo
Dobra voda
Peurice
Mrkojevii
Kunje
Gorana
Mikulie
Tuemile
Ukupno

Broj kua
189
55
93
36
142
56
102
33
54
760

Broj stanovnika
959
394
428
199
737
310
579
217
260
4.083

Mrkojevii su iskazani u pet posebnih sela koja su ukupno brojala 369

domainstava sa 2.042 stanovnika, iz ega proizilazi zakljuak da ova stara
plemenska zajednica u barskom podruju uestvuje sa 50% ukupnog barskog
stanovnitva.
Podruje Ulcinja, sa 6 okolnih sela, brojalo je 848 domainstava sa 3.500
stanovnika muslimanske vjere, u emu je preteno stanovnitvo albanske
narodnosti. Pri tome ih je u gradu bilo 786 domainstava sa 2.973 stanovnika.79
Prema Andriji Jovieviu, u gradu su ivjela 8 domainstava sa 37 stanovnika
bonjake narodnosti, koji su se u Ulcinj naselili u vrijeme istrage poturica.
ivjeli su u selu Darzi, pokraj Bojane. 80 Danas se iskazuju Albancima. Od
bonjakih porodica iz tog vremena u samom gradu bila je poznata vlastelinska
porodica Resulbegovi. Bilo je u njemu Balia i Baia, zaviajno iz Herceg
Novog. Kasnije su se u ovaj grad naselili: Ramhusovii, zaviajno iz Berana,
kasnije Nikoevii iz Gusinja, Lameevii iz Bijelog Polja, Spuani iz Spua, a
ima i jedan broj Mrkojevia, naroito sa podruja Gorane. U 1971. bilo ih je 687
itelja, to je inilo 3,6% ukupnog ulcinjskog stanovnitva. Od 1971-1991. njihov
je broj povean za 85 graana, ali je relativan odnos u ukupnom stanovnitvu
Ulcinja ostao isti.
Od 1878-1971. godine nije bilo znaajnijih iseljavanja stanovnitva iz ovog
kraja, a od tada je otpoeo proces iseljavanja, preteno u Sjedinjene Amerike
Drave, u vrijeme "ekonomske migracije". Najvei broj iseljenih u Ameriku
zadrao se i formirao svoje porodice, odravajui kontakt sa svojim zaviajem
samo povremenim obilascima, pa je ovo iseljavanje izgubilo karakter
privremenog.
U tom vremenu otpoeo je proces iseljavanja i bonjakog stanovnitva i iz
Bara, prvenstveno iz Mrkojevia. Meutim, barsko stanovnitvo je istovremeno
79Isto.
80Andrija Jovievi, Crnogorsko primorje i Krajina, Beograd 1921.

35

imalo tendenciju breg rasta, na to je uticala izgradnja barske luke i eljeznike

pruge Beograd - Bar, to je omoguilo poveanu stopu zaposle- nosti. Istovremeno
je, kao posljedica razvoja turizma, dolo do naseljavanja. Ukupno stanovnitvo
barske optine poveano je sa 27.880 u 1971. na 32.535 u 1991. godini. Pri tome je
uee bonjakog stanovnitva sa 9,8% u 1971. smanjeno na 6,9% u 1991.
godini, to je rezultiralo kako iz iseljavanja Bonjaka iz Mrkojevia u SAD, tako
isto intenzivnijim naseljavanjem srpsko-cr- nogorskog stanovnitva nakon
izgradnje barske luke. U vremenu od oko 350 godina struktura stanovnitva u
Baru je znaajno izmijenjena. Sa 42,3%, koliko je bonjako stanovnitvo inilo
poetkom XVIII stoljea, ono je u 1991. godini smanjeno na svega 6,9%, to je
predstavljalo korjenitu izmjenu nacionalne strukture stanovnitva.

36

DINAMIKA STANOVNITVA CRNE GORE U NJENIM PRIZNATIM GRANICAMA I

UEE BONJAKA U TIM KRETANJIMA
Formiranjem Crnogorskog sandaka 1514. godine, kada se Crna Gora prvi put
spominje kao organizaciono-upravna jedinica, u njoj je popisom^ koji je organizovao i
sproveo tadanji sandak-beg Crnogorskog sandaka 1521-1523. godine, registrovano
3.331 domainstvo sa njihovom imovinom. 1 Podaci o broju stanovnika nisu evidentirani.
Pod pretpostavkom da je prosjena porodica brojala oko 5 lanova, broj stanovnika
trebalo bi da se kretao oko 16.900.
U tom vremenu jedan broj crnogorskog stanovnitva preao je na islam i zajedno sa
Skender-begom (ramjTnTStaniom, sinom Ivana Crnojevia) vratio jiejJ svoja sela7 Nije
utvreno KolftoTfrje bilo, mada se pretpostavlja da je njihov broj "bioTelativno
skroman. Jedan broj, sa svojim imenima, evidentiran je u spomenutom osmanskom
defteru, ali samo oni koji su ivjeli na svojim imanjima i nisu dobili neku od funkcija u
ondanjoj upravi.
Kotoranin Marijan Bolica evidentirao je u svom opisu Skadarskog sandaka iz
1614. godine u Crnoj Gori 3.524 domainstva, sa oko 8.024 stanovnika.3 Najvjerovatnije
da je to inilo samo dio tadanjeg stanovnitva, tj. onih koji su se smatrali sposobni za
borbu, te da starije stanovnitvo, djeca i ene nisu ukljueni u ovaj broj. To stanovnitvo
nije bilo predmet njegovog intere- sovanja jer ono nije bilo u funkciji interesa Mletake
Republike prilikom osvajakih pohoda u ove krajeve.4 Meutim, iz ovog popisa vidljivo
je da je za posljednjih 90 godina broj domainstava veoma malo povean (sa 3.331 na
3.524). To je pretpostavljalo poveanje za svega 5,8%, odnosno za 143 domainstva.
Da je taj podatak priblino realno iskazan govori i izvjetaj skadarskog
1 biskupa Petra Bogdanija iz 1665. godine (53 godjne kasnije od opisa Skadarskog
sandaka BoTIe), upuen Rimskoj kuriji. I u njemu stoji da je Crna Gora 1665. godine
brojala 6.900 stanovnika,i to:
r

' Dr Branislav urev, Turska vlast u Crnoj Gori. iMsto; Marko Dragovi, Poturcnjaci, n. d, 15.

* Marijan Bolica, Opis Skadarskog sandakata, n. d,

4

Od Kandijskog i Morejskog rata, tokom prve polovine XVII stoljea, kadiluk i spahije Crne Gore, te kasnije
guvemadur na Cetinju i vladika Sava Petrovi sluili su interesima Mletake Republike.

Crnogoraca
6.000 ili 87,0%
Turaka (Muslimana) 800 ili 11,6%
Katolika (Albanaca) 100 ili 1,4%
U ovom izvjetaju prvi put se spominju Muslimani u Crnoj Gori pod nazivom
"Turci", po osnovu vjerske pripadnostijer Osmanlija ni u vojsci^ m meu
stanovnitvonTtadzTu Crnoj Gori nije bilo. Spominje se crnogorski spali ija koji je bio
pravoslavne~v]ere. T u ovom izvjetaju iskazano je najvjero- vatnije samo borako
stanovnitvo.
v etrdesetest godina kasnije, u vrijeme istrage "poturica", u izvjetajima vladika
Danila, Vasilija i drugih istie se da je krajem XVII i tokom prve decenije XVIII

11

stoljea muslimansko stanovnitvo u Crnoj Gori intenzivnije poveavano, navodno pod

uticajem podgorikog kadije, pa se na osnovu toga moe pretpostaviti da je
muslimansko stanovnitvo u Crnoj Gori tada najvjerovatnije poveano za oko 15%.
U periodu od oko 300 godina tokom XVI, XVII i XVIII stoljea Stara Crna Gora
sa svoje etiri nahije, odnosno pet, a po osmanskim izvorima est nahija, nije mijenjala
svoje granice, a bitno se nije mijenjalo ni stanovnitvo, sem u vremenima kada je
vreno istrebljenje tzv. poturica 1711. i tokom XVIII stoljea. Ona se nakon istrage
poturica sve do odluka Berlinskog kongresa 1878. godine razvijala kao etniki ista
sredina. U tadanjim granicama Crne Gore Bonjaci se u njoj takode spominju. Od
tada su u veem ili manjem broju oni bili prisutni u Knjaevini, zatim Kraljevini Crnoj
Gori i posebno u Republici Crnoj Gori.
Prvo teritorijalno proirenje Crne Gore, a time i poveanje broja stanovnitva,
izvreno je 1795. godine, kada su se Staroj Crnoj Gori pridruila i dva plemena "Brda"
- Piperi i Bjelopavlii. Nakon ovog proirenja u njoj se spominje 50.000-52.000
stanovnika.81 Od tada ona mijenja i svoj naziv i razvija se kao "Crna Gora i Brda".
Nakon prvog razgranienja sa osmanskom dravom 1858. godine, koje je izvreno uz
svesrdno angaovanje i diplomatski pritisak Francuske i Rusije, 82 Crna Gora je pored
ostalih mjesta dobila i: Grahovo, Rudine, Nikiku upu, dio Drobnjaka (durmitorski
kraj), Lipovo, dio Gornjeg Polimlja (Gornje Vasojevie) i drugo. Ovim proirenjem
Crna Gora i Brda imala je 140.000 dua. 83 Trideset godina kasnije, odlukom Berlinskog
kongresa Crna Gora je dobila: Niki, Spu, abljak na Skadarskom jezeru,
Podgoricu, Kolain, Bar i u zamjenu za Plav i Gusinje dobila je Ulcinj sa Zabojanom.
Ovim svojim proirenjem Crna Gora je dobila oko 8.128 novih domainstava,
mjeovitog nacionalnog sastava, u kojem je crnogorska nacionalnost bila zas-

81Dr Gligor Stanojevi, Crna Gora u doba vladike Danila, n. , 174-185.

82Dr Rado man Jovanovi, Crna Gora i velike site 1836-1860, Titograd 1983,107.
83Mustufa Memi, Muslimani Crne Gore u procesu oslobodilakih pokreta, Sarajevo 1991, doktorska
disertacija odbranjena na Univerzitetu u Ljubljani, Filozofski fakultet, 24. 06. 1994, st. 100.

tupljena sa oko 1.424 domainstva, to je inilo svega 17,5% ukupnog stanovnitva tog
podruja.8
Po broju domainstava nacionalna i vjerska struktura tog novog stanovnitva Crne
Gore bila je:
Bonjaka (Muslimana) 3,904 domainstva
Albanaca
2.800 domainstava
Crnogoraca i Srba________1.424 domainstva
_______________Ukupno 8.128 domanstava

ili 48,0%
ili 34,5%
ili 17,5%
ili 100 %

Prilog: Grafikon 1

Nacionalna struktura stanovnitva koje je 1878. g. pripojeno Knjaevini Crnoj Gori

Albanci
Crnogorci
Bonjaci

Legenda
Bonjaci
Albanci
Crnogorci

48,0%
34,5%
17,5%

Medu Albancima bilo je 2.280 domainstava islamske i 520 domainstava katolike

vjere.
Nakon ovih proirenja Crna Gora je u 1878. godini mogla brojati oko 204.984
stanovnika. U tom obimu bonjako (muslimansko) stanovnitvo inilo je oko 15,2%
ukupnog stanovnitva, odnosno 48% stanovnitva koje je tada pripojeno Crnoj Gori.
Ovakva struktura stanovnitva trajala je veoma kratko jer, kako je objanjeno,
bonjako (muslimansko) stanovnitvo iz novopripojenih krajeva masovno se iselilo
najprije u Bosnu i Hercegovinu, a potom u Sandak i jednim dijelom u Albaniju. To
ilustruje i prvi zvanini popis Kraljevine Crne Gore koji je izvren 1910. godine. Tada je
popisom utvreno da u ovoj Kraljevini ivi 211.000 stanovnika. Od njih su samo 5.936 bili

Bonjaci, odnosno oko 12.500 zajedno sa Albancima islamske i katolike vjere. ivjeli su
uglavnom u Podgo- rici i Baru gdje su inili svega 2,8% ukupnog stanovnitva, dok je
albansko stanovnitvo brojalo 6.564 itelja. ivjeli su u Ulcinju, u Vladimiru (Zabojana), u
Krajini i djelimino oko Podgorice.
Poslije Berlinskog kongresa znatan broj Crnogoraca iselio je u Srbiju, naroito na
prostore juno od Nia, odakle su iseljeni brojni Albanci koji su tamo ivjeli, kada su
znatne poljoprivredne povrine ostale slobodne za naseljavanje. Dio iseljenih Crnogoraca
zadrao se na prostorima Sandaka pa se zbog toga veina dananjeg srpskog stanovnitva
u Sandaku izjanjava da vodi porijeklo iz Crne Gore.84
Na osnovu popisa stanovnitva iz 1910. godine dolazi se do zakljuka da se od 1878. do
1910. godine iz novopripojenih krajeva u Crnoj Gori iselilo oko 25.316 Bonjaka, to je
inilo 81% svih onih koji su do Berlinskog kongresa ivjeli u krajevima koji su tada
pripojeni Knjaevini Crnoj Gori. U njima se do tada uee bonjakog stanovnitva
kretalo od 56% u kolainskom kraju do 90% u Nikiu.
Tokom oktobra 1912, na samom poetku rata, Crna Gora je osvojila: Pljev- lja,
ahovie i Pavino Polje, Mojkovac, Bijelo Polje, Loznu, Berane, Roaje, Plav i Gusinje.
Prema zvaninim podacima osmanske drave, koje je kasnije objavio francuski publicista
Gaston Gravije, u ovim krajevima ivjelo je 150.290 stanovnika, od kojih su bili:
Bonjaci
104.947 stanovnika, ili 70%
Crnogorci i Srbi 45.943 stanovnika, ili 30%.85
U prethodnom poglavlju objasnili smo kakvi su ti odnosi bili u pojedinim gradskim
sredinama, odnosno tadanjim kazama. Nakon ovih osvajanja Crna Gora je dostigla broj
od 361.290 stanovnika, ne raunajui stanovnitvo u osvojenim krajevima na prostorima
Metohije: akovicu, Pe i Rugovu, gdje je ivjelo 89.700 stanovnika, preteno albanske
nacionalnosti.86 Ukupnim osvajanjima okupirano je 7.000 km2 sa 240.000 stanovnika.87 Mi
taj dio stanovnitva nijesmo tretirali jer je to veoma kratko trajalo (oko tri godine) i kao
takvo samo deformie pravu analizu dinamike ukupnog stanovnitva Crne Gore.
Nakon ovih osvajanja, ne raunajui akovicu, Pe i Rugovu, stanovnitvo Crne Gore
brojalo je 360.290 itelja. To je predstavljalo poveanje od 71%. Bonjaci su tada inili
30,7% ukupnog stanovnitva Crne Gore, odnosno oko 70% na okupiranim teritorijama.
I ovi se odnosi nisu dugo zadrali, jer je tokom naredne 3-4 godine veliki broj
Bonjaka ponovo iselio i poao u muhadirluk. Austrougarski i drugi izvori to su
iseljavanje zvanino potvrdiil, a broj iseljenika koji su se iseljavali kopnenim putem preko
Sandaka i Skoplja statistiki nije evidentiran. On se posredno moe ocijeniti na osnovu
prvog dravnog popisa stanovnitva u ondanjoj Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca iz
1921. godine. Po ovom statistikom popisu i nakon 10-togodinjeg prirodnog prirasta
stanovnitva, broj Muslimana iskazan je u srezovima koji su 1912. godine uli u sastav
Crne Gore u iznosu od 22.387 stanovnika. 88 To je 88.348 stanovnika manje u odnosu na
84Dr Ejup Muovi, Muslimani Crne Gore, n. d, 95.
85Gaston Gavrije, Novopazarskisandak, n. d, 18,19.
86Arhiv Crne Gore, MUD, UO, Statistiki odsjek, 1912-1914,174, f. 132, st. 290; Dr Branko Babi, Politika Crne

Gore u novoosloboenim krajevima 1912-1914, Cetinje-Titograd 1974,128.

87Isto.
88Procjenu vrio autor.

14

stanje poslije okupacije 1912. godine. Bez prirodnog prirasta gubitak stanovnitva kretao
se oko 80,3%. To je bio rezultat osvajake politike i nasilnog irenja Crne Gore na ovim
prostorima. Uee Bonjaka u Crnoj Gori smanjeno je sa 30,7% u 1912. na 9,6% u 1921.
godini, to je za oko tri puta bilo manje u odnosu na stanje prije osam godina. Ovo stanje je
sankcionisano Konferencijom ambasadora velikih evropskih sila u Bukuretu, odranoj
1913. godine. To je bio odnos Evrope prema bonjakom stanovnitvu koja je proklamovala
navodnu slobodu, bratstvo i jedinstvo.
Popisom iz 1931. godine nije evidentirana nacionalna i vjerska pripadnost
stanovnitva, pa se za tu godinu podaci o strukturi stanovnitva ne mogu koristiti. U
nedostatku tih podataka opredijelili smo se na matinu evidenciju, koju je u Kraljevini
Jugoslaviji vodila islamska zajednica, putem posebno obuenih imama matiara. Ta se
evidencija kumulirala u Vakufskoj direkciji u Skoplju i sada se uva u Arhivu za
nacionalnu istoriju Makedonije (Fond Vakufske direkcije u Skoplju).
Iskljuujui muslimansko stanovnitvo u ondanjim dematima u kojima su ivjeli
pripadnici albanske narodnosti, muslimanske vjere, utvrdili smo da je 1938. godine (bila je
to posljednja godina za koju smo u Fondu Vakufske direkcije dobili podatke) u krajevima
sadanje Crne Gore tada je bilo evidentirano 47.807 Muslimana iji je maternji jezik bio
bonjaki.89 Broj ostalog stanovnitva u krajevima koji su danas u sastavu Crne Gore
utvrdili smo primjenom prosjene stope rasta od 1,5% u odnosu na stanje u 1921. godini,
koje je tada iznosilo 212.967 stanovnika.90 Primjenom ove metode ovo stanovnitvo u 1938.
godini procijenjeno je na 300.800 itelja. Uee Bonjaka u njemu kretalo bi se oko 15,9%.
Ima osnova pretpostavka da je statistikim popisom stanovnitva u 1921. godini bonjako
stanovnitvo bilo djelimino podcijenjeno, odnosno neadekvatno evidentirano. To je
proizilazilo iz nacionalne politike

89Institut za nacionalnu istoriju Makedonije, Fond Vakufska direkcija u Skoplju, kutija matine evidencije, Arhivska
grada nije numerisana.
90Kraljevina Jugoslavija, Opta dravna statistika, popis stanovnitva 1921,21.

15

ondanje dravne vlasti. Cijenimo da nema objektivnog osnova da se osporava

matina evidencija iz 1938. godine jer je to onda bila slubena evidencija. Na osnovu nje je
utvrivano ondanje dravljanstvo, vrena regrutacija omladine u vojsku, na osnovu te
evidencije uspostavljani su brani odnosi i druga graanska prava. Podaci koji su utvreni
statistikim popisom u 1948. godini, koji se odnose na ukupno stanovnitvo, to potvruju.
Uporedivanjem popisa iz 1948. proizilazi da je tokom posljednjih 10 godina ukupan broj
stanovnika povean za 25,3%. To bi predstavljalo prirodni rast od 2,3% prosjeno
godinje, to bi u ovim krajevima bilo prihvatljivo.
Potekoe se javljaju kod iskazivanja broja Bonjaka, odnosno Muslimana u
nacionalnom smislu od 1948-1971. godine, kada ova evidencija nije voena jer Bonjaci,
odnosno Muslimani u nacionalnom smislu u tom vremenu nisu priznavani i statistiki
evidentirani. Mi smo taj problem pokuali da rijeimo primjenom prosjene stope rasta od
1,5% godinje na iskazano stanje u 1938. godini. Koliko su ove procjene realne pokazuje
ovaj uporedni prikaz:
Godina Broj Bonjaka po osnovu Uee u u kup. stanovn. u %
Metod prir.rasta Statistika Prirodni rast
1948
393
54.000
0,1
1953
6.434
59.400
1,5
1961
30.665
51.545
6,5
1971
70.236
13,4
1981
78.080
13,4
1991
89.615
14,6

Statistika

14,3
14,1
13,0

Uporedni podaci o broju Muslimana (Bonjaka) stvarno i po statistici

1948-1991.

stvarno stanje
- e statistika

Da je stanje u 1948, 1953. i 1961. godini utvreno metodom prirodnog prirasta

prihvatjivo ukazuju i podaci iz narednih statistikih popisa od 1971- 1991. godine, kada je

16

Bonjacima dozvoljavano da se izjanjavaju kao "Muslimani" u nacionalnom smislu.

Apsurdna je brojka od 393 Muslimana koji su se tako izjasnili statistikim popisom u 1948.
godini jer je ono za 99,3% manje od stvarnog stanja (54.000 : 393). Karakteristino je da se
broj onih koji su se izjanjavali kao "Muslimani" nacionalno neopredijeljeni, samo tokom
prvih pet godina povean za 16,4 puta, a da je ponovo od 1953-1971. godine (za 18 godina)
povean za 10 puta. Apsurdnost takvih odnosa proizilazila je iz tenji da se nepriznavanjem
bonjakog naroda izvri asimilacija, koja je bila u suprotnosti ve formiranoj nacionalnoj
svijesti i proklamovanoj nacionalnoj politici, na osnovu ravnopravnosti graana, kako je
ona utvrena tokom borbe protiv faistike okupacije zemlje i za nacionalno osloboenje
graana.
Treba ukazati daje Crna Gora u tom vremenu bila izrazito multinacionalna i
multivjerska. To najrjeitije proizilazi iz popisa stanovnitva u 1991. godini, u kojoj je
nacionalna struktura stanovnitva Crne Gore izraena u sljedeim relativnim odnosima:
Crnogorci
Bonjaci (Muslimani)
Srbi
Albanci
Hrvati
Ostali
Ukupno 615.034 ili 100,0 %

380.466 i li 61,86%
89.615 i ili 14,57%
57.454 i Ii 9,35%
40.415 i li 6,58%
6.150 i ili 1,0 %
40.934 i li 6,94%

Priloena tabela prua mogunost da se stanovnitvo Crne Gore i njegova struktura

prati za posljednjih 470 godina.

Kretanje stanovnitva u granicama Crne Gore od1521-1991. godine, uz kretanje uea

Bonjaka u ukupnom stanovnitvu91
Godina - period Ukupno
stanovnitva
1521-1523 16.900
1665. 21.700
1815. 50.000
1858-1878. 140.000

U tome %
Crnogorci Bonjaci uee
16.900
18.300 2.400 11,6
---

91Sve do 1971. godine nismo raspolagali odgovarajuim slubenim podacima, prvenstveno u odnosu na nacionalnu
strukturu stanovnitva, pa su podaci u ovoj tabeli iskazivani i na osnovu djeliminih ili procijenjenih podataka, to jc u tekstu
posebno objanjeno.

17

1878.
1878 (nova teritorija)
1909.
1912 (nova teritorija)
1912 - ukupno
1921.
1938.
1948.
1953.
1961.
1971.
1981.
1991.

204.984
(64.984)
211.000
(150.290)
361.290
235.542
300.800
377.189
419.873
471.894
525.604
615.034
584.310

151.392
(11.312)
205.024
(45.943)
250.307
212.967
252.993
323.189
360.473
410.350
455.368
506.230
525.419

31.232
(31.232)
5.936
(104.947)
110.923
22.575
47.807
54.000
59.400
61.544
70.236
78.080
89.615

15,2
(48,0)
2,8
(70,0)
30,7
9,6
15,9
14,3
14,2
13,0
13,4
13,4
14,6

Termin "musliman" na prostorima dananje Crne Gore u neposrednoj je vezi sa

prihvatanjem islama od dijela stanovnitva pa, prema tome, od posljednje decenije XIV
stoljea. Meutim, "Musliman", kao obiljeje nacionalne pripadnosti jednog naroda poeo
se spominjati i prihvatati od kraja etvrte decenije XX stoljea. Spominje se u pismima,
obraanju studenata Bosne i Hercegovine i Sandaka koji su u tom vremenu studirali na
Beogradskom univerzitetu. Prvo obraanje studenata, u kojem se i Muslimani tretiraju kao
jedan od naroda u Bosni i Hercegovini, upueno je narodima tada ove pokrajine decembra
1937, drugo marta 1938, a tree decembra 1939. godine. Potpisali su ga 523 studenta. Slino
njima i sline sadrine uputili su Pismo studenata Sandaka svome narodu aprila, odnosno
maja 1939. Sva ova etiri pisma bila su u funkciji priprema za odbranu od faizma,
formiranja Narodnog fronta. O pismima studenata iz Bosne i Hercegovine pisao je profesor
dr Mustafa Ima- movi u Historiji Bonjaka (str. 523), a o pismu studenata Sandaka pisala
je dr Nadeda Jovanovi, piui, ne sluajno, u biografiji o Rifatu Burdoviu - Tru, koji je
upravo u tom vremenu bio sekretar Univerzitetskog komiteta KPJ u Beogradu i
neposredno inicirao ove aktivnosti.92 Znaaj ovih pisama upravo je bio u tome to se
Muslimani, kao nacionalni subjekt prvi put tada spominju, a istovremeno se i do tada
zaboravljeni "Sandak" prvi put reafirmie. Pitanje Muslimana kao jednog od nacionalnog
subjekta bilo je predmet rasprave i na V zemaljskoj konferenciji KPJ u Zagrebu, na
osnovu diskusije koju je inicirao Mujo Pai iz Mostara. Ovo je pitanje bilo rijeeno
odlukama ZAVNOS-a u Pljevljima 20. novembra 1943, zatim pet dana kasnije na
ZAVNOBiH-u u Mr- konji Gradu, potvreno odlukama II zasijedanja AVNOJ-a i na II
zasijedanju ZAVNOBiH-a u Sanskom Mostu, kada je donijeta i Deklaracija o ljudskim
pravima i slobodama, koja je prethodila slinoj Deklaraciji Ujedinjenih na-

92Nadeda Jovanovi, Rifat Burdovi-Tro, Beograd 1973, Prilog 2,107-109.

roda. Na nesreu, ne samo Muslimana (Bonjaka), ove su odluke nakon pobjede nad
faizmom ukinute, najprije na II zasijedanju ZAVNOS-a (29. mart 1945), a kasnije i
prilikom usvajanja prvog Ustava u osloboenoj zemlji. Vrijeme je pokazalo ne samo
koliko je to bilo tetno za dalji razvoj meunacionalnih odnosa i rjeavanju nacionalnog
pitanja, nego koliko je ono bilo i nepravedno jer je protivurjeilo proklamovanoj
platformi na kojoj je vodena na- rodnoosloboilaka borba i odlukama usvojenim na II
zasijedanju AVNOJ-a. Bilo je to vraanje na stanje iz 1912. i 1878. koje se zasnivalo na
proklamovanom hegemonizmu. Da bi se sprijeilo navodno "drobljenje srpskog i
hrvatskog nacionalnog bia" pokualo se sa brisanjem Bonjaka, odnosno "Muslimana"
i njima navodno dozvoljeno da se izjanjavaju kao "Srbi", odnosno "Hrvati", to bi
oito predstavljalo njihovu asimilaciju i vraanje na srednjovjekovlje.
Oko 200 godina prihvatanje islama od strane dijela domorodakog stanovnitva
nije smetalo onima koji su ostali i iskazivali se kao hriani. Nije to smetalo ni onima
koji su preli na islam, kao ni onima koji su tada bili nosioci vlasti. I jedni i drugi ostajali
su u istim plemenskim zajednicama, tamo gdje ih je bilo. Iz sastava jednih i drugih
formirao se vlastelinski sloj i vjerska pripadnost nije bila smetnja da dobiju status
spahija. Bilo je raje i medu jednima i meu drugima. A kada je nakon uspostavljanja
"Svete Alijanse" otpoeo proces nove imperijalne politike na Balkanu i borba za
preraspodjelu teritorija na ovim prostorima, nosioci tog novog imperijalizma sjetili su se
dijela domorodakog stanovnitva koje je ostalo u hrianstvu i uspjeli da ih ukljue za
ostvarenje tih imperijalnih ciljeva. Uspjeli su da podmiivanjem glavarskog i sve
tenikog sloja i razvijanjem "grabenog gospodarenja" (otimaine-pljakanja) svrstaju
pod svoju komandu veliki broj domorodakog hrianskog stanovnitva, motiviui ih
ne samo na borbu protiv Osmanlija kao zavojevaa ve prvenstveno protiv
domorodakog stanovnitva koje je prelo na islam. Rezultat takve imperijalne politike
bili su brojni krvavi obrauni i zloini nad domorodakim stanovnitvom koje je prelo
na islam. Da bi opravdali svoje zloine svo to stanovnitvo je nazivano Turcima,
"poturicama", Srbima muhamedanske vjere i slinim nazivima.
O nacionalnom iskazivanju Muslimana i Boniaka_potrebna su neto potpunija
objanjenja. Termin"Musliman sadran_leXu Deklaraciji II zasijedanja ZA.VNOBiHa:qd-lrjula'1944rgo3ine u Mrkonji Gradu, na kojem je donesena i istorijska odluka o
pravu graana i vjrerskim slobodama koja je prethodila Univerzalnoj deklaraciji
Ujedinjenih naroda o pravu ovjeka.
Kod dijela Bonjaka mlaeg doba, koji je izrastao i formirao se u srpskim kolama,
sluio u Jugoslovenskoj narodnoj armiji, sve je uinjeno da se svijest i bilo kakvi osjeaji
na prvobitno i pravo ime svog naroda ugasi i zaboravi.
Upotreba razliitih termina "musliman" i Turin", kojima se iskazuje religijska
pripadnost, i "Musliman" u nacionalnom smislu i "Bonjak", kojima se iskazuje
nacionalna pripadnost jednog naroda, obavezuje nas da te razlike objasnimo.
Pojava "muslimana" u religijskom smislu na prostorima od Jelea i Rake,
o Srednjeg Polimlja i Potaija (Mojkovac) na prostorima koji su sada u sastavu

Republike Crne Gore,93 poeo se javljati od kraja XIV i tokom XV stoljea,94 u

nekim krajevima od XVI do XVIII stoljea,95 kao oznaka vjerske pripadnosti svih
onih koji su prihvatili islam i traje sve do dananjih dana. Ona se povremeno
pogreno upotrebljavala i kod iskazivanja nacionalne pripadnosti. Sredinom XIX
stoljea, od pojave "Naertanija" Ilije Garaanina, u upotrebi je i pojam
"Muhamedanac" i "Muhamedanovii",96 to je takoe neprihvatljivo jer takve
vjere nema i predstavlja nepoznavanje karaktera islama.97
Kao samostalna dravno-upravna zajednica, sa svojom dravnom teritorijom i politiko-kulturnim kvalitetima pojam "Bonjak" se istorijski javlja prije XI
stoljea za pripadnike drave jednog od junoslovenskih naroda, zajedno sa Zetom,
Rakom i Hrvatskom. Bila je to jedna od srednjovjekovnih feudalnih drava sa
svojim banom na njenom elu. Ve krajem XII i poetkom XIII stoljea njom je
upravljao Kulin-ban. Od 1373. imala je Bosna i svoga kralja i Tvrtka I Kotromania,
koji se krunisao u manastiru "Mileevo", kraj Prijepolja. i NjegovTdrava bila je
registrovana kod svih ondanjih drava. Prgs&ata^s&jo \ \ Boke Kotorske do
Kosova na istoku, do yelebita na^^apau i j)d Save na \ \ sje^eni -do dTihnHtTrTskih
estrva'Braa, Hvara i Korule na lugu.98 Njen kralj \ \ Tvrtko titutirZKTse krajem
XIV toljealao "po rnilosti Bojoj slavni kralj Ra- 1 \ke, Bosne, Dalmacije,
Hrvatske i Primorja".99 Pod vodstvom kralja Tvrtka Bosna je tada bila "najvea
junoslovenska drava srednjeg vijeka".100 I ona, *Kao i druge ondanje balkanske
zemlje pokorena je od strane OsmarrTija 1463. godine (4 godine nakon pada
Smedereva, kada je prestala da postoji srpska Despotovina). Za razliku odjdrugih
balkanskflh tada_feudalnih zemalja, onaje i nakon osmansfcih osvajanja uspjela da
sauva j5Mpje_prvobitno ime, najprije^ Jprmiranjem bosanskog sandaka, u ijem
sastavu su bili i dijelovi sadanje . GoreTProstirala se sve do Zveana i Kosovske
Mitrovice. Odmah zatim (1467) formiran je TTTeregovaki sandak. U ^njegovom
sastavu nalazil_i_su.se__ prostori sadanje zapadne Crne Gore od nahije Kukanj i
dananjeg gra^la ?1, sve doJVranea - Ljubovie (dananje Tomaevo,
Pavino~Polje i jj1 Mojkova),gornjeg dijela Srednjeg Polimlja, Potaije, sa dananjim
Kolainom,
Kom arnica (Drobnjaci), Niki, Herceg Novi i dio Boke Kotorske._Oito je da
je_vj[ki dio dananje Crne _Qare bio onda u sastavu ova dva bosanslco-fier"^egovaka sandaka, a od 1580. podmeu sastavu-lada formiranop^^anskoj ejaleta.
On je kao takav i u granicama sadanje Bosne i Hercegovine (jedno Nijeme znatno
iri) ostao sve do austrougarske okupacije 1878. godine, nazivajui se od sredine XIX
93Sumarni popis Bosanskog sandaka iz 1468/69, Istanbul, Deledye, citirano po ar-Drn- da Hatidi, Iz

prolosti Jelaa, "Novopazarski zbornik", br. 12,1988,70.

94Mustafa Memi, Bonjaci-Muslimani, n. d, 76-130.

95Isto,
96Vojvoda Simo Popovi, Muhamedanci u Crnoj Gori, "Politika", Beograd, 30. 08, 3. 09. 1920. i dr.
97U islamskoj teologiji ne postoji vjera Muhamedova.
98Dr Mustafa Imamovi, Hostorija Bonjaka, 59-65.
99Isto, 53.
"
100Isto.

20

stoljea bosanskim vilajetom. Navedeni krajevi tadanje Crne Gore bili su u sastavu
Bosne tokom XI i XIV stoljea do ezdesetih godina XV stoljea. Ona je kao takva
ostala i kasnije, nakon austrougarske okupacije, sve do 1918. godine kao "Corpus
separatum", a teritorijalno je ostala sauvana i nakon formiranja Kraljevine Srba,
Hrvata i Slovenaca i donoenja prvog Ustava, sve do 6-tojanuarske diktature, kada je
izdijeljena na etiri banovine, odnosno do Sporazuma Cvetkovi-Maek, kada je prvi
put teritorijalno izdijeljena izmeu hrvatskih i srpskih nacionalista.
Kao jedinstvena organizaciona cjelina sauvana je organizaciono i u djelatnosti
Komunistike partije Jugoslavije, u prvo vrijeme ukljuujui i Crnu Goru. Nije
prihvaena podjela i rasparavanje ondanje Kraljevine Jugoslavije od strane
faistikog okupatora, pa time nije prihvatano ni njeno prikljuenje ondanjoj
Nezavisnoj dravi Hrvatskoj. Tokom narodnooslobodilake antifaistike borbe
djelovala je najprije kao jedna od pokrajina, sa svojim Glavnim tabom, a od II
zasijedanja AVNOJ-a novembra 1943. godine proglaena je jednom od est republika
u sastavu onda projektovane Federativne Jugoslavije, djelujui sa Zemaljskim
antifaistikim vijeem Bosne i Hercegovine, kao najviim organom vlasti, da bi prvim
Ustavom FNRJ bila konstituisana i priznata kao jedna od est ondanjih narodnih
republika i tretirana kao element nove Federacije, iako su i u tim vremenima
postojala kolebanja i vreni pokuaji da ona ostane sa statusom autonomne pokrajine
u sastavu ondanje Republike Srbije. Njena dravno-pravna samostalnost utvrena je
Ustavom SFRJ iz 1974. godine. Bonjacima, kao jednim od naroda Bosne i
Hercegovine, konano je priznat nacionalni subjektivitet i oni se od tada tretiraju kao
"Muslimani" u nacionalnom smislu, to je praktino bilo provedeno i statistikim popisom iz 1971. godine, na osnovu Amandmana koji su prethodili Ustavu. Prihvatanjem takvog naziva, iako on nije bio cjelovito adekvatan istorijskom nazivu ovog
naroda i njegovim stvarnim osjeanjima, shvaeno je kao ondanja realna mogunost,
u uslovima protivrjenih shvatanja, prvenstveno od srpske i hrvatske nacionalnosti,
koje nisu bile spremne da ih prihvate ni pod svojim pravim imenom, niti kao
"Bosance".
Marta 1992. godine, nakon rasparavanja ondanje SFRJ, i narodi Bosne i
Hercegovine su se na referendumu dvotreinskom veinom izjasnili i konsti- tuisali
kao samostalna drava, to je potvreno i Odlukom Skuptine Ujedinjenih nacija,
koje su je prihvatile i kao jednu od lanica Ujedinjenih nacija.
^ Na II opte bosanskom saboru, odranom u Sarajevu u uslovima agresije na Bosnu i
HercegoviimTJcada.jeJSarajevQ_hilo blokirano, donijeta ~28
^99. godine odjuka da^ se^dotajiain i i "Muslimani" tretiraju "Bonjacima^ je
to vjekovima i istorijski opstojalo i jskazivana^
Istovremeno, tada je odlueno da se njihov jezik naziva bonjakim, kako je to bilo
u upotrebi ve 550 godina. Koliko se zna, prvi put se njihov jezik tako spominje u
arhivskim istorijskim dokumentima od 1436. godine u jednom no- tarskom spisu grada
Kotora.101 To, meutim, ne znai da se bonjaki jezik tako nije nazivao i prije tog
101Isto, 17.

21

spominjanja. On se tako nazivao i u diplomatskoj upotrebi tokom XVII i XVIII stoljea,

prvenstveno u Istanbulu gdje je prihvaen kao jedan od dva diplomatska jezika.102
Bonjaki jezik prihvaen je i u slubenoj upotrebi austrougarske okupacione vlasti
poslije 1878. godine. Meutim, tada je od strane srpskog i hrvatskog nacionalnog
programa vren pritisak na dio bosanskog naroda pravoslavne i katolike vjere da se
jezik kojim se govori u Bosni i Hercegovini naziva srpskim, odnosno hrvatskim. 103 U vezi
sa tim, Zemaljska vlada Bosne i Hercegovine donijela je 1907. godine naredbu internog
karaktera, da e se u budue, u sluenoj upotrebi u okupiranoj Bosni i Hercegovini jezik
od tada nazivati srpsko-hrvat- skim, odnosno hrvatsko-srpskim. Nakon ove naredbe
bonjaki jezik je zabranjen u slubenoj upotrebi, ostavljajui mogunost da se on van
slubene upotrebe naziva bonjakim. Time je dozvoljeno i ostavljena mogunost
Bonjacima da ga oni tako nazivaju u svojim autonomnim ustanovama i u meusobnom
govoru. Bonjaki jezik nije bio u upotrebi, niti se tako nazivao u vrijeme Kraljevine
Jugoslavije, niti pak poslije 1945. godine, nakon stvaranja FNRJ, odnosno SFRJ.
Treba podsjetiti da slubeni jezik u Kneevini Srbiji nije bio onaj koji se sada
naziva srpskim jezikom sve do sredine XIX stoljea, to je vidljivo iz arhivske
dokumentacije iz vremena Kneevine Srbije kada je njom upravljao knez Milo
Obrenovi, pod osmanskom jurisdikcijom. To je veoma jasno vidljivo iz objavljene
dokumentacije u Zborniku "Knjaevska kancelarija, nahija poeka", iz koje nije teko
utvrditi da ondanji slubeni srpski jezik nije bio onaj koji je nakon knjievne reforme
bio prihvaen na osnovu lingvistikog . sporazuma izmeu Srba i Hrvata, za koje se
zalagao Vuk Stefanovi Karadi.
Osnova jovoE srpskog iezikajgreuzeta je iz jezika kojim su govorili narodi u I 'fcpsni i
Hercegovini koji su ivjeli na prostorima istone Hercegovine nstone "Bosne.
Jezikogovorilo u_Bosni i jjercegovini^^\^e^jeJtjo_5rpski jez[k, uz^istovremeno
osporavanje postojanja bonjakog jezika, to je imalo
Sve ovo ukazuje da pokuaji nepriznavanja bonjakog nacionalnog identiteta i
bonjakog jezika proizilaze iz nedostatka minimuma istorijske spoznaje, uz primjenu metoda otimanja.
I, na kraju, pravo je svako da se naziva onako kako se osjea, te da i u" sadanjim
uslovima treba reafirmisati princip iz erijatskog prava da "u vjeri nema prisile", te da taj
princip treba primjenjivati i u pitanjima nacionalnog opredjeljivanja. Dio je ljudskih
sloboda da se ljudi iskazuju onako kako se osjeaju i, sledstveno tome, nazivaju i svoj jezik
saglasno naelima i saznanjima koja nisu statina.
Ovom prilikom podsjeamo na rijei prof. Sretena Vukosavljevia, koji je svojim
sociolokim istraivanjima bio u prilici da potpunije shvati Bonjake, odnosno Muslimane,
i da ocijeni "ispravnost i naunu prihvatljivost" onih koji Bonjake (Muslimane) ne
prihvataju kao poseban narod ni nacionalni subjek- tivitet. Vukosavljevi, u vezi sa tim,
pored ostalog, istie:
102Isto.
103Isto, 14.

22

"Pokuaj da se Muslimani nacionalno osvijeste, da postanu Srbi u muslimanskoj vjeri

nije nimalo uspio. Ne bi uspio ni da su Srbi to radili sa vie irokogrudosti i dosljednosti.
Pogreno je bio zasnovan. Nisu Muslimani neto to nema svojih izgraenih osobenosti pa da
sada to nacionalnoj i kulturnoj masi Srbi sami dadu nacionalno oblije. Ono mesto, koje u dui
Srba zauzima nacionalno oseanje, nije u Muslimana prazno, pa da Srbi treba da popune tu
prazninu. Muslimani imaju svoju posebnu historiju, svoju historijsku tradiciju. Srbi treba
iskreno da se odreknu i dosledno svake namere, koju su imali raniji reimi, da od Muslimana
stvore neto drugo, a ne ono to su ponajmanje Srbi muslimanske vere. Ma koliko to eleli, to
je apsurdno nemogue postii. '9
Milovan ilas, jedan od ideologa KPJ, sve do 1973. godine, kao dotadanji
rukovodilac Sektora za agitaciju i propagandu (Agitpropa) kasnije je osudio takvo
tretiranje Bonjaka, odnosno Muslimana, izbjegavajui da prizna svoj udio u pokuajima
formiranja takve svijesti, optuio je zato srpsko-crno- gorske i hrvatske nacionaliste, koji
su uistinu veoma uporno zastupali takva shvatanja, ali ne objanjava kako su Agitprop, i
on kao njegov rukovodilac, prihvatili takva nacionalistika opredjeljenja i provodili je kao
politiku KPJ, sve do sedme decenije XX stoljea.104
USTAVNO RJEAVANJE POLOAJA BONJAKA U JUGOSLAVIJI I CRNOJ GORI POKUAJ NEGIRANJA BONJAKOG NACIONALNOG IDENTITETA
Ve je spomenuto da su pitanja u vezi sa ustavnim poloajem Bonjaka u ondanjoj
Kraljevini Jugoslaviji pokretana jo u predveerje II svjetskog rata. Ona su dolazila do
izraaja u sklopu programa antifaistikih snaga za od- branu zemlje. Izraavana su:
u obraanjima ondanjih studenata Bonjaka, Srba i Crnogoraca iz Beogradskog
univerziteta narodima Bosne i Hercegovine i posebno Sandaka, u kojima se Bonjaci
spominju kao poseban nacionalni subjektivitet, kao "Muslimani" u nacionalnom smislu; 105
na V zemaljskoj konferenciji KPJ, odranoj u Zagrebu 1940. godine, prilikom
rasprave i definisanja politike KPJ o nacionalnom pitanju. Tada je iniciran i nacionalni
problem Bonjaka, odnosno Muslimana, ali on tada nije rijeen jer je preovladala struja
koja je zastupala tezu da Bonjaci, odnosno Muslimani nisu poseban narod i nacija;
pitanje autonomije Bosne i Hercegovine u predveerju II svjetskog rata pokretala
je i ondanja Jugosovenska muslimanska organizacija (JMO) nakon sporazuma CvetkoviMaek i teritorijalne podjele Bosne i Hercegovine;106
na prvoj Pokrajinskoj konferenciji KPJ za Bosnu i Hercegovinu, odranoj jula
1940. godine, pokretano je pitanje "Narodne autonomije Bosne i Hercegovine";107
Na teoretskim raspravama i na kursevima beogradskih antifaista, kojima su
rukovodili Rodoljub olakovi, Milentije Popovi i Rifat Burdovi, u svojstvu
rukovodilaca antifaistikog studentskog pokreta pokretano je pitanje nacionalnosti
104Milovan ilas - Nadeda Gae, Bonjak AdilZulfikarpai, Ziirih 1994,59-63, 149-169.
105Dr Mustafa Imamovi, Istorija Bonjaka, n. d, 523.
106Isto, 524.
107Isto, 524,525.

23

Bonjaka, odnosno Muslimana 108

Sve ove aktivnosti prethodile su onom to se dogaalo tokom borbe protiv faistike
okupacije i istovremeno za uspostavljanje novih kvalitetnih odnosa u rjeavanju
nacionalnih pitanja svih naroda, meu njima i nacionalnog pitanja Bonjaka, prvenstveno
putem priznavanja njihovog nacionalnog identiteta. To je konano ostvareno formiranjem
ZAVNOS-a, na ijoj je osnivakoj Slmptjnjjffi^novembra 1943. godine donijeta odluka o
konstituisanju Sandaka kao autonomne ._ sastavu planirane Federacije. Tom
je odlukom potvreno da u Sandaku ive tri posebna narodaT Srbi7Muslimani u nacionalnom smislu i Crnogorci. Prihvatan je princip da je Sandak multinacionalna i
multivjerska cjelina u proglasu Inicijativnog odbora za pripremu Skuptine, na ijem su
elu bili Sreten Vukosavljevi, univerzitetski profesor, kao predsjednik i Murat ef.
eeragi, muftija i lan Vrhovnog erijatskog suda u Skoplju, zaviajno iz Prijepolja. U
pripremnim dokumentima ukazano je na veoma teak poloaj Sandaka u sastavu
Kraljevine Jugoslavije, na znaajan doprinos naroda ovoga kraja, svih nacionalnih
struktura i vjerskih zajednica, razvoju narodnooslobodilake antifaistike borbe, istiui
njihovu elju i sazrelu nacionalnu svijest da se konstituiu kao posebna autonomna jedinica
u sastavu planirane Federacije, te da je takvo njihovo opredjeljenje u saglasnosti sa
stavovima tadanjeg rukovodstva narodnooslobodilake antifaistike borbe u zemlji, to je
potvreno i odlukama II zasijedanja AVNOJ-a, koje je devet dana kasnije odrano u Jajcu
(29. novembra) 1943. godine.
Slino opredjeljenje iskazano je pet dana kasnije u Mrkonji Gradu, u Bosni i
Hercegovini, koja je takode bila multinacionalna i multivjerska, u kojoj su Bonjaci
(Muslimani) bili matini narod Bonjaka u Crnoj Gori i drugim krajevima. I na ovom
zasijedanju oni su priznati kao poseban narod, koji je zajedno ivio sa Srbima, Hrvatima i
drugim narodima. Na zasijedanju u Mrkonji Gradu uesnici ovog skupa suprotstavili su
se tenjama da se Bosna dijeli ili da kao autonomna pokrajina ue u sastav Srbije.
Suprotstavljajui se, takoe, osporavanju Bonjaka kao nacionalnog bia prihvaeno je da
su oni jedan od ravnopravnih narodnih subjektiviteta u Bosni i Hercegovini. 109 Ovakve
stavove ZAVNOBiH-a podrao je ondanji Vrhovni komandant NOV i POJ Josip Broz
Tito, to je bitno uticalo da i na II zasijedanju AVNOJ-a budu prihvaene i potvrene
odluke ZAVNOBiH-a.
Na slian nain usvojena je i odluka u odnosu na budui status Sandaka, prihvativi
princip da Sandak i Vojvodina u buduoj Federaciji treba da imaju isti tretman, te da e
"zauzeti ravnopravno mjesto medu osloboenim pokrajinama". To je bio "rezultat borbe i
rtava koje je Sandak dao u ovom oslobodilakom ratu",110 u emu je znaajan doprinos
bio i Bonjaka u ovoj autonomnoj pokrajini.
Medu 90 vijenika ZAVNOS-a, sa prostora bjelopoljskog i pljevaljskog sreza, koji je
kasnije pripojen Republici Crnoj Gori, bila su izabrana 33 vijenika. Medu njima su bili 7
Bonjaka, ili 21,2% od ukupnog broja, to nije bilo adekvatno ueu bonjakog
108Isto, 524; Nadeda Jovanovi, Rifat Burdovi-Tro, n. d, 30, 107-109; Mustafa Memi, Velika medresa u
Skoplju i njeni uenici u revolucionarnom pokretu, Skoplje 1984,144.
109Dr Mustafa Imamovi, Istorija Bonjaka, n. d, 524-525.
1103fl Nauni skup u Sarajevu, 22. i 23. aprila 1995; Dr Zoran Laki, ZAVNOS-AVNOJ i NOP, Beograd 1974,178.

24

stanovnitva u ovim krajevima. Meutim, ta okolnost se nije negativno odraavala na

odluke koje su donoene, jer su se i pripadnici srpskog i crnogorskog naroda u ovom
Vijeu, prilikom donoenja odluka, opredjeljivali na osnovama platforme antifaistike
borbe i odluka onijetih na II zasijedanju AVNOJ-a. Na Skuptini ZAVNOS-a bio je
izabran i jedan vijenik - Bonjak kao delegat za II zasijedanje AVNOJ-a. 111 Meutim, ni on
ni ostali delegati ZAVNOS-a nisu uspjeli da prisustvuju II zasijedanju AVNOJ-a u Jajcu jer
im je to na odreeni nain sprijeio ondanji delegat Vrhovnog taba NOV i POJ, general
Ivan Milutinovi i ondanje rukovodstvo antifaistike borbe u Crnoj Gori. 112 Bio je to dio
politike koju je jo onda prema Sandaku, kao autonomnoj jedinici, vodilo rukovodstvo u
Crnoj Gori, sa izrazito izraenim tendencijama da se ova pokrajina pripoji Crnoj Gori,
stoje potvreno ne samo sprjeavanjem uea delegata ZAVNOS-a na II zasijedanju
AVNOJ- a, ve posebno pokrenutim inicijativama Predsjednitva ZA VNO Crne Gore i
Boke, koje je sa Pokrajinskim komitetom KPJ Crne Gore odmah po zavrenom zasijedanju
AVNOJ-a preduzelo konkretne inicijative za ukidanje ZAVNOS-a i Glavnog taba NOV i
POJ za Sandak i njihovom pripajanju Crnoj Gori i Boki.113
Takvoj inicijativi iz Kolaina, gdje je onda bilo sjedite crnogorskog rukovodstva,
suprotstavilo se Predsjednitvo ZAVNOS-a i rukovodstvo za Sandak. O toj inicijativi
obavijeteni su Predsjednitvo AVNOJ-a i CK KPJ i oni su se tome energino suprotstavili,
smatrajui tada da e Sandak ui u sastav projektovane Federacije, kao njen subjekt i
element federativnog ureenja.
Bonjaci u Crnoj Gori posebno se ne spominju ni u kakvom dokumentu, kako na
Prvom, tako ni na Drugom zasijedanju ZA VNO Crne Gore, koji su odrani 15.11. 1943. i
jula 1944. godine, kada je konstituisana Crnogorska antifaistika Skuptina narodnog
osloboenja, poznata kao ASNO, iako su na ovim zasijedanjima uestvovala i dva
Bonjaka sa terena Crne Gore, a jedan od njih bio izabran i za lana Predsjednitva
CASNO-a.114 Uee na ovim skupovima dva vijenika iz redova Bonjaka bilo je u punoj
disproporciji ueu Bonjaka u ukupnom stanovnitvu Crne Gore, koje se i onda kretalo
oko 14% 115 Nakon ukidanja ZAVNOS-a marta 1945. godine, u Crnogorsku antifaistiku
skuptinu posebnom odlukom uli su i 32 vijenika iz bjelopoljskog i pljevaljskog sreza.
Medu njima 7 vijenika bili su Bonjaci, kao i jedan delegat za II zasijedanje AVNOJ-a.116
U Bosni i Hercegovini, na II zasijedanju ZAVNOBiH-a, odranom u Sanskom Mostu
1. jula 1944. godine, ZAVNOBiH je prerastao u Skuptinu. Meutim, ovo zasijedanje je
ulo u istoriju prvenstveno po osnovu "Deklaracije o pravima graana Bosne i
Hercegovine, koja je kao takva bila jedinstven sluaj ne samo u BiH ve na prostorima
111Muhamed Hadismailovi, iz Pljevalja, vidi: Mustafa Memi, Bonjaci-Muslimani, n. d, 331; Prilog u krvi,
Pljevlja 1941-1945, Pljevlja 1969,118-125.
112Dr Zoran Laki, ZA VNOS, n. d; Mustafa Memi, Bonjaci-Muslimani, 214, 325.
113Dr Branko Petranovi, Poloaj Sandaka usvjetiosti odluka II zasijedanja AVNOJ-a i izgradnja Jugoslavije
na federativnim principima, "Istorijski zapisi", Titograd 1977, br. 3-4,571,572.
114Dr Mchmcd Hodi, zaviajno iz Trpezi, Berane, sada ivi u Sarajevu, vidi: Dr Zoran Laki, ASNO, Crnogorska
antifaistika skuptina Narodnog osloboenja, Zbornik dokumenata, Titograd 1975, dok. br. 6, str. 60.
115Objanjeno u ovoj knjizi u poglavlju "O stanovnitvu".
116ASNO, odluka o primanju vijenika Pljevalja i Bijelog Polja za poslanike CASNO-a, Cetinjc, 15.04. 1945, str. 514515.

25

porobljene Ervope. Bio je to "povijesni dokument koji je vezan za borbu protiv nacionalne
destrukcije i podjele Bosne i Hercegovine, 117 u kojem je i bonjaki narod bio jedan od
konstitutivnih naroda, kao priznati nacionalni subjektivitet. Deklaracija o pravima graana donijeta u Sanskom Mostu bila je pretea Univerzalnoj deklaraciji o pravima
ovjeka, koja je dvije godine kasnije donijeta na Skuptini Ujedinjenih nacija. Time su u
Bosni i Hercegovini dvije godine prije Ujedinjenih nacija usvojena naela koja e kasnije
biti prihvaena u svjetskim razmjerama kao pravilo ponaanja u civilizovanom svijetu.
Naelo ravnopravnosti svih naroda i graana, naelo slobode vjeroispovijesti, slobode
zbora i dogovora, slobode politikog organizovanja i udruivanja, slobode informisanja,
medija, ravnopravnost jezika svih naroda u Bosni i Hercegovini, lina i imovinska
sigurnost graana, ravnopravnost pripadnika oba pola, aktivno i pasivno birako pravo,
pravo da niko ne moe biti suen, obaveza drave da svim svojim graanima putem svog
zakonodavstva obezbjeduje ivot u skladu sa savremenim shvata- njima socijalne pravde i
dostojanstva ovjeka, za obezbjeenje obrazovanja i socijalne zatite, bili su osnovni
principi donijete Deklaracije. Njom je zajameno pravo svim narodima da uspostave
meunarodnu saradnju sa drugim narodima, pravo na samoopredjeljenje naroda, sloboda
kretanja stranim dravljanima, pravo da se kao suverena i nezavisna drava udruuje u
meunarodne organizacije, obaveza Bosne i Hercegovine kao drave da u svojim
granicama nee dozvoljavati djelovanje i netolerancije po osnovu nacionalne i vjerske
pripadnosti i drugih razlika medu narodima, da e se zalagati i toleri- sati za njegovanje
naela prava na alternativna rjeenja i demokratiju, i posebno na zatiti porodica poginulih
u borbi protiv faizma, pruanja pomoi prvenstveno djeci poginulih boraca, te pomoi
povratnicima, izbjeglim i prognanim porodicama i graanima, sa oitom tenjom da se
vrate u svoje domove i na svoja imanja.118
Ovakva Deklaracija, u jeku borbe protiv faistike okupacije, u izvanredno tekim
uslovima, mogla se donijeti od uesnika koji su sagledavali budunost i osjeaj za pravedne
i ravnopravne odnose u svim sferama drutvenog ivota. Ona je neopravdano zaboravljena
iako bi po svom sadraju i opredjeljenjima mogla da slui kao princip i primjer ponaanja i
odnosa meu ljudima razliitih nacionalnosti i vjera i razliitih drutvenih poloaja. Ona
kao takva slui na ast uesnicima ovog skupa i narodima Bosne i Hercegovine, koje su oni
zastupali, medu kojima su bili i Bonjaci kao jedan od ravnopravnih i nacionalno priznatih
naroda.
Za sve narode na prostorima ondanje Jugoslavije III zasijedanje AVNOJ-a imalo je
poseban znaaj za njihov budui razvoj i, posebno, za ustavno ureenje nakon osloboenja
zemlje. Odrano je 10. 08. 1945. godine u Beogradu. Pored 368 vijenika AVNOJ-a iz
novembra 1943. godine, III zasijedanju prisustvovali su i 118 novih lanova AVNOJ-a,
kojima je takvo svojstvo bilo priznato na osnovu Sporazuma u Jalti od 4. 02. 1945. godine.
Na ovom znaajnom skupu medu 486 poslanika iz redova Bonjaka iz Sandaka bio je
samo jedan (Muhamed Hadismailovi, privrednik iz Pljevalja). Na izborima za
Ustavotvornu skuptinu, odranu 11. 11. 1945. godine, Bonjaci Sandaka, kao i svi drugi
117ZAVNOBiH, Deklaracija o pravima graana BiH, Referat akademika Envera Redia, Od ZAVNOBiH do i

poslije Dejtona, Sarajevo 2000, 20; Dr Mustafa Imamovi, Istorija Bonjaka, n. d, 524,525.
118Isto.

26

narodi, izali su na izbore i svoje opredjeljenje iskazali za listu Narodnog fronta, koju je
predvodio Josip Broz Tito. Preko 90% biraa izjasnilo se za listu Narodnog fronta i za
budue ureenje svoje zemlje na federativnom principu. Izjasnili su se, takoe, za
Republiku, protiv kralja i njegovog povratka u zemlju. Izbori su bili slobodni i
demokratski. Opozicija, koju je onda predvodio dr Milan Grol, zastupala je interese kralja
i ondanje vlade Kraljevine Jugoslavije u Londonu, koja medu Bonjacima u cjelini, i
onima koji su ivjeli u Crnoj Gori, nije imala nikakvog uticaja. Podrano je novo drutveno
ureenje i opredjeljenje za nove drutvene odnose kako u nacionalnim tako i u drutvenopolitikim i socijalnim odnosima.
Novi Ustav usvojen je 29. 11. 1945. godine na Skuptini u Beogradu. Na istovjetan
nain formirani su Bosna i Hercegovina i Crna Gora kao autonomne i samostalne
republike. U zemlji je uspostavljeno federativno ureenje.
U Crnoj Gori i Boki najprije je 15.11.1943. godine u Kolainu formirano ZAVNO
Crne Gore i Boke. Crna Gora, posebno Bonjaci u njoj bili su i prije okupacije zemlje
izrazito zapostavljeni i na niskom stepenu drutveno-eko- nomske razvijenosti. Usvajanjem
novog Ustava otvorene su nove perspektive i oekivanja da e njihovo zaostajanje i veoma
nepovoljan poloaj u novim uslo- vima biti prevazideni. Ta oekivanja teko i sporo su
sprovoena u djelo, prvenstveno u odnosu na poloaj Bonjaka, na njihovu privrednu
zaostalost, posebno veoma nisku stopu zaposlenosti. Ono to je posebno negativno uticalo
na poloaj Bonjaka na prostorima FNRJ, kasnije SFRJ, time i u Crnoj Gori, bilo je
ponovo ignorisanje bonjakog naroda. Ponovo mu je osporeno pravo da se tretira kao
nacionalni subjektivitet, iz ega je proiziiazio i njegov poloaj.
Prilikom prvog statistikog popisa stanovnitva marta 1948. godine veliki broj
Bonjaka umjesto da se izjanjavaju Srbima ili Hrvatima u najveem broju izjasnio se kao
"Jugosloveni". Od 205.731 graanina koji su se tako izjasnili, njih 172.814, ili 84%, bili su
iz Bosne i Hercegovine. Opravdano se pretpostavlja da su preteno bili Bonjaci, koji su se
tako izjasnili jer im nije dozvoljeno da se izjanjavaju onako kako su se stvarno osjeali.
Nije im dozvoljavano ni

27

da se posebno politiki ili na bilo koji drugi nain organizuju. Znatan brt bonjakih
kulturnih radnika svoja nacionalna opredjeljenja iskazivao je n poseban nain u svom
literarnom, likovnom, muzikom i drugim oblicima ku turnog djelovanja, to emo
posebno objasniti u narednom poglavlju o bo; njakoj inteligenciji i njenom djelovanju
poslije pobjede nad faistikom oki pacijom i nakon stvaranja novog drutvenog ureenja.
Oni su na taj nai izraavali bonjaki duh, djelujui u oblasti kulture i umjetnosti na nain
kc nije protivrjeio njihovom ustavnom poloaju.
Priblino dvadesetak godina nakon zavretka II svjetskog rata poela sazrijevati
shvatanja i medu onima koji su kreirali postojee ustavno ureen da negaciju Bonjaka
kao nacionalnog subjektiviteta i osporavanje njihove izjanjavanja posebno u njihovoj
kulturnoj afirmaciji treba prevazii, jer je nj hovo ispoljavanje, u ogranienom obimu, bilo
dozvoljeno samo putem Islan ske zajednice, koja je organizaciono poela da djeluje od
1947. godine, kada obnovljeno i Vrhovno starjeinstvo vjerske zajednice na nivou SFRJ, sa
sjedi tem u Sarajevu, i posebno vjerska staijeinstva na nivou republika. U Vrho nom
saboru Islamske zajednice u Sarajevu muslimane iz Crne Gore < stavljao je Hasan
lakovi, imam iz Staroga Bara, a na elu Islamskog starj instva u Crnoj Gori bili su
najprije mula Husein Redepagi iz Plava, kasni Bakalovi uurija iz Bara, a potom Idriz
Demirovi koji je, nakon rasturan SFRJ i poslije agresije na Bosnu i Hercegovinu, izabran
za reisa u Crn Gori.119
Novi Ustav Islamske zajednice donijet je novembra 1969, a njegove izmj ne 1990.
godine. Poznat je kao "Ramazanski ustav"120

USTAVNA REAFIRMACIJA BONJAKOG

NACIONALNOG IDENTITETA
Proces nacionalnog organizovanja Bonjaka poslije II svjetskog rata p eo je oko 15
godina kasnije. Ve ezdesetih godina XX stoljea javile su prve ideje da nepriznavanje
nacionalnog subjektiviteta Bonjaka treba prev zii. To je shvaeno kao realnost
prvenstveno od strane ondanjeg rukovodst SKJ, prvenstveno od njegovog elnika Josipa
Broza Tita koji se, kako se i ss izjanjavao, i ranije zalagao da su Bonjaci posebna etnika
Cjelina i da je pc reno prisiljavati ih da se izjanjavaju kao Srbi, Hrvati ili Crnogorci. Tak
shvatanja poela su da se prihvataju i od drugih ondanjih rukovodilaca i rukovodstava i nekih kulturnih institucija. Ve krajem pedestih godina u uvodu is- torije
naroda Jugoslavije, druga knjiga, objavljena u Zagrebu i Beogradu 1959/1960. godine,
istaknuto je da su "Bonjaci posebna etnika, odnosno narodna cjelina".121 Ovakva
119Bakalovi ukrija, albanski izraz "uurija, iz Bara, umro; Idriz Demirovi, iz Kraji nalazi se na dunosti reis ul
uleme u Crnoj Gori i danas.
120Dr Mustafa Imamovi, Islorija Bonjaka, n. d, 564.
121Isto.

56

shvatanja prvenstveno su poela da dozrijevaju u Bosni i Hercegovini, posebno medu

Bonjacima. Oni su shvatali da je osporavanje bonjakog nacionalnog bia u biti
"zaostatak nacionalistikih gledanja na njih". 122 U vezi sa tim, Josip Broz Tito, kao
generalni sekretar SKJ i predsjednik SFRJ, na II plenumu CK SKJ u novembru 1959.
godine (prvi put) i drugi put na VII kongresu Saveza omladine Jugoslavije januara 1963.
godine posebno je govorio i ukazivao na potrebu da se osporavanje nacionalnog identiteta
Bonjaka prevazide 123 Odnos prema nacionalnom subjektivitetu Bonjaka kritiki je analiziran i na VI plenumu CK SK BiH 1965. godine. 'Tom prilikom odbaeni su kao nauno
nesporni i politiki tetna shvatanja o potrebi nacionalnog opredjeljenja Bonjaka."124 U
Ustavu SR BiH to je prvi put izraeno 1963. godine, kada je u grb SFRJ dodatno ugraena
i "esta baklja", to je oznaavalo i simbolizo- valo priznanje Republike Bosne i
Hercegovine kao samostalne republike, sa svim njenim svojstvima. To je istovremeno
znailo da se i Bonjaci, kao jedan od naroda ove Republike, priznaju kao poseban
nacionalni subjektivitet. O tome je odlueno i na sedamnaestoj sjednici CK SK BiH, kada
je konano odlueno da su "Muslimani narod". 125 Ve je objanjeno da je takav naziv bio
nedovoljno adekvatan i da je rezultirao iz kompromisa koji je Bonjacima priznavao
povoljniji status u odnosu na tretman koji su do tada imali. Ono je tada shvaeno kao
prelazno ijeenje koje je rezultiralo iz uskonacionalnih shvatanja Srba i Hrvata, zbog ega
je prihvaeno tako neadekvatno ijeenje koje je na odreeni nain dovodilo do
dvoumljenja izmeu naziva njihove nacionalne i vjerske pripadnosti. Poetkom januara
1969. godine takvo opredjeljenje prihvaeno je i na Matici srpskoj i Matici hrvatskoj.
Dileme o nacionalnom izjanjavanju Bonjaka kao "Muslimana^u nacionalnom smisju
otklonjene su prilikom popisa stanovnitva u SFRJ 1Q71 -podine. Tada suse kao
"Muslimani11^! nacionalnom smislu iziasnilLl-729.93Z-Br.idMnipa1 to je inilo 8,4%
stanovnitva ondanje SFRJ. Time je ova nacionalna grupacija po svojoj-brojnosti dola na
tree mjesto u zemlji, odmah iza Srbai Hrvata. Naredni popisi stanovnitva u 1981. i 1991.
godini takva su opredjeljSnjanrcjfcljni potvrivali. Broj Bonjaka je svakih 10 jjeta
poveavanja, bi u 1991. godini dostigao nivo od 2.376.646 graana, to je predstavljalo
poveanje od 37,4%, odnosno 1,7% prosjeno godinje. Ovim sta

122Isto.
123Isto, 565.
124Isto.
125Isto, 565.

57

tistikim popisima potvrivana je njihova opstojanost i kontinuitet. Oni su 1991.

godine po pojedinim republikama bili rasporeeni;
js.
u Bosni i Hercegovini 1.905.018
graana, odnosno 80,0%
u Srbiji
173.871 "
odnosno 7,3%
u Crnoj Gori
89.923 ____"
odnosno 3,8%
u Makedoniji
70.00( "
odnosno 2,9%
u Hrvatskoj
47.603 "
odnosno 2,0%
u Sloveniji
26.725 "
odnosno 1,1% >
Ova opredjeljenja prihvaena su uz odreena kolebanja i u Srbiji i Crnoj Gori. U SR
Srbiji takode nije prihvatano opredjeljenje da Vojvodina i Kosovo dobiju tretman
autonomnih pokrajina koje su, pored svoje povezanosti sa Republikom Srbijom, bili i
elemenat Federacije i u njoj ravnopravno uestvovali u donoenju odluka kao i est
spomenutih republika. Takvo rjeenje tada je prihvaeno na osnovu izriitog zalaganja
Josipa Broza Tita kao generalnog sekretara CK KPJ, predsjednika SFRJ i vrhovnog
komandanta oruanih snaga.

NOVE TENDENCIJE POSLIJE SMRTI JOSIPA BROZA - PONOVNI POKUAJI

OSPORAVANJA NACIONALNOG IDENTITETA
BONJAKA
Neprihvatanje osnovnih opredjeljenja iz Ustava iz 1974. godine, kojim se teilo da se
uspostave sigurnije osnove u rjeavanju odnosa meu narodima i narodnostima u
ondanjoj Jugoslaviji, kako bi se ona i ubudue razvijala pokazalo se u prvim godinama
poslije smrti Josipa Broza. To je izraeno u stavovima Akademije nauka i umetnosti Srbije.
Ona je pripremila svoj poznati Memorandum, kojim su pokrenuta sva bitna pitanja
izmeu Ustava iz 1974. godine i drutveno-ekonomskih odnosa koji su onda vladali u
zemlji, sa tenjom da se uspostave odnosi koji bi obezbjeivali hegemonistiki poloaj
Srbije u ondanjoj SFRJ, kojima se eljelo stvaranje "Velike Srbije". U Memorandumu je
veoma kritiki ocijenjen poloaj pokrajina u Ustavu SR Srbije i SFRJ sa nedvosmislenim
izrazom da se taj poloaj ukine i da one ubudue prestanu da djeluju kao autonomne
jedinice sa posebnim pravima u ondanjoj Federaciji. Veoma znaajan i preloman dogaaj
odigrala je Osma sjednica Centralnog komiteta Saveza komunista Srbije. Ona je postavila
temelje nacionalistikog odnosa prema svima drugima, sa tenjom stvaranja hegemonije
Srbije na svim prostorima gdje su ivjeli Srbi, u ma kolikom broju. I na ovoj sjednici prihvaena je orijentacija na izmjenu Ustava SFRJ kojim bi bile ukinute pokrajine sa statusom
koji im je obezbjedivao Ustav iz 1974. godine. Pokrenut je proces tzv. "dogaanja naroda"
i protivpravnog ruenja ondanje dravne vlasti i drutveno-politikih struktura u
Vojvodini, Kosovu i Crnoj Gori. Uspostavljen je savez sa pravoslavnom crkvom i ona je
otpoela da vaskrsavanjem pravoslavlja obezbijedi nacionalnu homogenizaciju, to je

30

posebno bilo izraeno noenjem posmrtnih ostataka kneza Lazara u krajevima i van Srbije.
Odran jc svesrpski masovni sabor na Gazimestanu, u okolini Pritine, kojim je najavljena
borba za uspostavljanje "Velike Srbije" i putem upotrebe sile. Putem or- ganizovanja
masovnih mitinga srueni su ondanje drutveno-politike strukture i dravne vlasti u
Crnoj Gori, Vojvodini i Kosovu. Generaltab Jugoslo- venske narodne armije
protivustavno je preuzeo ulogu Vrhovne komande. Nastao je proces razvlaivanja i
ienja pripadnika Armije nesrpskih nacionalnosti. Dotadanja Jugoslovenska narodna
armija transformisana je u Armiju Srbije, koja je prihvatila ulogu nosioca borbe za veliku
Srbiju. Time je ona prestala biti armija naroda i narodnosti Jugoslavije. Namjerno je
vrena destabilizacija politikog i ekonomskog poloaja zemlje. Tokom 1989. godine nastala
je i kriza Predsjednitva SFRJ. Vrene su pripreme i pokuaji za uvoenje vojne uprave u
zemlji, emu su se usprotivile Slovenija, Hrvatska, Makedonija, a presudnu ulogu u tome
odigrala je Bosna i Hercegovina putem svog delegata u Predsjednitvu SFRJ Bogia
Bogievia. U nemogunosti da utiu na ustavno ponaanje u ondanjoj SFRJ socijalistike
republike Slovenija i Hrvatska osamostalile su se i putem referenduma konstituisale se kao
samostalne drave, koje su priznale i Ujedinjene nacije. Ne elei da i nakon toga ostane u
okrnjenoj Jugoslaviji i nemajui sigurnosti za svoj ravnopravan poloaj, Bosna i
Hercegovina se takoe osamostalila kao posebna drava na osnovu svog refe- nrertuma^
odranog 29. februara 1992. godine. Nakon toga izvrena je agresija na Bosnu i
Hercegovinu, koja ie poela . juna 1992. godine*.
Raspadom SFRJ poloaj Bonjaka u Srbiji i Crnoj Gori bitno je pogoran, posebno
zbog toga to je pristupljeno osporavanju njihovog nacionalnog identiteta i daljeg
prihvatanja i sprovodenja principa i karaktera konstitutivnog naroda. Bonjaci
su_floviqi Ustavom Crne Gore od 12.10. 1992. godine svedeni na etniku i nacionalnu
grupu. Pristupilo se reafirmisanju tzv. "istorij- l~~Skog prava crn6gorskog~naroda na
sopstvenu dravu", istiui a na dravnom grbu Crne Gore 'jie postoji nijedan detalj
karakteristian za muslimanski en~- 'TiTet. Radi kamuflaeTprihvaen je princip tzv.
"graanske drave", sutinski osporavajui osnovna ljudska prava drugim narodima u
njoj, iako su oni po popisu iz 1991. godine inili oko 37% ukupnog stanovnitva. Umjesto
multinacionalne i multikulturne Crne Gore novo opredjeljenje bilo je da e se ona u
budue razvijati kao jednonacionalna drava. Proklamovana naela graanskih prava u
ivotnoj praksi su postala bespredmetna, naroito formiranjem paravojnih srpskocrnogorskih formacija, koje su ponovo pristupile etnikom
ienju i unitavanju bonjakog naroda. To je posebno dolo do izraaja na prostorima
Pljevalja, prvenstveno u Bukovici i ukidanjem linih sloboda graana da se oni mogu
slobodno kretati po Crnoj Gori i Srbiji, to je dolo do izraaja u vozu na pruzi Beograd
Bar prema grupi Bonjaka iji dalji trag nije rasvijetljen, iako je formalno pokretan sudski
postupak. Poslije Dejton- skog sporazuma poloaj Bonjaka u Crnoj Gori poeo se
mijenjati, iako ustavno stanje iz oktobra 1992. godine nije izmijenjeno, niti je ono dovoljno
jasno. Poloaj Bonjaka u Crnoj Gori posebno je izmijenjen tokom novonastale situacije u
kojoj su oni, opredjeljujui se za potpunija prava, do autonomije i potpunog
osamostaljivanja Crne Gore od tzv. sadanje Jugoslavije, podrali takva opredjeljenja
veine crnogorskog naroda, nakon ega se njihov poloaj bitno izmijenio i poveano

31

njihovo uee u crnogorskoj vladi.

NEKA PONAANJA U CRNOJ GORI U ODNOSU NA BONJAKE

Da poloaj Bonjaka u Crnoj Gori nije adekvatnije rijeen ukazuje i odnos nekih
njenih dravnih i kulturnih radnika prema stvarnom priznavanju njihovih nacionalnih
prava kao posebnog nacionalnog subjektiviteta, teei da se oni i dalje tretiraju u svojoj
osnovi kao "vjerska skupina", kao dio crnogorskog naroda, odnosno kao "Crnogorci
muslimanske vjere". To je prvenstveno izraeno u tenji da se obezvrijedi ili potpuno
preuti njihovo uee u narod- nooslobodilakoj antifaistikoj borbi i posebno
preutkivanjem i obezvrjeivanjem postojanja muslimanskih partizanskih jedinica,
insistirajui da se o tim jedinicama ne pie, ve kada su u pitanju Bonjaci, odnosno
Muslimani, da se pie samo o tzv. muslimanskoj miliciji i "vulentarima", teei da se one
izjednae sa ustakim pokretom u Hrvatskoj i zloinima koje su tokom narodnooslobodilakog rata vrili etnici u Crnoj Gori.126 U vezi sa tim otpoelo je

126"pre|omnj dogaaji NOR-a u Crnoj Gori 1943", Nauni skup odran u Titogradu 19. i 20. 12. 1983, Titograd 1985,
Diskusija Radomira Komatine, 474-478 i izlaganje Bogdana Glcdo- via, 324-358, u povodu referata Mustafe Memia
Politika diferencijacija Muslimana u Crnoj Gori i stvaranje prvih partizanskih jedinica (referat nije objavljen jer je
izraeno neslaganje da se takva aktivnost Muslimana u Crnoj Gori tretira na spomenutom naunom skupu, pre poruujui da se
vie objanjava uloga crnogorskih Muslimana u muslimanskoj miliciji i vulentarima). Dr Jovan Bojovi, O savremenom
nacionalizmu u Crnoj Gori, "Istorijski zapisi 1988, br. 1-2, 159 (odnosi se na referat Mustafe Memia i na njegovu tenju
da se na naunom skupu prezentira i uee muslimanskih partizanskih jedinica tokom NOB-a u Crnoj Gori; Predsjednitvo
SK Crne Gore na proirenoj sjednici od 26. februara 1988, na kojoj je takode osuena tendencija da se raspravlja o
muslimanskim partizanskim jedinicama; Saoptenje Koordinacionog odbora Sekcija boraca III proleterske sandake, IV i V
udarne, II sandake brigade KNOJ-a, 37. udarne divizije Sandaka, objavljeno u "Politici, Beograd, od 24. maja 1991.
godine, posveeno izlaganju generala Zufera Musia, koji se javno izjasnio protiv odreenih stavova politikih organizacija u
Sandaku.

32

organizovano i javno suprotstavljanje kada je u "Vojno-istorijskom glasniku" u

Beogradu objavljen jedan prilog o Plavsko-gusinjskom muslimanskom omladinskom
partizanskom bataljonu.127 Vrena je priprema drutveno-politike, pa i zakonske
odgovornosti autora ovog prikaza koji je, inae, nosilac "Partizanske spomenice 1941".
Otpoeo je proces putem komisija za optedrutvenu zatitu i bezbjednost, putem
organizacija SUBNOR-a i Saveza komunista Crne Gore.128
Postupak je obustavljen nakon to je u arhivsko-istorijskoj grai Istorij- skog
instituta SR Crne Gore pronaen izvorni istorijski dokument koji je potvrivao stvarno
postojanje ovog bataljona. U nemogunosti voenja drut- veno-politikog i sudskog
procesa obavijeteni su organi dravne bezbjednosti u mjestu stanovanja autora,
prikazujui ga nosiocem navodnog "muslimanskog nacionalizma u Crnoj Gori". 129 To je
posebno dolo do izraaja na Naunom skupu "Prelomni dogaaji u NOR u 1943. u Crnoj
Gori", odranom u ondanjem Titogradu, u organizaciji Istorijskog instituta SR Crne
Gore i Marksistikog centra SK Crne Gore (19. i 20. decembra 1983). Pored naunih
radnika na ovom skupu pozvani su i svi tada jo ivi lanovi ratnog i tadanjeg Pred sjednitva CK SK Crne Gore i Boke. Na njemu je proitan i referat "Politika
diferencijacija i stvaranje prvih partizanskih jedinica medu Muslimanima u Crnoj Gori u
1943. godini".130 Jedan broj prisutnih drutveno-politikih rukovodilaca Crne Gore veoma
uno se suprotstavio to je ovakva tema uvrtena u dnevni red ovog skupa, pa se ak
zahtijevala i drutveno-politika odgovornost organizatora skupa i autora zbog navodne
"nebudnosti". Na osnovu njihovog insistiranja zabranjeno je da se ovaj referat objavi u
Zborniku radova sa ovog naunog skupa, a umjesto njega objavljene su opirne "kritike"
nekoliko uesnika, koji su u tu svrhu posebno pozivani iako nisu bili uesnici skupa. U tim
istupima nije kritikovan sadraj ovog rada, ve naslov teme i spominjanje Muslimana,
odnosno Bonjaka u NOR-u. Odmah nakon ovog skupa odrana je proirena sjednica
Predsjednitva Centralnog komiteta SK Crne Gore, a nakon toga u "Istorijskim zapisima"
Istorijskog instituta SR Crne Gore objavljen je poseban prilog "O savremenim
nacionalizmima u Crnoj Gori", kojim se javnost obavjetava o stavovima proirene
sjednice Predsjednitva po pitanju pokuaja da se i na naunim skupovima govori o
muslimanskim partizanskim jedinicama i da se posebno afirmie uloga Rifata BurdoviaTra i evociraju sjeanja na njega. U tom lanku dr i profesora Jovana Bojovia, tadanjeg
direktora Istorijskog instituta SR Crne Gore i odgovornog urednika "Istorijskih zapisa",
pored ostalog, istie se:

"U Crnoj Gori je prisutan i muslimanski nacionalizam (...) u istoriografiji su pokuali

ovom nacionalizmu da se izuavaju posebne muslimanske partizanske jedinice u toku
127Mustafa Memi, Muslimanski omladinski partizanski bataljun, "Vojno-istorijski glasnik", br. 1, god. XXXI,
januar-april 1980, 105-125.
128Optinski odbor SUBNOR-a Plav, Dosije Mustafe Memia povodom njegovog pisanja o Muslimanskom
partizanskom bataljonu; Plenarna sjednica Optinskog komiteta SK Plav posveena politikom djelovanju Mustafe Memia,
povodom pisanja o muslimanskom bataljonu, zapisnik se uva u Optinskom komitetu Plav; Informativni razgovor u Slubi
dravne bezbjednosti u Sarajevu, razgovor vodio ondanji naelnik Jusuf Kameri sa jednim saradnikom.
129Proirena sjenica Predsjednitva CK SK Crne Gore 26. 02. 1988; "Istorijski zapisi", Titograd 1988, br. 1-2,153.
130Prelomni dogaaji NOR-a 1943u Crnoj Gori, n. d, Referat nije objavljen, diskusija, 474,478.

33

oslobodilakog rata i socijalistike revolucije u Crnoj Gori, pa ak i pokuaji, mimo za to

pozvanih institucija, organizovanja naunih skupova o pojedinim istaknutim revolucionarima i
borcima iz redova muslimanskog naroda. Takve pokuaje istorijska nauka je odbacila. I ne
samo nauka ve i stvarnost.'611
Tako se o Bonjacima pisalo 9 godina nakon Ustava SFRJ iz 1974. godine i
prihvatanja "Muslimana" kao posebnog nacionalnog subjektiviteta. Kritika pokuaja da
se o Rifatu Burdoviu organizuje razgovor sa njegovim preivjelim saborcima, putem
okruglog stola, te da se na taj nain ouvaju sjeanja i svjedoenja o ovom velikom
revolucionaru od strane njegovih saboraca, koja su ostala nedovoljno poznata, inicirala je
pokuaj da se njegova uloga potpunije objasni i objektivizira, upravo u njegovom rodnom
Bijelom Polju, u kojem je sprijeeno da njegov rodni grad dobije njegovo ime, poput
njegovog saborca To- maa iia (Tomaevo), ili da neka znaajnija kulturna institucija
dobije njegovo ime, makar putem nekih kulturnih manifestacija, poput "Ratkovievih
veeri", koje se jednom godinje odravaju u Bijelom Polju. Kao da je cilj bio da se
njegovo djelo i ime zaborave. ak je i pokuaj njegovih kolskih kolega koji ive u
Sarajevu da obiu njegovu bistu u Bijelom Polju ne samo onemoguen nego je i putem
medija u Podgorici pokuano da se prikae kao "modernizacija svetaca" i uporeivan sa
aktivnostima katolike crkve.131 Sprijeena inicijativa dobronamjernih da se o njegovom
ivotnom djelu organizuje "okrugli sto", stoje bila elja njegovih preivjelih saboraca sa
Beogradskog univerziteta da za ivota kau svoje svjedoenje o njemu. Bilo je to predmet i
jedne od sjednica Predsjednitva CK SK Crne Gore u proirenom sastavu, o emu je pisao
i direktor Istorijskog instituta SR Crne Gore. 132 Slian odnos iskazivan je i prema kadrovima iz bonjake strukture kojima je tokom II svjetskog rata povjeravano da rukovode
antifaistikom borbom i u sredinama gdje bonjakog stanovnitva nije bilo, ili nije bilo
veinsko, zahtijevajui o Predsjednitva CK SK CG i Isto- rijskog instituta da se
istorijska dokumenta koja govore o tim pojavama jednostavno unite, smatrajui da
navodno jedan Musliman iz Plava nije mogao biti sekretar SK KPJ pokraj toliko kadrova
iz Vasojevia.133 Smatralo se pohvalnim da se pie o muslimanskim milicijama i
vulnetarima, svakako u to veem negativnom kontekstu, ail je pisanje o muslimanskim
partizanskim jedinicama proglaavano navodnim "muslimanskim nacionalizmom". 134
Takvi stavovi i shvatanja bili su prisutni ak desetak godina nakon ustavnih promjena iz
1974. godine kojima su Muslimani priznati kao nacionalni subjektivitet i nakon to su kao
takvi prihvaeni prilikom statistikog popisa 1991. godine. Oito da se teilo da se njihovo
priznavanje samo nominalno iskazuje. Bio je to oito muan put koji je u svijesti ljudi
trebalo prebroditi. Ve dananje stanje je u tom pogledu kvalitetno povoljnije, to se
131Inicijativa za organizovanje okruglog stola o Rifatu Burdoviu pokrenuta je od strane ondanjeg sekretara
Optinskog komiteta SK Bijelo Polje Sakiba Dobardia i autora ove knjige, kao saborca Burdovia i kolskog druga iz Velike
medrese u Skoplju.
132Dr Jovan Bojovi, O savremenom nacionalizmu u Crnoj Gori, n. d.
1336(1 Dr Spasoje akovi, tada zamjenik saveznog javnog tuioca SFRJ, pismo upueno Centralnom komitetu SK
Crne Gore, pisano u Beogradu 14.04.1990; pismo zavedeno u Istorij- skom institutu SR Crne Gore pod br. 01-547,21.05.1990.
godine.
13465 Dr Spasoje akovi, Sukobi na Kosovu, Beograd 1984,311,312.

34

izraava i kroz postojanje i djelovanje udruenja i asopisa Almanah, posebno okruglog

stola na tu temu, koji je bio vienacionalnog sastava, na kojem su uesnici slobodno i
samostalno iznosili svoje stavove, uz punu meusobnu toleranciju, to ukazuje na novu
klimu koja je u tom pogledu stvorena i u Crnoj Gori.
Negiranje Bonjaka i nakon Ustava iz 1974. godine posebno je potencirano nakon
nacionalnih manifestacija u Srbiji, na Kosovu, u Crnoj Gori i Vojvodini, to je naroito
dolazilo do izraaja poslije Osme sjednice Centralnog komiteta SK Srbije i neuspjelog
pokuaja Memoranduma Akademije nauka Srbije. U vezi sa tim spomenuemo dva
sluaja: Jedan se dogodio na Meunarodnom naunom skupu u organizaciji Istorijskog
instituta SR Crne Gore na temu "Stanovnitvo slovenskog porijekla u Albaniji. Suprotno
stavu iznijetom na ovom meunarodnom naunom skupu Redakcija Zbornika preimenovala je "Muslimane" u "Srbe muslimanske vjere".135 Reagovanje autora je preutano.
Priblino u isto vrijeme (april 1989. godine) jedan penzionisani pukovnik iz Beograda
pokrenuo je polemiku preko "Osloboenja Sarajevo kategoriki insistirajui da se
Bonjaci Plava i Gusinja tretiraju kao Srbi, ne zasnivajui to ni na kakvim argumentima,
negirajui istovremeno i crnogorsku nacionalnost,136 to je proizilazilo iz politike euforije
krajem devete decenije XX stoljea. Bonjacima je, nakon brojnih suprotstavljanja i
kolebanja, Ustavom 1974. godine priznato da se mogu izjanjavati kao "Muslimani u
nacionalnom

135Kopija prigovora autora u privatnom arhivu autora. Odgovor nije dobijen, ispravka nije izvrena.
136Polemika sa pukovnikom JNA u penziji, Velimirom Drakuloviem vodena putem "Osloboenja" Sarajevo od 18. i
29. marta, 19. i 26. aprila 1989.

35

smislu, ali su i pored toga ostala ne samo suprotstavljanja ve i insistiranja d; im se to

pravo, koje je Ustavom utvreno, u ivotnoj praksi ne priznaje, to j< iskazivalo nemirenje
sa njihovim postojanjem i sa objektivnom realnou, ba u tom vremenu.
Istupanje u Skuptini SR Srbije 4. aprila 1991. godine da Muslimani u on danjoj
Kraljevini Jugoslaviji nisu uzeli uea na martovskim antifaistikin demonstracijama,
iako ih je samo u Skoplju bilo preko 500 (uenici Velik< medrese kralja Aleksandra i
lanovi Kulturnog drutva "Jar'dm", to je sadr ano i u policijskim izvjetajima koji se
uvaju u Arhivu Jugoslavije i stoje bik predmet jednog naunog skupa u Skoplju), dok su
graani Beograda na ru kama nosili Rifata Burdovia nakon odranog govora.
Nacionalistika eufo rija iz tog vremena bila je zahvatila i neke bive antifaiste i uesnike
NOB-a.
Na slian nain reagovao je i Koordinacioni odbor, Sekcija boraca I pro leterske, IV i
V udarne, II sandake brigade KNOJ-a i 37. udarne diviziji (sandake) u Beogradu
putem "Politike Expres" 14. aprila 1991. godine, javm napadajui narodnog heroja i
komandanta 37. sandake divizije, narodnoj heroja Halila Hadimurtezia, koji se
pokuao suprotstaviti nacionalistikon ponaanju nekih svojih boraca, a oni mu u svojoj
navodnoj 'odbrani1' puten javnosti saoptili nazive est "muslimanskih milicija koje su do
1944. godim djelovale, preteno kao odbrambene jedinice Bonjaka u Sandaku od tamo
njih veoma monih etnika, protiv kojih se borio i general Musi. Generali Musiu
zasmetalo je nacionalistiko ponaanje nekih svojih saboraca poslije 5( godina, poslije
ZAVNOS-a i Ustava SFRJ iz 1974, ukazujui na sasvim dru gaija ponaanja njegovih
saboraca tokom NOR-a. Ali, nacionalistike zle ud uticale su na shvatanja i opredjeljenja,
koja su se kao pomamni duh pojavils tih godina, na tetu naroda iz kojih su poticali i
platforme NOB-a, za koju si se borili.
Ustav iz 1974. godine imao je za cilj da meu narodima Jugoslavije us postavi nove
odnose, koji e djelovati i omoguavati ravnopravnost svih naro da, koji su onda ivjeli u
SFRJ. Nakon smrti Josipa Broza nacionalisti su ui nili sve da se taj Ustav ukine, time i
mogunost ravnopravnog djelovanja i ondanjoj zajednici, ime se teilo da se poloaj
Bonjaka korjenito izmijeni.

REZIME
Bonjaci u Crnoj Gori, kao i oni koji su otuda zaviajno a danas ne ive na
tim prostorima zasluili su nau panju kao jedan od naroda koji je sauvao svoja
osnovna obiljeja, iako u uslovima koji im nisu bili naklonjeni. To se posebno
izraava u njihovoj kulturi, tradiciji, obiajima, nainu ivota i njihovoj
zajednikoj, dosta tekoj istorijskoj prolosti i zajednikoj sudbini koja ih je
pratila, u emu je jako izraena volja i spremnost da izdre u borbi za svoj opstanak. To je karakteristika njihovog bia. I oni su jedan od naroda koji je ivei
u sredinjem dijelu Balkanskog poluostrva zajedno sa Srbima, Hrvatima,
Crnogorcima i Albancima bio izloen njihovoj asimilaciji, do izgona ili istrebljenja. Meutim, uspjeli su da sauvaju svoju supstancu i subjektivitet i pored
pokuaja njihovog osporavanja i kao naroda i velikim dijelom i kao pripadnika
islamskog vjerskog opredjeljenja.
Njihov naziv, dijelom i porijeklo, u neposrednoj su vezi sa srednjovjekovnonL-Basnom, kao jednom od dra\aTopiavnilrza]e5mca u ko]oi~su preovladavali stari "Bonjani". koji su veim dijelom billxipiXilijditJlL kao "dobri
j)udi''rprica^DJci "bosanske_crkve", ". "patereni". ivjeli su u
drutveno- politikom okruenju u kojem je vladao princip "ija je drava, toga i
vjera", emu se oni nisu pokoravali, zalaui se za princip da teritorije na kojima
ive vie naroda nisu ni jednog od njih, ve svih onih koji su na njima ivjeli, suprotstavljajui se interesima velikih sila i vladajuoj vjerskoj strukturi, zasnovanoj na principima centralizma i hegemonije.
_ O porijeklu stanovnitva koje_iy.i u Crnoj Gori ili je zaviajno iz ovih jeva formirana su shvatanja koja se zasnivaju na tradicijLo-Zajednikom prel Tu,
ili pripaarijiiljiredenoj ple_mnsko]-zajednici, koja nauno nisu verifiko*, ~vana,
~5t6"je~objani_eno i u ovoj knjizi. Istraivaryaj^analize-koje_suJzvrene_
upuujiTna zakljuak daHe^tanovn^vo koje^zivi. na ovim prostorima veoma^
hiserogenogjastava i~da nisupriKvatliive lezg.o nieeovojhomogenosti. Nau'^Tiolmje spomo (arheoloka i istorijska ispitivanja)_dajsu na~ovim.prostorima
"^dosta dugo ivjej[Iljrit da su tu bila i sjedita njihove prvc_drayne organizacjje^Ja siTod prije oko 2.200 godina nadvladali Romani, da je tokom njihove
vladavine nastato_nirsko-romanska simbioza^stanovnitva1 da su je. na ove
prnstnre, n wTTknm Hijpjn, naaliti Vlasi ijep_ifijyieEodinjeg ivljenja___
ovim~prostonma_fofmiraria ilirsko-vlaka_i_romansko-vlaka simbioza staj_
nptmtva, da su tu bili ffljsttlni i Kelti, da.su se potom, zajedno sa Avarima i ^vie u
pratnji, naselila i_sjovenska plemena koaalsu7jg~razliku~6g' Avara, tu
ostala stalno, te daje_vremenom, nakon njihovog naseUa^afljaJakcT" jzraena slo
%^nsko-vla5j^r^ven^o-iJijrs^^~lfiveriskf>-romanska simbioza, naroitojiakon
prvih pojava nji^gj^fi-T^ltivisanja (civilizovanja poslijejrihva- Tar^aJtri^antva
koje
poinje
od
IX
sto!jeZa)Tnakon
tvaranjFprfih
dravnih
38

^joigaojzacija^jqajpuje^ { a - pro^torjma oko Rake (upanije i

kraljevstva), ije je sjedite nakon Deevskop s^ora^ZSS^gTnf: ^^"
na^rost_ore^Kos)va_LMakedon, gdje je kasnije konstituisano i Duanovo carstvo,
koje je bilo kratkog vijeka. Na prostorima sadanje Crne ._--' e se
mimoiU-pciaustvo starog batltan^kog~5t^i]M5istva^ kao tosu bili: pa^^j^l^cinpj-Metgnigg^l^tague, Krii~, Malonii fdrugi, --^
nastirskim knjigamazabiljeena-je-i prisutvo^g^mSS^og^stanoflnitva, naroito
n^roStorima Gusinja, Plava i Pljevalja, koje se na ovim prostOrimaljavilo
rudarenjem, poznato kao "aT'TSveTto govori o prisustvu na ovim prostorima
raznih i starih kultura koje su bile od uticaja i na kasnija kretanja na njima. Ovuda je
prilazila i granina linija izmeu Istonog i Zapadnog Rimskog carstva, gdje su se
sueljavali nove podjele i razliiti interesi izmeu Rima i Carigrada, izmeu
ortodoksne i katolike crkve.
Osmanskim osvajanjima ovih krajeva nastao je novi period u razvoju
idrutvenih, kulturnih, ekonomskih, religijskih i drugih odnosa i naina ivlje- Inja.
Ona su na ovim prostorima poela tokom desete decenije XIV, a trajala je /do osme
decenije XIX stoljea. Trajala su oko 180 godina. Sa ovim osvajanjima otpoeo je i
proces irenja islama na ovim prostorima. Tako se islam u primorskim krajevima
Crne Gore javlja jo oko 700 godina prije dolaska Osman- lija, u vrijeme
saracenskih osvajanja krajem VII i poetkom VIII stoljea, on nije ostavio svoje
tragove. Sa odlaskom Saracena nestalo je i pripadnika ove vjere. Sasvim drugaije
taj se_ proces poeo odvijati dolaskom JDsmanlij a od kraja XIV stgljiL_Xaj je
proces trajaojL^vom kontmuiteULod oko 350 eo-. ^maTiz"egaproizilazi
zakljualTHalo i nije bila kratkorona pojava i da nije nastao bilo kakvim
dekretom. Naprotiv, bio to postupan i relativno dui proces. Nije bio ni
ravnomjeran. I jok sujadLprevodenja pripadnika "bosanske crkve" u katolikii
vjeru vodeni pravi krstaki ratovi na jednoj i na saborima HonoenTzakoni o
njihovoml^reHjgT^uTi^^dnigoj^tram, dok je staro zetsko ^kraljevstvo nasiljem
uniteno a zetski gradovi razoreni radi toga to su u njima preteno ivjeli
pripadnici druge crkve (katolike), dok su braa meusobno ratovala zato to su
podravala jednu ili drugu crkvu, dotle je prelaenje na islam vreno bez krvi i
nasilja. Nije poznat ni jedan istorijski dokumenat da je kod prelaenja na islam
vreno nasilje ili, kako pojedinci piu "ognjem i maem". Takve metode nisu nigdje
potvrene, bar na prostorima dananje Crne Gore. Sama injenica da je taj proces
trajao priblino oko 250 godina, da je hriansko stanovnitvo sauvano i da je u
nekim krajevima bilo veinsko, da
su sauvani njihovi manastiri i crkve, sem one koje su koritene radi organizo- vanja
pobuna, poput "udikova" kod dananjih Berana, da su obnavljani stari podizani
novi manastiri i crkve (Dobrilovina pokraj Tare, Otrog kod Nikia Pivski manastir,
da je znaajno proiren manastir kod Pljevalja i si), da SL brojne spahije dobijali
spahiluke kao pripadnici pravoslavne vjere, dovoljne ukazuje da je to bio sasvim
drugi odnos, koji nije imao nita zajednikog SE svakom drugom vlau onoga

vremena. U tome se dosljedno primjenjivale erijatsko pravilo da "u vjeri nema

prisile".
U ovoj knjizi je irenje islama u dananjim granicama Crne Gore objanjeno za
sve gradove i regije posebno, ukazujui da su se prvi islamski centr formirali: u nahiji
Kukanj, na desnoj obali Drine i u slivu ehotine, djelimine srednjeg toka Tare
(nahija Ljubovie - Vrane i nahija Kriak, od Lever Tare prema Kolainu), na
prostorima.Herceg Novog i Risna, gdje sjMccmcentrisalc jprognano^bogiuniisko
stanovnitvo iz Bosne,ItaffiTjeposTfetfnji bosanski kral Stjepan Tomaevi, poli
pnjetnjompape i Ugarske, prognao oko 40.000 bogu- milske "jeresi", zatim u Medunu
(sjeverno^od
dananje
Podgorice,
gdje
je
sauvahcTtaro11irlto~utwdenieTTSfaKJt t^ritWemenskrTaiiljc, a p~0 obimi.
^nje ?naajn) fcada se iz IstanbuI^povraEio'Skender-beg
i formirao prvi sandak. Znaajnije prelaenje na islam poelo je
^! stoljea, a naroito od sredine XVII stoljea. Iako je Pogorii ' kao
gradsko naselje izgraena tokom osme decenije XV stoljea, islam se i njoj relativno
sporije razvijao. Islamska komponenta u ovom gradu znaajnije je poveana nakon
izgona "starih muslimana" iz Meduna i plemenske zajednice Kua, posebno nakon
poznate "istrage poturica" u Staroj Crnoj Gori kada su dosta brojna bratstva, iz
jednog i drugog kraja izbjegla i naselila se m podruju grada i na prostorima Zete.
Islamska komponenta znaajnije je ana nakon izgradnje gradova Gus in ~)
1610~518~1 1652 ^Spua i Nikia 700. godine. Bili su to
preteno tarTmufimanr kojfi seli ove gradove naseljavali nakon prisilnog
protjerivanja hercegnovskog muslimanskog stanovnitva iz Meduna i plemenske
zajednice Kua i potom "is trage poturica" iz Stare Crne Gore, koja je izvrena u
organizaciji i pod ruko vodstvom ruskog izaslanika pukovnika Mihaila Miloradovia,
koji je ovu "is tragu" izvrio 1711. godine, na osnovu "gramate" ruskog cara Petra
Velikog, u; punu saradnju tadanjeg crnogorskog vladike Danila Petrovia.
Muslimanske stanovnitvo sa Meduna i plemenske zajednice Kua istrijebljene su u
organi zaciji mletakih vlasti u Kotoru, uz angaovanje glavarskog sloja koji je pri i
vatio da slui mletakim interesima uz uslov da bude plaeno i stavljeno platne
spiskove kotorskog providura, a pripadnicima plemenskih zajednia omoguavana
pljaka do iznemoglosti. Sve do tada oni koji su primili islam oni koji su ivjeli kao
hriani oito na prostorima Stare Crne Gore i kuke plemenske zajednice ivjeli su u
tolerantnim ljudskim odnosima, bez obzira ni vjerske razlike. I jedni i drugi pripadali
su istim plemenskim zajednicama si
istini pravima i obavezama. Uestvovali su na plemenskim zborovima i u donoenju odluka, pa i u sluajevima kada su se one odnosile na lokalnu osmansku
vlast. Slino je bilo i na prostorima Vasojevia sve do sredine XIX stoljea kada je
izvren proces nasilnog pokrtavanja muslimanskog stanovnitva, po ugledu na
istragu poturica u Crnoj Gori 1711. godine. Meusobni krvavi obrauni
motivisani su stvaranjem tzv. "Svete Alijanse", nakon osmanskog poraza pred
Beom i Karlovakog ugovora o miru 1699. godine, nakon ega su u akciju stupili
40

najprije Mleani i Austrijanci, a potom i Rusi. Bili su to krstaki ratovi ne samo

protiv Osmanlija kao zavojevaa, ve prvenstveno protiv domorodakog
muslimanskog stanovnitva. Pri tome se hriansko domorodako stanovnitvo
stavljalo u slubu evropskih imperijalnih sila, borei se pod komandom
mletakih, austrijskih i ruskih vojskovoa, radi njihovih osvajakih ciljeva, bez
ikakvih sopstvenih oslobodilakih ciljeva, svakako ne i nacionalnih programa u
kojima se glavarski sloj zadovoljavao stavljanjem na platne spiskove Mleana, a
boraki sastav sticao pravo na pljake i paljevine, iz kojih se razvijalo "grabeno
gospodarenje" i prihvatanje principa "da je lake zaraivati pukom, nego
motikom". To je dovodilo do formiranja pljakakog sloja, u vidu zanimanja, i
onih iji su ivoti bili ugroeni i koji su materijalna dobra morali "pukom
braniti". Na tim motivima i principima otpoelo je okupljanje i organizovanje
bonjakog naroda, sa ciljem da se odbrani od fizikog istreb- ljenja, da sauva
svoja materijalna dobra, vjeru, kulturu, nain ivota i sve ono to je inilo njegovo
drutveno bie i subjektivitet. Nije ono imalo potrebe i vremena da eka
francusku revoluciju. Njihova je istorijska sudbina bila da se organizuju i da se
brane.
Iz tako formirane svijesti mogla je nastati spremnost bonjakog naroda da
se organizuje i brani od austrougarske okupacije i istovremeno na bunt protiv
osmanske vlade koja im je savjetovala da se ne suprotstavljaju austrougarskoj
agresiji Mleanima, Mleanima ili Rusima. Njihovo samostalno organizovanje i
pobjeda Bonjaka nad austrougarskom vojskom pred Banja Lukom avgusta
1737, a zatim krajem istog mjeseca (24. 08. 1737) i osloboenja Novog Pazara,
nakon ega su poraeni Austrijanci i navodno "dobrovoljake" paravojne
jedinice predvoene Staniom Markoviem, starovlakim knezom Atanasijem
Rakoviem, kukim vojvodom Radonjom Petroviem, te patrijarhom srpske
pravoslavne crkve Arsenijem akabendom, bile primorane da u panici napuste
front i da bjee prema Savi, jer je bosanski duh iskipio iz njih i oni se uspjeli
samostalno odbraniti, bez sultanove pomoi. Zato Bonjaci sa pravom ovu
pobjedu smatraju zaetkom svoje oslobodilake borbe, bez obzira to je ona
nastala prije francuske revolucije i to ju je preduhtirilo. Pokret Bosanaca pod
vodstvom Husein-kapetana Gradaevia 1831-1832. godine i plebiscitarno
opredjeljenje i pridruivanje Bonjaka u ondanjem Novopazar- skom sandaku,
posebno u sadanjem dijelu sjeverne Crne Gore, kojim se zahtijevala bosanska
autonomija, uz priznavanje sultanovog suvereniteta, sli-

nom u Kneevini Srbiji, zatim organizovanje otpora austrougarskoj okupaciji

1878. godine, uz briljantno uee Bonjaka iz Sandaka, pod vodstvom pijevaljskog muftije Vehbi Mehdi Nurudina emsikadia, bili su takoe odraz znaajno sazrele nacionalne svijesti da se organizuje i da, bez i protiv volje sultanove,
brane svoje domove. To je na prostorima dananje Crne Gore dolo do izraaja i
u junakoj odbrani Nikia i Bara, zatim u pruanju organizovanog otpora protiv
sprovodenja odluka Berlinskog kongresa, kojima su oduzete teritorije i gradovi u
kojima je bonjako-muslimansko stanovnitvo bilo veinsko. Zaklinjali su se
Nikiani i Barani da e radije svi izginuti nego predati svoje gradove. Iako je
osmanska vlast i domorodako stanovnitvo koje je prelo na islam slubeno
tretirala "Turcima", teei da ih kulturno i nacionalno asimi- luje, sprjeavala da
se samostalno kulturno uzdiu i njeguju svoju tradiciju, iako priznajui da su oni
ipak Bonjaci, ona se njihovih gradova lako odricala. ak ih je prethodno
razoruavala i ukidala organizaciju "koloni mileter". Kolain je ak uspjela da
preda kriom od tamonjih Bonjaka, a Plav i Gusi- nje ipak nije uspjela umiriti.
Priblino oko 18 mjeseci pokuavale su potpisnice Berlinskog ugovora da prisile
Bonjake i Albance Plava i Gusinja da prihvate nepravedne odluke Berlinskog
kongresa, zahtijevajui od Osmanlija da oni svojom vojnom silom slome otpor
tamonjeg stanovnitva, to su oni u dva maha i pokuavali, uz angaovanje 15
bataljona svojih najelitnijih jedinica, predvoenih poznatim generalima, da bi na
kraju crnogorska vojska pokuala da svojim vlastitim snagama okupira ove
krajeve. Pokazalo se da i mali narod, bez svoje vojne organizacije i izrazito slabije
naoruan, bez svoje artiljerije moe pobijediti samo ako je svjestan da brani svoje
domove i svoj opstanak. I 28 godina ranije (1854) bonjako stanovnitvo ovih
krajeva uspjelo je da se odbrani, iako su u "polimskoj vojni" 1854. godine bili
angaovani i ruski oficiri. Podgoriko stanovnitvo uspjeli su da nagovore na
predaju "fetvama" (slubenim pozivima kadija i drugih islamskih
dostojanstvenika). Svijest da brane Bosnu, Bonjaci-Muslimani u Crnoj Gori
iskazali su i prilikom njene aneksije 1908. godine kada su spremnost iskazali oko
30.000 dobrovoljaca sa prostora ondanjeg novopazarskog, odnosno sjenikog
sandaka, a na prostorima Podgorice, Bara i Ulcinja formirana etiri bataljona
pod komandom ondanjeg crnogorskog muftije Murteze ef. Karauzovia. Bio je
jasan njihov odnos prema Bosni i bonjatvu. Bile su to prve muslimanskoalbanske vojne formacije u ondanjoj Knjaevini Crnoj Gori, koje su
organizovane pod motivacijom odbrane Bosne i Hercegovine.
Ono to su Bonjaci-Muslmani i Albanci doivjeli nakon sprovodenja odluka
Berlinskog kongresa (otimanje njihovih domova i imovine, njihov masovni
odlazak u muhadirluk), protivijeilo je osnovnim ljudskim pravima i
proklamovanim slobodama. Zauvijek su naputali svoje domove samo sa tapom
u ruci, a oni koji su te prizore posmatrali iznenaeno su se divili njihovom
ponosu, da bi i na taj nain sauvali svoje bonjako dostojanstvo.
Najteu svoju tragediju doivljavali su nakon Balkanskog rata. Masovna
strijeljanja svih koji nisu pristali da makar formalno promijene svoje ime i stavi
42

iak na glavu, izvezen sa krstom i etiri "S", odraavalo je takoe njihovu svijest i "bonjaki duh", I samo kada im je muftija "dao fetvu" da radi spasa ivota pristanu na formalno i privremeno pokrtavanje, uradili su to oni koji su ostali
ivi. Nakon to je jedna od potpisnica Berlinskog ugovora (Austro-Ugar- ska)
shvatila da takav odnos protivijei odlukama Berlinskog kongresa, kojima su
garantovane vjerske slobode i imovine onih koji ostanu da ive u svojim
domovima, to inae nije primjenjivano, zatraeno je potovanje potpisanog
ugovora, jer su tada bila ugroena prava Albanaca katolike vjere, koji su, iako
hriani, bili prisiljeni da prelaze u pravoslavnu vjeru, a Austro-Ugarska je od
strane velikih sila bila priznata kao njihova zatitnica. Tako su i preivjeli Bonjaci stekli pravo da se vrate u svoju prvobitnu vjeru. Ipak, svaki drugi Bonjak
sa prostora ondanjeg novopazarskog sandaka odselio je u Anadoliju. Tako to
proizilazi iz uporedbe statistikih popisa iz 1911. i 1921. godine.
Komitski pokret medu Bonjacima u sjevernom dijelu Crne Gore i na
prostorima istonog dijela Sandaka odraavao je tenju da se i na taj nain
nastavi borba protivu nepravdi koje je vrila ondanja vlast. Bonjaci, ili Muslimani u nacionalnom smislu, ili bilo kako drugaije, nisu se vie smjeli ni spomenuti. A onda su poeli stasati i prvi intelektualci iz ovih krajeva. Medu njima
izrastao je vei broj iz redova svih nacionalnosti, koji su shvatili svu teinu tako
formiranih nepravednih odnosa u cjelini. Od znaaja je bilo obraanje studenata
Sandaka svih nacionalnosti Srbima, Crnogorcima i Muslimanima, ukazujui na
opasnosti koje su se nadvile od povampirenog faizma. Pozvale su sve narode koji
su ivjeli na ovim prostorima da se udrue i formiraju zajedniki front za
odbranu od faizma. Prvi put studenti Sandaka poput onih iz Bosne i
Hercegovine obratili su se i Muslimanima, to do tada nije bilo dozvoljeno. Bilo je
to i njihovo prvo priznavanje kao jednog od nacionalnih subjekata. A onda je
dola i narodnooslobodilaka borba. Prvi put u svojoj is- toriji Srbi, Bonjaci,
odnosno Muslimani i Crnogorci stupili su u zajedniku borbu, sa istim
programom i zajednikim ciljevima. Prvi put pod jednom komandom. Bili su to
posve novi odnosi medu narodima ovih krajeva, to je izraeno i formiranjem
zajednikih brigada i zajednikog Antifaistikog vijea.
Svoj odnos prema Bosni Muslimani u Crnoj Gori, kojima je u novim
drutveno-politikim uslovima dozvoljeno da se mogu izjanjavati kako se osjeaju, iskazali su i u vrijeme aneksije na Bosnu i Hercegovinu tokom 1992- 1995.
godine. Samo jedan karakteristian detalj na to ukazuje:
Od davnina su Plavljani i Gusinjani poznati da svoje svadbe i druga veselja
doekuju igrom i pjesmom, pa i pucanjem iz pitolja i puaka. Bilo je svadbi i
drugih sveanosti i tokom 1992-1995. godine. Ali, ni na jednoj nije se ula pjesma,
ili kolo zaigralo. Odgovor za takvo neuobiajeno ponaanje bila je agresija nad
Bosnom i Hercegovinom. "Ne moemo se mi veseliti dok u Bosni

ginu naa braa. Niko to nije organizovao. Jo manje naredio. Takav

spontan odnos izraavao je njihovo osjeanje prema Bosni. A tako, i slino tome,
bilo je svugdje tamo, bez obzira da li su se izjanjavali Bonjacima, BonjacimaMuslimanima ili jednostavno Muslimanima. Oko Sarajeva formiran je "prsten"
branitelja grada, prvenstveno od strane onih Bonjaka iz Sandaka, koji su se oko
ovog grada naselili i svoje kue izgradili, makar "bespravno". Pravo da brane
Sarajevo i Bosnu nije im mogao niko da uskrati, pa ni iz poruenih kua. Prva
organizovana brigada Armije BiH u opkoljenom Sarajevu bila je "Prva
sandaka brigada". Bonjaci iz Crne Gore i Sandaka ponovo su dostojanstveno
branili Bosnu i Hercegovinu, i njeno Sarajevo, dostojanstveno i hrabro, poput
onih koji su sa pljevaljskim muftijom emsikadiem branili sjevernu i
sjeveroistonu Bosnu, ili nikikih "muhadira" koji su se pridruili i stavili pod
komandu Hadi Loje, ili onih koji formirae "muslimanske bataljone" pod
vodstvom crnogorskog muftije Murteze ef. Karaduzovia, Jusufa Mehonjia,
Huseina Bokovia, Rifata Burdovia i njegove generacije.
Mustafa Memi, Bonjaci-Mush'maniSandaku, n. d, 216, napomena 5; Vojvoda Gavro 3vi,

Memoari.
64

Arhiv SR Crne Gore, MUD, UO, 1913, f. 138,2776.

Mr Ramiz Crnianin, Politika pluralizmu i ustavno-pravnipoloaj Bonjaka-Muslimana u SRJ,

Zbornik radova sa Simpozijuma u Plavu "Identitet bosanskih Muslimana", Beograd 1995, 15; Dr Zoran Laki,
Partizanska autonomija Sandaka, 1943-1945,335.
57
Dr Jovan Bojovi, O savremenom nacionalizmu u Crnoj Gori, n. d.
24

3D1