OCUK EDEBYATINDA CNSYET ROLLER:

MUSTAFA RUH RN
ve
AYLA INAROLU NUN ESERLER
Mine GL
Yksek Lisans Tezi
Danman: Yrd.Do. Dr. Ahmet Kemal BAYRAM
Haziran, 2011
Afyonkarahisar

T.C.
AFYON KOCATEPE NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
SOSYOLOJ ANABLM DALI
YKSEK LSANS TEZ

OCUK EDEBYATINDA CNSYET ROLLER:

MUSTAFA RUH RN ve AYLA INAROLU NUN
ESERLER

Hazrlayan
Mine GL

Danman
Yrd. Do. Dr. Ahmet Kemal BAYRAM

AFYONKARAHSAR 2011

YEMN METN
Afyon Kocatepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Sosyoloji Anabilim
Dalna Yksek Lisans tezi olarak sunduum ocuk Edebiyatnda Cinsiyet Rolleri
ve Mustafa Ruhi irin ve Ayla narolu nun Eserleri adl almann, tarafmdan
bilimsel ahlak ve geleneklere aykr decek bir yardma bavurmakszn yazldn,
eserlerin Kaynakada gsterilen eserlerden olutuunu, bunlara atf yaplarak
yararlanm olduumu belirtir ve bunu onurumla dorularm.

02/06/2011
Mine GL

ii

iii

ZET
OCUK EDEBYATINDA CNSYET ROLLER:
MUSTAFA RUH RN ve AYLA INAROLU NUN ESERLER
Mine GL

AFYON KOCATEPE NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS
SOSYOLOJ ANABLM DALI

Haziran 2011
Danman: Yrd. Do. Dr. Ahmet Kemal BAYRAM
Okuma, yaam renklendiren, insann bilgi ve kltr kazanmasn salayan ve
srekli gelitirilmesi gereken bir beceridir. Bu beceri ilkretimin ilk kademesinden
balayarak hayat boyu devem eden zihinsel bir etkinliktir. Bu becerinin
gelitirilmesinde iyi seilmi ocuk edebiyat rnleri nemli rol oynar. zellikle
birok alkanlk 3-6 ya yani kiiliin temellerinin atld kritik yllar olan okul
ncesi dneme rast gelen edebiyat rnlerinin hassasiyet gstererek yazlmas tm
ocuk yazarlarn ilgilendiren bir konudur.
Bu alma genel anlamda, okul ncesi ocuuna ynelik hazrlanan
kitaplarda yaratlan kalp yarglarn incelemesinden oluur. Bu dorultuda kitaplarn
ieriinde yer alan kalp yarglar; niteliksel analizi yntemi ile yorumlanmaya
allmaktadr. Aratrmann rneklemi, Mustafa Ruhi irin ve Ayla narolu nun
ocuklara aktardklar kitaplar arasndan seilmektedir. alma sonucunda, kalp
yarglarn edebiyat gibi ciddi bir kanalla ocuklara sunulmas asndan yazarn
cinsiyet belirleyici olmad ve cinsiyet kimlii inasnda etkili olduu saptanmtr.
Anahtar Kelimeler: ocuk edebiyat, Cinsiyet Rolleri, Kalp Yarg, Mustafa Ruhi
irin, Ayla narolu

iv

ABSTRACT
GENDER ROLES in CHILDREN LITERATURE: MUSTAFA RUH RN s
and AYLA INAROLU s WORKS
Mine GL

AFYON KOCATEPE UNIVERSITY

THE INSTITUTE OF SOCIAL SCIENCES
DEPARTMANT of SOCIOLOGY
June 2011

Advisor: Asis. Prof.Dr. Ahmet Kemal BAYRAM

Reading is a skill which makes the life colourful and provides with getting
knowledge and cultural information. It should be developed continuously. Reading
skill is a mental activity which is needed to gain. Well-selected literature products
play important role on developing this skill. Especially, it is an essential subject
which is interested all authors for children in the terms of writing their books
sensitively because many habits are gained in 3-6 age period in other word, these
years are critical in respect to their personality development.
This study as a whole consists of examining in stereotyped judgements in the
books which are written for kindergarten children. Accordingly, stereotyped
judgements which are take placed in the content of books are tried to analyses with
the qualitative analyses method. The sample of the study has been chosen among
Mustafa Ruhi ahin's and Ayla narolu's books. In the end of the study, it is stated
that presentations of stereotyped judgements through the literature effects on modern
society and modern person identity.
Key Words: Children Literature, Gender Roles, Stereotyped Judgement, Mustafa
Ruhi ahin, Ayla narolu

NSZ
Bu almaya balamadan nce, Yksek Lisans eitimim, tez aratrmas ve
hazrl sresince benden yardmlarn, desteini ve bilgisini esirgemeyen deerli
danmanm ve ayn zamanda Afyon Kocatepe niversitesi (AK) Kamu Ynetimi
Blm Bakan olan Sayn Yrd. Do. Dr. Ahmet Kemal BAYRAMa,
Yksek

Lisans

eitimim

sresince

her

konuda

katklarn

esirgemeyen, gerek rencileri ile iletiimde gerekse de alanlarnda uzman olarak

deerli bilgilerini paylap, iyi bir eitim almamz salayan AK Sosyoloji Blm
retim yelerinden bata Sosyal Bilimler Enstits Mdr ve Sosyoloji Blm
Bakan Sayn Do. Dr. Mehmet Karakaa, Do. Dr. Osman Konuka, Do. Dr.
Kenan aana, Yrd. Do. Dr. Ylmaz Yldrm a ve AK Trke retmenlii
retim yelerinden Sayn Do. Dr. Hilmi Uana gr ve dncelerini paylat
iin;
Son olarak, sabr ve desteklerini hi bir zaman esirgemeyen ve bana gzel bir
alma ortam salayan deerli aileme teekkr bir bor bilirim.

02.06.2011
Mine GL

vi

NDEKLER

Sayfa
YEMN METN ......................................................................................................... ii
TEZ JRS KARARI VE ENSTT MDRL ONAYI .......................... iii
ZET.......................................................................................................................... iv
ABSTRACT ................................................................................................................ v
NSZ ....................................................................................................................... vi
NDEKLER ........................................................................................................ vii
GR .......................................................................................................................... 1
BRNC BLM
EDEBYAT VE OCUK EDEBYATI TRLER
1. EDEBYAT ve OCUK EDEBYATI ................................................................. 4
2. OCUK EDEBYATI ........................................................................................... 6
2.1. OCUK EDEBYATINDA ERK VE SLUP TARTIMALARI ............. 9
2.2. OCUK EDEBYATININ AMACI VE KAPSAMI...................................... 12
2.3. ANA DL RENME AISINDAN OCUK EDEBYATI ...................... 13
2.4. OCUK EDEBYATININ BR EDEBYAT TR OLARAK GELM. 16
2.4.1. Avrupa lkelerinde ve A.B.Dde ocuk Edebiyatnn Tarihsel
Geliimi ............................................................................................... 16
2.4.2. ocuk Edebiyatnn ocuun Dnce Dnyasndaki Yeri .......... 18
3. OCUK EDEBYATI TRLER ...................................................................... 19
3.1. MASAL ........................................................................................................... 19
3.2. EFSANE .......................................................................................................... 20
3.3. DESTAN ......................................................................................................... 20
3.4. ROMAN .......................................................................................................... 21
3.5. HKAYE ......................................................................................................... 21
3.6. TYATRO ....................................................................................................... 21
3.7. GEZ................................................................................................................ 22
3.8. ANI.................................................................................................................. 22
3.9. FIKRA ............................................................................................................. 23
3.10. R ............................................................................................................... 23
3.11. BLMECE ..................................................................................................... 24
3.12. TEKERLEME ............................................................................................... 25
4. OCUK YAYINLARI ......................................................................................... 27
4.1. EDEB OLMAYAN OCUK KTAPLARI .................................................. 28
4.2. OKUL NCES OCUKLAR N HAZIRLANAN KTAPLAR .............. 28
4.2.1. Fiziksel zellikler ............................................................................... 29
4.2.2. erik zellikler.................................................................................. 29
4.3. OKUL AI OCUKLAR N HAZIRLANAN KTAPLAR ................... 30

vii

KNC BLM
OCUK KTAPLARI, CNSYET ROLLER ve KALIP YARGILAR
1. CNSYET KAVRAMI ....................................................................................... 34
1.1. CNSYET ...................................................................................................... 34
1.2. TOPLUMSAL CNSYET (GENDER) .......................................................... 34
1.2.1. Cinsiyet Rol....................................................................................... 35
1.2.2. Cinsel Kimlik ...................................................................................... 35
1.2.3. Cinsiyete likin Kalp Yarglar ........................................................ 36
1.2.4. Cinsiyetin Toplumsallamas ............................................................ 37
1.2.5. Cinsiyet Rollerine likin Kalp Yarglar ......................................... 38
1.2.6. Cinsiyet Rollerine likin Yaklamlar ............................................. 40
1.2.7. Cinsiyet Rollerinin Geliimi le lgili Teoriler ................................. 42
1.2.7.1. Psiko-analitik kuram.................................................................... 42
1.2.7.2. Sosyal renme Kuram ............................................................. 44
1.2.7.3. Bilisel Geliim Kuram............................................................... 45
1.2.7.4. Sosyal Cinsiyet ema Kuram .................................................. 47
1.3. CNSYET ROL KMLNN GELMN ETKLEYEN BAZI
FAKTRLER ................................................................................................. 48
1.3.1. Aile Bireyleri ....................................................................................... 48
1.3.2. Oyun ve Oyuncaklar .......................................................................... 51
1.3.3. Kitap ve Medya Yaynlar ................................................................. 52
1.3.4. Akran Gruplar .................................................................................. 53
1.4. OCUK KTAPLARI VE CNSYET ROLLER ......................................... 53
1.4.1. ocuk Kitaplarnda Kiilik ve Cinsiyet Rolleri .............................. 54
1.4.2. ocuk Kitaplarnda Mekn ve Cinsiyet Rolleri .............................. 55
2. OKUL NCES DNEM OCUK HKAYE KTAPLARINDA KALIP
YARGILAR VE KMLKLER .......................................................................... 60
2.1. OCUK DNYASININ NASINDA, OCUK HKYE
KTAPLARINDA YER ALAN KALIP YARGILAR ................................... 60
2.2. ALE KALIP YARGILARI (MODERN/GELENEKSEL ............................. 63
2.3. KIR VE KENT AYIRIMINA YNELK KALIP YARGILAR,
KATEGORLER, NYARGILAR ................................................................ 64
2.3.1. Anne Kalp Yargs............................................................................. 65
2.3.2. Baba Kalp Yargs ............................................................................. 65
2.3.3. Nine Kalp Yargs .............................................................................. 65
2.3.4. ocuk Kalp Yargs ........................................................................... 65
2.3.5. Dier Kalp Yargs ............................................................................ 65
2.3.6. Canl ve Cansz Varlklarn Kalp Yarglar ................................... 66
2.4. MESLEK KALIP YARGILARI, KATEGORLER, NYARGILARI ........ 67
2.4.1. Kadn Meslekleri Kalp Yargs ........................................................ 67
2.4.2. Erkek Meslekleri Kalp Yargs ........................................................ 67
2.4.3. Ortak Meslek Kalp Yargs .............................................................. 68
2.5. DNSEL KALIP YARGILAR, KATEGORLER, NYARGILARI ........... 68
2.6. HAYAL DNYASININ YARATILMASINDA KALIP YARGILAR,
KATEGORLER NYARGILAR .............................................................. 69
2.7. TOPLUMSAL CNSYET KALIP YARGILARI .......................................... 70

viii

NC BLM
TRKYEDE OCUK EDEBYATININ TARHES,
MUSTAFA RUH RN ve AYLA INAROLU
1. TRKYE DE OCUK EDEBYATININ GELM .................................. 73
1.1. TANZMAT DNEMNDEN CUMHURYET E
KADARK DNEM....................................................................................... 73
1.2. 1923TEN SONRA TRKYE DE OCUK EDEBYATI NIN
GELM ...................................................................................................... 74
1.3. 1970 L YILLARDA OCUK EDEBYATININ TRKYE DE
GELM ...................................................................................................... 77
1.4. 80L YILLARDAN GNMZE OCUK EDEBYATININ
TRKYEDE GELM ............................................................................. 78
1.5. OCUK EDEBYATI ARAYILARI ........................................................... 81
2. MUSTAFA RUH RN ve AYLA INAROLU NUN ESERLERNDE
CNSYET ROLLER ......................................................................................... 87
2.1. MUSTAFA RUH RN ............................................................................... 87
2.1.1. Hayat .................................................................................................. 87
2.1.2. Eserleri ................................................................................................ 88
2.1.2.1. Yetikinlere Ynelik Kitaplar .................................................. 89
2.1.2.2. ocuk Kitaplar ........................................................................ 90
2.1.2.3. Uyarlamalar .............................................................................. 91
2.1.2.4. Hazrlad Antolojiler ............................................................. 92
2.1.2.5. Yayma Hazrlad Kitaplar .................................................... 92
2.1.2.6. Yllklar .................................................................................... 92
2.1.2.7. Son Dnemde Yaymlanm Bildiri ve Makaleleri .................. 92
2.1.2.8. Raporlar .................................................................................... 93
2.1.2.9. Projeler ..................................................................................... 93
2.1.3. dlleri ............................................................................................... 94
2.1.4. Her ocuun Bir Yldz Var Eserinin Cinsiyet Rolleri
Asndan ncelenmesi ...................................................................... 95
2.2. AYLA INAROLU ..................................................................................... 98
2.2.1. Hayat ................................................................................................. 98
2.2.2. dlleri .............................................................................................. 98
2.2.3. Eserleri ............................................................................................... 99
2.2.4. Babamn Burnundan Dtm Eserinin Cinsiyet Rolleri
Asndan ncelenmesi ..................................................................... 104
SONU .................................................................................................................... 107
KAYNAKA .......................................................................................................... 113

ix

GR

Edebiyat, ocuun zek, hayal gc, muhakeme yetenei, problem zme

becerisi gibi beyin faaliyetlerini gelitirecek bir unsurdur. nk edebiyat, engin
tecrbelerle ocua hayatn, dnyann hallerini sunmakta, ona doru davran iin
model olmaktadr. Model olma ocuk eitiminde ayr bir nem tar. Zaten ocuk
edebiyat da ncelikle ocuu eitme abasndan ortaya kmtr. Gelecein anahtar
olarak kabul edilen ocuun, edeb bilin deneyiminden gemesi bu adan
nemlidir. ocukta ana dilin temelleri kulak dolgunluuyla atlr. lk okuma-yazma
dneminden sonra, okumaya balayan ocuk, devaml okuma isteiyle dolar. Onun
bu ihtiyacn ise edebiyat rnleri karslar. Edebiyat rnleri ocua hayal dnyasn
zenginletirebilecei, gelitirebilecei yeni motifler sunabilir. Yani bir edebiyat
rn, ocua gzeli sevmeyi, dilini en iyi ekilde kullanmay, hayal gcn
altrmay retir.
ocuk edebiyatnn amac asl olarak ocuun okuma alkanl edinmesini,
edebiyattan tat almasn salamak olduu sylenebilir. Ancak bu, ocuk edebiyatn
eitim arac yapmaktan karmaz. Okuma konusunda ilerledike ocuklarn edebiyat
eserlerinden faydalanma istei artar ve okuma zevki geliir.
Okuma alkanlnn kazanlmasnda ocukluk dneminin ok nemli
olduu varsaylmaktadr. Okuma zevkinin ve tercihlerinin netlemeye balad bu
dnemde ocuklara ynelik eserlerin konu, ierik, dil ve anlatm ynnden seviyeye
uygun olanlar tercih edilmelidir. Bu da ancak bu yas grubu iin seilmi ocuk
edebiyat rnleriyle mmkndr. Ancak her edebiyat rn belli bir perspektifin
rndr. Bu adan dnldnde dier edebiyat eserleri gibi ocuk edebiyat
eserleri de, belli bir dnya gr, ideoloji veya kltrel deerlerin taycs
konumundadr.
Bu adan dnldnde almann ana amac, edebiyat eserlerinde genel
olarak yer alan cinsiyet rolleri ve bu rollere ilikin kalp yarglarn, irin ve
narolu nun eserlerinde hangi biimlerde yer aldn tespit etmektir. Cinsiyet
rollerinin tespiti asndan Trkiye nin nde gelen farkl cinsten iki ocuk edebiyat

yazarnn karlatrlmas zellikle seilmitir. Buradaki ama, cinsiyet kalp

yarglarnn ocuk edebiyatna yansmasnda rn sahibinin kadn ya da erkek
olmasnn belirleyici olup olmadnn tespit edilmesidir. Bu erevede almann
Birinci Blmnde, ocuk edebiyat ve ocuk edebiyatnn zellikleri, ocuk
kitaplarnda olmas gereken niteliklere yer verilmitir. Bununla birlikte, anadili
renme asndan ocuk edebiyat, ocuk edebiyat trleri birinci blmde yer alan
belli bal konulardr. ocuk edebiyatnn ocuun dnce dnyasndaki yeri,
bal aratrmann iskeletini oluturacak trden bir konu olma zelliini
tamaktadr. ocuk edebiyat trleri ve ocuk yaynlarnn fiziksel ve ierik
zellikleri nemle zerinde durulmas gerektiine inanlan ve ele alnan dier
balklardandr.
kinci Blmde ocuk kitaplarnn cinsiyet rolleri ile olan ilikisi
anlatlmaktadr. Bunun iin ncelikle cinsiyet, toplumsal cinsiyet, toplumsal roller,
kalp yarglar, cinsiyet rollerinin geliimi ile ilgili kavramlara ve teorilere yer
verilmitir. Cinsiyet rol kimliinin olumas ve bunun olumasn etkileyen
etmenler aratrmann en nemli ksmlarn oluturmaktadr. zellikle ocuk
kitaplarndaki kalp yarglarn, onlarn dnyasnn inasn nasl etkiledii sorusuna
cevap bu blmdedir.
nc Blm olan son blmde ise, Trkiye de ocuk edebiyatnn ilk
olarak ortaya kt Tanzimat Dnemi ve Merutiyet Dnemi zelliklerine, ayrca
ocuk edebiyatnn lkemizdeki tarihsel geliimi ve bu tarihsel gelimede yer alan
dier edebiyatlarmz da anlmtr. Bu alma, Trkiyedeki ocuk edebiyatnn
geliim srecini anlatmak iin ve bu srete yer alan edebiyatlar ve eitimcilerle
ilgili var olan almalarn yetersizliinden dolay, bu alandaki boluu doldurmak
amac ile yaplmtr. almamzn konusu olan M. Ruhi irin ve Ayla narolu da,
Trk eitim sistemine kattklaryla, ocuk edebiyat alanna ve Trk edebiyatna
kazandrd eserlerle eitim tarihi ve ocuk edebiyat tarihinde incelenmeye layk
kiilerdir. lkemizde yeni yeni oturmaya balayan ocuk edebiyat geleneinden
bahsedebilmek iin nce bu gelenein olumas iin emek vermi insanlar bilmek
gerekir. Bu yzden nemli isimlere ve eserlerine bu blmde yer verilmitir.

Daha ok kavramsal olarak toplumsal cinsiyetin ne olduu, nasl toplumsal

bir sre izlediine yer verilmitir. Toplumsal cinsiyet, ailede ve dier sosyal
ortamlarda kazanlan kalp yarglarla renilerek pekitirilir Cinsiyet kalp yarglarn
anlama, sosyalleme srecinde cinsel kimlik araylar temel tartma konular
olmutur. Kategorizasyonlar anlama asndan nemli yllar olan okul ncesi
dnemde toplumsal cinsiyet anlaylarnn benimsenmesi, bu benimsenme srecinde
ne gibi aamalardan geildii teorik ereve ve kalp yarglarnn ocuk geliimi
zerindeki etkileri deinilen dier konulardr. Bunun yan sra ocuk edebiyatnn
kalp yarglarn olumasnda nasl nemli bir etkiye sahip olduu dncesi ve bunun
farkl cinsiyetten iki yazarn eserlerinin incelenerek tespiti ile ilgili literatr taramas
aracl gerekletirilmitir.

BRNC BLM
EDEBYAT VE OCUK EDEBYATI TRLER

1. EDEBYAT ve OCUK EDEBYATI

Edebiyat kelimesi kken bakmndan Arapa edeb kelimesinden gelmektedir.
yi huy, ahlak anlamlarna gelen edeb kelimesinin Trke ye geii ok eskilere
dayanr. Edebiyat, kelime kkeni itibariyle duygusallk, iyilik ve gzellik anlamlarn
beraberce barndrr.
Edebiyat szlk anlam ile Olay, dnce, duygu ve imajlarn dil araclyla
biimlendirilmesi sanat,

yazn, literatr (Trke Szlk, 1998; 670) olarak

tanmlanmaktadr.
Edebiyat terimini Kabakl (2006: 24) u ekilde ifade etmektedir: Edebiyat
bilgi, gzlem ve deneyilere dayal duygular, dnceler, hayaller yardmyla, gzel
sz ve yaz eserleri meydana getirme sanatdr. Edebiyat, dil araclyla oluturulur
ve oluturann tecrbe ve isteklerine bal olarak dnyay yanstr.
Edebiyatn estetik boyutunu n plana karan Tevfik Fikret e gre; edebiyat
insan okumaya, okuya okuya fikirden lezzet almaya altryor. Zihin o sayede tatl
tatl alyor, altka bir keyif bir huzur, bir teceddd (yenilenme) hissediyor.
Gitgide fikir daha ziyade inceliyor. Kalp daha ziyade rikkat (incelik) buluyor.
Nihayet de en ince mlahazat, en rakik (ince) hissiyat kolayca kabul ve telakki
edilmee balanyor (Tuncer, 2000: 87).
ncelik ve duygusallk vurgusunun yan sra edebiyatn ne olduu zerine
birok aklama ve tanmlamalar yaplmtr. Bunlardan birkan sralamak
gerekirse;
rnein elik (2002: 105) edebiyat; Sanatsal bir kaygyla sylenen ya da
yazlan iki ift sz ya da yazn sanatnn ta kendisi olarak tanmlamaktadr.
Ayn erevede Turala (1993: 57) gre ise edebiyat; hayatn yer yer eliir
grnen gereklerini idrak ettikten ve onlarn iinden birtakm ayklamalar, semeler,
deitirmeler ve eklemeler yaptktan sonra lisann imknlarndan faydalanarak yeni

bir btnlk, zel bir yap haline getirmek, seviyesi yksek bir haberleme vastas
klmak zere yaplan almalarn sonunda ortaya konan kompozisyondur.
Edebiyata ilikin estetik ynl bu aklamalarn yan sra bir de bilimsel
ynne dikkati eken tanmlamalar mevcuttur. rnein; Bilgegile (1997: 428),
edebiyat; yazma sanat ile ilgili kaidelerin btn ve uygulamada bu kaidelere uygun
eserleri de iine alan disiplindir.
Dil merkezli bir yaklamn sonucu olarak edebiyat ise, insann, d
dnyasyla i dnyas arasnda dil yoluyla kurduu ilikinin rn (Oktay,1993:175)
olarak tanmlanr. Sanatsal ynyle ilgili olarak ayrca; nesneleri dil yoluyla belirtip
gsterme sanat olduu kadar dil ediminin kendisini yanstma sanat olarak da ortaya
kmas tanmn kullanlr.
Ayn erevede Pospelova ( 1995: 97) gre edebiyat, dnsel yaamn
srelerini, insan evreleyen gereklikle balantl olarak dolayszca ve dorudan
gsterme olanana sahiptir. Ayrca edebiyat, insanlarn dnceleriyle etkileim
iinde bulunan duygularn ve niyetlerini de zgrce ve cesurca kucaklar.
Bir sanat dal olarak edebiyatn evrensellii ve kapsaylc sz konusudur.
En iyi ifadesini Hegelin sanatsal edebiyat tanmlamas ile bulur : her ierii her
biimde yourabilen genel sanat anlaydr (Tuncer, 2000: 25-32).
Dil yardmyla edebiyat, gerekliin herhangi bir yann yanstabilecek
durumdadr. Dile dayal sanatn nnde bu anlamda gerekten de hibir snr
olmad grlr. Bununla birlikte bilgi retisi arac olarak kullanldn 19.yy da
gerek Rusyann gerekse Bat Avrupann sanatnda bu gerekiliin dneme
damgasn vuran isimler ve eserleri ile anlamak mmkndr (Pospelov, 1995: 101).
Mesela; Stendhal in klasikler arasnda yer alan Krmz ve Siyah adl eseri tam bir
psikolojik roman zellii tar. Balzac n ise Vadideki Zambak adl yapt ustann
tm yeteneklerini grmemizi salayan arpc bir ak romandr. Zamanlarnn
yaamn, dokusunu sanatsal olarak ylesine btnyle yanstmlardr ki baka
hibir sanat dal bu denli kapsaml sosyolojik ve psikolojik zmlemeler sunamaz.
Edebi yn ile edebiyat mercek altna alnacak olursa; malzemesi dil olan bir
yaratma alandr denebilir. Turala ( 2004: 112) gre, dilin, en seme kelimelerle ve

dier dil imknlarn kullanarak ilgi ve heyecan duyacak ekilde zel bir yap haline
getirilmesi, edebiyat eseridir. Ayn zamanda insana ait duyguyu, dnceyi, hayali;
ilikilerle ortaya kan durumlar karsndaki yorumlar, tutumlar, bir dilin
imknlarn en gzel ekilde kullanarak gerekten olmu gibi anlatma sanatna
edebiyat denir. Ksaca tm edebiyat; temel ta dil olan bir kurgusallk alandr. Dilin
temel yaps olan kelimeler, deiik anlamda kurgulanarak yeni ve farkl anlam olan
bir rn oluturmaktadr.
2. OCUK EDEBYATI
ocuk edebiyat kavramn aklamadan nce ocuk ve edebiyat kavramlar
aklanmaldr. Trke Szlkte (1998: 495) ocuk, Bebeklik a ile erginlik a
arasndaki gelime dneminde bulunan insan olarak tanmlanyor. Dilidzgn
(2000: 254) ise ocuu; kendisine has alglar olan, dnyay kendi bak asyla
deerlendiren, sosyal, dilsel, ruhsal yetileri henz tam olarak gelimemi ya da
yetikinlerin dnyasyla btnyle rtmeyen bir varlk olarak tanmlar.
ocuk edebiyat terimi ilk olarak, masal, fabl gibi trlerde grlen, yani
izleyicisi dikkate alnan yaratlan rnleri akla getirmektedir. Fakat pek ok zaman
ocuklarn anlatld yani bakiiolarak ocuklarn seildii rnler de ocuk
edebiyat iinde dnlmektedir. Roman, hikaye, iir gibi edebi trler ve sinema,
tiyatro, mzik, resim gibi sanat dallar nasl tek bir kesimin yaratmas deilse ve bir
kesimin hizmetine girmemise ocuk edebiyat iin de durum ayndr. Edebi trler ve
sanat dallar kiiye haz, mutluluk, heyecan, bilgi verme, kiileri olay iinde
yetitirme, onlar gemi yaamlardan nasiplendirme gibi amalarla var olmulardr.
Bu erevede ocuk edebiyat; ocuklar iin yaratlm edebiyat veya ocuklar
bakii alnarak retilmi edebiyat demektir
ocuk edebiyat ise ocuklarn geliim zelliklerine gre hazrlanm edebi
rnlerdir. ocukluk anda bulunan kimselerin hayal, duygu ve dncelerine
ynelik szl ve yazl btn eserleri kapsar (Ouzkan, 2000: 3). ocuk edebiyat
kavramnda farkl tanmlama ve yaklamlara tank olunmaktadr. En genel biimiyle
de

ocuk

edebiyat

dil

geliimlerine

ve

anlama

dzeylerine

uygun,

gereksinimlerini de nceleyen bir yaklamla, ocuklara yaam ve insan gerekliini

sanatsal nitelikli dilsel ve grsel iletilerle sunan, onlarn duygu ve dnce

dnyalarnda etkilenimler uyandran yaptlarn genel addr (Sever, 2000: 41).
ocuk edebiyat dnyay ocua sanatsal bir biimde tantr. ocuk edebiyat,
ocuklarn geliimi iin hazrlanan bir edebiyattr. ocuk, ocuk edebiyatnn
nitelikli rnlerini okuduu srece hem okumaktan zevk alacak hem de kendini
gelitirecektir.
ocuk, edebiyatla aslnda okul ncesinde, kendisine anlatlan hikyeler ve
okunan kitaplarla karlar. Okumayla edebiyat sezmeye balar. Edebiyat
tanmlayamasa da gzel edebiyattan holandn belli etmektedir. Edebiyat ocuun
kendisini ve evresini tanmasna, gzel konumasna, zevklerinin gelimesine ve
katkda bulunmaktadr. Dnme ve yorum yapma yeteneini gelitirir. ocuklarn
holandklar edebiyat rnekleri daha ok hayale dayanan eserlerdir. Ama bu
ocuun hayale dayal eserleri okurken gerek dnyadan uzaklamasna neden
olmasndan ziyade ocuun hayal gcnn geliimine yardmc olur. ocuklar
byme ve gelime alarnn zelliklerine gre, farkl edebiyat rneklerine ilgi
duymaktadr. ocuk dnyas, edebiyatla daha da zenginleir.
Gemiten

bugne

bakldnda

daima

ocuk

edebiyat

eserlerinin

yetikinlerin hayal gc nispetinde yazld grlmektedir. Her ne kadar, evre ve

hayat artlar onlarn dneminden ok farkl olsa da bugnk ocuklarn hayallerini
tahmin etmilerdir. Bir anlamda yetikinler, ocuklar gibi dnmeye almlar,
kendi hayal glerini ocuklarn hayal gleriyle zdeletirmeye alarak
ocuklarn ilgilerini kestirmeye gayret gstermilerdir; yetikin ocuklar, ocuk
dnyasnn derinliklerini ifade etmilerdir. Bunu yaparken de hayat grlerini
felsefelerini yanstmlardr eserlerine.
Oysa gnmzde ocuk edebiyatnn kendine has zellikleri olan bir alan
olduu genel kabul grr ocuk edebiyat kavramna ilikin Cemil Meri (1993; 297311) ; ocuk edebiyat ya da ocuun edebiyat gibi kavramlara gemi yzyllarda
pek nem verilmediini, genellikle yetikinler iin retilen edebiyat rnlerinin
ocuklarn ilgisini eken blmlerinin ocuk edebiyat malzemesi olarak
kullanlmasnn yeterli olacann kabul edildiini ve daha ok retici elere
arlk verildiini belirtir. Bu gerek birtakm sorunlar gndeme getirir.
7

Akengin (1987: 311) , edebi olmak endiesinden uzak bir ocuk edebiyat
dnemediini ve zellikle ilkretim dzeyinde kullanlan Trke kitaplarnda bu
endienin gdlmediini sylemektedir. ocuk edebiyat, mutlaka estetik deer ifade
etmek ve edebi zevk kazandrmak amacn nde tutmaldr Bir ey ok iyi
anlatlabilir. Fakat ocuk verilmek isteneni anlamayabilir. Bundan dolay ocuk
edebiyat ok byk sorumluluklar da beraberinde getiren bir ura olup ocuun
kendine has bir edebiyata ihtiya vardr (Gne 1989: 347).
Baaran (1998; 67) ise, ocuklar iin yazmann zor, zor olduu kadar da
keyifli bir yazarlk biimi olduunu belirtir. Zordur; nk ocua gre yazmak,
yalnzca edebiyat bilmek ve edebiyat yapmaktan te bir eydir diyerek ne kadar
dikkatli olunmas gerektiine dikkati eker.
Bu erevede dzey ve ierik asndan gnmzde ocuk edebiyatna ilikin
farkl tanmlamadan bahsetmek mmkndr ocuk edebiyat bir yandan okul ncesi
ve okul andaki ocuklarn ihtiyalarn karlamak iin oluturulan edebiyat olarak
tanmlanr (Yardmc ve Tuncer, 2000: 83). Dier yandan Ouzkan (2001: 61) ocuk
edebiyatn, ocukluk anda bulunan kimselerin hayal, duygu ve dncelerine
ynelik szl ve yazl btn eserleri kapsayan edebiyat olarak tanmlamaktadr.
imek (2004: 84), ise ocuk edebiyatn bilisel psikoloji erevesinde;
gelime ve yetime andaki ocuklarn dil dzeyine, duygu ve dnce dnyasna,
anlama ve kavrama becerisine seslenen edebiyattr diye ifade eder. Gleryz (2002:
114)e gre ocuk edebiyat; lk ocukluk dneminden, ergenlik a arasndaki
ocuklarn bilisel, duygusal dnyasn szl ve yazl sanat rnleriyle besleyen
etkinlikler alandr.
Bu tanmlarla beraber daha geni ve daha yaygn anlamyla ocuk edebiyatn
irin (1993: 18), okur olarak ocuun dnld edebiyat olarak tespit eder. Bu
nedenle ocuklar iin edebiyat ifadesinin kullanlmas daha yerinde bir yaklam
olduunu belirtir. Ancak ocuklarn kendileri iin yazlmam kitaplar okuduklar ve
sevdikleri de dikkate alnarak ocuk edebiyatnn alan geni tutulmaldr.
Birbirinden farkl tanmlamalara ve tartmalara ramen, ocuk edebiyatnn
artk, eitim sisteminin gndeminde olan, kendini srekli yenileyen gelitiren bir

bilim dal olduu grlmektedir. zelikle de etik ve eitim yn ile ilgilenen Emine
(1988: 131) gre ocuk edebiyat; ocuu gzelliklere ekebilme, dnce
ufuklarnn genilemesine yardmc olacak yeni motifler kazandrabilme, doruluk,
cesaret, kavramlarn alayabilme, kt huylardan tecrit edebilme gibi duyarlklarn
tamamnn mmkn olabilecei bir konudur.
2.1. OCUK EDEBYATINDA ERK VE SLUP TARTIMALARI
ocuk edebiyat ierii, nitelii ve erevesi ile hala tartmaya ak bir
konudur. Bu tartmalar genel olarak u hususlar zerinde toplanmaktadr: ocuk
edebiyat salt ocuktan bahseden bir edebiyat m, yoksa ocuklarn yaratt bir
edebiyat m ya da ocuklar iin retilen edebiyatn toplam mdr? (Grel, 1998: 5).
irin (1987: 48), ocuk edebiyatnn ayr bir edebiyat olabilmesi iin seme,
deitirme ve yeniden kurma prensiplerinin estetik younluk kazanmas gerektiini
sylemektedir. Edebi eser de bununla beraber estetik deer tamaldr. ocuk
edebiyat, tanmlamas ve snrlarnn belirlenmesi en g edebiyat trlerindendir.
ocuk edebiyat, ocuklar iin yazlm eserler veya ocuka yazlm, ocuk
ruhunu tayan eserlerin oluturduu edebiyat olarak tanmlanr. Bu tanmn doru
olup olmad da tartlabilir. Tm bu tartmalarn tesinde ocuk edebiyat, gerek
konu, gerekse slup bakmndan yetikin edebiyatndan farkldr. Daha ok eitici ve
ahlki niteliklere sahip bu edebiyat trnn belki de en nemli yn ocua zevk
vermesidir. Enginin (1987: 93) ocuk edebiyat, salon edebiyat, kadn edebiyat vs.
kastedilen edebiyatn aslnda sadece o zmrenin belirli bir dnem iin ihtiyacna
cevap verdiini, yani o dnemin geildikten sonra bir kenara brakldn sylerken,
kimileri de, ocuk edebiyatndan sz ederken ocuk kavramnn da gz nnde
bulundurulmas gerektiini sylemektedir.
Yalnz ocua gre edebiyat olmaz diyenlerin gr, aslnda gemite
yazlan eserlerin ocuklar iin yazlm olmamas veya pek az olmas nedeniyle
genellikle ocuklara okutturulan eserlerin yetikinler iin yazlan eserler olduu bir
gerektir. Bu yazarlar, bu durumu srekli gzlerinde canlandrmaktadrlar. ocuklar
iin mutlaka bir edebiyat vardr, ancak bu, edebiyatn bir parasdr diyerek ocuk

edebiyatn farkl bir bak asyla deerlendirerek edebiyat eserler topluluu olarak
dnenler de olmutur (Akba, 1987: 377).
Edebiyat eserler topluluu anlamnda alnsa bile bir ocuk edebiyatnn
varl kabullenilmek zorundadr. Gken (1985: 28), ocuk iin yazlan eserlerin
gzel ya da etkili olmalar iin bir neden var mdr? Sorusundan yola karak asl
olan, ocua abur cubur; deersiz, irkin bir takm yazlar vermek deil, tam tersine
ocukta sanat deeri ve zevk stnl uyandracak eserlerle karlamasn
salamaktr demektedir. Bu nedenle de ocuklara ait bir edebiyatn kendine zg
bir slubu ve ierii vardr.
Konar (1998) , nitelikli ocuk edebiyatnn edebiyatn altnda basit bir tr
olmadn, aksine edebiyatn iinde en incelikli alan olduunu sylemekte ve ocuk
edebiyatnn kmsenmemesi gerektiine dikkat ekmektedir. Zaten amzn
getirdii bilimsel yenilikler ve teknolojideki ilerlemeler, artk ocuklarn her yata ve
her dzeyde ilgi alanlarnn, alglama kapasitelerinin deikenlik gsterdiini ortaya
koymutur (Yaln, 1988: 25).
ocukluk alarna ve ocuk psikolojisine uygun olarak gerekletirilen
ocuk edebiyatnn, adresi belli, retici, dar bir alan edebiyat olarak eletirildii
grlr. Baz yetikinler, ocuk kitaplarnn yetikinlere hitap eden bir temann basite
indirgenmi edisyonu olmas gerektii grndedirler. Bu gr ocuun kendine
zg bir dnyas olduunu kabul etmek yerine, onu minik yetikin olarak grr .
Trkiyede yaynlanan baz eserlerde bu hataya yani minik yetikin olarak
grlmesine sk sk rastlanmaktadr. Bir dier gr, ocukluk dneminin insan
yaamnda ksa bir yer tuttuu, bu nedenle ocukluk deneyimlerinin nemsiz ve hzla
geilmesi gereken bir dnem olarak dnld grtr. Ancak, eitli etki ve
biimlendirmelere en yatkn olan bu dnemin, ksalndan tr kt eserlerle
geitirilemeyecei bugn ulalan bir gerektir. ocuk edebiyatn dier edeb
trlerden ayran nc gr ise, ocuk edebiyatnn yetikin edebiyatndan farkl
olduu, edebi ynnden ok ahlak ve pedagojik ynlerinin nemli olduudur
(Tuncer, 1993: 42-43).

10

Eitim psikolojisi alanndaki gelimeler, ocuk eitiminin toplum hayatndaki

yeri ve nemini n plana karmtr. Bunun sonucu olarak, ocuk eitimindeki
araylar da insanlar ocuk edebiyatyla tantrmtr. ocuk edebiyat, ocuklarn
byme ve gelimelerine, hayal, duygu, dnce ve duyarllklarna, zevklerine,
eitilirken elenmelerine katkda bulunmak amac ile retilen ocuksu bir
edebiyattr. ocua grelik ilkesiyle hareket etmenin ortaya kard, ocuklar iin
edebiyat yaklam, ocua gre bir edebiyat oluturulmas ynnde yeniliki bir
bak asn belirler. ocua zg bir edebiyat dncesi, ocuk edebiyatna ynelii
hzlandrmtr.
ocuk edebiyat diye nitelendirilen kitaplarn ocuklar iin deil, aslnda
ocuklar zerine yazlm olduunu grrz. Byle eserlerde yazarlarn, kendi duygu
ve dncelerini ocuklara birebir deneyim olarak aktardklarn sylenmektedir.
Bunun iin yazlan eserlerin dillerinin sade olmas ocuk eseri saylmas iin yeterli
grlmtr. Hlbuki yle eserler vardr ki, sade yazldklar halde ocuklar bu
eserlere ilgi duymazlar. nk sade dille yazlm olsa da ocuklar eserleri bu
anlamakta glk ekmektedirler. Bunun nedeni olarak da ocuklarn bir takm
kavramlara bambaka boyutta anlamlar yklemeleri saylabilir (Ouzkan, 2000: 3).
nk ocuk, dnyay byklere gre farkl alglar ve bu farkl alglamann sebebi
aslnda ocuun iinde bulunduu ya gerei evreyi farkl alglamasndan
kaynaklanmaktadr. Yaznsal eserlerin ocuklar zerinde uyandrdklar etkinin
yetikinlere gre daha fazla olduu grlr ve ocuksu yazlan rnlerin hitap
ettikleri kesimin daha iyi anlamasna ve hedeflenen kesime daha kolay ulamasna
imkan salar (Canan, 1987: 65).
ocuk edebiyatnda slubun ok nemli olduunu belirten Dilidzgn (2004:
117) ise, evrensel edebiyatn btnnn farkl ve zel bir alan olarak ele alr. Yani
ocuk edebiyat, ocuun zel koullar dikkate alnarak hazrlanm bir rndr. Bu
nitelii bakmndan da yetikinler iin retilen yazn kitaplar ile arasnda, nitelik
asndan nemli bir fark vardr. Yneldii kitlenin zelliklerinden kaynaklanan
etkilere dikkat ekmek istediini belirten Dilidzgn (2004: 33) ocuk yazn da
ncelikle yazndr; bu nedenle edebiyat nitelii ltlerinden dn veremez diye
ifade eder dncelerini.

11

2.2. OCUK EDEBYATININ AMACI VE KAPSAMI

II. Dnya Savandan sonra ocuk edebiyat alannda epey bir ilerleme
olmutur. Dnyann her yerinde ocuk edebiyat yaynlar artmaya balam, ocuk
kitaplar fuar, ocuk edebiyat kongreleri, sergileri ile ocuk edebiyat ilgi grm,
ve bu alanda alanlarn says artmtr.
ocuk edebiyatnn ocua kazandrdklar arasnda; basit elence, mevcut
durumlardan kamak, hayal gcn harekete geirmek, kendilerini, dierlerini
salamak, dilinin doasn anlamalarn salamak, dier zamanlar ve yerleri
renmek, bilgiyi aratrmak saylabilir. yleyse ocuk edebiyatnn tek ls
kaliteli edebiyat-kaliteli biim olamaz, olmamaldr. ocuk edebiyatnn her eyi ile;
dili, kurgusu, tanmlar, anlatmlar, kahramanlar ve grsel unsurlar ile pedagoglara
eitimcilere danlarak ksacas ince elenip sk dokunarak hazrlanmaldr.
Kanatsouli (1992: 85) bu erevede ocuk edebiyatnn temeli olarak unlar sayar:

ocuu her trl bilim ve bilimsel dnceden uzaklatracak;

kadercilie ve ad anlaylara gtrebilecek unsurlar iermemelidir.

ocukta din ve rk stnl anlaylarnn gelimesine neden

olabilecek her trl grten uzak tutmaldr.

Hayvan isimlerinin kfr olarak kullanlmasnn engellenmesi

amalanmaldr. Doaya ve hayvanlara kar sevecenlik yerine farkl

duygular beslemesine yol amasn nlemelidir.

zrl insanlar aalamaya gtrebilecek unsurlar ortadan

kaldrmay amalamaldr.

Cinsiyet ayrmcl yaratabilecek unsurlar iermemelidir.

lerleyen blmlerde daha geni bir ekilde bahsedilecek olan cinsiyet

rollerinin, betimlemesi dikkatli yaplmaldr.
ocuun yaratcln kreltecek, edilgenlie itecek, kalplara sokarak
ufkunun daralmasna neden olacak her trl dnceden uzak durulmasna dikkati
ekmek gerekir (Mahserci, 2000: 409). Her ne kadar byle ilkelerden kolayca
bahsedilse de politik ynelim, bilindii gibi siyasi, hukuki, ahlaki, sanatsal, felsefi

12

grler ve dnceler sistemidir ve st yapnn bir parasdr. Her ne kadar ksm bir
bamszl ve alt yapyla karlkl etkileri varsa da asl belirleyici rol alt yapdadr.
Yani ynelim baka bir deyile toplumun ekonomik ilikilerini ifade eder (Rudman,
1995: 47).
Her edebiyat da, ekonomik ilikiler iindeki kendi yerine ve dnya
grne denk den siyasi, hukuki, sanatsal, felsefi grleri dnceleri benimser
ve bunlar edebiyat eylemi ile yayar. Bylece her edebiyat rn de ister soyut ister
somut, ister lirik, ister didaktik, ister bilerek ister bilmeyerek bir yan tutar (Yeilda,
2000; 102-119). Yazar kendi ideolojik duruunu, dnya grn bir ekilde yanstr.
Yani Kanatsouli de bu kanlmaz durumdan muaf deildir. Bu adan irine
(1987:390) gre ocuk edebiyat eserlerinde kltrn nemli bir yeri vardr. ocua
seslenecek sanat ve edebiyatn gelenekten izler tamas bir yandan kltr
motiflerinin yaatlp benimsetilmesi, dier yandan da ocuun iinde yaad
toplumun duyarlklarn kazanmas bakmndan nemlidir
2.3. ANA DL RENME AISINDAN OCUK EDEBYATI
zerinde en fazla aratrma yaplan bilim dallarndan biri olan dil eitimi,
kkl bir gemie sahiptir. Gnmzde ise iletiim sahasndaki gelimeler dilin insan
ve toplum hayatndaki nemini bir kat daha artrarak dil retimi ile ilgili ok ciddi
aratrmalara zemin hazrlamtr. Artk dil sadece bir iletiim arac olarak
dnlmemekte, dilin dnce, toplum, kltr ile ilikileri de en ince ayrntsna
kadar aratrlmaktadr. Dolaysyla insanlarda dilin nasl gelitii ve beceri olarak
kazandmz konumann temelde, dier bir ifade ile ocuk yalarda, nasl
kazanld, dil kullanma becerisinin geliimi ve ocuk edebiyatnn buna katks
Trke retiminde ele alnmas gereken temel konular oluturmaktadr.
ocuklarda bedensel ve sosyal geliim farkl olduu gibi dil geliimi de
farkllk gsterir. Fakat her yan da kendine zg genel zellikleri vardr. Doumla
balayan lk, dil geliiminin temeli kabul edilir. Alama, agulama, cvldama
dnemlerini tamamlayan ocuk ortalama 9-12 aylkken ilk kelimesini syler. Bir
yandan itibaren de artk her eyin bir adnn olduunu anlar. Bir buuk yandan
itibaren kelimeleri birletirmeye balar. Doutan dil renme mekanizmasyla

13

donatlm olan ocuk, yakn evresinin de etkisiyle hzl bir ekilde dili renmeye
balar. Yaamn ilk iki yln oluturan bebeklik dnemini tamamladktan sonra
konuma devresi balam demektir. nceleri iki kelimeden oluan cmlelerle
isteklerini ifade etme becerisi kazanan ocuk, hzl bir ekilde ana dili becerisini
gelitirir (Obersten, 2004: 31).
Ana dil, ocuun anne babasndan, aile byklerinden ve arkada evresinden
rendii, insann bilinaltna inen ve bireyin toplumla en gl balarn oluturan
dildir. Genellikle annenin dilinin ses dizgesi vurgu, ton gibi zellikleri bymekte
olan ocuun diline derin izgilerle yerleir (Aksan, 1975: 426). Birey annesinden ve
yakn evresinden rendii bu dili btn hayat boyunca kullanmaktadr. Aile ve
yakn evrede balayan ana dili renme sreci geliigzel renme yoluyla olmakta,
bunu okullarda kastl kltrleme yolu izlemektedir. Okullarda yer alan kastl
kltrleme yoluyla ana dili retimi dilin kurallarn ve doru kullanmn bireylere
kazandrmay amalamaktadr. Okulncesi ve ilkretim dnemlerinde, ocuk
deiik etkinliklere katlmak suretiyle dinleme, konuma, okuma ve yazma
becerilerini gelitirir (Demirel, 2000: 6
Hi phesiz ana dili retimi rgn retim kurumlarnda balayp, yine
rgn retimin en st kademesinde bitirilen bir bilgi beceri alan deildir. ki
yandan itibaren konumaya balayan ocukta anadili bilinci ilkretimin ilk
kademesinde itibaren retmenler tarafndan oluturulur. retmenler ocukta ana
dili bilincinin olumasnda;
i.

Kelimelerin doru sylenmesi, yerinde kullanlmas,

ii.

Kltr azyla konuulmas,

iii.

Byklere, kklere nezaket szckleriyle seslenilmesi,

iv.

Kelime ve tmce vurgularnn doru kullanlmas,

v.

Toplu konumalarda sz alma ve konuma kurallarna,

bakalarnn sz haklarna, dnce ve kanlarna sayg gsterilmesi

ynnde konuma becerilerini gelitirmelidir (G, 1978: 157).

14

nk anlama ve anlatma becerisi gelimi, dndn doru ve etkili

anlatabilen bireyler yetitirmek, ana dili eitimine gereken nemi vermekle olur
(Demir, 2006: 214). Bylece anlam dnyasnn gelimesiyle dnce ufku da beraber
genileyecektir.
Ana dili eitimi, birbirine ayrlmaz halkalarla balanan drt temel beceri
zerine ina edilmitir. Bunlar okuma-yazma-dinleme-konuma eitimidir. Eitim ve
retim de hi phesiz bu temel beceriler zerine kurulur. Bunlardan okuma ve
dinleme bireyin anlama ynn; konuma ve yazma ise anlatma ynn oluturur.
ocukta anlama becerisi, evresindeki olaylar izleyerek, gzleyerek, yaayarak en
ok da dinleyerek geliir. ocukta dinleme eitimi en geni manasyla ocuk
edebiyat trleri ierisinde deerlendirdiimiz hikaye ve masal dinlemekle
gerekleir. Konuyu bu adan ele aldmzda ocuk edebiyat ierisinde
deerlendirdiimiz hikaye ve masallarn ocukta anlama becerisi geliiminde ne
derece nemli bir rol oynad daha ak bir ekilde ortaya kacaktr. ocuklar iin
hikaye ve masal dinlemek ok nemli bir etkinliktir. zellikle okul ncesi eitimde
anne babalar, ocuun eitimiyle ilgilenen kimseler sk sk hikaye ve masal anlatma
ihtiyac hissederler. Zira gerek hikaye gerekse masallar, ocuun d dnyaya alan
penceresidir.
Dil retiminin temel talarndan bir dierini oluturan anlatma becerisinin
oluumu ve geliiminde de ocuk edebiyat trlerinin ok nemli yeri vardr.
ocukta konuma temel itibariyle kelime ve kelime gruplarna dayanr. Hi phesiz
ocuklar iin hazrlanan metinler byklere oranla daha titiz bir almann mahsul
olarak olmaldr. Hedef kitleye grelik ilkesi ile hazrlanan eserler, ocuun kelime
haznesinin zenginlemesine katkda bulunaca gibi ayn zamanda dnce ve
isteklerini ifade etmede konuma becerisini de gelitirecektir (Arbuthnot, 1947: 48).
ocukta

konuma

becerisinin

geliimini

hedefleyen

metinlerin

oluturulmasnda bilinenden bilinmeyene ve yakndan uzaa ilkeleri ile hareket

edilmeli, kelimelerin seiminde bykler iin hazrlanan metinlere oranla daha titiz
bir yol izlenmelidir. Ortaya konacak bu tutumla ocuun geliim evrelerine uygun
metinler oluturulmaldr. zellikle szl kltr geleneinin yazl metne
aktarlmasnda hedef kitlenin ya ile kelime daarc arasndaki iliki dikkate
15

alnmal, ocuun yakn gelecekte kullanmas muhtemel isim, sfat, zamir ve fiiller,
metin ierisinde abartya kamadan serpitirilmelidir. Bu yolla ocuun kelime
hazinesi zenginletirilecei gibi merak ve renme duygusu da harekete geirilmi
olacaktr (Hunt, 1991: 33-36).
2.4. OCUK EDEBYATININ BR EDEBYAT TR OLARAK
GELM
2.4.1. Avrupa lkelerinde ve A.B.Dde ocuk Edebiyatnn Tarihsel
Geliimi
Gemite ocuk edebiyat eserlerinin bykler iin yazlmakta olduu
gereine daha nce deinilmiti. Bu eserleri ocuklar okumaya ve sevmeye
balaynca ocuk edebiyat kavram ortaya kmtr. Bu nedenle yetikinler iin
yazlan edebiyat gibi uzun bir gemii yoktur, hitap ettii kesim gibi gen bir
edebiyattr (irin, 1987: 15).
irin (2007: 43), 16. yzyla gelinceye kadar ne Trkiyede ne de baka
lkelerde ocuklarn hedef alnd bir edebiyat rnnn olmadn syler.
ncelikle kitlesel eitimin, okuryazarln olmad dnemlerdir. Bu yzylda
ocua uygun eserler yazlp yazlamayacana ilikin tartmalar balamtr.
zellikle Batdaki kltrel gelimelerle birlikte (rnein, matbaann kitap okuma
orannn da artmas sonucu szl edebiyat rnleriyle yetinen ocuklarn bu
gereksinimlerini karlamak kolay olmayacaktr.
Kaynaklara gre ocuk edebiyat ile ilgili ilk bilinli abalar, ngiltere,
Fransa, Almanya, skandinav lkeleri ve Amerika Birleik Devletlerinde grlr.
Daha ok Robin Hood ve Thom Tumb gibi halk yklerinden esinlenerek yazlan bu
ilk dnem rnleri olduka yaln ve masalms rnlerden olumaktadr. Ayrca
Aisopos (Ezop)un fabllar da ocuklar iin yazlan eserler arasndadr.
17. yzyldaysa ocuklarn ders dndaki okuma gereksinimlerini karlamak
zere ngilterede eski alara ilikin efsanelerin, orta an nl yklerinin ve peri
masallarnn drt formay (4x16 sayfa) gemeyecek biimde yaymlandna tank
olunur. Genellikle, Bin Bir Gece Masallar ndan esinlenerek yazlan bu masallar
daha sonralar A.B.D.de yaygnlam ve arasnda byk ilgi grmtr.

16

18. yzylda ilk kez ocuun ya ve ilgi dzeyini dikkate alp kitap
yaymlayan kii Johan Newberry dir (1713-1767). Johan Newberry ark ve
tekerlemelerden oluan Ana Kaz (Mother Goose) adl bir dizi kitap yazmtr.
19.yzyla gelindiinde ngilterede ocuk Edebiyat alannda alanlarn saysnda
art olmutur. Alice Harikalar Diyarnda adl eseriyle Lewis Carol (1812), Thom
Borwnun Okul ykleri adl eseriyle, Tomes Hugles, Kk Prens, Kk Lord
adl eserleriyle Brunet-Mrs Frances Hudgson, ve Ormann ocuu, Cengel adl
eserleriyle Rudyard Kipling bu yazarlardan birkadr.
Fransada ise bu yzylda La Fontein in (1621-1695) hayvan kahramanl
masalms ykleriyle beslenen Fransz ocuklarnn Charles Peraultun (1628-1703)
balatt peri masallaryla ocuk edebiyat alan daha da geniler. Bu yzylda
drstlk, erdemlik, vs gibi temalar Fransz yazarlar tarafndan ilenmitir. 19.
yzylda Roussaunn nerilerini benimseyip retici eserler veren ocuk
yazarlarnn yan sra duygusal konulara yer veren yazarlar da vardr. Mime De
Segurun (1799-1874) Yeni Peri Masallar ile Sophie dizisi ve Hektor Malotun
(1893-1907) Kimsesizler adl eseri bu dnemde yazlan duygusal kitaplardandr.
zellikle bilim kurgu alannda yazan bir baka Fransz yazar Jules Verne dir (18251905). Aya Seyahat, Kaptan Grant n ocuklar, Denizler Altnda Yirmi Bin
Fersah, Seksen Gnde Devri Alem gibi kitaplar hem ocuklarn hem de byklerin
ilgisini ekmeyi baarmtr.
Alman ocuk Edebiyat geliimi seyrine baktmzda ise ilk ocuk edebiyat
rnlerinin Kilisenin etkisiyle belli ahlak kurallarnn retilmesi isteinden doduu
grlmektedir. J. B. Basedow (1723-1790) J.F.Herbart (1776-1841) gibi yazarlar
ocuk eitimi ile ilgili eserler vermilerdir (Gne, 1989: 55). ocuk szcn ii
dolu bir kavram olarak deerlendiren ocuu bu adan ilk kez ele alan kiiler
Ludwig ve Wilhem Karl kardelerdir. Daha sonra da Grim Kardeler olarak
literatre geen yazarlar olmutur. 19. yzyln ikinci yarsna dek btn Almanyay
dolaan bu iki karde elde ettikleri halk masallarn kendi anlatmlaryla kaleme
almlardr. Alman Edebiyatnn serven romanlaryla ocuklarn ilgisini eken bir
baka yazar da Karl Maydir. (1794-1850)Vahi Bat, Kzlderililergibi
romanlaryla tannmtr.

17

Amerikan ocuk Edebiyatnda da ilk ocuk edebiyat rnlerinin Avrupa

lkelerinde olduu gibi retici nitelikte olduu grlmektedir. M. Alcotun (18321888) Kk Kadnlar adl eseri Mark Twainin (1835-1910) Tom Sowyeri gibi
eserler mevcuttur. 19. yzyln sonlarna gelindiinde ocuk edebiyat temalarnn
Amerikan ocuk edebiyatnda duygusal konularn ilendii de grlmektedir. Bu
yzylda yine tannm bir yazar olan Carlo Collodi karmza kar. zellikle
memurluktan emekli olduktan sonra bir marangozun ocuk sahibi olmalaryla ilgili
dlerini masalms bir ykyle dile getiren Pinokyo adl eseriyle anlatr
skandinav lkelerinde de bata da sylediimiz gibi ocuk edebiyat alannda
nemli almalar grlmektedir. zellikle svete Selma Lagerlrf (1850-1940)
Nils Holgersonun Esiz sve Yolculuu adl kitabn yazar. Bu eserin daha sonra
Trkiyede Uan Kaz diye basks yaplmtr. Masal konusunda bugn bile ilk
akla gelenlerden biri de tabiki Cristian Andersendir (1805-1875). Andersen in 1884
ylnda yaymlanmaya balanan ocakba ykleriyle ocuk edebiyatna birok masal
kazandrmtr (Ouzkan, 1987: 59-62).
2.4.2. ocuk Edebiyatnn ocuun Dnce Dnyasndaki Yeri
ocuklarn eitiminde ocuk edebiyatnn yeri ve nemi tartlmazdr.
ocuklarn edebiyat aracl ile tm doay, evrelerini, kendilerine yakn ya da her
trl yaanty renir, deneyim kazanmaktadr. Edebiyat sayesinde edindii tm
birikimi sayesinde hem elenir hem renme yaantsn srdrr. Bunun yan sra
yaratc dnmeyi, d kurmay, soru sormay dahas retmeyi renmektedir (Kale,
2000: 126). Bir anlamda ocuk eitim retimiyle ocuk edebiyat arasnda sk bir
iliki vardr.
Ancak kk yata ocuu emek, dier bir deyile adam etmek
dncesinden hareket edilerek yazlan ocuk kitaplar, youn olarak t ve uyar
bombardman yapp, stelik de bunlar otoriter bir retmen slubuyla
tekrarladnda hangi ya grubu olursa olsun ocuu elendirmeden, retkenlikten
uzak, estetik bir ama gtmeden didaktik mesaj verme amacna hizmet etmektedir
(imek, 2002: 69). evreleri zaten yetikinlerin tembih ve tavsiyelerine
sarmalanm olan ocuklara, edebiyat aracl ile hem bilgileri hem de etiksel her

18

trl mesaj dorudan vermek yerine, gldren ve dndren parantezlerle vermek

en aklc yol olacaktr. nk dleri ve meraklar atelendiinde ocuklarn yaratc
dnceleri ve eylemleri snr tanmaz bir hal almaktadr (nam; 1996, 202). Zaten
edebiyatn en nemli ilevlerinden biri, renen kiiye dnsel tercihlerde
bulunmann nemini anlatmaya yaramasdr (Gutek, 1997: 138).
ocuk edebiyat ile eitim arasndaki sk ilikinin aslnda tek bir aklamas
vardr; her ikisinin de konusunun insan olmas. nsanolunun servenleri, doal ve
toplumsal evresi ile olan ilikileri yine ortak paydalarn oluturur. Edebiyat da hem
kiinin yaratc gcn gelitirmek hem de insanlk niteliklerini yceltmek iin gl
bir aratr (Kavcar, 1994: 2).
Bir nesneyi, o nesne karmzda olmakszn tasarmlama yetisi olarak
tanmlanan imgelemin ocuk eitiminde dier bir deyile ocuk dnce dnyasnda
nemi byktr (Aksu, 1979: 101). te ocuk edebiyatnn dorudan yaratc
dnce ile ilgisi olan ve problem zmeyi de ieren imgelem gcn gelitirmesi
gerekmektedir. nsan dncesinin her ynden nitelikli olmas, etkili dnme
sreleri ile donanm olmasna baldr. Yani ocuk edebiyatnn kalitesine ve
zenginliine baldr.
3. OCUK EDEBYATI TRLER
3.1. MASAL

Masal halk arasnda yzyllardan beri anlatlmakta olan ve iinde olaanst

kiilerin, olaanst olaylarn bulunduu bir varm bir yokmu gibi klie bir
anlatmla balayan zaman ve mekan kavramlaryla kaytl olmayan biz szl anlatm
trdr. Masallar szl olarak nesilden nesile intikal etmitir. Masallarn anlatlmaya
balamas insanlk tarihi ile yattr. Masallarda arlkl olarak, olaanst nitelikler
tayan kahramanlarn bandan geen olaanst olaylar anlatlr.
Masallar doduklar toplumun, korku, baarszlk, ideal gibi ortak
duygularn da yanstr. Burada, bir milletin yaayna, alknlklarna ve dnce
yapsna rastlamak mmkndr (Boratav, 1987: 112-113).

19

Masallar geni bir hayal gcne dayansa da yer yer geree uygun olay ve
kiilere de rastlanabilir. Kahramanlar padiah, kral, vezir, fakir, delikanl veya fakir
kz gibi gerek hayatta rastlanabilecek ahslardr.
Masallarn plan, klasik olay rgsne uygun olarak gemektedir. Giri,
gelime ve sonu blmlerin olayn sre halinde gelimesini sonulanmasn
salamaktadr. Masallar genellikle bir tekerleme ile balamaktadr. Burada ama
dinleyicinin dikkatini masal zerine ekmektir. Gelime blmnde ise dalan ilgiyi
toparlamak amacyla tekrar tekerlemelere bavurulmaktadr. Ayrca masalla ilgili
olarak her trl ayrnt incelenmektedir. Sonu blmnde ise; kahramanlarn kaderi
belirlenir ve bir tekerleme ile sonlanmaktadr.
3.2. EFSANE
Efsane, gerek veya hayali ahs olay ve yer hakknda anlatlan hikayelerdir.
Anlatlan olaylar daha ok dini motifler tar ve inandrclk vasf yksektir. ahs ve
olaylarda tabiatst olma zelii vardr. Konuma diline yakn bir anlatma sahiptir.
Efsane, sylence, mit, menkbe gibi isimlerle de anlmaktadr.
ocuklarn, halkn duygu ve inanlarn, ait olduklar toplumu ve toplumun
kltrn tanmalarnda efsane nemli bir kaynaktr. ocuklukta renilen efsaneler,
gelecek nesillere aktarlmaya hazr hale gelmi olacaktr. Bylece ocuk,
kltrmzn devamlln salam olur. ocuklarn hayal gcn gelitirmede, dil
ve anlatm dzeylerini artrmada ya seviyelerine inerek efsanelerden yararlanlabilir.
Efsaneler ocuun evresinde tanmasnda yardmc unsur olarak rol oynar (Zengin
2003: 94). Maddi ve manevi kltr deerlerinin olumasnda efsanelerin nemli bir
pay vardr. ocuklarn soyut dnme yeteneinin geliiminde de olduka etkilidir.
Efsanelerde yaanan olaanst olaylar ocuklarn hayal gcnn zenginlemesine
yardmc olur.
3.3. DESTAN
Btn dnya edebiyatlarnn ilk trleri destanlardr. Destan, toplumu derinden
etkileyen, sava, g, ktlk gibi olaylar ile kainatn ve milletin yaradln anlatan,
milletin hafzasnda yer etmi, nesilden nesile aktarlm ve zamanla yazya
geirilmi olan szl anlatm trdr. Destanlar, milletlerin din, fazilet ve milli

20

kahramanlk maceralarnn manzum hikayeleridir (Banarl, 2001: 5-12). Destanlarda

yiitlik, gl ve srekli ak, acma, yardmseverlik, yurt sevgisi, cesaret gibi
kavramlara geni lde yer verildii iin bu tr eserlerin ocuklar iin nemi
byktr. Zevk ve heyecanla okur ve dinlerler (Reichl, 2002: 15).
3.4. ROMAN
Hi kukusuz ocuk roman, ocuklarn duygu ve dnce dnyasna uygun
biimde yazlm olan bir trdr. Roman okurken ocuk, romann kahramanyla
zdeleir. O nedenle romann kahraman yapc ve olumlu zellikte olursa ocua
yansmas da olumlu olacaktr. Bu da ocuun okuyaca romanlar iyi semesi
sorununu gndeme getirmektedir.
3.5. HKYE
Yaanm veya tasarlanm bir olay, bir durumu; yer, kii ve zaman
belirterek anlatan ksa yazlara yk (hikaye) denir (Yaln ve Ayta, 2002: 65).
Hikaye bir olayn kurgulanarak anlatlmasdr. Hem daha ksa olmas; hem de
kurgulanmas nispeten daha kolay olmas nedeniyle kimi zaman romandan daha
kolay olarak kabul edilmektedir fakat iyi bir hikaye yazmak, sanld kadar kolay
deildir.
Hikyeler, ok fazla olay rgs ve karakter iermezler. Roman kadar uzun
soluklu da olmadklarndan, okuyucuyu annda kendine ekebilme zelliine sahip
olmaldr. Romanda bunu salamak iin yeterince zaman olan yazar, hikaye
yazarken byle bir avantaja sahip deildir.
3.6. TYATRO
Bir sahnede, seyirciler nnde oyuncularn sergilemesi amacyla hazrlanm
gsteridir. ocuk tiyatroyu izlerken tiyatronun (oyunun) iine girer. O an yaar. Bir
anda oyundaki hayvanlardan biri olur. Trajik hata yapan oyun kahramanlarna
yardmc olmaya, yol gstermeye alr. Tiyatrodaki oyun kahramanlaryla
zdeleir. Yani kendini onlarn yerine koyar. Tiyatroda verilmek istenen temay
kavrar (elbette doru verildiyse) ve o temay bir deneyim olarak kazanr. Gerek
yaamnda o temay bir yerlere yerletirir. nk tiyatro grsel bir sanattr.

21

Syleme, gster mantna dayanmaldr. Bu da ocukta kalc olur. O halde bu

tiyatroyu, yani ocuk tiyatrosunu yapanlar biraz daha dikkatli olmaldr. ncelikle
ocuun bedensel, duygusal ve dnsel zelliklerine gre hazrlanmaldr. ocuun
dikkat sresi ksadr. Ya gruplarnn dikkat sresi gz nne alnmal, oyun bu
dikkat sresine gre hazrlanmaldr. Oyunun temposu, ritmi, inilerle klarla
sslenmeli, ocuun dikkati srekli toplanmaldr.
Oyunun kurgusu ocuklarn d gcne hizmet etmelidir. ocuk tiyatro
iinde kendisine sunulacak sorunlara zm aramal ve bulduu zmleri
paylaabilmelidir (www.belgeler.com)
3.7.GEZ YAZISI
Bir yazarn yurt iinde ve yurt dnda gezip grd yerlerin ilgi ekici
zelliklerini anlatt yaz trdr. Gezi yazlar gezip grmenin, iyi bir gzlemin
rndrler. Gezi yazlarnn tarihi ok eskidir. nsanlar hep uzak lkeleri,uzak
lkelerin doasn, insanlarn, bu insanlarn yaay biimlerini ve yarattklar kltr
eserlerini merak etmilerdir. Gezi yazlarnn ok ynl anlatm olanaklar vardr.
Uzunluu ou zaman kitap olacak kadardr. Gazetenin i sayfalarndan birinde dizi
halinde gnlerce yaynland da olur. Okuyucunun sklmadan, merakla okuduu bir
yaz trdr (Nas, 2002: 127).
ocuklarn gezi yazlarn hi zorluk ekmeden okuyabileceklerini dnmek
doru olmaz. Bu gibi eserlerin dil ve anlatm bakmndan sadeletirilmeleri ve
ocuklarn ilgileri, kavray dereceleri ve yaantlar gz nnde tutularak
ksaltlmalar gerekir. Nitekim bu nedenle baz eski eserlerin sadeletirilmesi ve
ocuklar iin zel basklar yaplmas yoluna gidilmitir.
3.8. ANI
Hatra da denir. Bir kimsenin yaad, grd, iinde bulunduu olaylar,
durumlar ve yaantlar sanat deeri tayan bir slpla anlatt yaz trdr. nl
yazar Andre Gid (Journal, 1945) gre an yazmak, lmn elinden bir ey
kurtarmaktr. Yahya Kemal'e gre ise "mrmz anlardan olumutur. Anlar,
gemite yaananlara sanatsal, siyasal ve bilimsel adan k tutmalar asndan
nem tar. Anlar, edebiyatlar tarafndan kaleme alndklarnda daha ilgi ekici ve

22

sanatsal yn gl yaptlar ortaya kar. Anlar sonradan anmsanarak yazlabildii

gibi, olayn yaand gn sca scana da yazlabilir (Yaln, 2005).
3.9. FIKRA
Belli bir amac, savunulan bir dnceyi ele alan ve bunu en ksa yoldan
anlatan, mizah ve hiciv unsurlarn da iinde barndran szl ya da yazl
hikyelerdir. Bu zl hikyeler tek bana olabildii gibi, szn geliine uygun
herhangi bir yaz iinde de dnceyi daha ekici hlde ifade etmek amacyla
kullanlr. Bir yazarn gnlk olaylara ya da lke ve toplum sorunlarna ait her hangi
bir konu zerinde kiisel gr ve dncelerini, akc bir dille anlatan dz yazlara
fkra denir (Garibolu, 1997: 239).
Fkralarn balca zellikleri; hareketli, ilgi ekici olmas, savunulan bir
dnceyi iine almasndan baka bir devrin, bir insann, belli bir zamann ya da
snfn zelliklerini, siyas, sosyal vb. gnlk her trl olay ve sorunlar
canlandrmasdr.
3.10. R
ocuk edebiyat kapsamnda, yaznsal bir alan olan ocuk iiri denince, akla
ilk gelen, ocuun ya dzeyi nedeniyle, yetikinlerce, anlamlandramayaca ya da
yeterince kavrayamayaca kaygsyla, ocuk iin ocuka, ocuksu olarak
yazlan iirlerdir. Oysaki insan beyni ve bilinci, en hzl geliimini ilk ocukluk ve
ocukluk dnemlerinde yapmaktadr. Her tr veriyi rahata alabilecek dzeydeki
insanlarn oluturduu ocuk toplumu, nitelikli rnlerle donatlmaldr. Nitelikli
iir, kendi ana dilini en gzel biimde zenginletirebilecek yapsyla, tam bir dil
leni, dil servenidir.
iirin,

ancak

yazld

dili

bilen

insana

tmyle

seslenebildii

anmsandnda, ocuk iirinde de en nemli enin, yaznsal kayg tayarak

yazlmas gerei olmaldr. ocuk evrili olduu sosyal ortamnda, ya szel iletilerle
ya da yaznsal iletilerle ana dilini renmeye alan duru bir varlktr. ocuun
seme

yetisi

olumad

iin,

ne

nasl

veriliyorsa,

ylece

alglayacak,

zmseyecektir. te bu nedenlerle, ocuun ulaabilecei kaynak vericilerin nitelikli

olmas ok nemlidir. iir dili, bir bakma, bir iirle kurulup tketilen, baka iirle

23

yeniden kurulup yeniden tketilen, bir birimlik dildir. Bylesine dzenlenmi dil
alm iinde, ocuk, szckler arasnda gezinerek, her zaman yeni bulularla
kendini oaltma olanana ulaabilme ansna sahip olabilir. Yaznsal ltlere
uygun olmayan rnlerle zelde iir tryle- karlaan ocuun byle bir ans
olamaz. Niteliksiz rnler, ocuu yanl ynlendirebilecei gibi, var olan yanllar
pekitirip, dorularn da kreltebilir. nsann, dilini snrlan iinde dnebildii, dili
snrlan kadar kendini gerekletirebildii gereini ele aldmzda, ksr
okumalardan te gidemeyen, soyutlama yetenei olmayan, kendi dili iinde yetersiz
bireyler yetitirmemek iin, ocuklara ynelik yaznsal almalarn, kapsaml
aratrmalar sonunda retilmesi gereken, ar sorumluluklar olan, youn emek
isteyen almalar olarak ele alnmas yadsnamaz bir somutluktadr (Akay, 1995:
91).
ocuk iiri, ocuun dnyasn, geliim evrelerini dikkate alarak, kendi
trnn yaznsal, ulusal, evrensel ltleriyle yaratlm, ana eksenine ocua gre
dncesini yerletiren rnler olmaldr. nk, topluma kendi ana dili iinde
umarszlam bireyler yetitirmeyecek, somut ya da soyut kavramlar, onlarn kendi
aklclklar iinde tartmaya aabilecek, neden, niin, nasl sorularnn temeline
yerleen mantk yrtmek, yorumlamak, dnce retmek gibi, ocuun bilisel
dzeyini zenginletirici, gelitirici biimlerde yaplandrlm rnler, ocukta hem
sanat bilincini, hem de sorgulama tutumuyla gelitirebilecei eletirel okuma
yetkinliini oluturabilir (Gken, 1987: 122).
3.11. BLMECE
Bilmeceler eya, insan, hayvan, bitki, doa ve inanla ilgili bilgilerin st
kapal olarak anlatlmas ve onun ne olduunun dnlerek bulunmasn hedefleyen
ou kalplam szlerdir (Meri, 1995, 73).
ok eski alardan beri yaaya gelen bilmece sorma gelenei hala
srmektedir. Bilmeceler, ok eskilerde, savalarda karlkl sorularak savamadan
bilen tarafn galip geldii, kan dkmeden sava kazanlan bir bilgi yarmas olarak
ilev yapmtr. Masallarda ska rastlanan dev veya baka yaratklarn, bilmecemsi
sorular, padiahlarn kzlarn verecekleri kiilere bilmece sorarak bilgi yar

24

yapmalar, birok mitolojik olaylarda bilmecelerin zmyle olayn iyi bir ekilde
sonulanmas bilmecenin eski toplumlardaki nemini gstermektedir. Eskiden ciddi,
zeka sava zellii gsterirken, bilmece sorma gelenei zamanla elence eklini
almtr. Deien toplum yaps ve yeni elence aralarnn gelimesi sonucu
unutulmu grnse de ocuklar arasnda olduu gibi krsal alanlarda eitli
nedenlerle toplanan yetikinler arasnda bilmece sorma geleneinin srd
aratrmaclar tarafndan belirlenmitir. Bu ortamlarda kiisel veya karlkl gruplar
halinde bilmece sorulmaktadr. Sorulan bilmecenin karln bulamayan kii veya
tarafn, sonradan ipular isteme hakk vardr. "Yenir mi, yenmez mi?, "Canl m
cansz m?", "Burada var m?" gibi sorulara "evet", "hayr" gibi ksa ve kesin
cevaplar verilebilir.
Sosyal ve ekonomik yaam biimindeki hzl deiiklik sonucu elence
aralarnn oalmas bu zengin folklor rnlerini tarihe mal etmi gibi grnmekle
birlikte bilmecelerden okullarda retim arac olarak yararlanlmaya balanmtr.
Bilmeceler genelde k gnleri odalarda yetikinler tarafndan ocuklara
sorulduu gibi ocuklar kendi aralarnda da sormaktadrlar. Burada sadece bilmece
sorulur, bilen oyuncu birbirlerine syler ve bilmece sorma hakkn kazanr. ocuklar
iin szcklerle retilmi bir oyun arac olan bilmece onlara,d ve dnce gcne
seslenen kurmaca bir dnya sunar. iirsel bir anlatmla ocuklar dille kurgulanm
bir zeka oyununa davet eder. Onlar, tm bildiklerini snamaya, olaylar ve olgular ile
kavramlar arasnda anlamsal ilgiler kurmaya yneltir. kilemeleri, deyimlemeleri
kullanarak, ana dilinin sz varln yanstmadaki ilevini somutlar (Gle ve Genel,
2005: 89).
3.12. TEKERLEME
Szlklerde "azda yuvarlanan sz, sama sapan sz, esesli kelimelerle
kurulu konuma" anlamlarna gelen tekerleme masal, hikaye, bilmece, halk tiyatrosu
gibi baz edebi trler iinde veya bamsz olarak sylenen ll ve kafiyeli
szlerdir.
okluk ocuk folklorunda hoa vakit geirmek, konuma kabiliyeti
kazanmak, oyunlarda e ve ebe semek iin bu yola bavurulur. Masal tekerlemesi,

25

oyun tekerlemesi gibi adlar alrlar. En ok ocuk oyunlarnda, masallarn ba, orta ve
sonunda sylenirler. Yreye gre deiik isimle de sylenirler. Dou Anadoluda
deme, Gney Anadoluda sayma denir. Karagz ve ortaoyununda muhavere,
ocuk oyununda ebe, karmada ise sayma denebilir.
Tekerleme, ocuun dinleme, konuma ve dilin anlam yaplarnn,
cmlelerin, dilin zelliklerini, sk sk yaplan tekrarlarla ezber alkanln
kazandrarak ocuun psikomotor becerilerinin gelimesine katkda bulunur. Dilin
telaffuzu, boumlamas ile bir btn halinde retilmesine katkda bulunur. Dildeki
sembolleri, alegorik anlatm, sebep-sonu ilikisine dayandrarak dilin mantksal
dizinini kavratr. Dilin matematiini gelitirir. Dilin glmece ve eletirel boyutunu
tantr.
Ebe bulma oyunlarndaki tekerlemenin dilin koullaryla oyunun e zamanl
olarak tantlmas, dil aracl ile oyun kiilerinin ruhsal ve eylemsel konumlarnn
belirlenmesi, dili olduka gelitiren bir durumdur (Ouzkan, 2000: 28).
Tekerlemeler, manilerin giri blmleri, saymalar ilk bata anlamsz grnrler,
ok zengin zl simgesel ierikleri dnsel olarak da anlalmalarn zorlatrr,
ben anamn beiini tngr mngr sallarken tekerleme cmlesinin anlam udur:
anas beikte olacak kadar kkken o insan var olmayacandan beii de
sallayamaz. Belli bir dzeyde dorudur. Bu szck kmesi zaman kavram stnde
ilgin bir oyun oynuyor. Kuaklar arasnda katlm dolaysyla, ilerde ana olacak her
bebekten ocuun var olduu sylenebilir. Anasnn beiini sallayan bir insann
olduunu syleyerek bu tekerleme paras, ok ekonomik biimde tarihsel zaman
kavramnn dna kyor. Ksacas, masaldaki olaylarn tm kuaklar iin geerli
olacan anlatmaya alyor (Karaba, 1999: 274). Dil oyunlar ile tekerleme
ocuun dil snrlarn tpk d gcn, dlerinin snrlarn geniletir gibi
geniletir. Dili matematiksel problemlere dntrerek, egzersizler yaptrarak
glendirir.
Tekerleme, mani, sayma, bilmece ocuun dilsel bellek gcn artrr.
Pratik bir dil kazandrr. ocuklar bu halk anlat trleriyle elenir, dnmeye balar,
dil ve dnce ilikisini sezinler, dilin gizemli dnyasn duyumsar. Bilmeceler,
saymalar, maniler, bir varln, olayn, kavramn adn vermeden kapal biimde,
26

armla birlikte, zelliklerini belirterek bulunmasn salarken, ocuun szck

daarcn da zenginletirir (Gken, 1980: 67).
Bu zelliklerin yannda, gnmzde kurumsallamasna paralel olarak ocuk
edebiyatnn eitimin nemli bir paras olduu; dolaysyla sosyalleme srecine
dahil olduu aktr. Bu gerek gz nne alndnda zellikle iir, destan, hikaye
gibi trlerin ierikleri araclyla birer maniplasyon aracna dntrebilme
niteliklerini de tarlar.
4. OCUK YAYINLARI
ocuk

yaynlar,

biim

zellikleri ve ierik

ynnden bir btn

oluturmaldr. Seeceimiz kitaplar da ailelere ve eitimcilere yol gsterici nitelikte

olmaldr.
zenle hazrlanm bir ocuk kitab, hedef kitlesinin ilgi ve ihtiyalarn
dikkate alan, ocuun zevkle dinledii veya okuduu bir eser olmaldr. Bir ocuk
kitabn deerlendirirken; kitabn yazar ve ressamnn kim olduuna, kitabn amacnn
ne olduuna, konusunun ocuun kavrama dzeyine uygun olup olmadna,
karakterlerin zelliklerine, slup ve dil bilgisi kurallarnn hitap ettii yaa
uygunluuna, resimle metnin ilikili olup olmadna, fiziksel zelliklerine, giri,
gelime ve sonu ksmlarnn belirgin olup olmadna ve yayncnn bu alanda
tannp tannmadna dikkat edilmelidir (Gnen; 1994: 23).
ocuklar iin hazrlanan kitaplarn, bykler iin hazrlanan kitaplardan birok
adan farkllk gstermesi gerekir. Okulncesi ya grubunun geliim zelliklerini de
dikkate aldmzda bebeklik dnemi ile okulncesi dnemin geliim dzeylerinin ok
farkl olduunu grrz. Bu gereklerden hareketle, ocuk yaynlar ierisinde arlkl
bir yeri olan ocuk kitaplarn grupta deerlendirebiliriz Bunlar:
i.

Edebi olmayan ocuk kitaplar

ii.

Okulncesi ocuklar iin hazrlanan kitaplar

iii.

Okul a ocuklar iin hazrlanan kitaplar

27

4.1. EDEB OLMAYAN OCUK KTAPLARI

ABC kitaplar olarak da bilinen bu kitaplar, ocuun karlat ilk eserlerdir.
Hedef kitlesi 0-3 ya grubu ocuklardr. ocuk edebiyat iinde deerlendirilen bu
kitaplarn hazrlan gayesi ocuu kitapla tantrmaktr (Zengin, 2002: 311).
Daha ok retici zellie sahip olan bu kitaplarn hazrlannda ocuun
tand bitki, eya, hayvan ve insan resimlerinden yararlanlr. Yaznn hi
kullanlmad ABC kitaplarna rastladmz gibi resimlerin altnda bir kelime veya
ksa cmlenin bulunmaktadr. Bu kitaplarda konu veya olaya yer verilmez ABC
kitaplar, ocuun kelime hazinesine katkda bulunduu gibi evresindeki nesneleri
tanmasna da yardmc olur. Ksa zamanda ok ey renmesini salar. Bu tr
kitaplarn hazrlanmasnda ocuun yakn evresinden hareket edilmeli, bilinenden
bilinmeyene doru bir yol izlenmelidir. Ayrca resimlerin altlarnda ksa da olsa
aklayc bilgilere yer verilmesinde fayda vardr. Bu kitaplardaki grselliklerin okuma
yazma bilmeyen bir ocuun dnyaya dair ilk izlenimlerini oluturmas bakmndan
nemi byktr. Eer konu hayvanlarsa, hayvanlarn aslna uygun ve sevimli olmas
asndan nem tar. Yine sosyal yaam konu edinen birok grsel unsurun ocuu
yanltmayacak ve geree uygun olmas dikkate alnarak resmedilmesi hassas
olunmas gereken bir dier noktadr.
ABC kitaplar, ierik asndan nasl okulncesi ve okul a ocuklar iin
hazrlanan kitaplardan farkl ise fiziksel zellikleri asndan da farkl olmaldr. Bu tr
kitaplarn son derece salam yapl olmas gerekir. Kitabn kapann kaln karton veya
mukavvadan yaplmas, yrtlmayan sayfalardan olumas tercih edilir. Ayrca
ocuklara zarar verebilecei iin tel zmba kullanlmamas gerekir (Ouzkan, 2000).
4.2. OKUL NCES OCUKLAR N HAZIRLANAN KTAPLAR
3-6 yalar arasndaki ocuklar iin hazrlanan kitaplardr. ABC kitaplarndan
sonra ocuk kitaplarndan sonra ocuk basit konulu hikayelere ynelir. Bu hikayeleri
tekrar tekrar dinlerken kelime daarc zenginlemekte, bylelikle daha karmak
hikayeleri anlayacak duruma gelmektedir. Okul ncesi ocuklar iin hazrlanan
kitaplarda zenli bir dil ve anlatm kullanlmaldr.

28

Resimli kitaplar, okul ncesi ocuklara bakalar tarafndan okunan; metin

kadar veya metinden daha fazla resim ieren kitaplardr. Bu kitaplarda esas olan unsur
resimlerdir. Eer metin varsa bunlar resmin tamamlaycs olarak alglamak gerekir.
Dier ocuk kitaplarna gre gze daha ok hitap ederler. Bu kitaplar ocuklara yeni
bilgiler verdikleri gibi onlarn var olan bilgilerini de pekitirirler (Seyidolu, 1987:
110).
Resimli kitaplar, ocuklarn ilk tand tr olmas bakmndan nemlidir. Bu
tr eserler ocuklara kitap sevgisi alar, onlara yaam hakknda yeni kavram ve
deneyim kazandrr. lk edebi ve estetik zevki verir. Onlarn yetikinlerle iletiim
kurmalarna yardmc olur.
4.2.1. Fiziksel zellikler
Fiziksel zellikler kitabn d yapsyla ilgili zellikleri kapsamaktadr. Fiziksel
zellikler okul ncesi ocuu iin ok nemlidir. Okuma yazma bilmeyen bu dnem
ocuu iin eline ald kitabn grsel zelliklerinin ocuklarnn ya ve geliim
dzeylerine, alg eiklerine hitap etmesi nemli bir unsurdur. Hareketli olan bu dnem
ocuu iin dayankllk da nemli yer tutmaktadr.

Byklk

Ciltleme

Kapak

Kat

Resimler

Punto

Sayfa dzeni

4.2.2. erik zellikleri

Okul ncesi ocuklar iin hazrlanan kitaplar, basit olay rgsne sahip,
gereki hikayelerin ele alnd, resim ile metnin birbirini tamamlad kitaplar
olmaldr. Konusu basit olmakla birlikte giri, gelime ve sonu blmleriyle bir
hikaye nitelii tamaldr. Ele alnan konunun ocukta olumlu tesirler uyandrmasna
zen gsterilmelidir.

29

yi bir ocuk kitab her eyden nce ocuklar iin yazlm olmaldr. Bu durum
kitabn konusunun, kahramanlarnn, kitapta ilenen olayn, olayn ilenme biiminin,
kitabn plannn, ana dncesinin vb. ocuklarn seviyelerine uygun olmas anlamna
gelmektedir.
Cinsiyet kalp yarglarnn olumas hi phesiz ki ierik zellikleriyle
yakndan ilintilidir. Kadn erkek ayrmndan ziyade insana deer atfeden kitaplar
ocuk geliimi asndan en nemli yeri tutmaldr. Birinin dierinden daha kymetli
ya da daha aktif olmas gibi durumlar kabul edilemezdir. ster geleneksel ister eitliki
yaklam asndan deerlendirilsin evrensel baz deerler vardr. Bunlarn banda da
insann dili dini rk ve cinsiyeti ne olursa olsun her daim deerli olduudur. te
bunun nemi tam da bu dnemlerde atlmaldr.
4.3. OKUL AI OCUKLARI N HAZIRLANAN KTAPLAR
Okul a ocuklar iin hazrlanan kitaplar, ocuun kendi kendine
okuyabilecei eserlerdir. Bu kitaplar ierik asndan ncekilere gre daha gelimi
olmaldr. ocuun dikkat sresi artacandan metin de uzun olmaldr. Ele alnacak
hikayelerde konu, olay ve karakterler daha ayrntl bir ekilde ilenebilir. Dil bilgisi
ve yazm kurallarna gereken zen gsterilmeli, konu seiminde bar, kardelik, sevgi,
sayg vefa, dostluk, arkadalk, fedakarlk, paylama, hogr gibi kavramlara evrensel
deerlere arlk verilmeli, ocuu bencillie karamsarla ve karcla yneltecek
duygu ve dnceleri ilemekten uzak durulmaldr (Dilidzgn, 2004: 41).
5. OCUK EDEBYATI ESERLERNN ZELLKLER
ocuk edebiyatnn en temel ilevi ocuka anlaytan uzak bir yaklamla,
ocuun kltr geliimine, d gcnn gelimesine ve okuma alkanl
kazanmasna katk salamaktr. Kuru bir anlatmn egemen olduu, yapay bir
reticilii ilke edinmi yaynlar ocukta kitap okuma isteini kreltecei gibi
gereksinimlerine de yant veremez. iyi kurgulanm bir ocuk kitab bireyin eletirel
dnme yetisini kazanmasna, ana dilinin gelimesine ve bireyin bilisel ve toplumsal
geliimine katkda bulunan en nemli aralardan birisidir. ocuk yazn ocuklarn
ruhsal, algsal, sosyal, duygusal, estetik ve zihinsel ihtiyalarn karlamann yan sra
ilgi duyduklar konular gz nne alarak ocuun kiilik zelliklerinin ve yaratc

30

hayal glerinin geliimine yardmc olmaldr. ocuk edebiyatnn genel zellikleri

Hunt (1991) tarafndan aadaki maddelerde ifade edilmektedir.
ocuklara hitap eden basit bir dille yazlrlar. Ksadrlar. ocuk karakterler
vardr. Yetikin eler iermezler ve temalar ocuklar iin uygundur. Byme,
olgunlama gibi eler ierirler. retici yanlar vardr; ya da fantastik eler ierirler.
ounlukla iyinin kt zerindeki zaferini anlatan mutlu sonla biterler. Belli bir olay,
olayn getii yer, zaman ve kiiler bulunmaktadr. Olay ak sral ve dzgn bir
ekilde ilerler, ileriye gidiler ya da geriye dnler kullanlmaz (Hunt, 2005: 237).
Buna ek olarak, Burnett (1997), Huck, Helper, ve Hickman (1993), Ouzts
(1991) ve Rudman (1995) kitaplarn ocuun sorun zme becerisine de katk
salamas gerektiini ifade ederler. Kitaplar yardmyla ocuklar tm farkllklara
ramen insanlarda ortak noktalar olduunun bilincine varr; korku, kayg, sevme
ihtiyac gibi. Edebiyat yoluyla znt, korku, stres, belirsizlik, kayg gibi olumsuz
duygulara neden olan olaylarla nasl baa klabileceini alglar.
Her ne kadar ocuklarmzn yerine karar verip onlarn yalarna uygun eserleri
okuttuumuzu dnrsek bile gerekte ocuklarn ilgilerini, apayr konuda ve
seviyede kitaplar ekebilmitir. te bu nedenle ocuklarn eserleri onlarn ilgi ve
ihtiyalarnn neler olduu dikkatle seilerek oluturulan kitaplar olmaldr (Brown,
Carl, 1999: 153).
Ders kitaplar ve ocuk yaynlar ocuklarn eitiminde vazgeilmez bir
konumdadr. ocuun sadece ders kitaplar okumas gerektii anlay, modas
gemi, yanl ve ters bir anlaytr diyen Selen (1949: 78) , bunun nedenini de ders
kitaplarnn fikr terbiyeye hizmet ettiini ve ocuklarn yalnzca bu tr kitaplar
okumak zorunda braklmalarnn onlarda zamanla bir isteksizliin hatta bir usan
duygusunu meydana getirebileceini sylemektedir. Gerekten ders kitaplar
ocuklara bir kitap okuma havas vermemektedir. nk onlar renmek amacyla
okunmakta ve bu okuyu da daha ok fikir edinme ile ilgili olmaktadr.
ocuklarn ders dnda okuduklar ile ilgileri arasnda sk bir ba vardr. Bu
okuma zorunlu, bir baka deyile ykml bir okuma olmadndan renci,
okuyaca kitab ilgisine, merak duyduu alana gre seer. Bu nedenle, rencilerin
ders dnda okuyacaklar kitaplar seerken rencilerin ilgi ve ihtiyalarn gz
nnde bulundurmak son derecede nemlidir.
31

Okuma eitimini ve alkanln kazandrmak her ocuk iin olmas

gerekenler arasnda yer alr. nk okuma alkanl kazanmak bireyin kendi kendini
yetitirmesinde ve alnan eitimin yenilenerek bilgilerin zihinde canl durmasn
salar. Bo zamanlarda okuma, bir amaca da yneltilebilir. Eya ve olaylar zerinde
aratrma yapma, bilgi toplama gibi etkinlikler bu trde rneklerdir.
ocuklarn okuyaca eserler, ocuk iirleri, biyografiler, masalms hikayeler
ve destanlar, efsaneler, hikaye ve romanlar, masallar, fabllar, ocuklar iin
hazrlanm drama almalar buna dahil edilebilir (Dilidzgn, 2000: 49).
ocuun bilisel ve duygusal geliiminde bu kadar nemli yer tutan edebiyat
eserleri hem ekil, hem slup hem de ierik bakmndan bir takm zellikleri
barndrmaldr. Bu zellikler arasnda;
Anlatm zellikleri:
Ksa cmleler kurulmal kurulan cmleler 5-6 kelimeyi gememesi
yararl olacaktr. Bu, ya dzeyine ve ocuklarn seviyelerine gre deiebilir.
Cmleler, zellikle tek zneli ve tek bir yargy bildirilebilir.
Gereksiz szler, ve kelimelerden anlatm bozan sz gruplarndan
kanlmas tavsiye edilir.
Konutuumuz gibi yazmalyz karmzdaki kiiye hitap eder gibi
olabilir. Kendimizi ocuun yerine koyarak yazlmas daha baarl olacaktr.
lenecek konular, kklerin bildikleri, denedikleri varlklara ve
olaylara bal olmas tavsiye edilebilir.
ocuklarn kafasnda kavramlar bulunan kelimeler seilebilir. rnein
aile kavramn anlatrken aile ile ilgili bir serven ilenebilir..
Yazlacak hikaye, iir, masal vs konularn seerken ocuklarn ilgi ve
ihtiyalar gz nnde bulundurulduu takdirde baarl olabilir.
Fiillerin canl olmasna dikkat edilmeli dnmek, tasarlamak, niyet
etmek gibi cansz fiiller yerine, komak, oynamak, elenmek, yrmek gibi canl
fiiller seilmesi daha iyi olacaktr.
ocuklar iin gerek anlamlarna, ses imgeleri bakmndan daha yakn
olan sfatlar, isimler seilmelidir (Oberstein, 2004: 217).

32

ekil Bakmndan
Kapak resimleri canl ve ekici olmas,
Kitap salam ve mat renkli kada baslmas,
Hacim bakmndan fazla kaln olmamas,
Harfler gz yormayacak karakterde ve basks temiz olmas,
Kitap ve dergideki resimler bir sanat deeri tamal ve ocuk
psikolojisine uygun bulunmas,
Yazm, noktalama ve sz dizimi bakmndan kusursuz olmas,
Sayfa dzeni kark olmamas,
Kitaplar i ac nitelikte ciltli olmas
Satr aralar ne sk ne de seyrek olmas tavsiye edilecek hususlardandr
(Yardmc ve Tuncer, 2002: 89).
erik Bakmndan
Aile, millet, insanlk, tabiat ve hayat sevgisi telkin etmeli
Gzellie kar hayranlk ve koruyuculuk alamal.
Nezaket, hakka sayg, yardmlama, kahramanlk, mertlik, drstlk
gibi erdem olarak kabul edilen konular ilenmeli
ocuk dnyasna ve psikolojisine uygun olmal
det ve geleneklerimizi tantp sevdirmeli
eitli bilgileri rencilerin ihtiyalarna cevap verecek ekilde onlara
hissettirmeden benimsetmeli
Masal ve iir trlerinin dnda olanlar geree uygun olmal
Mmkn olduu kadar nee verici olmal
ocuun duygu ve nce ufkunu geniletmeli, kiisel giriim istei
uyandrmal.

33

KNC BLM
OCUK KTAPLARI, CNSYET ROLLER ve KALIP YARGILAR
1. CNSYET KAVRAMI
1.1. CNSYET
Bireyin kadn ya da erkein sahip olduu olarak mevcut genetik, fizyolojik ve
biyolojik zellikleri olarak tanmlanmaktadr (Dkmen, 2004: 33). Bu zellikler
kadn ve erkek arasnda bir eitsizlik deil, sadece bir cinsiyet fark yaratmaktadr.
Cinsiyet, erkek ve kadnn arasndaki cinsellik temelli biyolojik farkll ve feminist
teoride kadn ve erkek davran arasndaki sosyal olarak ina edilmi farkllklar
gsteren ve bu ynyle farkl balamlarda farkl kullanmlara sahip bir kavramdr.
Yani cinsiyet sadece biyolojik deil ayn zamanda sosyolojik bir olgudur (Gddens,
2000: 147).
Kadnlk ve erkekliin kltrel olarak ina edilen, nerilen kalplar olduu
iddia edilen toplumsal cinsiyet yaklamlarnda bu kalplarn, bizi sadece
birbirimizden farkllatrmakla kalmadn, ayn zamanda toplum iinde nerede ve
nasl durulacan ve dolaysyla g ve kaynaklarn paylamn da belirledii
vurgulanr. Bu yaklamlarn anahtar kavramlarn incelemek gerekir.
Bu erevede Gddens (2000: 97) seksi bedenin fiziksel farkllklarn konu
alan bir kavram eklinde tanmlar. zetlenecek olursa; seks (cinsiyet) biyolojik,
gender (toplumsal cinsiyettir) toplumsaldr.
1.2. TOPLUMSAL CNSYET (GENDER)
Stat: Bir kimsenin, bir kurum veya bir toplum iindeki durumu.
Rol: Belirli bir konumda bulunan herhangi bir kiiyi karekterize etmesi
beklenen isteklerin, hedeflerin, inanlarn, duygularn, tutumlarn, deer yarglarnn
ve hareketlerin hepsine rol denir. Ksaca, bir ite bir kimse veya eyin stne den
grev, rol olarak tanmlanabilir (Arat, 1992: 55).

34

1.2.1. Cinsiyet Rol: Cinsiyetin kltrel olarak ina edilmesi, her cins iin
ngrlen belli roller ve belli kimlik tanmlarn da kapsar. Her kltr, yelerini belli
cinsiyet rolleri erevesinde ekillendirir ve toplum bu dorultuda rol beklentisine
girer.
Cinsiyet rol ise; bireyin kendisini kadn ya da erkek olarak tanmladktan
sonra, kendi cinsiyet zelliklerine gre toplum iinde stlenmesi beklenen roller,
sahip olmas istenen davranlar, tutumlar ve zelliklere uygun ekilde davranmas
olarak tanmlanmaktadr (Bem, 1984: 179).
Soyun srdrlmesinde kadn ve erkein stlendii dnlen rollere gre
biimlenen cinsiyet rolleri, kadnlar ile erkekler arasndaki fark ve ilikileri, onlarn
biyolojilerinin deil toplumsallamann rn olarak gren bir perspektif
dorultusunda kavramlatrlmtr. Zaman ve mekan balamnda, toplumdan
topluma farkllk gsteren toplumsal cinsiyet rolleri, sz konusu kltrn yeniden
retim ve yaratl anlaylarna gre biimlenir. Bu yeniden retim srecinde,
cinsiyet rolleri yaratltaki varsaylan katklarna gre tanzim edilir (Berktay, 2000:
57).
1.2.2. Cinsel Kimlik:
Kimlik kelimesini tanmlamak gerekirse; toplumsal bir varlk olarak insana
zg olan belirti, nitelik ve zelliklerle, birinin belirli bir kimse olmasn salayan
artlarn btn olarak tanmlanabilir. Cinsel kimlik ise; bireyin kendi bedenini ve
benliini belli bir cinsellik iinde alglay, kabullenii; duygu ve davranlarnda
buna uygun yneliler gelitirmesi (Bhasin, 2003: 87).
Cinsel kimlik terimini sosyolojiye sokan Ann Oakleye gre cinsiyet(sex)
biyolojik erkek-kadn ayrmn anlatrken, toplumsal cinsiyet (gender) erkeklik ve
kadnlk arasndaki buna paralel ve toplumsal bakmdan eitsiz blnmeye gnderme
yapmaktadr (Marshall, 1998: 98). lk defa 1972 ylnda kullanlan kavram, kadn ve
erkek arasndaki farkllklarn biyolojik unsurlar yannda toplumsal ve kltrel olarak
oluturulduunun, ina edildiini ifade eder (Kirman, 2004: 231).
Kz ya da olan bebekler olarak dnyaya gelen insan teklerinin dnyada
balarna gelen pek ok eyin sonucu kadn ve erkeklere dntklerine iaret eden

35

bu sre basite sosyalleme olarak adlandrlamaz. Tersine, kiminin eitli

biimlerde mdahil olduu karmak ilikileri ierir ve bir yandan kiisel dzeyde bir
cinsiyet rejimine iaret eder. Bu kavram, cinsiyetin kiisel zelliklerin tesinde,
toplumsal yaplarla ve ilikilerle bantl bir znellik boyutu olduu dncesini de
ierir (Sancar vd., 2006: 4).
Gnmzde kadnlarn kar ktklar ve mcadele etmek zorunda kaldklar
birok sorunun toplumsal cinsiyetle (gender) ilikili olduu ynnde yaygn bir
kanaat olduu grlmektedir. Berktay (2006: 16), toplumsal cinsiyeti; biyolojik
cinsiyetten farkl olarak, toplumsal ve kltrel olarak belirlenen ve dolaysyla ierii
toplumdan topluma olduu kadar tarihsel olarak da deiebilen cinsiyet konumu ya
da cins kimlii olarak nitelendirir. Bu anlamyla toplumsal cinsiyet yalnzca
cinsiyet farklln belirlemekle kalmaz, ayn zamanda cinsler arasndaki eitsiz g
ilikilerini de belirtir. Yani cinsiyet sadece biyolojik bir kategori deil ayn zamanda
sosyo-kltrel bir kategoridir de.
Cinsiyet ikili bir snflandrmaya karlk gelmektedir, kadn ve erkek.
Bebekler doduunda sahip olduklar cinsel organa baklarak ya kadn ya da erkek
cinsiyet grubuna kimliklendirilmektedirler (Dkmen, 2006: 6).
Kadnlarn ve erkeklerin toplum iinde sahip olduu farkl statler aslnda
toplumsal ve kltrel olarak belirlenmektedir; insan yapmdr, doann bununla
ilgisi ok azdr. Hemen hemen her yerde bir grup olarak kadnlarn erkeklere gre
ikincil saylmalarn cinsiyet deil toplumsal cinsiyet belirlemektedir. Kadnlar daha
az hakka ve daha az kaynan denetimine sahiptir. Erkekler den daha uzun saatler
alr fakat ilerine ya az deer verilir ya da az deme yaplr. Kadnlar erkeklerin ve
toplumun sistematik iddetine maruz kalrlar; toplumsal, ekonomik ve siyasal
kurumlarda karar alma gleri ok azdr.
1.2.3. Cinsiyete likin Kalp Yarglar
Cinsiyete ilikin kalp yarglara gemeden nce, kalp yarg (stereotip)
kavramnn tanmn yapmak gerekirse; kalp yarg, genel olarak dier insanlar iine
yerletirdiimiz kategorileri ifade etmektedir. Bu erevede, kalp yarglar, dier bir

36

bireyi veya bireyler grubunu tanmlamak iin kullandmz basitletirilmi betimsel

kategoriler olarak tanmlanabilir (Bhasin, 2003).
Toplumdaki en temel kategorilerden birisi kukusuz cinsiyettir. Cinsiyeti
belirleyen biyolojik yap da olsa, kendini alglama, gdler, davranlar ve roller
asndan kadn ve erkek arasndaki farkllklar yaratan sosyal normlardr. Sosyal
cinsiyet (gender) rollerin etrafnda organize olduu en temel sosyal kategorilerden
biridir. Bu balamda sosyal cinsiyet, toplumda kadn ve erkein davranlar iin
farkl standart ve beklentileri ierir (Perry, 2000: 177).
nsanlar toplumsallama sreci iinde kadna zg ve erkee zg davranlar
olmak zere sosyal cinsiyete ilikin birtakm kalp yarglar gelitirirler. Kadn ve
erkekler hakknda sahip olunan genel inanlar "cinsiyete ilikin kalp yarglar" olarak
adlandrlmaktadr (enel ve Akgn: 1993).
Cinsiyet kalp yarglarnn oluumu, geliimi ve tanmlanmas konusunda
daha nce pek ok alma yaplm, ancak bu almalarda cinsiyet-rolleri ve
cinsiyet-zellikleri kavramlar arasnda terminolojik bir karmaa olduu grlmtr.
Konuyla ilgili olarak yaplan birok almada genel olarak cinsiyet rolleri ve
cinsiyet zellikleri kavramlar birbirinin yerine kullanlm, hem psikolojik
zellikleri, hem de toplumsal rolleri ve aktiviteleri ieren leklerle ilgili olarak
"cinsiyet-rolleri kalp yarglar" terimi kullanlmtr (Eren, 1986: 174).
Sears (1988: 69) sosyal cinsiyet rollerini (gender roles) cinsiyete zg
psikolojik zellikler olarak, sosyal cinsiyet kalp yargdan (gender stereotypes) ise
kadn ve erkek zellikleri hakknda tutarl biimde kabul eden yaplandrlm
inanlar kmesi olarak tanmlamaktadrlar.
1.2.4. Cinsiyetin Toplumsallamas
Biyolojik kantlarn toplumsal cinsiyet farkllklarn anlalmasna katks
olsa da, tutulacak bir baka yol, cinsiyet toplumsallamasnn, aile ve basn gibi
toplumsal etkenler yoluyla toplumsal cinsiyet rollerinin renilmesinin su yzne
kmasdr.

37

Bu konunun anne babalar zerindeki etkilerine baklacak olursa; ebeveynlerin

kz ve erkek ocuklarna ynelik davranlar arasnda bir fark olmadna dair bir
inann aslnda ok da gereki olmadn gsterir. Yani kz ve erkeklere ynelik
davranlarn farkllk gsterdii aikardr. Kendilerinden bebein kiiliini
deerlendirmeleri istenilen ebeveynler, ocuun ncelikle cinsiyetine odaklandklar
sonu olarak da farkl yantlar verdikleri tespit edilir. Biri kz dieri erkek alt aylk 2
bebek gen annelerle etkileim halinde gzlemlenir. Kz ocuuna biraz daha
yumuak ve duygusal tavrlarla yaklaan anneler, erkek bebee otomatik olarak
arabalarla ve erkek oyuncaklar ile yaklatklar tespit edilir (Gddens; 2000).
Zaten bebeklerin toplumsal cinsiyetleri renmeleri neredeyse bilinsiz bir
eylem halinde balar. ocuklar kendilerinin kz m olan m olduklarnn farkna
varmadan evresel bir sr szsz sinyal ile kar karya kalrlar. rnein kadnlarn
ve erkeklerin bebekleri tutu biimleri bile ok farkldr. Yetikinlerin kulland
kokular, sa ekilleri, giyini biimleri her biri ocukta grsel alg ile balayan ilk
izlenimlerdir. Farkndal artan bebek 2 ya civarnda tam olmamakla birlikte
yzeysel bir toplumsal cinsiyet anlayna sahip olurlar. 5 ve 6 yalarna
geldiklerinde herkesin bir toplumsal cinsiyeti olduunu bunun deimeyeceini
anlarlar. Bunu salayana bir sr evresel faktr vardr. ocuklara alnan
oyuncaklardan tutun, kyafet seiminde tercih edilen renklere kadar her ey ocua
bu toplumsal cinsiyetin davran kalplarn farknda olmadan sunar. zellikle son
dnemde kapitalizmin de etkisi ile kz ve erkek ocuklarn izledikleri izgi filmler
farkllk gstermekte ve bu tketim mallarnda kendini belli etmektedir. rnein;
Barbie ya da rmcek Adaml yataklar, kyafetler, bardaklar, vb aksesuarlar
ocuklara bu cinsiyet rollerini pekitirmede yardmc olur.
1.2.5. Cinsiyet Rollerine likin Kalp Yarglar
Cinsiyet rolleri kadn ya da erkek iin arzu edilen ve uygun olduu dnlen
akvitelere ve davranlara ait sosyo-kltrel beklentileri ierir (Perry, 2000: 192).
Cinsiyet-rol kalp yarglar ise bir bireyin bir cinsiyet grubunun yesi olarak
gerekletirdii aktiviteler ve davranlar konusundaki kesin yarglardan oluur.
Yaplan iler, ilgi alanlar, meslekler, ocuk oyun ve oyuncaklar cinsiyet rollerinin
iindeki alt alanlar olarak ele alnmtr. rnein, kadnlarn ev iinde ocuk bakm,
38

yemek, t yapma vs. gibi ilerle ilgilenmeleri, retmenlik, hemirelik gibi

meslekleri semeleri, erkeklerin ise daha ok ev dnda daha aktif ilerle uramalar
beklenir. ocuklarn da oyun ve oyuncak tercihlerine ilikin beklentileri,
cinsiyetlerine bal olarak farkllk gsterir.
Cinsiyet kimlii, cinsiyet kararll, cinsiyet deimezlii iki ya civarnda
ocuun kendinin farkna varmasyla cinsiyet anlay da gelimektedir. Henz
kendinin cinsiyeti hakknda tutarl bir gr olumamtr ama kadn ve erkei ayrt
edebilmektedir. drt ya civarnda ise kendi cinsiyet kimlii olumutur ve doru
olarak kendi cinsiyetini syleye bilmektedir Ama hala cinsiyeti kalc bir zellik
olarak grmemektedir. Cinsiyet kimliinin tam olarak kazanld bealt yatan
sonra artk cinsiyet deimez bir zellik olarak grlmeye balanmaktadr. Kendinin
ve bakalarnn cinsiyetini tam olarak belirleme (etiketleme), cinsiyetin devaml
olduunu anlama (kararllk), cinsiyetin istendiinde deimediini anlama(gd) ve
sa biiminin ya da giysi eklinin deimesine ramen cinsiyetin kalcln kavrama
(deimezlik). Bu aamalar birbirini izler ancak ya aralklar deiebilir (Dkmen,
2006: 15).
Cinsiyet rolleri ebeveynlerin beklentilerinden gl bir ekilde etkilenir.
Fakat ebeveynler genellikle kz ve erkek ocuklarna farkl ekilde davrandklarnn
farknda deildirler. Ebeveynler genellikle ocuklarnn cinsiyetine uygun olduunu
dndkleri davranlarm tevik ederler. ocuklar iin setikleri oyun tipleri,
ocuun cinsiyete ait alglarn gl bir ekilde belirler.
Oysa cinsiyet rolleri ve cinsiyet-zellikleri kavramlar arasndaki fark
ieriklerine gre saptamak mmkndr. Cinsiyet-rolleri daha ok kiinin eylemlerini,
devinimlerini, cinsiyet-zellikleri ise psikolojik kiilik boyutlarm iermektedir. Her
ne kadar bu iki kavramn birbiriyle ilikili olduu ve cinsiyet ayrmclna dayand
aksa da, geliimsel evrelerde gsterebilecekleri deiiklikler asndan birbirinden
ayrmak yararl olacaktr.
Cinsiyet rolleri konusundaki kalp yarglar erken geliir. Bir almada, ki
yandaki ocuklarn drtte birinin, objelerin resimlerini (im bime makinas,
czdan, elbise fras) cinsiyet tipi gruplarna gre snflandrabildikleri grlmtr.

39

Ayn zamanda iki yandaki ocuklarn byk bir ksm yaamlarndaki yetikinlerin
farkl fonksiyonlarn bilmektedirler. Ebeveynli bir ailede yaayan ocuklar oyun iin
babay, zgn ya da stresli olduklarnda ise anneyi tercih etmektedirler (Watson ve
Lindgren, 1979: 235)
1.2.6. Cinsiyet Rollerine likin Yaklamlar
Cinsiyet rolleri tarihte kadn ve erkek arasndaki temel fizyolojik farkllklar
nedeni ile ortaya kmtr. lkel toplumlarda kadnlar dourganlklar nedeniyle
ocuk bakmyla uraarak yaamak zorunda kalmlar, erkekler ise avc, oban ve
sava olmulardr. Rollerin bu biimde farkllamas yaamn btn ynlerine
yaylmtr. Gnmzde cinsiyet rollerine ilikin iki temel yaklam bulunmaktadr.
"Geleneksel Yaklam" ve "Eitliki Yaklam" (Kortenhaus, 1993: 201)
Geleneksel yaklama gre kesin bir cinsel kimlik ve cinsiyet rolnn kabul
dengeli bir yaam iin gereklidir. Bunun iin de bireylerin kendi cinsiyetinden olan
kiilerle zdeim kurmas gerekir. Bu gre gre, biyolojik cinsiyetine uygun bir
cinsel kimlie sahip olmayan ve kar cinsiyet rolne uygun davranlar gsteren bir
birey psikolojik adan dengeli saylamaz. Ayn ekilde kadn ve erkein kendi
cinsiyetine ait rol ve zellikleri benimseyerek cinsiyetine uygun tutum ve davranlar
gstermesi beklenir.
Cinsiyete ilikin kalp yarglarn geliimi bireyin yasanmda cinsel zdeim
dneminden sonra gerekleir. Bireyin kadn veya erkek cinsiyetine ait olma bilinci
ocukluk dneminde 3-4 yalar arasnda doar. Cinsiyete uygun davranlarn ve
cinsiyete zg zelliklerle ilgili kalp yarglarn gelimesi ise daha sonraki ya
dnemlerinde gzlenir. Cinsiyete ilikin kalp yarglar toplumun kadn ve erkek rol
ile ilgili beklentilerini biimlendirir. Bu beklentilere gre kadn ve erkek davrantan
tanmlanr. Geleneksel cinsiyet rollerine gre; kadn ncelikle ev kadn roln
stlenmektedir. Bakc ve koruyucu rol zellikle ocuklarn yetitirilmesinde
nemlidir. Aile hayatnda fedakr olmas sz konusudur. Erkekler ise aile ve i
ortamnda otorite semboldr. Her zaman gl ve ailesinin geimini salayan
kiidir (enel-Akgn; 1993: 106).

40

Eitliki cinsiyet rol gr son yllarda daha fazla kabul grmektedir. Bu

gre gre cinsiyet zdeimi ve rolleri birbirinden ayr ele alnmaktadr. Cinsiyet
zdeimi asndan geleneksel grle temelde benzerlikler vardr. Ancak cinsiyet
rolleriyle ilgili farkl bir yaklam sz konusudur. Kadnn ocuk dourma ve
emzirme zel yetenei ile cinsiyetler arasndaki fiziksel yap farknn dnda kadn
ve erkein cinsiyet rolleri asndan farkl olmamas gerektii ne srlmeleredir.
Dolaysyla bireyin psikolojik ynden salkl ve uyumlu olabilmesi iin cinsiyet
fark gzetmeksizin kendine uygun, doyurucu, kendini gerekletirici cinsiyet
rollerini benimseyebilmesi savunulmaktadr. Bu grten yola klarak gnmzde
yalnzca erkek veya kadn zelliklerini tek bana tamayan, her ikisinin de
zellerini dengeli bir biimde btnletirerek, cinsiyete zg zelliklerle kendim
snrlamayan "psikolojik androjen" rol ortaya kmtr. Davran bilim
adamlarna gre; kadn ve erkek cinsiyet rolleri ile ilgili kalp yarglar birbirinden
tamamen bamsz kiilik ltleri deildir. Kadn ve erkein kendi cinsiyetine zg
zelliklerinin yan sra, iinde bulunduu duruma gre kar cinse zg olarak
alglanan zellikleri de benimseyerek bir btnleme yoluna gidilebilir (enel ve
Akgn, 1993: 87).
Her toplumda kadn ve erkee farkl roller yklenmektedir. Gemite, bu
durum genellikle dinsel dogmatizmin ya da biyolojik farkllklarn kanlmaz sonucu
olarak kabul edilmitir. Ancak, bu gibi gerekeler uzun sre ikna edici olamam
birok teori erevesinde feminenlik ve masklenlik incelenmitir. Bahsedilen
eitliki ve geleneksel yaklamn yan sra kaynaklarda birka yaklam olduu da
tespit edilmitir. Bunlardan ilki fonksiyonalist yaklamdr. Bu yaklamda iki grup
vardr; ilk grup, istikrarl ailelerde birbiriyle uyumlu uzmanlam roller iin
bireylerin eitimini salamak zere toplumu muktedir klan kadn ve erkek
arasndaki geleneksel i blmnn olduka etkili olduunu tartmaktadr. Dier
grup ise, mevcut sosyal koullar balamnda cinsiyet rollerinin yeniden
tanmlanmasnn gerekliliini savunmaktadr. Bu gruptaki fonksiyonalistler, nerilen
deiikliklerin cinsiyet ayrmclnn btnne yansmayacan ileri srmektedir.
atma Yaklam mercek altn alnacak olursa; g ve imtiyazn kaynaklara
dayandn varsayar, dierlerinin yaamn etkileme ya da kontrol etme yeterliliidir

41

ve ekonomik kaynaklardan ortaya kmaktadr. Ailede erkek egemenliinin ailenin

ekonomik

kaynaklar

zerinde

erkein

sahip

olduu

kontrol

gcnden

kaynaklandn belirtmitir. Feminist yaklama gre ise, cinsiyet ayrmclna ve

ataerkillie kar koyma konusunda cinsler arasnda sosyal eitlii savunma
hareketini destekleyen bir harekettir. Feminist yaklam, zellikle kadnlarn
toplumda bireye g kazandran konumlar ierisinde alt dzeyde temsil edildikleri ve
kadnlarn g eksikliinin aile yaantlarna yansd gereini byk lde
atma teorisinden dn almtr. Son yaklam olan etkileimci yaklam ise,
biyolojik cinsiyet doutan kazanlr, toplumsal cinsiyet ise renilir ve dolaysyla
sosyaldir. Etkileimciler cinsiyet rollerinin sosyalleme ile nasl edinildiini ve buna
bal olarak kadn ve erkeklerden toplumda ne tr tutum ve davranlarn
beklendiini aklamaya alrlar. Her toplum baz faaliyetlerin erkee, dierlerinin
ise kadna ait olduuna ilikin dnceye sahiptir.
Yaklamlar gstermitir ki, biyolojik ve / veya sosyolojik ynden birok
konuda ayrlk gsteren kadn ve erkek cinsinin ncelikle insan olduu ve her
durumda deerli bir varlk olduu tm medya aralarnda ve edebiyat rnlerinde
mutlaka ocuklara hissettirilmelidir.
1.2.7. Cinsiyet Rollerinin Geliimi le lgili Teoriler
Cinsiyet rol ve zelliklerine ilikin kalp yarg kavramlarna ek olarak
cinsiyetlere uygun yeteneklerin, kiilik zelliklerinin, davranlarn ve kendilik
kavramlarnn kazanlmas psikolojide "cinsiyetleri ayrtrma sreci"(process of sextyping) olarak adlandrlmaktadr. Bu sreci aklayan drt temel kuram
bulunmaktadr: Psiko-analitik kuram, sosyal renme kuram, bilisel geliim kuram
ve sosyal cinsiyet ema kuram (Dkmen, 2006: 51).
1.2.7.1. Psiko-analitik Kuram
Psiko-analitik kurama gre bir cinsiyete ait rollerin benimsenmesi psikoseksel geliimin fallik basama boyunca meydana gelen Oedipal atmann bir
sonucudur. Yaklak 4-6 yalar civarnda her iki cinsiyetteki ocuklar kart
cinsiyetteki ebeveynlerine kar cinsel bir ilgi duyarlar. Seksel bir ilikinin unsurlar
ak olarak bilinmemekle birlikte, ebeveynler arasndaki ilikinin zel bir nitelii

42

olduunu idrak ederler. Freuda gre ocuun kar cinsiyetteki ebeveynine duyduu
seksel ilgi onda kayg yaratrken, ayn cinsiyetteki ebeveyni ile olan zdeimi onu
rahatlatr (Eren, 1986: 152)
Kk bir erkek ocuu annesinden dolay babasn rakip olarak grr,
babasna kzar ve babasnn ondan intikam alacandan korkar. Kzlarn penislerinin
kesildii iin olmadn dnr ve babasnn da kendisine ayn eyi yaparak
alacandan korkar. Kaygsn ve kastrasyon korkusunu azaltmak iin annesine olan
duygularn bastrr. Ayn zamanda erkek ocuu babasnn tutumlarn, deerlerini
ve davranlarn benimseyerek onunla zdeim kurar.
zdeim kurma ilemi kzlar iin farkldr. Fallik dnem boyunca kz ocuu
erkeklerin penisleri olduunu, kendisinin ve annesinin ise olmadn fark eder. Bu
nedenle erkek ocuklara imrenir ve annesi onu penisi olmadan dourduu iin ona
kzar. Daha genel olarak tm kadnlar kk grr, sevgisini annesinden esirger,
babasna yakn olmak ister. Bylece kaygy azaltmak iin kz ocuu annesiyle
zdeim kurar, onun davranlarn, zelliklerini benimser. Ayrca annesi ile zdeim
yapmak suretiyle babasna hkmedebilir (Carter ve Patterson, 1982: 812)
Freud kz ocuklarnn penise imrenme duygusu iinde teorik bir kmaza
girdiklerini ifade etmitir. Freuda gre penise imrenme duygusu eitli sonular
dourur. Eer kz ocuu penisinin olmamas gereini kabul etmez ve bir sre sonra
organnn byyp penise dnebilecei midini kaybederse psikolojik bir yenilgi
iine girer ve en sonunda aalk duygusu oluturur (Alkan, 1992: 117).
Psiko-analitik teoride zdeimin en nemli sonularndan birisi ocuun ayn
cinsiyette olan ebeveyni

yoluyla cinsiyetine zg davran ve deerleri

benimsemesidir. Kendisiyle ayn cinsiyette olan ebeveyni ile zdeimi yoluyla

Oedipal

karmaay

zemeyen

ocuk

cinsiyetine

uygun

davranlar

gelitiremeyebilir.
zet olarak; Freudun teorisi ocuun Oedipal karmaay zerek ayn
cinsiyetteki ebeveyni ile zdeiminin bir sonucu olarak cinsiyete zg tutum ve
davranlar gelitirdiini ne srmektedir (Nemliolu, 1981: 247)

43

1.2.7.2. Sosyal renme Kuram

Cinsiyet rol davrannn geliiminin sosyal renme kuram asndan
savunan kiilerin banda Walter Mischel gelmektedir. Bu kurama gre bireyin
cinsiyete zg davranlar, herhangi bir baka davrann zmlemede kullanlan
ilkelerle aklanabilmektedir. Bu ilkeler ayrt etme, genelleme, gzlemsel renme
gibi srelerin yaranda dl alma ya da almama, belli tekrarlarla cezalandrlma,
dorudan ya da dolayl koullandrma gibi srelerle ilgilidir (Dkmen, 2006: 79).
Sosyal renme kuramna gre birey nce cinsiyetlere gre farkllaan
davran rntlerini birbirinden ayrt etmekte, sonra bu renme deneyimlerini yeni
durumlara genellemekte ve nihayet davran yapmaktadr. Bu teoriye gre cinsiyet
kz ya da erkek olarak domann sonucu deildir. Kiilikteki cinsiyet farklar
renme sonucunda olumaktadr. Baka bir deyile kadnlk ve erkeklik dorudan
kltrel gei yoluyla ocuklara mal olan evresel deer ve normlar yanstmaktadr.
ocuk gzlemsel renme ve model alma yoluyla, grme hatrlatma
srelerini kullanarak renmekte ve bu davranlar repertuar dahil etmektedir. Bu
bakmdan bilisel faktrler, ocuun ayrntl durumlar zmsemesi iin gzlemsel
renmede byk nem tamaktadr. ocuun uygun cinsiyet roln kazanmas iin
cinsiyet belirleyicilerin yan sra ona model olma yaantlar sunulmakta ve
davranlarn ekillenmesi salanmaktadr. Bu ekilde uygun cinsiyet rol ocua
empoze edilmekte, sonuta ocuk feminenlie ya da masklenlie zg nitelikleri
kazandrmaktadr. Burada ocuk anne ya da baba gibi modellerin davranlarnn
sonularm gzlemleyerek renmekte, anne-babadan baka toplumun dier yeleri
de ocuk iin davran modeli olarak grev yapmaktadrlar. ocuklar cinsiyet rol
kalplar ile ilgili kavramlar iin hem gerek yaandan, hem de kitaplar, televizyon ve
filmlerdeki kahramanlardan model olarak yararlanmaktadrlar. Modelin nitelik ve
stats de taklit iin nemli bir etken olmaktadr. rnein gl ve evresindeki
kontrol sahibi bir modelin davranlar, daha az gl bir modelin davranlarndan
daha fazla taklit edilmektedir (Direk, 2007: 85).
Sosyal renme teorisine gre cinsiyet rol farkllamas doumdan hemen
sonra ocuun cinsiyetine bal olarak mavi ya da pembe rengin kullanm ile hemen

44

balamaktadr. Bundan sonra masklenlik ya da feminenlik retisi farkl kyafetler,

sa biimi, cinsiyete zg oyun materyalleri ve yaratc etkinliklerin seimi, ayn cins
oyun arkada ile oynamaya ynlendirmeye cinsiyet rolnden sapma davranlara
izin vermeme ile devam etmektedir (Baykal, 1988: 122)
1.2.7.3. Bilisel Geliim Kuram
Psiko-analitik gr duygusal atmalar, sosyal renme gr sosyalleme
olaynn salad renme deneyimleri zerinde dururken, bilisel geliim yaklam
ocuun cinsel kimlik kavramnn oluturmas zerinde odaklanmaktadr. Cinsiyete
zg tutum ve davranlarn kazanlmasnn biyolojik gdler ya da toplumsal
koullanmalarla deil ocuun toplumsal evresine cinsiyet rol boyutlarna gre,
zihinsel rgtlenmesi ile kt ileri sren Kohlberg cinsiyet rol geliimini bilisel
kuramyla aklanmaktadr (Aslan, 1991: 87). Bu kurama gre; davranlarnn
cinsiyet rollerine gre farkllamas, ocuun geliiminin ilk yllarnda (3-7 ya aras)
ortaya kmaktadr. Cinsiyet rollerine gre davranlarn farkllamas;

Bedenle ilgili kavramlar,

Fiziksel ve toplumsal evre ile ilgili kavramlar,

Genel iliki kategorilerini (nedensellik, nem, miktar, zaman,

mekan, mantksal akl yrtme v.b) ieren zihinsel bir ileyi ile
aklanmaktadr. Bu ileyite, ocuun zihin yaps sz konusu kavramlar
ilikili kategorilerde rgtler ve aktiftir, ayn zamanda evrensel geliim
deimelerine de tabidir.
ocuk

kendi

beyniyle

ve

fiziksel

ve

toplumsal

evresiyle

olan

deneyimlerimin cinsiyete zg rolleri kavramlatrmak ve deerlendirmek iin

kullanlmaktadr (Zimbordo 1979: 44). Bunu yaparken ocuun zihin geliiminde
evrensel olarak grlen fiziksel nesnelerin kavranmas ve korunum kavramnn
gelimesi sreleri, onun kendi bedenini kavramas, deimeyen bir cinsiyet
kimliine sahip olmas srelerinde de evrensel olarak grlmektedir (Koyuncu
1983: 41).
Kohlberg de cinsel kimlik yapsn Piagetnin formuna gre tanmlanmtr.

45

Kiisel ilgiler de 6 ya civarnda meydana gelen temel cinsel kimliin yapsn

oluturmada yarar olmaktadr. Bu konudaki gelime basamakta meydana
gelmektedir (Otoran, 2003: 97).
Cinsel kimlik: ocuk kendisini kz ya da erkek olarak kabul eder.
Cinsiyet stabilitesi: Erkek ocuk byynce de erkek olacan, kz ocuk
ise kadn olacan kabul eder.
Cinsel tutarllk: ocuk kz ya da erkek cinsiyetinin her birine ait niteliklerin
deien durumlara ve kiisel motivasyonlara gre deieceini kabul eder (Koyuncu
1983: 75).
ocuun, kz ya da erkek olduuna ilikin zihinsel geliimi iki ya civarnda
fiziksel gereklie bal olarak balar. ki buuk yanda kz, erkek gibi farkl
kavramlar, kategoriler olduunu fark eder. yanda kendi cinsiyetine verilen ad
bilir, dier bireyleri fiziksel zelliklerine gre henz sistematik olmayan bir ekilde
snflandrmaya balar. 5-6 yalarnda ocuun biyolojik cinsiyet kimlii, kz ya da
erkek oluu kalclk kazannca, davrann cinsiyete gre farkllamasnda srekli,
rgtleyici bir ilev grmeye balar. Bu arada 4-5 yalarnda ocuk cinsiyetlerin
kuvvetlilik ve byklk boyutlarnda farkllatm kavrar. Zihinsel geliimin bu
dnemde dncesi somut kavramlara dayandrldndan, toplumsal ve davransal
zellik farkllklarm da bedensel terimlere gre deerlendirir. Toplumsal gc
fiziksel, bedensel byklkten tretilen gllk, saldrganlk gibi kapasitelerini
ifade eden fiziksel gcn bir sonucu olarak dnr (Fogel, Nelson 1988: 113).
Bylece zihinsel geliime paralel olarak 3-7 yalarnda nce kalc cinsiyet
kategorileri olduunu ve kendisinin erkekse srekli erkek, kzsa srekli kz
kalacan, sonra genital farkllklar ve genital olmayan bedensel imgelere
dayandrlan iinde yaad topluma zg masklen-fenimen kalp yarglarn fark
etmekte ve kavramlatrmaktadr. Bu sre ierisinde ocuk kendiliinden kendisinin
ve evresini gelitirmelidir. Kendi deerlerini belirleyip dieriyle karlatma ve
dierini deerlendirme doal eilimlerine sahiptir (Wick, Nelson, Liebert, 1981: 33).

46

1.2.7.4. Sosyal Cinsiyet ema Kuram

eitli teorik yetersizliklerin sonucu olarak baz psikologlar yeni bir alternatif
olarak sosyal renme ve bilisel geliim kuramlarnn en iyi zelliklerinin birleimi
olan sosyal cinsiyet ema kuramn gndeme getirmitir.
Sosyal cinsiyet ema tanmna gre cinsiyetleri ayrtrma, toplumun kadns
ve erkeksi zellikleri, tanmlamasna dayanmaktadr. Bu erevede ocuklar, kltrel
etkinliklerinde yardmyla erkesi ve kadns zelliklere ilikin bilgileri kodlama ve
organize etmeye genel bir hazr olu iindedirler. Bu hazr olu sayesinde cinsiyetleri
ayrtrmay, bunlara ilikin emalarn devreye girmesiyle gerekletirmektedirler
(Alkan, 1992: 38).
Sosyal cinsiyet emas; ocuun kadn ve erkek arasndaki farkllklarn
farkna varmas kendi cinsiyetim bilmesi ve iki grubu baz deimezlikleri ile
isimlendirebilmesinden sonra geliemeye balamaktadr. Piagete gre ocuk nce
ilkel bir cinsiyet emas gelitirmekte, sonra yaad deneyimlerle onu
zmsemektedir. Bylece bu ema ekillenmeye balamakta ve ocuk kendisiyle
ayn cinsiyetteki oyun arkadalarm ve cinsiyetle ilgili kalp yargsal aktiviteleri
tercih etmeye balamaktadr.
Son yllarda yaplan aratrmalar, okul ncesi dnemdeki ocuklarn nce her
cinsiyete ait aktiviteler ve davranlar arasnda ki belli bal farkllklar
rendiklerini savunmaktadr. Daha sonra 4-6 yalar arasndaki ocuun kendi
cinsiyeti ile ilgili olarak neyi sevip neyi sevmemesi gerektiini, nasl oynayaca,
nasl konuaca, ne tr insanlarla iliki kuraca gibi kendi cinsiyeti ile ilgili daha
ayrntl ve daha karmak birleimleri rendii ileri srmektedir. Sonra ancak 8-10
yalar civarnda kar cinsiyet hakknda daha karmak bir dizi fikre sahip
olmaktadr (Baykal, 1988: 102).
Bu kuram ile Kohlbergin bilisel geliim kuram arasndaki temel farkllk
ema teorisinde, ocuun cinsiyet emas ekillenmeden cinsiyetin deimezliini
anlamasnn beklenmesidir (Dworetzky 1990: 167).
Teorik ereve ne olursa olsun ok evrensel baz deerler vardr. Bunlarn
banda da ocuun tek bir perspektiften renme yaantlarnn olumad

47

dncesidir. ocuk yaadn renir, gzlemler yoluyla renir, bilisel dzeyleri

gelitike renir. Kimlik geliiminin en nemli paras olan cinsiyet rollerinin
benimsenmesi ve her bireyin cinsiyetinin gerektirdii davranlar sergilemesi aile
bata olmak zere birok unsurun bir araya gelmesiyle salanr. Yani, ilk sosyal
evresi olan ailede zdeim kurarak, anaokulunda sosyal etkileim ve paylamlarda
bulunarak, zihinsel srelerin geliip gerekli sorumluluklar yerine getirerek,
duygusal geliimi tamamlandka, televizyon izleyerek, kitap gazete okuyarak,
reklamlarda grerek cinsiyet rolleri konusundaki yarglarn kesinletirir.
Aratrmann en nemli ksmn oluturan okul ncesi dnem ocuk kitaplar,
tam da bu noktada yazarlar ve hedef kitleyi etkiler. Okuma yazma bilmeyen bu
dnem ocuu, ebeveynlerinin ve retmeninin okuduu ya da eline verilen kitaplar
vastasyla bir dnya kurar. ocuk edebiyat yazarlarnn bu bilisel ve duygusal
dzeyden haberdar olup ok ak ve net cmleler ve resimler ile ocuklara bu
kimliin kazandrlmas salanmaldr. nk bu dnemde tam bir kategorizasyon
fikri oluur. ocuk bydnde kadn m erkek mi olacan ilk kitaplarndan ve ilk
sosyal evresinden renir. Hibir teori bir dierinden daha baskn ve nemli
deildir. ncelendiinde reddedilemeyecek temellere dayand tartlmaz bir
gerektir. Aratrmada bu yzden her birine gereken yer verilmitir.
1.3. CNSYET ROL KMLNN GELMN ETKLEYEN BAZI
FAKTRLER
1.3.1. Aile Bireyleri
ocuun cinsiyet rolnn geliiminde evresindeki ilk modeller anne ve
babasdr. zdeim srecinde ocuun ayn cinsten ebeveynini daha sklkla taklit
ettii kabul edilmededir. Ancak bu, ocuun srekli olarak ayn cins modeli taklit
ettii anlamna gelmemelidir. Sosyal renme kuramna gre; ocuun ayn veya
kart cinsteki ebeveyniyle zdelemesi, ebeveynlerinden hangisini daha gl bir
model olarak alglad ile ilgilidir. Buna gre de; zellikle babann hem erkek, hem
de kz ocuklar zerinde etkili olduu gr arlk kazanmaktadr. Dier yandan
annenin zellikle kz ocuklar zerinde cinsiyet rolleri ile ilgili tutumlarn
yanstmas asndan daha etkili olduu ve yksek renim grm anneler ile kzlar

48

arasndaki tutum benzerliinin, dk eitimli anneler ve kzlar arasndaki tutum

benzerliine gre daha fazla olduu saptanmtr. Babann eitim dzeyi ve mesleki
stats ykseldike, annenin eitim dzeyine ve mesleki statsne gre daha etkili
olduu grlmtr (Arat, 1992: 74).
ocuklarn cinsiyete zg davranlar ebeveynlerin ocuk yetitirme
tutumlar ve uygulamalarndan da etkilenmektedir. Yaplan aratrmalara gre
ebeveynler erkek ocuklarn, kz ocuklarna gre baarma, yarma, duygularn
kontrol etme, bamsz hareket etme ve kiisel sorumluluk alma gibi konularda daha
fazla tevik etmektedirler. Babalar zellide oullarna kar daha otoriter, daha titiz,
daha kat ve geleneksel masklen kalp yarglardan sapan davranlarna kar daha
az toleransldrlar (Akit, 2005: 41).
ocuun geleneksel ya da sosyal-siyasal iktidara ilikin cinsiyet rol kalp
yarglarn renmesi ailenin bu konu zerinde nemle durmasna ve evde ocua
tannan anslara baldr. Eer ebeveynler geleneksel rolleri oynar ve ocuktan bu
rolleri oynamay rendiklerinde daha mutlu olacaklarna ve daha iyi sosyal uyum
gelitireceklerine inanrlarsa kendi davranlarnda geleneksel rollerin model olarak
alnmas geleneksel rollerin olumasnda pekitiriri etki yapar. ocuk yetitirme
ocuklarn kalplam cinsiyet rolleri gelitirmesini istemeyen ebeveynler iin zel
baz abalar gerektirir. Geleneksel adan cinsiyete uygun olmayan oyuncak ve
materyalleri salamak ve bunlarn kullanmn tevik etmek yararl olabilir.
ocuk her zaman salk ve normal bir aile ortamnda yaamm
srdremeyebilir. Bazen lm, boanma, terk veya ksa sreli ayrlklar gibi
nedenlerle yoksunluklar yaanabilir. Yaplan almalar anne yoksunluunun ocuk
zerinde ok fazla olumsuz etkilere sahip olduunu ortaya koymasna ramen, baba
yoksunluunun ocukta ok fazla ykc etkilere sebep olmayaca dnlmtr.
Ancak baz durumlarda annenin kiilii, yoksunluun sebebi, karde durumu, sosyoekonomik dzey, baba yerine geecek bir modelin bulunup bulunmamas, anneocuk etkileiminin nitelii gibi eitli faktrlerin etkisiyle baba yoksunluu da anne
yoksunluu kadar ykc etkiler dourabilmektedir (Gngrm 1990: 46, Akta
1993: 11).

49

Babann geici ya da kalc ayrlklarn cinsiyet rol zerindeki etkisi

adlesan ncesi dnemde belirti vermekte ve baba ayrl be yandan nce
olmusa olumsuz etkiler daha iddetli biimde ortaya kmaktadr. Bu konuda
yaplan almalar, erken yata babasndan ayrlan erkek ocuklarn yksek oranda
szel saldrganlk, daha dk oranda fiziksel saldrganlk, daha baml davranlar
gsterdikleri, sportif etkinliklerle daha az megul olduklar ve daha feminen benlik
kavramna sahip olduklar ve cinsiyet rol sapmalar gsterdiklerini ortaya
koymaktadr. Bu bakmdan okul ncesi yllarn uygun cinsiyet rolnn kazanlmas
asndan ok kritik ve hassas yllar olduu deri srlmektedir (Temel 2001: 78).
Erkein karsna hi sz hakk tanmadan evi idare ettii bir durumda kadn e
ve anne olarak silinmi tip haline getirir. Bu durumda kadnl klelikten ayrt
edilemeyen bir anne, kz ve olu iin iyi bir rnek olamaz. Bu ortamda byyen bir
erkek ocuk ise erkeklii kabadaylkla kartrr. Kadna deer vermeyen bir koca
aday olarak yetiir. Kz ocuk ise annesinin ezilmi kiiliini benimseyebilir (Alkan;
1992, 33).
Ebeveyn kaybnn zellikle Oedipus karmaas asndan nemli olduu,
kar cinsten ebeveynin lmnn Oedipus karmaasnn zmn gletirecei,
ayn cinsten ebeveynin kaybnn ise ocuk tarafndan Oedipal isteklerinin
gereklemesi (ebeveynin lm) olarak alglanaca ve sululuk duygusuna sebep
olaca belirtilmededir. Ebeveynlerden birinin lm sonunda tek ebeveynle
yaamak zorunda olan ocuklar, modelden yoksun olmalar nedeni de aile bireylerine
ilikin rolleri renmekte glk ekmektedirler. Anne, baba, e rollernii ve bu
rollerin aile iindeki fonksiyonlarn tam olarak anlayamamaktadrlar. rnein; baba
yokluu erkek ocuun modelden yoksun kalmasna ve uygun olmayan cinsiyet
roln benimsemesine neden olabilmekte, baba yoksunluu eken kz ocuklar ise
evreden srekli yardm aramakta, ok erken yata erkeklerle iliki kurabilmekte,
erkeklere kar gvensizlik geliebilmededir (Torun 1989: 41-67).
Babann tam gn alp, annenin evde oturduu ailelerde roller aka
ocuun gz nne serilir. Her ikisinin de alt durumlarda ise roller birbirine
yaklar. Anne, baba gibi almakta, baba da ocuk bakm, ev ileri gibi iler

50

yapabilmektedir. Bu nedenle ocuk anne-babasnn cinsiyet rolleri hakknda daha az

farkllklar gzlemektedir (Temel 1991: 56).
alan ve almayan anneler zerinde yaplan baz aratrmalarda, alan
kadnlarn almayan kadnlara gre kendilerini daha bamsz, gvenli, egemen ve
erkee zg cinsiyet rol ile ilgili nyarglar benimsemi olarak algladklar
saptanmtr. Ayrca ailede iblm asndan da kat tutumlardan ayrlarak, eler
arasnda daha ok eitliki bir yaklamla ilerin paylalmas gzlenmitir. Baz
durumlarda da, alan kadnlarn cinsiyet rol ile ilgili zellikleri benimsemelerinde
daha az kalplam bir alg iinde olmalarna ramen, ncelikle de kendilerini bir e
ve anne olarak algladklar grlmektedir. Ayrca alan annelerin kzlar,
almayan annelerin kzlarna gre daha fazla androjen zellikler gstermektedirler.
Annesi alan kzlar ou meslein her iki cinsiyete de uygun olduunu
dnmektedirler (Alkan 1992: 114).
1.3.2. Oyun ve Oyuncaklar
Ebeveynler kk yalardan balayarak kz ve erkek ocuklar iin farkl
oyuncaklar seme eilimindedirler. rnein; okul ncesi dnemde bir erkek ocuun
odas daha ok tat, spor ekipman, makineler ve sava oyuncaklar gibi oyuncaklar
ierirken, kz ocuun odasnda ise daha ok bebek, bebek evi ve evle ilgili
oyuncaklar bulunmadadr. Ebeveynlerin, kz ocuklarnn bebek ve evle ilgili
oyuncaklar oynamalarn dllendirdikleri, buna karn sava oyuncaklar ve
tatlarla v.b. oynamalarn onaylamadklar grlmektedir. Erkek ocuklarn ise
cinsiyetine uygun olmad dnlen oyuncaklar oynamalar zellikle babalar
tarafndan ho karlanmamaktadr (Akit, 2005: 34)
2 yanda kz ve erkek ocuklar ayn eylerle oynayp, ayn eylere ilgi
duyarken, 3 yama geldiklerinde kz ve erkekler sklkla farkl ekilde oynarlar ve bu
farkllk okul ncesi dnem boyunca daha da byr. Anaokulunda ou kzlar
boyamay, resim izmeyi, retmene yardm etmeyi, bebeklerle oynamay ve hikaye
dinlemeyi severler, Erkeklerin ou ise yumruklamay, bisiklete binmeyi, araba ve
kamyonlarla oynamay severler. Kzlar doldurulmu hayvanlara, bebekler ve
mutfakla ilgili oyuncaklara ilgi duyarken, erkekler bulmacalar (puzzle), bloklar ve

51

aletlerle oynamaktan holanrlar. Hayali oyunlar oynarken ise kzlar evcilik, erkekler
ise sper kahramanlar canlandrdklar oyunlar tercih ederler. Okul ncesi
dnemdeki kz ocuklar oyunlarnda masklen rolleri, erkeklerin feminen rolleri
oynadndan daha fazla oynarlar. Fakat kzlarn ou, erkek ocuklar byleyen
gle ilgili fantezilerin ok azna ilgi duyarlar. Kzlar genellikle evle ilgili rolleri,
evlenmeyi canlandrdklar, yemek piirme ve alverii ieren oyunlar tercih
ederken, katil, polis ya da yok edicileri oynamay sevmezler. Erkek ocuklar ise
kzlarn evle ilgili oyunlarnda uzun sre rol almaktan holanmazlar (Dkmen, 2006:
97).
Ayn ekilde, ebeveynler de ocuklarnda cinsiyete zg olduunu
dndkleri oyunlar dllendirmeye, cinsiyete uygun olmadm dndkleri
oyunlar ise cezalandrmaya eilimlidirler. rmein; ebeveynler erkek ocuklarn da
byk motor becerileri gerektiren, aktif oyunlar desteklerken, kz ocuklar iin
benzer aktif oyunlar ho karlamamaktadrlar (Stewart, Friedman, 1987: 117)
1.3.3. Kitap ve Medya Yaynlar
ocuk kitaplar, TV ve radyo programlar, gazete-dergi gibi basl yaynlar
ocuklarn cinsellii tanmasnda ve rollerini renmesinde nemli lde etkili
olabilirler. rnein; kitap iindeki resimler ve bu resimlerdeki hareketlerde ocuklar
kendi cinsiyetlerinin zelliklerini grebilirler. Ancak okul programlar iin
hazrlanan ders kitaplarnda kadn etkilerinin erkeklere oranla daha pasif ve baml
zellikler erevesinde tandklar ve zellikle ilkokul retmeni, hemire, ev kadm
ve anne gibi geleneksel rollerde yansttklar grlmektedir. Bu gibi rnekleri tm
toplumlarda ders ve hikye kitaplarnda, televizyon ve gazete gibi dier kitle iletiim
aralarnda da grmek mmkndr. Ancak eitliki cinsiyet rolne doru geite bu
durum gz nnde bulundurularak, kitaplarda ve dier yaynlarda bu tr kalp
yarglar pekitirici olmaktan kanlmaldr (Otaran, 2003: 105).
ocuklar televizyon, seyretmeye iki ya civarnda balamakta ve yanda
aka tercihlerini ortaya koymaktadrlar. Televizyon, ocuklarn gerekleri
algladklar, davranlar deneme ve pekitirme olmakszn gzleyerek rendikleri
bir aratr. Televizyon bu ekilde ocuklarn bilgi, tutum ve davranlarn

52

etkilemektedir. Yaplan aratrmalar televizyon programlarnn erkek karakterlere

daha ok yer vermelerini, karakterlerin cinsiyete uygun davranlarnn son derece
kalplam ve snrl olduunu ortaya koymutur. Televizyonun ocuklarn cinsiyet
rol geliiminde olumlu ya da olumsuz kesin etkisi vardr. Ancak bu etkiyi
kantlamak ya da bu gre kar kmak gtr. Yaplan aratrmalarda ok fazla
televizyon seyreden ocuklarn geleneksel cinsiyet rol kimliklerinin yksek olduu
ve erkek ocuklarn geleneksel cinsiyet rol puannn kzlardan yksek olduu,
puanlarn yala birlikte art gsterdii saptanmtr (Temel 1991; 82).
1.3.4. Akran Gruplar
Genel olarak yetikin bir model daha etkili olmasna ramen, ocuun sahip
olduu akran grubu cinsiyet rol geliiminde ok nemli bir etkiye sahiptir. Genelde
tm okulncesi ve ilkokul dnemindeki ocuklarn akranlarnn cinsiyete uygun
olduunu dndkleri davranlarm olumlu etkileimlerle dllendirdikleri,
cinsiyete zg olmayan davranlarm ise daha az olumlu etkileimleriyle ve daha
fazla eletiri ile cezalandrdklar grlmektedir.
Btn bu faktrlerin yan sra, ailenin erkek ya da kz ocuk beklentisi,
babann erkeklik anlaym abartm olmas gibi etkenler de saylabilir. Birden fazla
ayn cinsiyette ocuu olan bir anne hi olmazsa son ocuunun farkl cinsiyette
olmasn arzu edebilir. Bu istek de kz ocuunun erkek gibi, erkek ocuunun da kz
gibi yetitirilmesine neden olabilmektedir. Bu konu ocuk kitaplar ve cinsiyet rolleri
konu balnn altnda daha ayrntl bir biimde ele alnmtr (Alkan,1992: 45).
1.4. OCUK KTAPLARI VE CNSYET ROLLER
ocuklar davran ve cinsiyet rollerine ilikin beklenti duyduklarndan
modeller ve uygularlar. Model alma aileden, evreden, TV ve kitaplardan gelir.
Kitaplar ocuklar ekillendirir ve etkiler. Gnmzde hikayeler kalc deerler ve
kabul edilebilir davranlarla, rol modelleri ile ocuklarn gelimesini salamaktadr.
Kitaplardaki karakterler ocuklarn kimliinin olumasnda sembolik modellerdir.
Kitaplar ve hikyeler uzun zamandr ocuklara toplumda kabul edilebilir
kltr retmek iin bir yntem olarak kullanlmaktadrlar. Kitaplarda yanl
resimler kullanarak ocuklarn hayatlarndaki olaslklarn eitlenmesi ve gelimesi

53

engellenmektedir. Birok ocuk kitabndaki rol modellerin kabul edilebilir davran

ve hareketleri gnmz gerek hayatyla elememektedir. Bu zellikle kz ocuklar
iin geerlidir. Kitaplarda kadn rol modelleri kendine saygs eksik, baar dzeyi
dk, kariyer seimini ertelemi gsterilmektedir (Akarsu, 1984: 109-118).
Kitap karakterleri ocuklarn baar ve davranlarn etkiler, kabul edilebilir
veya edilemez hareketler, baar ve davranlar retir ve uygulayabilecekleri
modelleri salar. Bu modeller ocuklarn cinsiyet rollerini, moral davranlarn ve
beklentilerini etkiler (Albert, Porter, 1983: 59).
1.4.1. ocuk Kitaplarnda Kiilik ve Cinsiyet Rolleri
Gemiten

bugne

cinsiyet

rollerine

bakldnda,

kadn

rollerinin

erkeklerden daha az heyecan verici, daha az problem zc, daha az hayata girmi
olduunu gryoruz. Kadnlar ana karakter olmad gibi aldklar roller ve
hareketleri erkekler kadar sk olmamaktadr. Kadnlar annelik dnda daha az
mesleki roller gsterirler. Baar ve mesleki eitlilik erkeklere zgdr ve erkek
karar verme ve liderlik zelliklerine sahiptir (Babahan, 2005: 54).
Kadn rolleri pasif, korku dolu, besleyici ve erkeklerden farkldr. Tm bunlar
gsteriyor ki cesaretsiz kadnlar erkeklerle karlatrldklarnda ikinci snf
olduklarna inanrlar. Erkek rolleri bamsz, sinirli, korkusuz, lider, problem
zcdr.
Cinsiyet rollerinin kitaplarda yer almas bir geliimdir, ancak birok kadn
maddi eitsizlikten uzak, kalplam, yanl gsterilmektedir. Ksaca yaratc ve
ekici erkekler, pasif ve baml kzlar. ocuklar geleneksel olmayan rolleri
okuduklarnda kendilerini daha az snrlanm hissederler, model deitiinde
davranta deiir (Kortenhaus, 1993: 67).
ocuk kitaplarnda ok sk grlen kadn temsilidir. Pek ok kitapta rol
ikincil, sradan ve tahmin edilebilir olsa da sevgisini, ilgisini, bakmn esirgemeyen
yzlerce kadn, anne e sayfalarca anlatlr. Hemen hemen kutsanan anne rol,
analn, kadnn kiiliini oluturduu inancnda yansr. Normal iyi e olma rolnn
dnda kalan ve anne roln hi yerine getirmeyen kadnlarn, yz yllarca kt
olduu dnlmtr. nsan ya da insanlatrlm hayvanlarda gsterilen annelik,

54

en vahi yarat sevecen bir figre dntrmeyi baarr. Byk kt kurt

konusunda byle olmutur. Erkek hayvan, kk domuzlar, yaramaz ocuklar ve
krmz balkl kzlar korkuturken, dii kurt anneliin ve uyumun sembol olmutur.
Romus ve Romulus mitinde ok popler olan insan yavrularn bulan ve byten
anne kurt motifi, ok byk saydaki hikyelerde hala yer alr (Koyuncu, 1983: 72).
Aile resimli ocuk kitaplarnda gsterildii gibi, ocuk yetitirmenin temel
sorumluluu anne figrne verilmitir. Onun ebeveynlik grevleri, eylemlerini
karakterize eder ve davrann belirler. Evde baba olsa da olmasa da, ounlukla
boanma nedeniyle, her iki durumda anne kendini ocuklarna adar ve onlara bakar.
Buna karn, ocuunu yalnz yetitirmeyi kabul eden, allmadk baba imajnn
resmedilmesi, gen izleyicilerin kitaplarnda bile ok nadirdir.
Resimli ocuk kitaplarnda, baba ve ocuktan oluan tek ebeveynli aileler
olduunda onlar annenin olmama nedeninden bahsetmemeyi tercih ederler. Vurgular
ocuklarnn btn gereksinimlerini sevecen ve ilgili bir tavrla abartl ve baarl bir
ekilde yerine getiren, babalarn faziletleri zerinedir. Bununla birlikte, pek ok
kitapta, ocuklarn bakmnda temel sorumluluk anne tarafndan stlenilirken, baba
ikincil bir rol stlenir. Ayrca, annenin evdeki baskn varl ve ocuklaryla ilikisi,
bir dier tipik kadn grn olan hizmetilii de ierir. Mutfaklarna hapsedilen,
resimli kitaplarn kadnlar, yemek piirir, t, temizlik yapar ve herkesle ve her
eyle ilgilenir. Gnmzde kadnlar profesyonel rollerin zengin bir eitlilii iinde
yer alsalar da, resimli kitaplar onu sunmaz fakat cinsiyeti, tipik ileri resmetmeyi
tercih eder (Akbayr, 2005: 81).
1.4.2. ocuk Kitaplarnda Mekn ve Cinsiyet Rolleri
Resmedilen ocuk kitaplarnda anlatldklar yere gre erkek ve kadn yetikin
hikaye kahramanlar arasnda net bir deime olduu belirtilmitir. Kadnlar evin
iinde ya da yaknnda (r; avluda ) ya da annelik ve ev kadnl gibi rolleriyle
balantl meknlarda (rnein: oyun alan, market) yer almaktadr.
Ayn zamanda evdeki kadnlarn pencerenin kenarnda otururken tasvir
edildikleri dikkat ekmektedir. Bu mekn, kadn sosyal yaamn nimetlerinden

55

yoksun brakan ve snrlayan olarak ilev grr. Buna karn erkek kahramanlar,
temel olarak darda, zelikle iyerlerinde konumlanmaktadr.
Resimli ocuk kitaplarndaki kadnlarn olgunlaan kimliklerinde, torunlar,
yal kadn portresinin ok nemli gstergesi olur. Torunlarn yetimesine mutlu bir
ekilde katkda bulunan sevecen, sabrl bykanne imaj, ocuk kitaplarnda yer alan
yaamnn tek yndr. Dier taraftan peri masallar genelde, onu ya cad bir
kaynana ya da kt bir byc olarak sunan yal kadnlarn ktlkleri ya da dier
baz hain yal kadnlarn gl imajlar zerinde odaklanr. Bu iki u eilim, ya
kendini kurban eden anne figr olarak ya da masum kzlara ikence yapmaktan
holanan sinsi, kt niyetli kii olarak grnen yal kadnlara ilikin bir nyarg ina
eder.
ocuk kitab yazarlarnn bir ksmnn kadn olmas gereine ramen,
resimli kitaplar toplumsal cinsiyete ilikin adaletsizlikleri ve skntlar yanstr.
ocuk kitaplarnn birounun ieriinde, dilinde ve resmedilmesinde, toplumsal
cinsiyet ayrm vardr. Eletiri, kurtarlmay bekleyen gen kzn pasiflii, metindeki
iyilik ile gzellii eitleyen ikili kodlama, kt vey annenin sunumu ve bir kzn
prense ballnn gstergesi olan sonlar zerine younlar. Bugn bile, erkekler
kavgac, macerac ve kurtarc rollerine sahip olma eilimindeyken, kzlar, tatl, saf,
tutucu ve baml olarak sunulmaktadr (Hunt, 1996: 294).
Resimli ocuk kitaplarnn incelenmesi gstermitir ki, dl alm kitaplarda
bile, toplumsal cinsiyet kalp yarglarn zamanla azalmasna karn, hala yaygndr.
Kadnlar, daha ok zverili, sevecen, yaamda kendini adama ve daha az bencil olma
eilimine sahip olma konusunda, sklkla anne ve ev kadn olarak sunulmaktadr.
Resimli ocuk kitaplarnn toplumsal cinsiyet nyargs, niteliksel ve niceliksel
faktrlerle ortaya konmaktadr.
Saysal veriler gstermektedir ki, metinlerde resmedilmede ve ocuk
kitaplarnn balklarnda bile, kadnlardan daha ok erkek eler sunulmaktadr. Bu
eilim, kitabn bakarakteri olarak hangi cinsiyetin sunulduu ve nasl anlatld
konusunda bile grlebilmektedir. Dier yandan, niteliksel analizler, kadn
kahramanlarn, pasif, aba sarf etmeyen ve daha az ilgin olarak resmedildiini

56

gsterir. Resimli ocuk kitaplarnda ayrm, toplumsal cinsiyetlerin renkli

tipletirmesini, resimlerdeki erkek kahramanlarn pozlarn, llerini, mesleki
tipletirmeyi ya da son zamanlara kadar ok popler olan cinsiyeti sembolleri ieren
ok eitli aralar yoluyla baarmaktadr.
Bir kadn grntsnn en yaygn aksesuarnn, koruyucu olarak evrak
antasn tercih eden erkeklerin aksine,

hem kirden koruyan, hem de sosyal

tabakadaki yerinin bir sembol olan, nlk olduunu gstermektedir. Daha nce de
ifade edildii gibi, resimli hikyelerde hayvan ve bitkiler insanlar gibi
davrandklarnda, hem metnin hem de resmetmenin, ok geleneksel ve cinsiyeti
anlatm aralarn gsterdii aktr.
Bu insani durularn tesinde, bylesine tutucu ve basmakalp insanms
kahramanlar, onlarn grnmlerini, davranlarn ve kiiliklerini oluturur.
nsanlatrlm hayvan ve bitki hikyeleri ayrca, kkenlerini tarihsel olarak gemi
dnemde bulan cinsiyeti mesajlar, resimli hikyeler yoluyla tanmaktadr da. Bu
ykler, gemi devirlerdeki tarihsel kabulleri, sosyal yaplar ve ideolojik eilimleri
tekrarlar. Bylesi kitaplar, nceki dnemlerin ideolojik kriterleriyle deerlendirilse
de, hala okunduklar iin, toplumsal cinsiyet tutumlaryla iletiim kurmaktadr
(Peterson, 1990: 132).
Bu hikyelerin feminist eletirisi onlarda srdrlen toplumsal cinsiyet
ideolojisi zerine odaklanr. Bu kategoride, sevilen klasik peri masallar ve okuma
paralarndan oluan ocuk kitaplar yer alr. Gzel ve itaatkr gen bayan, kt cad,
kskan kz karde ya da hain vey anne, otoriteye sadece erkeklerin sahip olduu bir
dnyada ok sklkla kurgulanan kadnlardan bazlardr. Kadn kiiliinin daha ok
olumsuz ynlerini sergileyen, kadn karakterler, ayrmc toplumsal cinsiyet
baklarn gen okurlara aktarr. Doast glere sahip kadn figrler gibi, kurgu ve
karakterlerin feminist elerini vurgulama ve genlerle toplumsal cinsiyet konularn
tartma, hikyelerin yetikin bir okuyucuyla birlikte okunmasyla salanr.
Buna

karn,

okul

ncesindekiler,

cinsiyeti

bir

okuma

program

izlediklerinde ok daha fazla cinsiyeti konuma ve davran sergilemektedirler.

Toplumsal cinsiyet tipletirmeleriyle atan imajlar ieren kitaplarn, ocuklara

57

onlarn toplumsal cinsiyet inanlar ve kabullerini tekrar gzden geirme frsatn

salad grlr. Metinler, alternatif rol modelleri sunabilir ve daha eitliki
toplumsal cinsiyet tutumlarn benimsemelerinde esin kayna olabilir. Ayrca, bu
durum

ocuklarn

oyuncaklarnda

bile

geerlidir.

Okuyucular

kitaplardaki

karakterleri, kendi toplumsal cinsiyet karakterleriyle zdeletirdiklerinden dolay,

kitaplardaki kadn kahramanlarn benzer tercihlere sahip olduu gsterildiinde kz
okuyucular daha ok erkeksi oyuncaklarla oynamaya hevesli olurlar (Bradford,
1992:53).
ocuk edebiyatnda sunulan cinsiyet yaps, toplumda uygun grlen
davran, ocuklarn toplumsal cinsiyet alglar ve tutumlarn etkiler. Resimli
kitaplar, kadns ve erkeksi davranlar iin tanmlanan standartlarda rol modelleri
salar fakat toplumsal cinsiyet klieleri ve cinsiyetilik ocuun potansiyel
bymesini ve gelimesini snrlar. Bu nedenle metinlerdeki kz karakterlerin greli
eksiklii, onlarn cinsiyet rolleriyle zdeleme ve toplumda yer edinme frsatlarn
kstlayabilir (Sever, 2000: 573).
ocuklarn reddettii, dorudan t veren kitaplardan kanarak, onlarn
toplumsal cinsiyetlerine baklmakszn ayr kiilikleri, pozitif, aktif, dinamik roller
iinde eit olarak ieren, kadns ve erkeksi karakterler etrafnda gsterilen hikayeler,
eitlenebilir toplumsal cinsiyet tutumlar gelitirmede katk salayabilir. ocuklara
ayrmc cinsiyet rollerini fark ettirmenin bir baka yolu kitapta yer alan yaklamlar
zerine tartmaktr. Gl basmakalp tipletirmelerin yer ald ocuk kitaplarnn
temalarnn belirtilmesiyle ve daha belirsizlere zel ilgi gsterilmesiyle, ocuk
basmakalp kabulleri ortaya karmada daha duyarl olur.
ocuk kitaplar toplumun kltrn ocuklara aktarmak iin de iyi bir aratr.
Cinsiyet rolleri bu kltrn nemli bir parasdr. Cinsiyetlerin kitaplarda nasl
verildii ocuklarn da kendi rolleri zerinde bir takm karmlarn olumasna
katkda bulunur.
ocuk kitaplar tek bana alkanlklar deitirme ve model olmay
salayamaz fakat nemli bir blmnde rol oynar. Pozitif desteklenmi rol modeller,
kendine gvenen, entelektel bak as ve gelecekteki meslek edinme potansiyelini

58

salar. American Assosiation of University Women (Peterson, 1990: 185) tarafndan

gen kzlarn kendine sayglar, kariyer istekleri, akademik ilgileri, eitim tecrbeleri
ve kariyer hedeflerinin tanmlanmas ile ilgili aratrmalar yaplmaktadr
Bu aratrmaya gre; eskiden kadnlara verilen roller annelik davran
olurken, gnmzde kadn modellerinin gelitii grlmektedir. Ancak eitlikte
istenilen dengeye hala ulalamamtr. Bu ancak tm i, meslek ve davranlarn her
iki cinsiyet iinde eit olduunda gerekleecektir. Gl kadn modelleri ne
gemite nede gnmzde ocuk kitaplarnda yer almaktadr.
Kadn ve erkek bireylerin toplumsal kimlikleri tm boyutlar ile toplumsal
olarak yaplanr. Toplumsal dzen kadn ve erkek iin birbirinden farkl iki kltr
ngrmtr. ocuk doutan itibaren kz ve erkek oluuna gre, cinsiyetinin
gerektirdii davran kalplarna uygun olarak yetitirilir. Cinsel rol kadna ev ii ve
ocuk bakm gibi d dnyaya kapal ykmllkler getirirken, erkei d dnyaya
ekerek, kendini gelitirme, iinde baarl olma, ykselme vb. frsatlar ona
tanmtr ve bu durum toplumsal olarak yaplanm cinsiyet hiyerarisine de yol
aar.
Toplumun derinliklerine kk salm cinsel hiyerari doal olarak edebiyat
dnyasna da tanmtr. Kadn ve erkek yazarlar yaratclk srecinde cinsel
koullandrmalar ne lde krabilmilerdir? Bu, yazarlarn yaadklar tarihsel
dnemleri ve bireysel konumlar gz nnde bulundurularak ele alnmas gereken
ayr bir konu. Ancak yine de, her iki cins ilikilerindeki hiyerarik yapnn yazarn
imgemle gcn etkiledii kanlmaz bir gerektir.
Kz ve erkek ocuklarn zel ilgi alanlar arasndaki snr belirsizletiini
herkes tarafndan fark edilir. Futbol oynayan kzlar, kek-pasta piiren erkek ocuklar.
Kz ocuk artk snrl bir zgrlk ile yetinmek istemiyor. Erkek ocuk da kendi
rolnn altnda ezilmekten rahatszlk duyuyor. Geleneksel rol beklentilerinden farkl
davranlar sergiliyor (Konar, 2005: 41).
Toplum deiirken ocuklarn edebiyattan beklentileri de farkllayor.
ocuk, iinde kendini gerek varl ile bulabilecei yaptlara gereksinim duyuyor.
ocuu kendisi hakknda bilgilendirmeyen yapt ise, ona kiisel doyum salamaz,

59

tersine onu edebiyattan soutur. Bu nedenle yayn dnyasnda, ocuun kapsaml

gereksinimlerini karlayabilecek yeniliki yaptlara yer almas gerekmektedir.
te yandan cinsiyeti nyarglarla dolu olmakla birlikte ocuklarmz dnya
klasiklerinden ve dier deerli yaptlardan yoksun brakamayz. Bunun iin de
ocuun cinsel kalplamalar sarsacak eletirel bir bilin kazanmasna katkda
bulunulmas bir zorunluluk haline gelmitir (Tankut, 2000:566-572).
Trkiyede drt kadndan biri okuma yazma bilmiyor. Kadnlarn yaklak
olarak

yars

ev

hanm

olarak

nitelendiriliyor.

Kltrn

kresellemesi

ocuklarmzn yaamlarn elikili biimlerde etkiliyor; bir yanda demokratikleme,

dayanma eilimleri ocuklarn daha olumlu ilikiler kurma abalar umut vericidir.
Ayrca son dnemlerde eitim kurumlarnda olumlu gelimelerin olduu
gzlenmektedir. niversitelerdeki Kadn Aratrmalar Merkezleri ve yksek lisans
programlar bu konudaki aratrmalarn saysnn her geen gn artmas heyecan
verici faaliyetler arasndadr (Sever, 2000: 566).
2. OKUL NCES DNEM OCUK HKAYE KTAPLARINDA
KALIP YARGILAR VE KMLKLER
2.1.

OCUK

DNYASININ

NASINDA,

OCUK

HKYE

KTAPLARINDA YER ALAN KALIP YARGILAR

Kresel kltrlerin medya yoluyla yaylm sreci, tketici taleplerini de gz
nne almay gerektirmitir. Sz konusu bu talepler, yerel/ulusal kltrn
biimlendirdii zevkler, stiller vb. ile tketici kitlenin alglama deerlendirme ve
dikkat leine gre de deimektedir. ocuk kitaplarnn daha fazla tketilebilmesi
iin sektrn rakiplerinin aralarndaki mcadele srecinin bir sonucu olarak, hikye
kitabnn bir tketim mal olarak sunumunda da srekli dzenlemelere gidilmektedir.
Bu nedenle kitaplar, ocuu cazip gelecek 1.kalite/kue kt, renkli bask vb. lks
donanmlarla biimlenen, ierikleri ise; kimi zaman yabanc hikyelerden eviri ve
uyarlamalar, kimi zamanda yaynevine bal hikyeciler tarafndan retilmektedir.
Bu retim sreci yle bir endstriye dnmtr ki, ressamlar, psikologlar,
fotoraflar

vb.

gibi

birok

uzmann

tamamlanmaktadr (Turner, 1996: 128).

60

egdml

almalar

sonucunda

Bu srecin sonunda 1960 ve 1970'lerde, ABD'de birok aratrmacnn

ocuklar iin kitaplarda cinsiyet kalp yarglarnn almas dikkat ekti. Saysz
alma, kadnn genellikle pasif olarak, baml ve yetersiz olarak tasvir edildiini
gsterir. Erkeklerin genellikle aktif olarak, bamsz ve genellikle yetkili, gl ile
tasvir olduunu gstermitir. Baz aratrmaclar ne tr basmakalp potansiyel etkileri
okuyuculara olabileceini sorgulad. zellikle de resimli kitaplarda birok farkl
kitleye sunulan eserler tartmaya ak hale getirildi. zellikle de gen okuyucularn
yorumu, dahas kitaplarn onlar zerindeki etkileri merak konusu olmutur. Sonular
hi de artc deildir. ocuklarn sosyal, duygusal ve bilisel geliimlerinde ciddi
etkiler braktklar zellikle cinsel kimlik kazanmalarnda ve kiilik geliimlerinde rol
oynadklar saptanmtr (Peterson-Lach,1990:180-185).
Hikaye kitaplarnda grsellik zellikle n plandadr. Aratrmac en e
(2002: 17-28) gre de; resimli kitaplar olarak adlandrlan okul ncesi hikye
kitaplarnda yk metinlerini grselletiren resimler ok nemlidir. Bu durumda,
ocuun en duyarl olduu yllarnda, resimli kitaplar gz ve kulak yolu ile zihin ve
duygularn uyarmak iin ocuun yaamna girerler (Gnen, 2000: 144). Her trl
olgu ocuk bireye iletilebilir. Ancak nemli olan neyin iletilecei deil, nasl
iletileceidir (Yavuzer, 1990). Bu dorultuda oluturulan mesajlar resim ve dil
kullanm arasnda dengeli ve btnlkldr. ocuk birey iin oluturulan kitaplarda
verilen mesajn tam olarak alnabilmesi iin, yaratlan kahramanlarn, ocuk birey
tarafndan beenilmesi (holanlmas) gerekir. Bu durum zdeimi kolaylatracaktr.
zdeim, Yavuzere gre (1990, 201), balangta, anne-baba ve yakn akraba iken,
zamanla yerini arkadaa, film ve kitap kahramanlarna brakmaktadr. zdeim yolu
olarak hikye kitaplarnda belirli konular, semboller, kahramanlar vs. seilir.
Dolaysyla ocuk birey, ocuk kahraman araclyla eitli yollarla yk metni
iine ekilir duruma getirilir.
Okuma yazma bilmeyen ocua, yazl metnin ierii ift ynl bir uyaran
oluturarak grsel yolla da pekitirilme salanmaktadr (Gnen, 2000). nk
basitletirilmi resimler ocuun dnyay anlamlandrmasn kolaylatracaktr.
yklerde yaratlan kalp yarglar, aslnda kltrn bir aktarcs durumuna
dnmektedir. Burada retilen ve kltrel kalp yarglarca oluturulan karakterler,

61

gerekte ok temel/basit zelliklere sahip olabilir veya olmayabilir. Bu karakterler,

pozitif ve negatif diye ayrmlandrlabilecek kalp yarglar hikye metinleri
arasnda yaratlabilir. rnein; negatif kalp yarglar olarak bilinen, rk, toplumsal
cinsiyet, nyarg, cinsiyet kalp yarglar sezdirilmeden metinler arasnda yerlerini
alr (Oberstain, 2004:144).
Hikyelerde, aile kalp yarglar, geleneksel, modern; toplumsal cinsiyet kalp
yarglar; kadn-erkek, vb. olarak ina edilmektedir. Ancak kltrel kalp yarglarn
bireyin bilisel limitlerinin, kendi deneyimler ve yorumlarnn nasl olduu ile de
ilikilendirilecei gz ard edilmemelidir. Bu srete; demir atma (demirleme) ve
nesnelletirme (tespit edilme) yolu kullanlarak, yeni/alk olunmayan davranlar,
alkanlklar

haline

dntrlmektedir

(Moscovici,

1984).Sz

konusu

nesnelletirme basit ifadeyle, nesnel gerekler olarak grlen ve soyut fikirlerin,

somut olmaya dnmesine uygun olma sreci olarak tanmlanabilir. Hikye
kitaplarnda bu yolla somut ve gerek bilgiler bilimsel bilgi olmaktan
karlmaktadr. Ve sradan gnlk bilgimiz iinde, toplumsal yeniden sunum olarak
gndelik bilgimizin bir blm olurlar. Gelenekselletirilirler ve yeniden retilirler
(Moscovici, 1984).
Bu durumda ocuk hikye kitaplarnda ina edilen her trl kalp yarg, ocuk
zerinde etkili olacaktr. Spears ve arkadalarnn (2000) yapt aratrmada da,
kalp yarglarn kadn ve erkek davranlarna bal olarak dilsel yapy
farkllatrd ortaya konulmaktadr. Kadn ve erkek kalp yarglar sadece bedensel
yap farkllklarn ve sosyal davran rollerini biimlendirmekle kalmamakta, dil
yaplarnn da ayrc bir ekilde olumasn salamaktadr.
Bylesi bir yaklamda, hikye rgs iinde sadece grntnn deil, dil
yapsnn da farkllatrldn grmek mmkndr. Dolaysyla Augoustinos ve
Walkere gre, kalp yarglarn basit olduu saf bir tartmadr sz destek bulur
(Hinton, 2000: 97). Kalp yarglar onlara gre nemli ve etkindirler.
ocuk hikye kitaplarnda oluturulan kalp yarglar kategorilendirme yolu ile
ocuk bireyin sosyal evre ile ilgili znel deneyimlerini rgtleyeceinden dolay,
daha da nemlisi sosyal etkileimi yaplandrdndan, bireylerin farkllatrld ve

62

biimlendirildii bir sreci oluturduundan dolay nem tarlar. Harlak (1998:165180), bu srecin sosyo-psikolojik bir sre olduunu belirtmektedir ve bu sre
hikye kitaplarnda da ska kullanlan farkllatrma modelidir. Burada ocuk birey
kendisinin ait olduu kategoriyi (i grup ve d grup) seer ve sosyal ortamn
belirler. rnein cinsiyet kategorisinde kadn mdr erkek midir? Ya kategorisinde
gen midir yal mdr, byk mdr kk mdr, iyi midir kt mdr, gzel midir
irkin midir, kurallara uyan mdr kurallara uymayan mdr?..vb. belirli, snrl
kategori iinde yerini alr.
Kategori iinde kimliini belirlemeye balayacak olan ocuk birey, ister
istemez nyarglar edinmeye de balar. rnein ocuk hikye ve masal kitaplarnda
fare kalp yarglar hrsz; tilki kalp yargs kurnaz vb. gibidir.
Deweye gre toplumdaki nyarglar ve ayrmcln dinamikleri ksr bir
dng yaratr. Ona gre, toplumda baat durumda olan gruplar, geleneksel
nyarglar aznlk gruplarn snrl bir yaam tarzna zorlayacak ve onlar toplumda
alt statde brakacaktr. Bylece baat gruplarla iletiimleri azalacak, sosyal
deerlerin olumas engellenecektir. Bu sre bylece devam edecektir (Harlak,
1998: 120-134).
2.2. ALE KALIP YARGILAR (MODERN/GELENEKSEL)
Hikyeler, aile kurumunu,modern (ekirdek) aile ve geleneksel (geni) aile
ayrmndan yola karak sunmaktadrlar. Gnmzde ekirdek aile kalplar, merkezi
hkmetin gelimesi, kentlerle kasabalarn genilemesi ve ailenin etki alan dndaki
rgtlerde istihdam edilme gibi unsurlardan etkilenmitir. Bu deimeler, geni aile
biimleri ile teki akraba gruplar biimlerini andrarak, dnya apnda ekirdek
aile sistemlerine ynelii yaratma eilimindedir (Giddens, 2000). Hikyelerde
modern aileyi oluturan anne-baba ve ocuk geni, kimi zaman olaylarn kurgu
iinde akraba ilikileri (dede-nine-hala-teyze-amca-day gibi) ile birletirilerek
aktarlmaktadr. Gnmz postmodernist kltrel ortam iindeki geleneksel
tutumlar belirginletirerek, ailenin devam ynnde eilimleri tevik etmektedir.
Toplum ve aile yaplarna bal olarak, cinsiyetin toplumsallat grlmekte ve
kalp yarglarn inas buna bal olarak deimektedir (Hunt, 2003:141).

63

Hikyelerde; modern toplumun ekirdek aile kalp yargs, baba ve anne

alma hayat iinde (endstriyel ve hizmetler sektrnde), ocuk ise renci vb.
(rgn eitimde) durumlarda grntlenmektedir. Modern ailede, karar verici
konumda anne-babadr. Bu ailede, kadn da erkek gibi i hayatna katlmtr, maddi
gc elinde bulundurmaktadr. Hikyelerde bu iblmne bal olarak erkei ve
kadn yan yana grmek mmkn olmaktadr. Ancak geleneksel aile, geni ailedir.
Anne, baba, ocuklar ve yakn akrabalardan olumaktadr. Dolaysyla hikyelerde
geleneksel aile kalp yarg, anne, baba, ocuk ve birinci derece yakn akraba ile ayn
at altnda yaayan ya da bu ortama bir ekilde misafir olan kiilerle olan ilikileri
ile oluturulmakta ve baba i hayatnda, anne ise ev hanm olarak sunulmaktadr.
ocuklar rencidir. Dede ve torun ilikilerine ayrca nem verilmektedir. Genellikle
hikyelerde, ky yaantsn srdren Dede-nine, torunlar tarafndan zellikle
bayramlarda ziyaret edilmekte ve ky hayat detayl olarak aktarlmaktadr.
Aratrmac Vannicopulounun (2004: 65-73) resimli ocuk kitaplarnda kadn
karakterler zerine yapt aratrmada da, Resimli ocuk kitaplarndaki kadnlarn
olgunlaan kimliklerinde, torunlar, yal kadn portresinin ok nemli gstergesi olur.
Torunlarn yetimesine mutlu bir ekilde katkda bulunan sevecen, sabrl bykanne
imaj, ocuk kitaplarnda yer alan yaamnn tek yndr demekte ve kadnn yine
anne-anneanne rolne dikkat ekmektedir (Spears,1997: 182).
2.3. KIR VE KENT AYIRIMINA YNELK KALIP YARGILAR,
KATEGORLER, NYARGILAR
Hikyelerde toplum yapsna ilikin kalp yarglar Kr ve Kent leinde
de kullanlmaktadr. Hikyelerde kent yaamn srdren aile, krdaki dede-nine vb.
akrabalarn ziyaret etmektedirler. Burada hem akrabalarn grrler, daha yakndan
tanrlar, hem de kr hayatyla ilgili bilgiler edinirler. Kr yaamnda ekonomisini
tarm ve hayvanclkla salayan akrabalar, kentli aileye hayvanlar, bitkileri,
sebzeleri, tarlalar, ormanlar vs. tantmaktadr. Kentlilerin kr yaamn tatil (gezi,
dinlenme, piknik vb) amal beendikleri grlmektedir.
Bunun yan sra hikyelerde; kr yaamndaki aile fertleri, kente
gitmektedirler. Kentlileme srecindeki bireylerin kente uyum srecinin ocuklar
ilgilendirecek hikye kitaplarna yansd grlmektedir (Peterson, 1990: 76-98).
64

Hikyelerde kent tantlr. Ancak krdan (kyden) gelen birey, kent yaamnda
zorlanmaktadr. Hikyelerde, kr ve kent birbirlerine teki klnmaktadr. Yani kentli
iin kr bir bilinmeyendir, kr hayatndan ise; kent yaam ok zor, kt ve youn
gelmektedir. Buna gre hikyelerde;
2.3.1. Anne Kalp Yarg
(Kr): Kadn, bartl, geleneksel kyl kyafeti, kapal, alvar, belinde
mutfak nl, pembe yanak, tombul.
(Kent): Etek, bluz, topuklu ayakkab, toplu sa.
2.3.2. Baba Kalp Yarg
(Kr): Erkek, Kasketli, geleneksel kyl kyafeti, kasketli, alvarl, gmlek ve
yelek, bykl
(Kent): Pantolon, ceket, kravat, byk.
2.3.3. Nine Kalp Yarg
(Kr): rtl, gzlkl, yelekli, beyaz sal, tombul.
(Kent): rtl, gzlkl, beyaz sa, tombul.
2.3.4. ocuk Kalp Yarg
Kr: Erkek, Bereli, Paltolu, izmeli, Torba antal, alvarl, pembe yanak,
yelekli. (Kent): Pantolon, T-shirt, spor ayakkab.
2.3.5. Dier Kalp Yarglar
iftlik Kalp yarg (Kr): Kyn kenarnda. Yanndan bir dere geiyor.
Dereden rl rl sular akyor. Derenin kylarnda uzun kavak aalar var. Kurbaa
sesleri duyuluyor. Her taraf yemyeil, papatyalar, sar beyaz iek amlar. Krmzl
morlu laleler var. Bahe renk renk ieklerle dolu. Arlar, kelebekler iek iek
dolayorlar. Her taraf yeil giysiler giyinmi. Badem aalar, erik aalar, beyaz
pembe ieklerle sslenmiler. Sanki geline benziyorlar (Harlak, 1998: 83).
Hayvan Kalp yarg (Kr): nek, kpek, kedi, ku, kelebek, solucan, kei,
koyun, kuzu, kaplumbaa vb. hayvanlar kr hayat iinde grlmektedir.

65

(Kent): Kedi, kpek, balk, ku resmedilmektedir. Bu hayvanlar genellikle ev

ii alanda beslenmektedir.
Orman kalp yarglar: a. Kategori yi: Gzel, yeil, ieklerle dolu, ku
cvlts vardr, koca gvdeli aalar vardr, dallar yere kadar sarkan ok yaprakl
aalar vardr, Hava mis gibi iek kokuyordu (Ouzkan, Kimi ile Mimi).
b. Kategori Kt: Orman tehlikelidir, elenceli bir yer deildir, aatan
sarkan zehirli ylanlar, kocaman azl ve kuvvetli dili, fkeli timsahlar, gk
grltsn andran sesler karan, aalar kran filler bulunmaktadr. nyarg:
Orman tehlikelerle doludur.
2.3.6. Canl ve Cansz Varlklarn nsanlatrlmalar
Hikyelerde, hayvan kahramanlar, orman vb. gibi canl varlklar ve masa,
kitap vb. gibi cansz varlklar insana ilikin zellikler ile grntlenmektedir.
Buradaki ama, ocuk bireyin bu kahramanlar zerinden zdeim kurmasn
salamaktr (Genova, 1994: 69).
enin (2002) yapt bir aratrmada, 100 yk kitabnda kullanlan
kahraman tipleri aratrlm ve en ok kullanlan kahraman tipinin hayvanlar olduu
grlmtr. Ona gre, 37 kitabn yk kahramanlar yalnz hayvanlardan
olumaktadr. 32 kitapta rolleri dier varlklarla paylaan hayvanlar, toplam olarak
yklerin % 69unda yk kahraman olarak rol almaktadrlar. ocuk hikye
kitaplarnda, insanlarn yk kahraman olarak rol almalar hayvanlardan sonra gelir.
Hikyelerde zdeim yaknl, yklerin bakahramanlarnn ocuklardan olumas
ile salanr. yknn bakahraman insansa ocuk, hayvansa yavru hayvan, cansz
varlksa ocuk kiilii verilmi bir nesnedir. Bu, ykde dolayl anlatm salayan bir
unsurdur. Genellikle cinsiyet belli edilmeden masallarda ya da hikayelerde verilmek
istenen mesaj verilir. Hayvanlara atfedilen cinsiyetten ziyade daha ok inat, kurnaz,
saf, konukan, neeli, saldrgan gibi insani zellikler atfedilir.
Vannicopulounun (2004) Yunanistanda yaynlanan resimli hikye kitaplar
zerinde yapt aratrmada da, hayvanlarn insanlatrlmalarna ilikin u verilere
vurgu yaplmaktadr. nsanlatrlm hayvanlarn kiiliini incelersek erkek
hayvanlara en byk faziletler bahsedilirken, dii hayvanlara tipik kadns zayflklar

66

atfedildiini grrz. Yunan edebiyatnda, g ve ihtiam erkek aslana atfedilirken,

imanlk ve ihtiyatszlk dii aybalna, yapmack tembellik dii kediye ve
kurnazlk dii tilkiye yorulur. almada insanlatrmalara yle bir rnekler
verilebilir. Aalar korkuya kapldlar, sakz aalar hzla koarak katlar,
salkmst yaprakl eteklerini toplad, ya am aac ise, gen ve din bir am
aacna dayanarak oradan uzaklat(Ouzkan, 1992: 77). Hikyelerde hayvan
kahramanlar genellikle glmserken izilmitir.
2.4. MESLEK KALIP YARGILARI, KATEGORLER, NYARGILARI
ocuk edebiyat eserlerinde genellikle meslekler cinsiyete bal olarak
ekillenmektedir. Kadn iin genellikle ailesel rollerinin devam ynndeki grece
kapal meknlarda yer alan, retmenlik, sekreterlik, alk, terzilik vb. meslekler
uygun grlrken, erkekler iin; avukat, doktor, mimar, pilot, berber, ofr, boyac
vb. meslekler uygun grlmektedir. Birok hikayede doktor, veteriner erkektir. Ve
onlar sayesinde hasta olan hayvanlar iyileir. Erkein yardmyla artk hem iyidirler
hem de daha iyi rn vermektedirler. Hikyelerde, ocuklara eitli meslekler
tantlmaktadr. Mesleklere ilikin fiziksel kalp yarglar ve ocuk bireyin
ynlendirildii meslekle ilgili sylemler unlardr (Perry, 2000: 52).
2.4.1. Kadn Meslekleri ve Kalp Yarglar;
retmen: Kadn, ksa sal, ceketli, etekli, bluz, kol antal, gzlkl, kitap
tamakta, topuklu ayakkabl, glmseyen.
A: Kadn, a apkas, nlk, elinde kak, salar ksa.
Terzi: Kadn, ine, inelik, makas, pantolon, gzlk.
2.4.2. Erkek Meslekleri ve Kalp Yarglar;
Pilot: Erkek, niformal, zayf, elinde anta, kolunda palto var, selamlyor.
Esnaf: Erkek, yal, kel ancak salarnn yanlar beyaz, kvrck sal,
pantolonlu, ceketli, gmlekli, iman, apkal ve selam veriyor.
ofr: Erkek, apkal, arabal.
Boyac: Kadn, apkal, zerine boya bulam, tulum pantolon.

67

Doktor: Erkek, takm elbiseli, siyah doktor antas, stetoskoplu, gzlkl,

bykl, k, kravatl. Doktor olmak kolay i deil, fakat ok nemli bir meslek.
Mimar: Erkek, kareli ceketli, pantolon ve gmlekli, ksa sal, T cetveli ve
antas bulunmaktadr.
Gazeteci: Erkek, kot pantolon ve ceket, ksa sa, bykl, fotoraf makinesi ve
antas tamaktadr. Acele etmektedir.
Avukat: Erkek, takm elbiseli, gzlkl, kravatl, dava formas kolunda
tanmakta ve antaldr (Soyer, 2009: 11)
2.4.3. Ortak Meslekler ve Kalp Yarglar
Berber / Kuafr: Kadn, tarak, makas, beyaz forma.
Mzisyenler: Kadn ve erkek mzisyen var. Erkek mzisyen, ilk grntde
salar dzgn taranm, papyonlu, ceket-pantolon, k, keman antal. Kadn
mzisyen, kpeli, kolyeli, mini etekli, makyajl, kitap tayor. kinci grntde,
mzisyenler sahnededir. Erkek, salar dalm, takm elbiseli, keman almaktadr.
Kadn, uzun etekli, sahne kyafeti giymekte ve koroda ark sylemektedir.
Ressam: Erkek, bereli, resim tahtas tamakta, antal, rengrenk giysili,
sakall ve bykldr.
renci: Kz (kendisi), siyah nlk, salar taral ve tokal.
ocuk: Kz, sevimli, tombul, ssl.
Gnmzde bu meslek dallar, hem kadn hem erkein yapabilecei biimde
dzenlenebilmektedir. Belirli kriterler oluturulduunda erkein kol gcne dayanan
birok meslein de kadnlar tarafndan yapld grlmektedir. Ancak hikye
kitaplarnda hikyenin kahramanna gre (kadn/erkek), meslek seimleri toplumsal
cinsiyet kalplar bakmndan ekillendirilmitir.
2.5. DNSEL KALIP YARGILAR, KATEGORLER, NYARGILARI
Toplumsal deiim sreci iinde din olgusu, sosyologlar tarafndan en ok
aratrlan konular arasndadr. Gnmzde ok eitli dini inan ve davran tarzlar
vardr. Gddens (2000: 117) tm dinlerin ortak zelliklerini yle sralamaktadr: Din

68

bir dizi simge ierir, saygyla kark bir korku duygusu uyandran bu simgeler ayin
ya da trenlerle balantldr. Bu elerden her birinin incelikle ilenmesi gereklidir
(Ayin edimleri dua etmeyi, ark ya da ilahi sylemeyi, belli yiyecekler yemeyi ya da
belli yiyeceklerden uzak durmay, belli gnlerde oru tutmay vb. ierir). Giysiler
zerinde tanan belirli semboller vardr.
Toplum yaplarna gre bu olgu etkinliini azaltr ya da arttrr. Geleneksel
toplum ve aile yapsnda da din olgusu n plandadr. Mslmanlar iin dini kodlar,
rt, Kuran- Kerim, takke, tespih, vb. dir. Hikyelerde, giyinme tarzna dayal
olarak ounlukla dede ve ninelerde dini kalp yarglarn yaratld grlmektedir.
2.6. HAYAL DNYASININ YARATILMASINDA KALIP YARGILAR,
KATEGORLER, NYARGILARI
Hikye kitaplar araclyla ocuklar, gerek dnyadan hayal dnyasna
kendi kltr ve rkna ait olmayan semboller, resimler, kodlar vb. kullanlarak
ekilmektedir.
Hikye ieriklerinde bu hayal dnyasna giri, ocuk hikye kahramanlarnn
kimi zaman ryalar grmesi ile, kimi zaman da kurgu iindeki ak ile olmaktadr.
rnein ev, bahe, anne ve babann konumu geleneksel bir ailenin rntlerini
tarken, ocuk kahraman ryasnda grd bir peri ile hayal dnyasna
ekilmektedir. Bu dnyada resmedilen eler, gerek dnyas ile rtmemektedir.
Ayrca hikyelerde ocuklara yardm eden kahramanlar, genellikle perilerdir.
Toplumsal cinsiyet ayrmclnn gzlendii bu kahraman ayn zamanda gzellik ve
safln da temsilidir. Peri gen ve gzel kzdr. Gzel elbiseler giymitir. Elinde
asas, banda tac vardr. Uzun sal ve elbiselidir. Pembe renk giyinir ve sar
saldr (mutluluk lkesinde).
Hikyelerdeki dier hayal rn kahramanlar ise unlardr. Denizkz, prens,
prenses, uzayla ilgili semboller, yldzlar, gezegenler, samanyolu, Hawaii adalar gibi
tatil yreleri, palmiyeli deniz kenarlar, gemiler, balklar, kular, balonlar
(Ural,1992). Bunlar kreselleme zerinde birok etkiye sahip olduu dnlr.
Yani, tek tarafl olarak oulculua ve farklla vurgu yaptklar, deiik kltr ve

69

rklarn dolaysyla insanln ortak unsurlarn gizlemeye altklar iin ideolojik

yanlar da kanlmaz boyuttadr (Kzlelik, 2003: 67).
2.7. TOPLUMSAL CNSYET KALIP YARGILARI
Toplumsal cinsiyet, erkek ve kadnlar arasndaki ruhsal, toplumsal ve kltrel
farklarna gndermede yapmakta ve toplumsal yapya, iblmn temelinde
gstermektedir. Erkek (baba) ve erkek ocuk kalp yarglar, kadn (anne) ve kz
ocuk kalp yarglar hikyelerde aile yapsna gre incelenmektedir. (Vannicopoluo,
2004: 65-73)
Kzlarn edilgenlii; onlarn bir dl gibi eitli snavlardan geen, zorluklar
baaryla aan masal kahramanlaryla evlendirilmesi motifinde de kendini
gstermektedir. Kimse kza fikrini sormadan onu erkek kahramana veya avcya vs
verir. Yemek piirme, ortal temizleme, amar ykama vb. ilerde kendini gsterir
daha ok. Dier bir deyile bazen btn bir evin ykn kk yataki kz eker.
Sonunda da soylu bir erkein kars olarak dllendirilirler (Cengiz, 2000: 609).
Kadn kalp yargs; hikyelerde, kadn (anne) ve ocuk ilikisi daha n plandadr. Bu
iliki, duygusal alan, ocuun davranlarnn eitimi vb. boyutlar ile incelenmekte
ve erkek (baba) bu boyutlarda yer almamaktadr. nk baba, alma hayat iinde
grntlendiinden ya da yanstldndan dolay, ocuun eitimi, duygusal
ilikileri vb. etkili olmamaktadr. Hikyelerde baba d alanda, kadn ise evdedir.
Kadn nlk ile ev ii yapmaktadr (Ouzkan, 2000: 91).
ocuklarla ilgilenen hep annedir. Erkek n planda deildir. Kadn ocuk
zerinde egemendir. Karar vericidir. Yasaklayandr, ocuklarn tehlikeye kar korur
(Ouzkan, 2002: 113).
nyarg: Anneler hep yasak koyarlar. Bu yasa ocuklarn anlamas zordur.
Anneler kendi ocuklarndan bakasna bakmazlar bu yzden ocuklar kendi
annelerinin kymetini bilmelidir, anneler kirli ocuklardan holanmazlar (Ouzkan,
2002: 113).
ocuk kalp yargs; anlatc, yazar ve ressam tarafndan olumlanan ya da
olumsuzlanan tipler; dinleyici ya da okuyucuda olumlu ya da olumsuz duygu
dnce uyandracak biimde aktarlr. Kitabn resimlenmesinde de bu duygu ve

70

dnce vardr. rnein, vey anneler korkun ve irkin izilirken, aksakall dedeler
nur yzl ihtiyarlardr. Kelolan mesela, zaman zaman akll, kurnaz, ans her
defasnda yaver giden bir tipi canlandrrken; bazen de saf, unutkan, akl bir kar
havada olabildii gibi. Kt kalplilere haddini bildiren bir profil izen ya da kolay
yoldan ke dnen birini de canlandrr kafalarda. Yani bu tiplemede kelolan; haklhaksz, doru-yanl, iyi-kt kavramlar karmtr (Sever, 2000: 500-650). Bir
anlamda kalp yarglar deer reticisi olarak ilevsellemektedir.
Yaramaz, dost canls, merakl, derslerine az alan, arkadalaryla
yardmlaan, korkusuz olan ykanmak istemeyen, oyuncak iin birbirleriyle kavga
eden, abuk baran, oyun oynamay seven olarak kalp yarglar oluturulmaktadr
Hikyelerde fiziksel grnteki kalp yarglatrmalar erkek ocuk; ort, kzlar ise
etek giydirilerek, kpe takarak ayrmlanmaktadr.
Oyuncak ayrm; erkek ocuk futbol ma yapar ve tren oyunca ile oynar,
kz ocuk bebek oynar, eklinde grntlenmektedir
Erkek ve kadn, gl ve gsz olarak da kalp yarglarn olutuu
sylenebilir. rnein; kz ocuklar geceleri en kk tkrtdan bile korkmaktadr.
nyarg: ocuklar yaratc olabilirler. Kk ocuklar her konuda
annelerinden izin almaldrlar ve ocuklar annelerinin yasaklarna mutlak
uymaldrlar. Yoksa zarar grrler.
Oyuncak Ayrm ve Renk Seimi, Kategorileri, nyarglar; ocuk
oyuncaklar medyada, oyuncak marketlerinde, kitap ieriklerinde vb. alanlarda hep
belirli bir snflandrma iinde vurgulanmaktadr. ocuklar zerinde yaplan
aratrmalarda sklkla ocuklarn toplumsal cinsiyete gre deimeyen oyuncaklarla
yani erkek ocuklarn erkek oyuncaklaryla, kz ocuklarn kz oyuncaklaryla
oynadklar grlmektedir (Sunshine-Genova,1994: 69-82).
Hikyelerde kz ocuk oyuncak ay, bebek ile erkek ocuk ise kamyon, tren
gibi ulam aralar, top, topa gibi oyuncaklar ile kategorilendirilmektedir.
Hayvanlarla Dostluklarna Gre Toplumsal Cinsiyet Kalp Yarglar; kent
yaam iinde aileler kedi, kpek, balk, ku, vb. hayvanlar ev ii alanda

71

besleyebilmektedir. Buna gre, hikyelerde toplum yapsyla ve toplumsal cinsiyet

ayrmyla rten kategoriler yaplmaktadr. rnein; kz ocuklarn daha ok kedi
ve balk, erkek ocuklarn ise kpek ile dostluk kurduklar gzlenmektedir. Burada
kz ocuk ve kedi ile zayf, erkek ve kpek ile gl kategorisi yaratld
grlmektedir. Kz ocuklarnn ev iinde, kedi zerinde kurdele, giysi vb.
sslemeler yaptklar grlmektedir. Kedi st ier, ykanr, soba kenarnda uyur
gsterilmektedir. Erkek ise kpei ile ev d alanda yer almaktadr (en, 2002: 1735). Ayrca hikye kitaplarnda kullanlan hayvan kahramanlar zerinden, ocuun
nasl olmak istediine dair yaklamlar da bulunmaktadr. rnein, gvercin
gkyzne szlebilmek iin, fil burnumun uzun olmasn isterdim, daha ok ey
koklardm. Maymun uzun kollu olmak isterdim, dallarda rahata sallanrdm.
Zrafa,boynumun uzun olmasn isterdim, evremi daha rahat grrdm.
Kaplumbaa, evimi srtmda tamak isterdim, tehlikelerden daha abuk
korunabilirdim; Tavan, kulaklarmn tavannki kadar uzun olmasn isterdim,
sesleri duyardm. Leylek, uzun bacakl olmak isterdim ama yine de bedenimden
ok memnunum.
Bu noktada, ocuklara nasl olunmas gerektii konusunda, kapitalist
ideolojinin evrensellik gr zerinden ynlendirmeler yaplmaktadr. Tketimin
oluturulmas, ekillendirilmesi sz konusudur. Bedeninden memnun olmas
gerektii her ne kadar vurgulansa da, vcudundan memnun olmayan ocuklar da
olacaktr ve bu yalarda nasl olunmas gerektiini renmektedir ( Soyer, 2009: 67).

72

NC BLM
OCUK EDEBYATININ TARHES,
MUSTAFA RUH RN ve AYLA INAROLU
1. TRKYE DE OCUK EDEBYATININ GELM
1.1. TANZMAT DNEMNDEN CUMHURYET E KADARK DNEM
Eitimi, ideolojik tavrlardan ayr dnmek ok zordur. nk her ideoloji,
siyasal sistem kendi dnya grne uygun nesiller yetitirmeye alr. Tanzimat
dnemi ve merutiyet dneminde de byle bir ideoloji kavgasnn cereyan ettiini
grlmektedir. Ve dolaysyla ocuk konusunda farkl grler ileri srlyordu.
Bazlar, eitimin bir psikolojik hadiseden ibaret olduunu, bu yzden dnyann her
yerinde ayn esasla bal bir eitim sistemi bulunmas ve muhtevasnn da objektif
bilgilerden ibaret olmas gerektiini syleyen liberal bir istikamet tutturmulard. Bu
fikir Ziya Gkalpin milli terbiye tezi lehine mcadeleyi kaybetmitir. ocuk yine
nemini devam ettirmitir. ocuk edebiyat almalarnn Osmanl dneminde tam
da btn tartmalarn yaand bir ortamda arlk kazand grlr (Gngr,
2000: 289).
ocuk edebiyat ve kitaplar konusu, ancak, Merutiyetten sonra batl eitim
anlaynn

retmen

okullarna

girmesiyle

kendini

duyurmutur.

Osmanl

dneminde ocuklarn okuma becerisini gelitirmeye ynelik almalar tekerleme,

bilmece, halk ykleri ile gelimitir. zellikle Nbi nin Hayriyeadl eserini
oluna t vermek amacyla yazmtr. Smblzde Vehbi de yine oluna ahlak ve
grg derslerini ieren Ltfiye adl eseri vardr. Kaynaklarda lk Trk Alfabesi
olarak bilinen Kayserili Doktor Rt tarafndan yazlan Nuhbetl Etfal (
ocuklarn En Sekini) adl yaptn metinler ksmndaki ykleri bu alandaki ilk
rnekleri olduu belirtilmektedir. Austos Bceinin Hikayesi, Kedi ile Farenin
hikayesi bu yklerden birkadr (irin, 1999: 87).
eviri olarak Trkiyedeki ocuklar iin ilk rnei veren Tanzimat dnemi
air ve yazarlarndan brahim inasi olmutur (1826-1869). Daha sonra R. M. Ekrem,

73

Ahmet Mithat ve Muallim Naci de zellikle Franszcadan (La Fontainden) eviriler

yapmlardr. Bu dnemdeki eserlerin arlkl olarak dnya edebiyatndan
semelerin eviri olarak yaymlandklar grlr. Seksen Gnde Devri Alem, Arza
Seyahat gibi eserler bu dnemde eviri olarak ocuklarn ilgisine sunulmutur
(Kaymaz, 2008: 139).
Ancak hemen belirtilmelidir ki eviri tr eserler, ocuklarn seviyesine ve
ilgilerine tam olarak hitap etmedikleri iin bu eserler Trkiyede ocuk edebiyatn
sekteye uratmlard.
Ali Nusret, II. Merutiyette grlen yeni bir toplum anlaynn etkili olduu
bir ortamda ray mmet adl gazetede ilk kez ocuk edebiyatnn nemini
vurgulayan bir yaz yazmtr (1908). Tevfik Fikretin ermin adl eseri, Fuat
Kprl nn Mektep iirleri adl eseri, Ziya Gkalpin Kzl elma adl eserleri de
ocuklar iin yazlm eserlerdir (Alangu, 1995: 15-19).
1.2.

1923TEN

SONRA

TRKYEDE

OCUK

EDEBYATININ

GELM
II. Merutiyetle birlikte hz kazanm olan ocuk Edebiyat Cumhuriyetle
birlikte bir duraan srece girmitir. nk 1923te ilan edilen Cumhuriyet ile
birlikte Osmanldan kalan pek ok kurum ve yetkiler halen devam etmekteydi.
Halifelik ve Saltanat devam ederken eitim-retim de Arap alfabesi ile olmaktayd.
Latin harflerine geilmemiti.
Yeni kurulan bu dzende sanatnn grevinin ne olacam sorusunun cevab
pek ak deildi. Halifelik ve Saltanat kaldrldktan ve Latin harflerine geildikten
sonra bu belirsizlik bir lde giderilmi ve eitim-retimin tek elde toplamasyla
da gereken deiiklikler yaplmt. Yeni kurulan Cumhuriyet iin ulusal kimlik
oluturma srecinde eitimin zel bir yeri vard. Dolaysyla eitimin kapsamnda
dnlen ocuk edebiyat da buna hizmet etmeliydi. Aslnda, on ylda on be
milyon gen yaratma fikri tam da bu dnceden hareketle olumutur. te
edebiyatya den grev de Cumhuriyetin yeniliklerini genlere tantmak ve
benimsetmek adna ideolojik bir tutumun yaknlmas olmutur.

74

Dnemim Milli eitim Bakan Mustafa Necati Uural (1925-1929)

nclnde ocuklarla ve genlerle ilgili olarak ayr dizi yayn hazrlatmtr
(Gken, 1985:15). Bu diziler; Cihan Edebiyatndan Numuneler, Mektup Temsilleri,
Dnya ocuk Klasikleri dir.
Cumhuriyet dneminde yetikinlere ynelik yazanlar arasnda Faruk Nafiz,
Yusuf Ziya gibi yazarlar da bulunmaktadr. Bu dnemde eitli bilgiler ieren
kitaplar ocuklar iin yeniden yazlmtr. Byk Adamlar Ansiklopedisi, Keifler
ve catlar Ansiklopedisi gibi. Kimi yazarlar da kahraman ocuk olan romanlar
yazmlardr.
Abdullah Ziya Kozanolu (1906-1966) ulusal kimlik yaratma asndan
nemli bir eser olan Kzl Tu, Trk Korsanlar (1926), Gltekin (1928) adl
yaptlaryla ocuklar tarafndan ok sevilmitir. Halbuki Abdullah Ziya Kozanolu
da bykler iin yazmasna karn, ocuklar tarafndan ilgi ve beeniyle okunan
yazarlar arasnda yer almtr.
mer Seyfettin kendisi bykler iin yazmadn belirtmekle beraber,
ocuklar tarafndan ilgi ile okununca onun eserleri de ocuk edebiyat eserleri
arasnda yer almtr. Zaten ocuk edebiyat eserleri balangta ocuklar iin
yazlmam olmasna ramen ocuklar iin sevilerek okunan eserlerin ocuk
edebiyatna dahil edilmesi kanlmaz olmutur (Baraz, Turhan: 1987: 45)
Yine bu dnemde yazlan eserler arasnda Mahmut Yesarinin Bar Yank
meri, Huriye nizin Kpralt ocuklar (1937) yazlan eserlerdendir. 1940
ile 1970 dnemleri arasna baktmzda yeniden bir batya yneli sz konusudur.
zellikle iir alannda konularn giderek zengiletii grlmektedir. Ayrca iirde
heceden serbest iire geilmesi ocuk iirlerinin ieriini olduka etkilemiti.
retmen ve eitimci ozanlarn okluu bu iirlerde retici konulara yer
verilmesini beraberinde getirmitir. Bu dnemde rn veren yazarlar ve ozanlar, Enis
Behi Koryrek, Ahmet Kutsi Tecer, (1901-1967), Kemalettin Kamu, smail Hakk
Sunat (1900-1961), Hasan Ali Ycel gibi yazarlar iirde rnler vermilerdir.
Bu dnemde yazan bir baka ocuk yazar da brahim Zeki Burdurludur.
Burdurlu iir olarak, Kelolan (1949), Bask Tavan(1950), Atatrkm (1959)

75

ve Krolu Destan (1965), adl eserleriyle ocuk edebiyatna byk katklar

salamtr.
1940l yllarda Trk masallarn yeniden yazma almalar hz kazanm,
Orhan aik Gkyay, Bugnk Dille Dede Korkut Masallar adyla Dede Korkut
yklerini o gnn Trkesi ile yaymlar.
Eflatun Cem Gney de Anadoludan masallar derleyerek srasyla Kara
Ylan

Ve

Kara

Glmez

(1946),

Zmrd-

Anka,

En

gzel

Trk

Masallar(1948), Al Sofram Al (1949), Ak Garip (1950), Akl

Kutusu(1953), Bir Varm Bir Yokmu (1956), Gkten Elma Dt(1960),
Az gittim Uz gittim(1961) eserlerini yaymlar. Al Sofram Al adl yaptyla
1956 ylnda Cristian Andersen Payesi eref diplomas almaya hak kazanr. Gney
ayn dl 1960 ylnda Dedekorkut Masallar adl kitabyla bir daha alr ve Dnya
ocuk Edebiyat Sertifikasnn da sahibi olur (z, Varlk: 1977: 31).
Ayn yllarda Naki Tezel, stanbul Masallar ve Kelolan Masalar adl
eserleriyle birok masal ocuk edebiyatna kazandrmtr. Cahit Uuk da Trk
ocuuna Masallar, Ate Gzl Dev gibi masallar derlemitir (Nesin-Yllk,
1977: 22).
Bu dnemde yazan bir baka ocuk yazar da Ouz Tansel dir. Ouz Tansel,
derleyip kendi tarzyla sunduu masallaryla dikkat eker. Alt Kardeler, Yedi
Devler (1960), Kzlar (1963), ve Mavi Gelin(1966), Tansel in eserlerinden
bir kadr. Trkiye Radyo Televizyon Kurumunun 1976da ilk kez verdii masal
dln de All le Frfr adl yaptyla Ouz Tansel almtr. Tahir Alangu nun
Billur Kk Masallar bu dnemin masal derleme almalarndandr.
Ayrca 1940l yllarda daha ok alt snf ocuklarn hayatlarn anlatan
Kemalettin Tucu, konu olarak da lm ve lmn getirdii aclar, geride brakt
dertleri konu olarak ilemi ve ocuklarn dnyasna hayatn ac yzn de
gstermitir. Tucunun eserlerinden bazlarn syleyecek olursak; Ta Yrek,
Saadet Borcu, Sokak Kpei, eytan ocuk, Kk Mirasyedi, Ayecik,
Hissiz Adam bunlardan bazlardr.

76

1.3. 1970 L YILLARDA OCUK EDEBYATININ TRKYEDE

GELM
Bu

yllarda ocuk Edebiyat

rnlerinde bir heyecan,

bir coku

grlmektedir. zellikle 1961 Anayasasnn getirdii hak ve zgrlklere ve basm

yayn iletiim alanlarndaki arta bal olarak hz kazanan toplumsal ve kltrel
gelime, Trk Edebiyat nda pek ok yazar toplumsal izgiye ekmitir.
Bu dnemde hece lsyle iir yazmak poplerliini korurken, l ve
uyaa bal kalmadan iirleriyle ocuklara seslenen airlerimiz mevcuttur. Bunlardan
bazlar, Fazl Hsn Dalarca, Balina ve Mandalina adl eseriyle; lk Tamer,
Abdlkadir Bulut ve daha pek ok air ve yazar ocuklara uyaksz ve lsz olarak
yazdklar iirleriyle ocuklara seslenmitir.
Necati Cumal, Ceyhun Atf Kansu, Aziz Nesin, Ataol Behramolu gibi
sanatlar da bu gelien izgide ocuklar iin iir yazmlardr. ocuklar dnerek
yazlmam olan pek ok ozann iiri de ocuksu bir eda ile yeniden dzenlenmi ve
dergi ve sekilerde yer almtr (Celal,1988: 45).
Bu dnemde roman ve ykde de iirdekine benzer bir eitlilik grlmekte
ve pek ok yazar yalnzca o dnemde yazmay denemilerdir. Erdal zn Dede
Korkutun Kitab,

Vedat Dalokay n Kolo, Hasan Hseyinin Ressamn

Bldrcnlar, Mjdat Gezen in Bir Lirann ki Gn ve Kuzucuk gibi eserler bu

dnemde yazlan baz eserlerdendir (zdemir, 1982: 101).
Bu dnemde eitsel ve bilimsel anlamda ocuk kitaplarndaki resimleme
almalarna, kapaklarn sanatsal bir anlayla ele alndna tank olunur. Dnya
ocuk Edebiyatnn pek ok gl eserlerinden de o dnemin z Trke anlayyla
resimlenerek sunulduu bu yaptlar arasnda Alis Harikalar lkesinde adl eseriyle
Lewis Carol, Karlar Kraliesi adl eseriyle Andersen, Palavrac Baron adl
eseriyle de Erich Kastner saylabilir.
Bu dnemin dikkat eken gelimelerinden biri de 1979 ylnn btn dnyada
olduu gibi Trkiyede de ocuk Yl olarak belirlenmesidir. Bu nedenle ocuklar

77

iin yazlan eserlerde bir art grlm ve rnlerin eitlilii de dikkati ekmitir.
Milliyet ve Tercman gibi gazetelerin 70li yllarn bandan beri yaymlanmakta
olduklar ocuk dergileri, ocuk edebiyat ile ilgili anlacak bir gelimedir. lk
Tamer ve Yalva Ural gibi bugn de nde gelen ozan-yazardr. l ve uyak kaygs
tamadan sade bir Trke ile yazdklar iirleri ile ocuklarn ve dolaysyla da
ocuk edebiyatnn nde gelen isimlerinden olmutur. Sait Faik, Orhan Kemal,
Sebahattin Ali, Yaar Kemal gibi nemli isimler de yine bu alanda deerli eserler
vermilerdir.
70 ile 80 aras dnemde roman, yk ve iirde olduu gibi masalda da yeni
bir anlay gze arpmakta ve daha nce yazlan masallardan bazlarnn yeniden
ocuksu eda ile dzenlenerek yaymlanm, hatta yeni rnler de bu dnemde
verilmitir. Bunlardan kimilerini sralayacak olursak; Ahmet Kahramann Yediden
Yetmie, Yaar KemalinFiller Sultan ile Sakall Topal Karnca, smail Sivrinin
Masallar bunlardan bazlardr (Nesin, 1977: ).
1.4.

80L

YILLARDAN

GNMZE

OCUK

EDEBYATININ

TRKYEDE GELM
ocuk Edebiyat 12 Eyll 1980 tarihinde balayan bir durgunluk srecine
girmitir ve yazarlar. 1981-82 yllar zellikle Trk Edebiyat asndan durgunluk
yllar olmutur ancak bu durumun pek fazla uzun srd sylenemez. zellikle
70li yllardan edinilen bilgi, tecrbe ve rn eitlilii sayesinde bu durgunluk
abuk atlatlm ve yazarlarmz ocuk eserlerini yazmakta yeni duruma uyum
salamtr. zellikle Muzaffer zgnn yaynlar ocuk Edebiyat dnyasnda ilgi
uyandrmaya balam ve kke dizisiyle ocuklar ilgisini ekmeyi baarmtr.
Onun eserleri dier yazarlar da tetiklemi ve durgunluk srecinden yazarlarmz
kendini syrmlardr. zgnn 10 kitaptan oluan bu dizide kyden kente g edip
de gecekonduda yaayan iyimser kkein bandan geenler anlatlr. zgnn
dier eserlerinden bazlar da unlardr: Ekmek Paras, Anneannem Askere
Gidiyor, Uzay Dolmuu Kalkyor, Hokus Pokus, Kk Ar, Byk Ar gibi
eserlerdir.

78

1980li yllarda Akabe, Anadolu, ekirdek, Can Karde, Kandil, Ekin,

Ensar, Gonca, Maya, Seha, Aka, Boazii, Nur, zyrek, Osmanl, Trk
Edebiyat Vakf, Tba, Remzi, Diyanet, T. ve Kltr Bakanl, Koza, Karacan,
Can, rgn, Serhat, Adam, zgn, vs yaynlar ocuk kitaplar yaynladlar. Bu
dnemde en ok eseri Serhat yaynlar yaymlad. Ancak bu eserler ierisinde zgn
olanlar ok az ve ou eser yllar nce yaynlanm ve yeniden gzden geirilmi
masal ve serven kitaplarndan olumaktadr ( Gne, 1989: 348-350).
90 l yllarda ise; ocuk edebiyat alannda zellikle de yk ve roman
dalnda n kazanm, yazarlarmzdan biri de Glten Dayoludur. Dayolu,
eserleriyle ocuun dnyasna girmeyi baarm dnem yazarlarndan biridir.
Eserlerinden

bazlar:

Akll

Pireler,

ocuklar,Pargat Dann Esrar,

Geriye

Uan Motor,

Dnenler,

In

Yeil Kiraz, Dnya

ocuklarn Olsa gibi pek ok eseri mevcuttur. Bu dnemde genlere hitap eden
yazarlar arasnda gsterebileceimiz yazarlardan biri de pek Ongundur. Ongunun,
Afacanlar etesi, KampArkadalar, Mektup Arkadalar gibi eserleri vardr.
Bu dnemde zellikle masallarda ierik olarak deil, biim olarak da
yenileme meydana gelmitir. Bask ve resimleme teknii ile pek ok masal yeniden
yaymlanm ve yaynevleri renkli masallarla ocuklarn ilgilerini canl tutmay
baarmlardr. zellikle Yapa Yaynlarnn hazrlam olduu resimli mzikli
kabartmal kitaplar hazrlanmtr. Masallar, ocuk roman ve ykleri resimlerle ve
kabartmalarla ayrca da mzikli elerle sslenirse elbette ki ocuklarn ilgilerini
daha fazla cezbedecektir. te bu durumun farknda olan Yapa Yaynlar da bu tr
resimli, kabartmal ve mzikli masallar ve ykleriyle ocuklarn ilgisini en ok
ekenlerden olmutur.
1990l yllarda, artk masal yazarlar, bat yazarlarndan eserleri tercme
etmekten ziyade kendileri masallar yazmaya balamlardr. Bu dnem masal
yazarlarndan bazlar, Elvan Pekdemir, Mustafa Ruhi irin, Mevlana dris Zengin,
Neda lk Kuglin dir. Ayrca Aye Kilimci, Dikenci Karga, p Kralie adl
masallaryla, T. Dursun Kakn da Bir Kk Adam Varm, Yaramaz Kuzu,
Horoz ile nci gibi masallaryla karmza karlar (Enginn, 1987: 64).

79

Masal alannda ierik olarak da biim olarak da yeniliki yazarlarmzdan biri

de Aytl Akaldr. En nemli eseri, Geceyi Sevmeyen ocuk tur. Bundan baka
Karde steyen ocuk, Can Sklan ocuk, Masallar Arayan ocuk, Sabah
Boyayan ocuk, ki Kavgac Aa vb. eserleri ile ocuk dnyasna katkda
bulunmutur.
zellikle ocuk edebiyat alannda kuramsal almalaryla tannan Mustafa
Ruhi irin, masallaryla da ocuk edebiyatna katkda bulunmutur. Bu masallardan
bazlar; Guguklu Saatin Kumrusu, Kar Altnda Bir Kelebek, Her ocuun Bir
Yldz Var ve Ku Aac adl masallaryla ocuklara seslenmitir.
Ayla narolu ise; yine ocuk edebiyatna birok deerli eseri ile katkda
bulunan bir baka ocuk yazar ve izeridir. Kim Demi Niye Demi Bu Naneyi
Kim Yemi, Kk Mor Balk vb eserleri nemli yaptlardr.
Fazl Hsn Dalarca nn, Cin Olan, Hinolu Hincik ve Yaramaz
Szckler adl eserleriyle bu alandaki yerini korur. Abdulkadir Bulutun, Kahveci
Gzeli, Abdulkadir Budakn Gl ocuk, lk Tamerin Masal iirleri, Cahit
Zarifolunun Glck adl iir kitaplar da ocuklar iin ayr bir edebiyat deeri
ifade eder.
2000 li yllara doru, Milli Eitim Bakanl ve Kltr Bakanl da ocuklar
iin diziler oluturmulardr. 1998 ylnda TBTAK ocuklarn bilimsel verileri
zevkle renebilecekleri kitaplar hazrlamtr. Bunlardan bazlar: arpma ve
Blme (Karen Bryant), Biz Hcreyiz (Dr. Fran Balkwill), Uydular (Mike
Painter) gibi eserlerdir.
Yap Kredi Yaynlar da ocuklar iin kitaplar hazrlamtr. Bunlardan
birka, Doan Karde Okul a Kitapl Doan Karde lk Genlik Yllar
Dizileri iinde yerli ve yabanc pek ok kitap yaymlanmtr.
Son olarak, Hasan Kallimci de ocuk hikaye, iir ve romanlaryla ocuk
Edebiyatna katkda bulunmu yazar-airlerimizdendir. Romanlar, Sihirli Drbn,
Karnca ocuklar, Bir Garip Doktor, Ryalar lkesinde, Okumak
stiyorum, Kuu Amca, Elif Abla, Arzu Kz, Kk Kaykayclar,
etinin Merak,Radyocu Ali gibi romanlaryla anlmaktadr. Sihirli Drbn

80

adl eseriyle, ocuk Edebiyatlar ve Sanatlar Birlii tarafndan verilen 2001

ocuk Romanlar dl almtr. Bunlardan baka pek ok hikaye ve iir yazmtr.
Bunlardan bazlar: Hikaye: En Byk dl,Arlar Sulama Vakf, nar
Aac, Blbller Alamaz vs. iirleri ise: Kumbaramdaki Para, Uzaydaki
ocuk vs., Masallar: Krk Ayna, Sihirli Heybe, Gezgin Uurtma vs.
Dnme Odas, Tornac Hseyin gibi tiyatro eserleri vardr.
Tanzimattan gnmze ocuk edebiyatnn seyri zetlenecek olursa;
Tanzimat Dneminden 40l yllara kadar daha ok eviri eserleri karmza
kmaktadr. Cumhuriyetin ilk yllarnda duraan bir srece giren ocuk edebiyat
yazarlar, bu duraanl ksa srede zerlerinden atmlar ve ocuklara ynelik
iledii konularda da Cumhuriyetin niteliklerini ve yeni sistemin zelliklerini
ocuklara ve byklere kavratmak olarak stlenmilerdir.
1923ten sonra zellikle iir alannda ocuklara ynelik kitaplar yaymlanm
ve ocuk iirleri rabet grmtr. 70li yllarla 80li yllar arasnda ocuk edebiyat
gerek iir, gerekse nesir alannda mthi bir atlm yapmtr. Bykler iin yazan
yazar ve airler bile, ocuklara ynelik eserler yazmaya balamlardr. ocuk ylnn
da bu dneme denk gelmi olmas ocuklar iin yazlan eserlerin younluunu
arttrmtr (zdemir, 1989: 107).
80li yllardan gnmze kadar ocuk Edebiyat eserlerinin gerek biim
gerekse ierik ynnden deitii grlmekte, iir, roman, masal alannda zgn
eserler verilmektedir. zellikle masal alannda yazlan eserler resim, kabartma ve
mzikli kitaplar, ocuklarn ilgilerini daha da fazla ekmi ve artk, ocuk edebiyat
Trkiyede belirli temellere oturmutur.
1.5. TRKYE N OCUK EDEBYATI ARAYILARI
Gnmzde ocuk edebiyatnn hi olmad kadar yaama girdii gerei
gz ard edilemez. Kitap okumayan tiyatroya gitmeyen ocuk da televizyon
izlemektedir. stelik okul ann ok ncesinden, bebekliinden balayarak,
televizyonun tm dnyann sesini grntsn eve tamas yannda, daha
bebekliklerinde ocuklara alamasn, elensinler diye izlettirilen izgi filmler acaba
onlarn bilincinde nasl izler brakyor? Anneler babalar bu filmlerdeki kama

81

kovalama sahneleri, iddet gsterileri zerinde eletirel bakla duruyorlar m? bu

filmleri izlemek ocuumuza ne kazandryor? Yoksa bir anm, yanl ynlenme mi
balatlm oluyor?
ocua seslenecek yazar snrlamas gereken nemi nokta, okurunun
bilincinin henz etkilememi bir tarla gibi olduu, o tarlaya decek her tohumun
derinlere inip byk olaslkla ilerde boy verecei gereidir. Yetikin insan
etkilemeyecek olay ve szler, ocukta suya den ta gibi sonsuza dek orada
kalmaktadr. Erken yalarda bilin kuyusuna, a gemi dogmalar, zehir retecek
bileimler istiflenerek ocuk, yapsndaki saflk, temizlie karn, gelecein
kavgalarna hazrlanmaya allrsa yetikinliinde, ruhsal donanmn kullanma
eilimiyle yaayacak, artk artm da olanakszlaacaktr (Hunt, 2005: 86-98).
ocuk edebiyat zerinde durmay gerektiren sapmalar incelendiinde,
Yazarn ocuklara kar baka trl davranma saplantlarna da rastlanmaktadr.
yle ki bu ayrmclk, gerekte imdiden yetikin bir insan iinde tayan ocuu,
bilinaltnda, kitap okumaktan da uzaklatrmaktadr. ocua seslenirken sesimizi
nerede, ne lde, nasl deitiriyorsak, bunun ne kadar yararlysa (belki gerekli),
edebiyatta szcklerimiz, mantmz iin de ayn ly kullanmamz en doal
olabilirdi.
ocuk edebiyatnda kahramanlarn portreleri izilirken, ktlerin kesinlikle
yenildii sonular gerek yaama uygun mudur? Gnmz ortamnda iyilerin
yenilme olaslnn daha yksek olduunu gizlemeden yeni kuaklar yine de
drstle, zgecilie ynlendirmenin temel koullar, ncelikle salkl ekonomik
yapy, yeterli eitimi salamakla balamyor mu? Dnya insannn iinden
kamad ksr dngnn, iyi duygular dnceler temelinde eitlik, zgrlk ve
barn salanmasyla krlabilecei gerei, ocuk yaznnn can noktas olsa gerek
(Karas; 2000: 121).
ocuun okuduu her kitap, ocuun dnyasnda yeni bir pencere amaldr.
Dolaysyla her kitap ocuu duygusal ve dnsel boyutta gelitirmelidir. ocuk,
zdeim kurarak okuduu iin ocuk ile kitap arasnda sk bir iliki kurulmaldr.
ocuk kitapla ili dl olmazsa okumann tadna varamaz. ocuun okuma

82

becerisinin zdeim kurma dzeyinde kalmas, kitapta anlatlanlara kr krne

inanmasna neden olur. ocuun eletirel bir bak asna sahip olmas, ok ynl
dnebilmesi, d gcnn gelimesi, okuma duyarlnn artmas ve bilinli bir
okur olmas nitelikli kitaplarla karlamas ile mmkn olur (pirolu, 1993: 49).
Edebiyat eserleri, insana zg deerlerin, toplumsal yaamn ve an
gerektirdii deerlerin benimsenmesinde nemli rol oynar. Dolaysyla edebiyat
insann, hem bireysel hem de sosyal hayatta iyiye, gzele ve doruya ynelmesinde
etkili olur (Kavcar, 1999: 6). Kavcarn zerinde durduu edebiyat eserleri, nitelikli
rnleridir. ocuun nitelikli olmayan yazn eserleri ile karlamas, ocukta
bireysel ve sosyal hayatnda kendini beenmeme, iddet duygular, mutsuzluk vb.
birtakm skntlar olumasna neden olabilir. lkretimin ilk yllarnda ocuun
dnyasnda d ile gerek i iedir. Bu nedenle ocuu korkutacak, tiksindirecek,
gvenini sarsacak kitaplardan zellikle kanlmas gerekir. nyarglar, oven
duygular, cins ayrmn destekleyen; kesin yarglarn, deimez deerlerin
savunulduu kitaplar, ocukta kitap okuma alkanl ve eletirel okuma becerisinin
alt yapsn oluturmay engelleyecektir (pirolu, 1993: 54).
Gnmzde ocuk edebiyat alannda birok kitap, okurun karsna
kmaktadr. ocuk yazn alanndaki eserlerin saysnn artmas, kitap alcsnn
seme ansnn artmasn gndeme getirmektedir. Bunun yan sra ocuklarn zihinsel
ve duygusal geliiminden sorumlu olan yetikinlerin ocuklara rehberlik ederken
daha dikkatli olmalar gerektirmektedir (Ouzkan, 1997: 12). ocuk kitaplarnda,
sanatlar tarafndan sanatn insan deitiren, gelitiren ve yenileyen anlaynn
yanstlmas, yaamn sanatnn duyarll ile yeniden biimlendirilip ocua
sunulmas, ocuun farkl durumlarla ve kiilerle karlamasn salar. Bu
karlama, ocuun kendini ve bakalarn tanmasna imkn salar. ocuklarn
Milli Eitim Temel Yasasnda da belirtilen dengeli, salkl bir birey olarak
yetimesinde, insan haklarna saygl, evresine kar duyarl, sorgulayan ve yaratc
bir kiilik gelitirmesinde, nitelikli ocuk kitaplarnn salayaca katk nemlidir
(Sever, 2003: 28). Nitelikli ocuk kitaplar ocuun kendini ve evresini bilinli
olarak alglamasna, bamsz bir birey olmasna, dnme yetisini, anlama ve
anlatma becerisini gelitirmesine yardmc olacaktr. Dolaysyla ocuun nitelikli

83

kitaplarla karlamas gerekir. Nitelikli kitaplarn zelliklerini bilen anne, baba ve

retmenler, ocuu bu tr kitaplarla tantrabilecek ve ocuun bilisel, duyusal,
dilsel ve kiilik geliimine de dolayl olarak olumlu ynde katk salam olacaktr.
ocuk kitaplarnda ierilen toplumsal cinsiyet biimlerinin, onlarn kendi
rollerini gelitirme imajna katk saladklar aka grlmektedir. Okul ncesi
yataki ocuklarn, cinsiyeti tipletirmeleri yanstmayan hikyeleri dinlemezlerse,
ayrmc bir toplumsal cinsiyet anlay iinde konumaya ve davranmaya daha az
eilimli olduklar saptanmtr. Buna karn, okul ncesindekiler, cinsiyeti bir
okuma program izlediklerinde ok daha fazla cinsiyeti konuma ve davran
sergilemektedirler. Toplumsal cinsiyet tipletirmeleriyle atan imajlar ieren
kitaplarn, ocuklara onlarn toplumsal cinsiyet inanlar ve kabullerini tekrar
gzden geirme frsatn salad grlr. Metinler, alternatif rol modelleri sunabilir
ve daha eitliki toplumsal cinsiyet tutumlarn benimsemelerinde esin kayna
olabilir. Ayrca, bu durum ocuklarn oyuncaklarnda bile geerlidir. Okuyucular
kitaplardaki

karakterleri,

kendi

toplumsal

cinsiyet

karakterleriyle

zdeletirdiklerinden dolay, kitaplardaki kadn kahramanlarn benzer tercihlere

sahip olduu gsterildiinde kz okuyucular daha ok erkeksi oyuncaklarla
oynamaya hevesli olurlar. ocuk edebiyatnda sunulan cinsiyet yaps, toplumda
uygun grlen davran, ocuklarn toplumsal cinsiyet alglar ve tutumlarn etkiler.
Resimli kitaplar, kadns ve erkeksi ocuklar iin rol modelleri salar, fakat
toplumsal cinsiyet klieleri ve cinsiyetilik ocuun potansiyel bymesini ve
gelimesini snrlar. Bu nedenle, metinlerdeki kz karakterlerin greli eksiklii,
onlarn toplumsal cinsiyetleriyle zdeleme ve toplumda yer edinme frsatlarn
snrlayabilir. Buna karn, erkek ocuklarn, birok ilgin erkek kahramanla
zdeleme olana olduu iin, hikyelerin kadns kahramanlaryla ok nadiren
zdeleir (Knatsouli, 1999, 51-53). Klielemi toplumsal cinsiyet rolleri, her iki
cinsiyeti de zorlamaktadr. Kzlar pasif ve nemsiz rollerde skp kald gibi, erkek
ocuklar da sper kahramanlarla yarmak ve yksek beklentileri yerine getirmek
zorundadr. stn baar performansna sahip dinamik erkekleri gsteren gl
toplumsal cinsiyet imajlarn ieren kitaplar, sz konusu kahramanlar gibi
olmalarnn imknsz olduunu fark eden erkek ocuklar zerinde gl bir bask
yapar. Toplumsal cinsiyet ayrm yapan kitaplar, hem kz hem erkek ocuklar
84

zerinde istenmeyen etkiye sahip olduklarndan, metinlerdeki toplumsal cinsiyet

kabullerini analiz etmede ve toplumsal cinsiyet farkndaln desteklemede fayda
vardr.
Toplumsal cinsiyet konusunda ocuklar duyarl klmaya istekli, ebeveyn ve
retmenler, onlar arasnda eitlenebilir toplumsal cinsiyet alglarn gelitirmek iin
birok ekilde aba sarf edebilir. Ayrca, ocuklara cinsiyetilik kart kitaplar
sunma ve semede, ocuk kitaplarnn yardmc yetikin okuyucunun aba sarf
etmesine gerek olduunu belirtmekte yarar vardr. Anaokullarnda okunan birok
hikyede, problemler kadn kahramanlar tarafndan ele alnmaz ve yzleilmez,
baar liderlie dayal olarak ortaya kar, erkeklerin iyi istekleri ya da iyiliki
niyetleri ve ileri olduka kliedir (Maragoudaki, 1989). ocuklara, ayrmc
toplumsal cinsiyeti fark ettirmenin bir baka yolu, cinsiyeti bir kitapta yer alan
yaklamlar zerine tartmaktr. Gl basmakalp tipletirmelerin yer ald ocuk
kitaplarnn temalarnn belirtilmesiyle ve daha belirsizlere zel ilgi gsterilmesiyle,
ocuk, basmakalp kabulleri ortaya karmada daha duyarl olur. Satr aralarn
okumay renen, resimli kitaplarn gen izleyicileri, toplumsal cinsiyetteki ayrmc
fikirlerin onlarn birok kitabnda resmedildiini ve metinlerde tesis edildiini fark
eder. Birok yknn, toplumsal cinsiyet konusundaki ayrmc dili, okuyucular
tarafndan, zellikle daha gen olanlar tarafndan, kolayca yakalanmaz. Ayrca,
hikaye kahramanlarnn konuma biiminde bile konuann cinsiyetine gre
kodlamann deitiine (Bottigheimer, Kanatsouli, 1999: 155) dikkat ekilmektedir.
Dorudan konuma, temelde, zellikle belli otoriteye sahip erkeksi figrlere atfedilir.
Dncelerini dorudan ifade eden kadnlar, daha ok, kt byc, huysuz vey
anne gibi, hikyenin kar kahramanlardrlar. stendik kadn kahramanlarn
kelimeleri dolayl konuma iinde kodlanr. Daha da tesi, hikye kahramanlarnn
toplumsal cinsiyetlerinin dntrlmesi ve ortaya kan komik ykler, nl
hikyelerdeki cinsel tipletirmeler ve hayali kahramanlarn iinde yaad toplum
konusunda, ocuklar dnmeye zorlar (Temple, 1993). Sonuta, kitaplarn gen
okuyucular iin, bir kz risk almay sevse, bir erkek rg rmekten holansa, bir
prens sava alanndan nefret etse ya da prenses sonsuza kadar evlenmemeyi sese

85

bile, onlarn hepsinin onlar ermi muradna... eklinde deerlendirilmesi gerekten

gzeldir.
Okulncesi dnemde dinleme becerisi dzeyinde olan ocuk, okula
balamasyla okuma yazma becerisi dzeyine kar ve zamanla okuma alkanl
edinme dzeyine gelir. ocuk, eletirel okuma becerisini kazanana kadar zdeim
kurarak okuyan bir okur olduundan karlat kitaplarn nitelii ok nemlidir.
ocuun okuduu her kitap, ocuun dnyasnda yeni bir pencere amaldr.
Dolaysyla her kitap ocuu duygusal ve dnsel boyutta gelitirmelidir. ocuk,
zdeim kurarak okuduu iin ocuk ile kitap arasnda sk bir iliki kurulmaldr.
ocuk edebiyat, ocuklarn okumas iin yazlm ve yaymlanm btn
yaynlar iine almaktadr. ocuk edebiyat, edebiyatn btn zelliklerini iinde
barndrd gibi, ayn zamanda ocuklarn zelliklerini de gz nnde bulunduran
bir edebiyattr. ocuk edebiyatnda oluturulan bir metin, ocuklarn alglama
dzeylerine, ruh dnyalarna, ilgi alanlar ve yas durumlarna uygun olmaldr. Bu
nedenle de ocuk edebiyat rnlerini meydana getiren kiilerde belli zelliklerin
bulunmas gerekir. Yaz yazma becerisine sahip herkes, ocuk edebiyat yazar
olamaz. Her iyi edebiyat, iyi bir ocuk edebiyat yazar da olamayabilir. iyi bir
ocuk edebiyat yazar olabilmek iin, iyi bir edebiyat olmann yannda baka temel
bilgilere de gereksinim vardr. yi bir ocuk yazar ocuklar iyi tanyan, ocukluk
dnemi zelliklerini iyi bilen, eitim ve psikoloji alanlarnda bilgili olan bir insan
olmaldr.
Aratrmann baka bir yzn oluturan, cinsiyet kimlii ise ok kk
yalardan itibariyle kazanlmaya balayan bir sretir. nsanlar isimlerden,
seimlerden, konumalardan vs. yollarla bile tanmadklar insanlarn cinsiyetleri
konusunda fikir yrtebilirler. nsanlar belirlenmi olan kadn ya da erkek cinsiyet
kimliklerini kabullenir ve buna uygun olarak yaamlarn ekillendirirler. Fakat
cinsiyet aslnda isel ve znel anlamlar ierdiinden her bireyin beklenen kimlik
dorultusunda hareket etmedii eitli sapmalar yaand aktr. Toplumun ya da
grubun beklentisi dna km rnein transsekseller biyolojik cinsiyetlerini kabul
etmeyip psikolojik olarak ve yaam tarz olarak dier cinsiyeti benimsemektedirler
(Direk, 2007: 68).
86

ocuk edebiyat kavramnn ortaya kt andan gnmze kadar pek ok

yazar, ocuk edebiyat alannda rnler ortaya koymutur. zellikle cinsiyet kavram
ve toplumsal cinsiyete ait birok kavram okulncesi dnem dediimiz 0-6 yata
olutuu iin bu dneme ynelik eserler sunan yazarlarn incelenmesi uygun
grlmtr. Bu balamda Trkiye de ocuk yazn adna duyarl almalar yapt
bilinen Ayla INAROLU ve Mustafa Ruhi RN nin ocuk romanlarnn,
yklerinin ve masallarnn karakter, konu, ileti, dil, anlatm, evre ve resim
ynnden incelenmesinin ocuk edebiyatnn katks olaca dnlmektedir.
2.

MUSTAFA

RUH

RN

ve

AYLA

INAROLU

nun

ESERLERNDE CNSYET ROLLER

2.1. MUSTAFA RUH RN
2.1.1. Hayat
1955 ylnda Trabzonda dodu. Uurlu lkokulunu (1967) ve Of Lisesini
(1973) bitirdi. Ankara ktisadi ve dari limler Akademisi,. Gazetecilik ve Halkla
likiler Yksek Okulunun Radyo Televizyon Program Uzmanl Blmnden
1978de mezun oldu. 1977de TRTde grev ald. TRTnin at yapmclk snavn
kazanarak stanbul Radyosuna atand (1981). Radyolar iin eitim ve kltr
programlar hazrlad. 1984 ylnda stanbul Radyosu ocuk Yaynlar ef
Prodktrlne atanarak ocuk yaynlarn ynetti. Eitim Kltr Yaynlarnda
Mdr Yardmcl (1985-1993); Denetim ve Redaksiyon Mdrl (1993-1997)
grevlerinde

bulundu.

1986-1990

yllar

arasnda

TRT

nin

televizyon

programlarnda ocuk programlar danmanl yapt. 1986-1991 eitim ve retim

dnemlerinde stanbul niversitesi Radyo Televizyon Meslek Yksek Okulunda
iletiim alannda ders verdi; 2007-2008 retim ylndan bu yana Marmara
niversitesi Atatrk Eitim Fakltesi Trke Eitimi Blmnn ocuk edebiyat
derslerini vermeyi srdryor.1990da ocuk Vakfn kurdu.
Kltr Bakanl, Mill Eitim Bakanl, Devlet Plnlama Tekilat, T.C.
Hkmeti nsan Haklar On Yl Eitim Program, Adalet Bakanl ve
niversitelerde jri yelii, danma kurulu yelii, komisyon yelii ve mzakereci
grevlerinde bulundu. Habitat IInin Trkiye srecinde sivil toplum kurulularnn

87

szcln yapt. ocua ynelik kent ve lke lekli hizmet, eitim ve aratrma
projeleri ynetti. Unicefin koordinatrlnde 2001 ylnda gerekletirilen
ocuklar in Evet Deyin Kampanyas Trkiye alma Grubuna szclk etti.
stanbul Valiliince dzenlenen ve 26-27 Haziran 2000 tarihlerinde gerekleen I.
stanbul ocuk Kurultaynn projesini hazrlad; genel koordinatrln stlenerek
Trkiyede ilk defa kent lekli sosyal politika metni olan stanbul ocuk Acil
Eylem Plnnn yazmn gerekletirdi (Austos 2000). 2001 ylnda Trkiye ocuk
Haklar Koalisyonunun kurucular arasnda yer ald ve szclne seildi. Mill
Eitim Bakanl, Marmara niversitesi, ocuk Vakf ibirliinde 23-25 Eyll 2004
tarihlerinde gerekleen I.Trkiye stn Yetenekli ocuklar Kongresinin genel
koordinatrln yapt. Okuyan ehir Sakarya (2005, 2006, 2007) projesini
hazrlad ve ynetti. ocuk Vakfnn 2007de hazrlad Trk ocuk ve lk Genlik
Edebiyatnn Dnya Dillerine evrilmesi Projesinin Trkiye editr. RTK
tarafndan 22 Nisan 2003, 28 Austos ve 18 Kasm 2003 tarihlerinde yaplan TRT
Genel Mdrl adayl seiminde kez atanacak aday arasnda yer ald. Mill
Eitim Bakanl ocuk Yaynlar Danma ve Yayn Kurulu Bakanl dneminde,
100 Temel Eser konusunda Bakanlkla yaanan gr ayrl sonrasnda, bu
grevden 8 kurul yesiyle birlikte istifa etti. irinin doktora yapan iki olu ve bir de
torunu var. Srekli basn kart sahibi. 1976 ylnda balayan yazarlk almalar ile
ocuk dnyasnda tannd. ocuk kltr, ocuklarn medeni, sosyal, kltrel ve
ekonomik haklar, ocuk ihmal ve istismar, g koullardaki ocuklar, ocuk ve
iletiim aralar, ocuk edebiyat alanlarnda dergi ve gazetelerde yazlar yazd,
kitaplar yaynlad. Trkiyede ilki 1987de yaymlanan ocuk Edebiyat
Yllnn (1987-88-89) yaynn ynetti. Editrln yapt 99 Soruda ocuk
Edebiyat ile yazd ocuk Edebiyatna Eletirel Bir Bak, ocuk Edebiyat
Kltr kitaplar Eitim Fakltelerinde ders kitab ve yardmc ders kitab;
Televizyon ocuk ve Aile, Gsteri a ocuklar ve Kuatlm ocukluun
yks kitaplar ise iletiim alannda kaynak kitap olarak okutuluyor.
2.1.2. Eserleri
ocuk Yzl Yazlar (deneme), ocukluun Kozas (aratrma), Masal Atlas
(aratrma), Televizyon ocuk ve Aile (aratrma), Gsteri a ocuklar

88

(aratrma), Kuatlm

ocukluun yks

(aratrma), ocua

Adanm

Konumalar (konuma), Ry Saati (iir), Hayat Gibi (gnlk), Yldz Sayan Aa

(toplu iirler), Dersimiz ocuk(dnce yazlar), ocuk Hep ocuk(ocuk zerine
grler), ocuk Edebiyatna Eletirel Bir Bak (eletiri),ocuk Edebiyat Kltr
(aratrma) kitaplar yaymland. ocuk kitaplarndan bazlarnn adlar yle:
Gkyz iekleri (iir), Masal Mektuplar (mektup), Kar Altnda Bir Kelebek
(masal), Guguklu Saatin Kumrusu, Her ocuun Bir Yldz Var (yk), Mavi
Rylar Gren ocuk (masal), Ak Olsun ocuum Ak Olsun (deneme), Geceleri
Mzka alan Kedi (yk), Dnyaya Glen Adam (iirli Nasreddin Hoca Fkralar),
Blbl ile Leylek (masal), Kelolann Oyunu (masal), Ku Aac (masal), Aslanku
(masal), Dnya Karde Sobe (deneme). Dnden Bugne ocuk Edebiyatmz radio
program (1985).Trkiye Gazeteciler Cemiyeti Trkiye Milli Kltr Vakf,
televizyon program Glck (1986) (Ekrem Oymak ile) Trkiye Milli Kltr Vakf
dlleriyle dllendirildi. Masal Mektuplar, Trkiye Yazarlar Birlii yeleri
tarafndan yln ocuk kitab seildi (1983); Ku Aac ocuk kitab ise (resimleyen
Dr. Nazan Erkmen) UNESCO Asya Kltr Merkezi resimli ocuk kitab dl
kazand (1993). Dier dlleri: Kosovada yaynlanan Trkem Dergisi Yln dl
(1999), ocuk Edebiyatlar ve Sanatlar Birlii 23 Nisan ocuk Edebiyatna
Hizmet dl (2001), Karaman Trk Dili ocuk Edebiyat dl (2003), 12.
Uluslararas Balkanlar Trk Kltr Hizmet dl (2007).Guguklu Saatin Kumrusu
masal kitab Rumenceye (1995), Almancaya (2008) ve Azeri Trkesine (2006),
Masal Mektuplar kitab Makedoncaya (1996); Her ocuun Bir Yldz Var kitab
Arapaya (2008) ve Uygurcaya (2009), evrildi.iir yk ve masallar Almanca,
Arapa, Farsa, ngilizce, Rumence zbeke, Urduca, Macarca, ve BonakaSrpaya evrildi; kiril alfabesine akratld. Yazarn ocuk ile ilgili olarak Frat
niversitesinde

2002de;

Gaziosmanpaa

niversitesi

Sosyal

Bilimler

Enstitsnde, 2008de; stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesinde 2010da yksek

lisans tezleri yapld. ocuk edebiyat ve ocuk eitimi hakkndaki grleri ile ilgili
olarak 2010 ylnda doktora almas yaplyor.
2.1.2.1. Yetikinlere Ynelik Kitaplar
ocuk Yzl Yazlar. Deneme-stanbul: z Yaynclk, 1998 (2. bask).

89

Hayat Gibi. -gnlk-stanbul: z Yaynclk, 2006 (2. bask).

Dersimiz ocuk. -ocuk zerine dnce yazlar-stanbul: z Yaynclk,
2006.
ocuk Hep ocuk. ocuk devi iin kk notlar- stanbul: z Yaynclk,
2006.
Televizyon ocuk ve Aile. Yeni ocukluun Televizyon Sarmal-stanbul: z
Yaynclk, 2006 (3. bask).
Gsteri a ocuklar. letiim Toplumunda Medya Sarmal-stanbul: z
Yaynclk, 2006 (2. bask).
Kuatlm ocukluun yks. Modern ocuk Kltr Sarmal-stanbul: z
Yaynclk, 2006 (2. bask).
ocukluun Kozas. Ve Kltr, Kitap ve Edebiyat-Aratrma-stanbul: z
yaynclk, 1998 (1. bask).
Masal Atlas. Masal edebiyat kltr zerine yazlar-aratrma-Ankara: Kk
Yaynclk, 2007 (2. bask).
ocuk Edebiyat Kltr. Okuma alkanl ve medya sarmal-aratrmaAnkara: Kk Yaynclk, 2007 (1. bask).
ocuk Edebiyatna Eletirel Bir Bak. ocuk edebiyat Nedir Ne Deildir?
Ankara: Kk Yaynclk, 2007(1. bask).
Rya Saati. iir-stanbul: z Yaynclk, 2006 (2. bask).
Yldz Sayan Aa. Toplu iirler-stanbul: z Yaynclk, 2006 (2. bask).
2.1.2.2. ocuk Kitaplar
Blbl le Leylek. Resimleyen: Mustafa Deliolu. stanbul:ocuk Vakf
Yaynlar, 1992.
Kelolann Oyunu. Resimleyen Emel Kehri. stanbul: ocuk Vakf
Yaynlar,1992.

90

Ku Aac. Resimleyen: Nazan Erkmen.stanbul: ocuk Vakf Yaynlar,

1992
Aslan Ku. Resimleyen: Necdet Ylmaz. stanbul: ocuk Vakf Yaynlar,
1998
Martck. Resimleyen: Sleyman Karaolu. Konya: Konya Bykehir
Belediyesi ocuk kitaplar Dizisi, Haziran 1998.
Masal Mektuplar-.Resimleyen: Ferit Avc. Ankara Kk Yaynclk,2007
Gkyz

iekleri.-iir-Resimleyen:

ahin

Erkoak.

Ankara

Kk

Yaynclk,2006
Guguklu Saatin Kumrusu. Resimleyen: Osman Kerhi. Ankara Kk
Yaynclk,2006
Her ocuun Bir Yldz Var.-yk-Resimleyen: Fsun yicil. Ankara Kk
Yaynclk,2007
Bir emsiyem Olsa Kulardan.-iir-Resimleyen lk Ovat-mit mel.
Ankara Kk Yaynclk,2004.
Geceleri Mzka alan Kedi. Resimleyen: Ferit Avc. Ankara Kk Yaynclk,
2006
Ak Olsun ocuum Ak Olsun.-ocuk felsefesi zerine denemelerResimleyen: Osman Kerhi. Ankara Kk Yaynclk, 2006
Mavi Ryalar Gren ocuk.-Kelolan Masallar-.Resimleyen: Mustafa
Deliolu. Ankara Kk Yaynclk, 2006
Kar Altnda Bir Kelebek.-iirli gemi zaman masallar-.Resimleyen: Osman
Kerhi. Ankara Kk Yaynclk, 2007
Dnyaya Gelen Adam.-iirli Nasreddin Hoca Fkralar-Resimleyen: Ferit
Avc. Ankara Kk Yaynclk, 2007
Dnya Karde Sobe.-hayal mektuplar-Resimleyen: Sibel Demirta. Ankara
Kk Yaynclk, 2006

91

2.1.2.3. Uyarlamalar
Bilgi Aac.(Mevlanann Mesnevisinden).stanbul: Ekin Yaynlar, 1983 (1.
bask).
Leylein Akl.(Beydebann Kelile ve Dinme adl eserinden). stanbul: Ekin
Yaynlar, 1983 (1. bask).
Yzk Ta. (Sadinin Bostan ve Glistan adl eserinden). stanbul: Ekin
Yaynlar, 1983 (1. bask).
Altn Kiremitli Saray, Gemi zaman masallarndan; stanbul: Ekin
Yaynlar,1983(1. bask).
2.1.2.4. Hazrlad Antolojiler
Masal ocuk. -ocuk iirleri Antolojisi-Ankara: Kandil Yaynlar, 1984 (1.
bask).
Ninni Bebeim Ninni Ninni iirleri Antolojisi-Ankara: Babakanlk Aile
Aratrma Kurumu Bakanl Yaynlar, 1990 (1. bask).
Kafdandaki

Uurtma.-ocuklara

airlerden

iirler-stanbul:

Erdem

Yaynlar, 1990 (1. bask).

2.1.2.5. Yayma Hazrlad Kitaplar
99 Soruda ocuk Edebiyat (Ortak Yayn: nci Enginn, Can Gknil,
Mbeccel Gnen, A.Ferhan Ouzkan, Ayla Oktay, Feridun Oral, Mustafa Ruhi irin,
Nilfer Tuncer).stanbul, ocuk Vakf Yaynlar, 2001 (1. bask).
2.1.2.6. Yllklar
ocuk Edebiyat Yll 1987. stanbul: Gkyz Yaynlar,1987.
ocuk Edebiyat Yll 1988. stanbul: Gkyz Yaynlar,1988.
ocuk Edebiyat Yll 1999. stanbul: Gkyz Yaynlar,1989.
2.1.2.7. Son Dnemde Yaymlanm Bildiri ve Makalelerinden Bazlar
air, ocuk ve Poetik Cesaret. 28-29 Haziran 2002. II. Uluslararas
Sapanca iir Akamlar ve 16-18 Ekim 2003 tarihlerinde Strazburgda gerekleen

92

Trkenin 5. Uluslar Aras iir leninde sunulan bildiri. ocuk Modernlemesi,

ocuk

Edebiyat

ve

ocuk

Edebiyatna

Yansyan

iddet.

Osmangazi

niversitesince 25-27 Nisan 2002de Eskiehirde dzenlenen ocuk Edebiyatna

ve ocuk Hekimliine Yansyan iddet Sempozyumunun alnda sunulan bildiri.
Osmangazi niversitesi Yaynlar, 2002. lk ve Ortaretim rencileri in 100
Temel Trke Eser ve Edebiyat. Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesinin
4-6

ekim

2006da

dzenledii

II.

Ulusal

ocuk

ve

Genlik

Edebiyat

Sempozyumunda sunulan bildiri. II. Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat

Sempozyumu, (04-06 Ekim 2006) (Yayma Hazrlayan: Sedat Sever), Ankara:
Ankara niversitesi Basmevi, 2007. Kim ocuk Yazardr? Virgl Dergisi, Aralk
2003 Masal Edebiyatnn ki Yakas, Argos Dergisi Medeniyetin Hayal Gemisi:
Masal. Argos Dergisi retmenin Kral Hl plak. Radikal Gazetesi. 24.08.2006
2.1.2.8. Raporlar
Yeni Binylda Dnya ocuklarnn Durumu.2000 (Haklar alnm ocuklar
Raporu). (www.cocukvakfi.org.tr)
Trkiye Aile ve ocuk Faaliyet Raporu.2003. (www.cocukvakfi.org.tr)
Trkiyede ocuk Gerei Raporu.Ekim 2006. (www.cocukvakfi.org.tr)
Trkiyenin Okuma Alkanl Karmesi Eyll 2006.(www.cocukvakfi.org.tr)
2.1.2.9. Projeler
ocuk Vakf I.stanbul ocuk Kurultay Projesi.
I. Trkiye stn Yetenekli ocuklar Kongresi (Do.Dr. Ahmet Emre Bilgili,
Prof. Dr. Adnan Kulakszolu, Mustafa Ruhi irin).
Karagz Okulu (Tacettin Diker Ahmet Akakaya ile)
Okuyan ehir Sakarya (2005, 2006, 2007 yllar arasnda Sakaryada
gerekleen kent lekli okuma alkanl projesi).
ocuk Haklar Okulu (20 Kasm 1999da ocuk Vakfnda balayan kuram
ve uygulamaya ynelik proje).
ocuk Edebiyat Okulu (1992den itibaren)

93

Aile ve ocuk Mstearl Kurulmasna Ynelik Proje (Dr. Necmettin

Turinay Do. Dr. Aydn Glan ile- 2000-2003)
Trk ocuk ve lkgenlik Edebiyatnn Dnya Dillerine evrilmesi Projesi.
(ocuk Vakfnn Ocak 2007de balatt ve 45 dilde tantm ve eviri almalarn
srdrd proje).
Okuyan Trkiye Projesi (Cevdet Karal ile- 2003)
ocuk Balangtr (brahim Akar ile -2001- ocuk Vakf Unicef Trkiye
Temsilcilii Trkiye ocuk Haklar Koalisyonu iin)
rgn Eitimde stn Yetenekliler in Bamsz Oda Modeli (Prof. Dr.
Fsun Akarsu ile -2005)
Trkiye ocuk Haklar Koalisyonu Bildirgesi ve Ynergesi.(2001)
ocuklar in efkate ar bal altnda uygulanan projeler.
kszler ve Yetimler Gn
Ky Okullarna ocuk Kitab Armaan Edelim Projesi
Bosna ocuksuz Kalmasn!
Kosaval ocuklar iin ar
stanbuldaki een ocuklara Evlerimizi Aalm
Deprem ocuklaryla Hayat Paylaalm (17 Austos 1999 Sakarya depremi
nedeni ile).
2.1.3. dller
Masal Mektuplar. Yazarlar Birlii tarafndan yln ocuk kitab (1983).
Dnden Bugne ocuk Edebiyatmz. Trkiye Gazeteciler Cemiyeti (1985)
ve Trkiye Milli Kltr Vakf (1985) radyo program dl.
Glck. Trkiye Milli Kltr Vakf televizyon ocuk program dl (1986)
Ku Aac. (Nazan Erkmenin resimleri ile) Unesco Asya Kltr Merkezi
Resimli ocuk kitaplar 2ncilik dl (1993).

94

Karaman Valilii Trk Dili dlleri ocuk edebiyat dalnda, (2003).

Trkem Dergisi (Kosova) yln dl (1999)
ocuk Edebiyatlar ve Sanatlar Birilii 23 Nisan ocuk Edebiyatna
Hizmet dl (2001)12. Uluslararas Balkanlar Trk Kltr Hizmet dl (2007)
2.1.4. Her ocuun Bir Yldz Var Eserinin Cinsiyet Rolleri Asndan
ncelenmesi
Kullanlan kitap inceleme formu, Malte Dahrendorfun ocuk Kitaplarn
nceleme Modelinden alntdr (www.cocukvakfi.org.tr.).
Yazar: Mustafa Ruhi irin
izeri: Fsun yicil
Yaynevi: Kk Yaynclk
Yayn Tarihi: 2008
Bask Says: 4. Basm
Tr: ocuk Hikayesi
Kitabn Plan: Drt ana balktan ve on bir ksa hikyeden olumutur.
Tipler-Kahramanlar: Kitaptaki on bir ksa hikyenin tm karakterleri
incelenmitir. Kent ve krsala dair birok erkek-kadn-ocuk-anne-baba-nine-dede ve
hayvan karakterleri, cansz varlklar (yldz-oyuncak bebek-kardan adam-uurtma
vs.) gibi karakterler gze arpar.
Dil ve anlatm: Kitapta genel olarak net bir ifade kullanlmtr. Yer yer ksa
tekerlemeler, kafiyeli szler ilk akla gelen anlatm zellikleridir. Bunun yan sra ok
sayda diyaloglardan yararlanld gze arpmaktadr. Ksa tekerlemelere rnek
verilecek olunursa;
Unutmad bizi kar
Gkyznde enlik var
Gk sevincinden alar
U beyaz ieim u
95

Kon nazl ieim kon (irin, 2008: 25)

ocua Grelii: Ya grubu olarak ilkretim ocuuna uygundur.
Kitabn yaklam: Yazar baz hikyelerinde eitici gerek bir yaklam
izlerken, baz hikyelerinde ise; ocuklarn dilinden onlarn hayal dnyasn
aktarmtr. rnek verilecek olursa;
Oyuncak yolumuzun zerinde kprler olurdu. Her kpry bir fil srtnda
tutard. Yol boyunca kuzu koyun kei inek at ve eekler sra sra dizilirdi. Evlerimizin
nnde aslan olurdu. Aslann karsnda bir kedi bir de horoz
Eserin Cinsiyet Rolleri Asndan zmlenmesi
Kitap; kz ocuklarnn ve kadnlarn grnts kent kalp yargs
erevesinde moderndir. Kz ocuklar etekli ksa sal, bebekle oynayan ve gnlk
faaliyetleri anneden renen, anneyi rnek alan bir karakter oluturulmutur.
Annenin d grn etek ve ceketli olduu, sa ak olduu dikkati eker. Anne
ise; ocukla ilgilenen, ocuunu toplumun etik kurallarna uygun yetitirme gayesi
ile onun sra d davranlarn engelleyen dier bir deyile; akll ve uslu bir ocuk
yetitirmeye alan, evin ihtiyalarn karlayan bir ev hanm kalp yargs
hkimdir (irin, 2008: 13).

Erkek ocuk kalp yarglar ise, gler yzl, ince hatlar

olan bir tiptir. Oyunlar genellikle ev dndadr. Uurtma uurur, balk tutar, glde
gemi yzdrr, kendi gibi erkek arkadalar ile amurla oynar, aalara trmanr
tehlikelerden korkmazlar.
Hikyelerden birinde, anne karakterinin uzun sal ve pantolonlu olduu
grlr. Baba yine evin reisi, erkek ocukla ilgilenen biridir. Baba erkek ocukla
baka eylerle ilgilenirken, anne onlara yiyecek bir eyler hazrlar. Yani ailedeki
herkesin grev ve sorumluluklar tam da toplumsal cinsiyet rolleri gerei gibidir.
Kz tiplerine baklacak olursa; ocuk edebiyat rnlerinde dikkat
ekici bir nokta vardr ki o da kz ocuklarnn edilgen olduudur. Yani ister zengin
olsun, ister fakir tm kz tipleri feodal (geleneksel) toplum dzenindeki kadnn
toplumsal yerinin bir etkisi sonucu ekillenmektedir. Nedeni ne olursa olsun bir
suskunluk sz konusudur. Hep onlar adna birileri karar verir. Birileri genellikle

96

baba, aabey ya da kocadr. Toplumsal cinsiyet kavram grdmz gibi ailede,

toplumda doar ve kadn ve erkeklere birtakm roller ykler. Fakat gerekte neyin
doal ve neyin sosyal olarak yaplandrlm olduunu saptamak olduka gtr.
nk ocuk doar domaz toplum ve aileler toplumsal cinsiyete gre ocuu
yetitirmeye balarlar. Hala birok kltrde bir olun doumu kutlanr, bir kzn
doumunda yasa brnlr; erkek ocuklara sevgi, sayg daha iyi gda ve bakm
yadrlr. Erkekler dayankl ve da dnk olmaya, kzlar ise ekingen, arbal ve
eve bal olmaya tevik edilir. Bir kz ocuunun bedeninde onu ort giymekten,
aaca trmanmaktan ya da bisiklete binmekten alkoyan hibir ey yoktur. Bir erkek
ocuun bedeninde de onu oyunca bebeklerle oynamaktan, kendinden daha kk
kardeleriyle ilgilenmekten, yemek hazrlamaya ya da temizlik yapmaya yardmc
olmaktan alkoyan

hibir

ey

yoktur.

Farkllklar,

toplumsal

cinsiyetteki

farkllklardr ve toplum tarafndan yaratlr. Toplumsal cinsiyetin doal bir ey

olmaktan ziyade, kltrel ve toplumsal bir nitelik olduu gereinin kant, onun
zaman boyunca, farkl yerlerde ve farkl toplumsal gruplar arasnda deimeye
devam etmesidir. rnein bir krsal kz hayvan otlatarak, meyve, yaprak veya dal
toplamak iin aalara trmanarak ormanda zgrce dolarken orta snftan bir kz
ocuk okula ya da eve kapatlabilir.
irin, biraz daha fonksiyonalist bir yaklam ierisindedir. Kadn ve erkek
rolleri ailede biraz daha belirginlemitir. Aratrma genelinde alt izilmesi gereken
iki kavram burada daha belirginlemitir. Cinsiyet rolleri ve cinsiyet ayrmcl n
plana kmaktadr. Yani yazar cinsiyet rollerinin yanstp farkllk yaklamna dikkat
ekmek yerine, biraz daha geleneksel bir profil izerek cinsiyet ayrmclna dikkati
eker. Aslnda toplumun bir aynas olmay misyon edinmi bir yazar olarak, mevcut
sistemi yanstmtr kalemine. Yani Trk toplumunun aile yapsndan ve cinsiyet
rollerinden ok daha farkl bir durum yoktur incelenen eserlerde.
Sanrm burada nemli olan aznlk olan kk bir kesimin iinde bulunduu
daha eitliki cinsiyet rollerini de eserlerinde yanstmaktr. Kr ve kent ayrmnda,
meslek ve orman kalp yarglarnda ortaya konan gerekilik ocuk edebiyat
asndan ayrca baarl bulunmutur.

97

irinin ocuk edebiyat iin yapabilecei en byk katk, bu sosyalleme ve

kategorizasyon srecinde bu kalp yarglar ve cinsiyet rolleirni konu alan dahas bu
deiimi konu alan bir rn ortaya koymaktr. ocuk her eyden nce insann deerli
bir varlk olduunu anlamal, ncesi ve sonrasyla her trl ayrmcl gzler nne
seren edebiyat rnnde hayata dair dnceler oluturmaldr. Kendisinin hangi
yne dahil olacana kendisinin karar vermesi sanrm en adaletli yol olacaktr.
2.2. AYLA INAROLU
2.2.1. Hayat
1939 ylnda Ankara'da dodu. 1961 ylnda Devlet Gzel Sanatlar
Akademisi, Grafik Sanatlar Blmn bitirdi, grafiker olarak alt. 1972 ylndan
bu yana ocuklar iin yazyor ve kitaplarndan bir blmn resimlemektedir. yk
ve iirleri eitli ocuk dergilerinde yaymland, yurt iinde ve Hollanda iin baslan
Trke ders kitaplarnda yer ald. Yurt d eitli basn organlarnda yazar ve izer
olarak tantm yer ald. Pek ok okulda, ocuklara kitab sevdirme ve okuma
alkanl kazandrma amal sylei yapt.
1990 -93 yllarnda eitli tarihlerde yurt ii ve dnda ngilizce,
Almanca ve Devlet Tiyatrosu Sahnelerinde Trke sergilenen Gngr Dilmen'in Ben
Anadolu oyunu iin giysi, evre tasarm ve uygulamalarn yapt.
Mifer adl oyunu Salih Kalyon ynetiminde Kuzguncuk Yerel
Tiyatrosunda (1988) zmir Devlet Tiyatrosunda (1993) ve Ankara Devlet
Tiyatrosunda (2004-2005), "Al Takkeli Dev ile Mor Takkeli Dev" ve "Bo
Kaplumbaa" adl oyunlar Kltr Bakanl destei ile Masal Gerek Tiyatrosunda
(1998) sahnelendi. Evli ve iki yetikin kz var.
2.2.2. dller
Yazn alannda:
1979 Kltr Bakanl ocuk Yaptlar Yarmas, yk dalnda ikincilik,
1982 TOBAV ocuk Oyunlar Yarmasnda baar,
1984 DE Yaynevi Masal Yarmasnda ikincilik,

98

1988 Enver Naci Gken yk Yarmasnda nclk,

1998 Kltr Bakanl ocuk Filmi Senaryosu Yarmasnda ikincilik.
Tasarm alannda:
1994 Turizm Bakanl, hediyelik eya yarmasnda TRT zel dl,
1998 Kltr Bakanl En yi Tasarlanm Kitap yarmasnda ikincilik
1998 Kltr Bakanl En yi Tasarlanm Kitap yarmasnda nclk
dl.
Onur dlleri
2005 - ocuk ve lkgenlik Edebiyat Onur dl (KEDAD "ocuk ve
lkgenlik Kltr ve Edebiyat Aratrmaclar Dernei", "Marmara Eitim
Kurumlar", "Maltepe niversitesi")
2006 - Veli'nin Kurabiyesi - Yazn Onur dl (CGYD "ocuk ve Genlik
Yaynlar Dernei" IBBY "International Board on Books for Young People")
2.2.3. Eserleri
Mago
Kanaryamn yks
Babaannemin Gz Ard
Babamn Burnundan Dtm
Bo Kaplumbaa
En Byk Takm Bizim Takm
Kim Demi Niye Demi Bu Naneyi Kim Yemi
Kk Mor Balk
Ayla narolu le Yaplan Grme
8-13 Kasm tarihleri arasnda Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti nde
ktphaneler haftas dolaysyla birok yazarn ve edebiyatnn bulutuu bir
etkinlik dzenlenmitir. Kbrs ta birok niversitenin ev sahipliini stlendii bu

99

etkinlikten bir alnt olarak, Ayla narolu ile yaplan bir grme sunulmutur
(www.kygm.gov.tr).

S.1. Sizi ocuklar iin yazmaya iten temel nedenler nelerdir?

C.1. ocuklarm olduktan sonra kitap yazmaya baladm. Byk kzm 1969
doumlu. 69'lu yllara bakarsak Trkiye'deki ocuk edebiyatnda yeni yeni bir eyler
olmaya balamt ama pek bir ey yoktu. ocua kitap alacam, ne alacam? Biraz
ideolojisi ar basan kitaplar kmaya balamt. deolojik yan ocuun gzne
sokan kitaplard bunlar. Mutlaka kitaplarda ideolojik bir yan vardr; ancak bu
edebiyattr, bir ideoloji eitim arac deildir. Resimli kitaplara baktm doru drst
bir ey yok. Mstk'n kt baskl ama ok gzel kitaplar vard. Bence Mstk
resimli ocuk kitaplarnn ncsdr. Kitaplar bask ve kt ynnden ok kt
nitelikli kitaplard. Edebiyat ok seviyordum. Niye yazmayaym dedim. Bu alanda
ok byk bir ak vard. Yava yava baladm. Bir hayli zor bir aland. ocuklara
eserlerinizi ulatrma sorunu var. Yaynevi meselesi, anlayszlklar kyor ortaya.
lk kitabm kendi imknlarmla bastrdm. Yarmalara katldm. Aldm dller
g verdi. Baz kitaplarm resimlemeye baladm. Bu ekilde srd gitti.
S.2. Trk ocuk yaznna ilikin dnceleriniz nelerdir? Trk ocuk yazn
adna yazarlara, sanatlara, izerlere dnk eletirileriniz, nerileriniz nelerdir?
C.2. ocuk yazn alannda byk bir atlm var. Bunu edebiyat evreleri
grmezden gelseler de toplumumuzda duyarszlk olsa da aslnda byk bir adm var.
Yeni ocuk yazarlar belki tam farknda deiller ama bu ie gerekten ok ciddi
eilmek gerekir. ocuk yazn bal bana bir alandr. ocuk yazn sadece yaz
olarak deil grafii ve resmi ile dnlmesi gereken bir alan. ocuk kitabn
eletirirken sadece metne deil btne bakmak gerekiyor. Kategorilemek gerekiyor.
Resimli kitaplar, yalara gre kitaplar vb. Okulncesinden balayarak btn ocuk
kitaplar eer yetikinin beenisini de kazanabilecek nitelikte ise nitelikli bir kitaptr.
Baz byk yazarlarmz vardr ocuk kitabn kitaptan saymazlar ama kitaptan
saylmayacak yetikin kitaplarmz da vardr onu gz ard ederler, onlarn hepsini
edebiyatn iine alrlar. ok nitelikli ocuk kitaplarn grmezden gelirler. Bu da

100

bizim bir eksiimiz, edebiyatlarmzn, eletirmenlerimizin eksiidir. Bir de

eletirmen gerekiyor tabii ki eletiri yazk ki kendi yamzla kavrulmaya
altmz ve bakalar yapmad iin yine yazar arkadalar tarafndan yaplyor.
Bunu ben hibir zaman yapamadm. Yapsam belki iyi olurdu yapmalydm belki de
balangta olduumuz iin yapmalydm. Bir yazar hem yazp hem eletiri yaparsa
objektif olamaz diye dnyorum. Sadece eletiri yapan kiilere ihtiyacmz var.
S.3. ki yandan balayp yetikin dnemine dein ocuk ve gencin
yaamnda kitabn, kitaplarn yeri ve nemi nedir? Niin ocuk kitap iletiimini
nemsemeliyiz?
C.3. Bunu sylemek bile gereksiz ama tabii ki kitabn bir insann
yetimesinde ok nemli bir yeri var. Benim iin en nemli ey, bir insann nce
kendisini tanmasdr. evresini tanmas ok kolay, karsndaki insan tanmas
kolay bence, karsndaki insann huylarn, davranndan, konumasndan hemen
tanmas kolay ama kendisini tanmas daha zordur. Naslm ben, ne olmalym?
Yeteneklerim nedir? leride beni nasl bir hayat bekliyor? Hayata kar nasl
davranmalym? nsan iin en nemli ey, kendisini bulmasdr. Eer bu kadar kitap
okuduysam amacm edebiyat bilgisi edinmek deildi. Edebiyatlar una tavsiye
ederler: "Bir yazar al, btn kitaplarn oku." Ben o yntemle okumadm. Kendimi
ortaya karmak, kendimi deifre etmek iin okudum. yi kitaplarda her karakterle
zdeletiimi grdm. nk insann iinde btn duygular var. Kskanlktan,
cimrilikten, bencilikten vb. Bunlarn miktarlar farkl, kitaplardaki karakterleri
inceleyerek bunlarn o insanlara ne tr faydalar ve zararlar olduunu dndm.
Kark okudum yani birinin tavsiye ettii kitab okudum, elime geen kitab
okudum. En sevdiin yazar kimdir diyorlar, hepsi.
S.4. Okulncesine ynelik kitaplarnzda yaln, ak, ksa tmcelerle ocukla
rahatlkla iletiimi kuruyorsunuz, ocuklarnn ya ilerledike kitaplarnzda Trke
anlatm zellikleri kendini gstermeye balyor. Tlte ve Mago da deyimlere,
ikilemelere, benzetmelere olduka yer veriyorsunuz. Buradan u sonuca varabilir
miyiz? Ayla INAROLU ocuklara yazarken, ocuun geliim zelliklerini de
srekli gz nnde bulunduruyor. Bu da bizi sizin ocuklar ok iyi tandnza
gtryor.
101

C.4. ocuklar ok iyi tandma gtrmesin. una gtrsn diye

dnyorum. nk yazarken ocuklar ka yanda olacak diye dnmyorum.
Ben aslnda bymeyen bir insanm galiba. Bir yky yazarken kendimi
dnyorum herhalde. nk ben ocukluk hislerimi ok iyi tadm: Babamn
ld zamanki duygularm ya da ilkokulda arkadalarmla ilikilerim, onlara kar
duygularm, kk olaylar karsndaki duygularm, gzlemlerim onlar hl iimde.
Yazarken kendime gre yazyorum, o yaa iniyorum diye dnyorum. ocuklar
ok iyi tandm syleyemem nk benim yklerim, yazdm metinler ocuk
ocuk deil. Yani baz arkadalarm ocuk deyince ate gibi yaramaz, koan, atlayan,
zplayan ocuklar anlyorlar, ben yle bir ocuk deildim. Ben ie kapank,
duygusal bir ocuktum. ok byle ate gibi ocuklar yok kitaplarmda deil mi? Siz
daha iyi bilirsiniz. Geri yle olsa belki ocuklar daha ok tutarlar, daha ok severler.
ocuk deyince muzurluk yapan, muziplik yapan, macerac ocuklar geliyor aklmza
ama ben yle deildim benim gibi ocuklar da var diye dnyorum. Belki ocuklar
bundan holanyor ya da holanmyor bilmiyorum. Herkesi memnun etmek mmkn
deil.
S.5. Trk diline kar ok duyarl olduunuz yaptklarnzdan anlalyor.
Dilimizi bu kadar usta kullanan bir sanatnn yaptlarnda ok az da olsa baz yazm
yanllarna rastlanmaktadr. Bu tr yanllklarn hi olmamas iin sizin neriniz
nedir?
C.5. Siz bana nereceksiniz, mutlaka yanllklar var. Bu yanllar benden de
kaynaklanyor, bilgisayardan karyorum. Geri kitaplarmz yazdktan sonra Aytl
kontrol ediyor, ben de onun kitaplarn kontrol ediyorum. Kitaplarmzda dizgi
yanllklar da olabilir. Sizin bunlar sylemeniz ok gzel.
S.6. yklerinizi, romanlarnz nasl yazyorsunuz?
C.6. Yntemim yok, bir yerden balyorsunuz, rg rer gibi her zaman ilmek
atmaktan balanmyor, yknn bir yerinden tutuyorsunuz o yk sonuta bambaka
bir yk olarak kabilir karnza. yklerim olsun, romanlarm olsun ok uzun
zaman beklerler, yani balarm bir yerde dururlar unuturum, unutmaya alrm

102

bazen. Sonra yeniden ele alrm ekil deitirir, dzeltirim yeniden yazarm uzun sre
gerekir. Yntemi yok iime siner ya da sinmez yntemim bu.
S.7. Grafik blmn bitirmi olmanzdan dolay kendi kitaplarnz
rahatlkla

resimleyebiliyorsunuz.

Bunun

yannda

kitaplarnzn

resimlerini

bakalarna yaptrmanzn nedeni nedir?

C.7. Her metnin bir dnyas vardr. Bir metin yazarak bir dnya
yaratyorsunuz. Diyelim ki Kei Masal'nda gereki bir dnya var bir yerde ama
fantastik eler de giriyor araya. O dnyay yanstacak ona uygun resimler olmal o
masal iin Mustafa DELOLU 'nun resimlerini uygun grdm ve ok da gzel
iziyor. Bazlar benim yaptm resimler gerekten grafik, ocuklarn kolay
alglayaca resimler diye dnyorum. ocuklar resme ynlendirmek, resme
baklarn ynlendirmek iin drt kitabm var. Demet'in Bahesi, Krl Horoz,
Kk Mor Balk, Minik Yeil Kurbaa onlarda da tamamen resim eitimim olduu
iin nasl baklmas gerektiini
biliyorum. O obje nedir, hangi geometrik ekil iinde alglarsak onu oraya pat
diye yerletirebiliriz. Bir ata baktm zaman, at izmesi ok zor belki ama ban
drtgen, kulaklarn gen olarak grebilirseniz ok kolay yerletirebilirsiniz.
S. 8. letilerinizi nasl belirliyorsunuz?
C. 8. Baz eyleri iletmek iin de bir eyler yazlabilir, kzm okula giderken
trafik haftasnda Anne, retmen trafik iiri istiyor. derdi. Oturup trafik iiri
yazardm. ykleri yazarken mesajdan yola klabilir ama bir eyleri ocuun
gzne gzne sokmak iin olmamal. Her cmle bir mesaj tar zaten. Her
yazdnz tmcenin sorumluluu vardr (www. belgeler.com)
Yazarn bu rportajda da bahsettii zere; ocuk yazarl lks deil,
ihtiyatan ortaya kan bir alandr. ocuklar esas alarak, onlar gibi dnerek
yazmann hazz onu ayn zamanda baarya ulatran en nemli etmendir. Eletiriye,
nerilere, ikayetlere ak, srekli kendini yenileyen gncel bir yazar olmann
gereklerinden bahseden narolu, bu ie balarken tek bildii eyin ocuklar ve
edebiyat sevmek olduunu her cmlesinde dile getirir. ocuk yazar olmann ayr
bir dnya grne sahip olmas gerektiine inandran narolu, bir ilmekle ie

103

baladn ve devamn bazen dinlenerek unuta unuta yazdn, deitirerek

dzelterek yazdn belirtir. Dolaysyla kendine zg bir yolla ocuklara seslendii
anlalr.
2.2.4. Babamn Burnundan Dtm Eserinin Cinsiyet Rolleri Asndan
ncelenmesi
Kitabn Ad: Babamn Burnundan Dtm
Yazar: Ayla narolu
izeri: Serap Deliorman
Yaynevi: Uanbalk
Yayn Tarihi: 2007
Bask Says: 2. Basm
Tr: Resimli ocuk kitabdr.
Kitabn Plan: Sorular ve cevaplar zerine kurulu bir plan vardr.
Tipler-Kahramanlar: Nazl ve annesi, Can ve annesi -babas, Doktor amca,
Srma ve annesi, kitabn bakahraman bir erkek ocuun ve annesi, Sevgi teyze,
Kitabn konusu: Dnyaya nasl geldik

sorusunun bir erkek ocuk

tarafndan sorulup arkadalarndan ald cevaplar kitabn konusunu oluturmaktadr.

Kitabn bakahraman, Nazl, Srma ve Can drt arkadatr. Nazl nn dediine gre
annesi onu bir lahanann iinden bulmu. Can, annesinden onu leyleklerin
getirdiini; babasndan ise doktorun antasndan ktn duyar. Srma ise, annesinin
haprd bir gn burnundan dtn syler. Kitabn kahraman hangisine
inanacan bilemezken annesine sormay dener. Annesi de ona karnndan ktn
syleyince iyice akl karr. Sevgi teyzesi de hk demi babasnn burnundan
dm deyince kitabn kahraman ok kzar. Sevgi teyzesi kucana alr ve
kahramanmza annesinin karnndan ktn anlatr. Herkesin anne ve babasndan
bir para tadn aklar. Hk demi burnundan dm sznn aslnda bir
benzetme olduunu anlar.

104

Dil ve anlatm: Dili sade ve nettir. ocuklarn anlayabilecei dzeyde

ifadeler kullanlmtr.
ocua Grelii: Ya grubu olarak okulncesi dnem ocuuna uygundur.
Kitabn yaklam: Eitici gerek bir yaklam izlemitir yazar bu kitabnda.
Eserin Cinsiyet Rolleri Asndan zmlenmesi
Kitapta, tm karakterlerin modern bir grnmde olduunu tespit
edilmitir. Yani kentli bir kalp yarg hkimdir kitap genelinde. ki kz ocuu ele
alndnda; birinin etek, dierinin ise pantolon giydii grlr. Yazar kz ocuu
karakterini sadece etek vb. ile snrlamazken, annelere ait kalp yarglarn ise tam
tersi olduu fark edilir. Yani anne karakterlerinin modern izgilerinin yan sra klasik
anne kalp yargsna uygun olduu anlalr. Tm anne resimlerinde etekli, ba ak
karakterlerin hakim olduu grlr. Kadn evde oturan, ocuklarla uraan, e-dostkomu kadnlar misafir eden, evin sorumluluunu stlenmi bir profil izer. Baba
karakteri ise, gzlkl modern giyimli bir grnme sahiptir. Doktorla bire bir
iletiime geen, yani dier bir deyile ailenin dar ile ilgili ilerinin tek temsilcisi.
Daha ataerkil bir profil izilmitir. Evin reisi babadr mesaj verildii saptanr.
Doktor kalp yargs ise, salar azalm ve beyazlam, beyaz nlkl,
gzlkl gler yzl bir amcadr. Burada dikkat edilmesi gereken en nemli nokta
ise; doktor gibi nemli bir meslein temsilcisinin cinsiyeti erkektir. Kadn bir ocuk
yazarndan beklenen en nemli davran, cinsel kimliklerinin oturduu dnem olan
okulncesi dnemde, zdeim kurma faktrn gz nne alarak doktor amca kalp
yargsndan ziyade, doktor teyze kalp yargsn ocuklara vermesidir.
Kadnlar ve erkekler farkl sosyal koullar temsil etmi ve ayr
aktivite alanlarnn igal etmilerdir. Bu iki cins (kadn ve erkek) birlikte
yaamalarna ve arkada olmalarna ramen gerekte farkl dzen ve ayr dnyalarda
yer alrlar. Kadn ve erkek arasnda grlen belli bal eitsizlikler unlardr: Giyim,
kyafet eitsizlii vardr. zellikle kadnlar ss eyas gibi aksettirilir. Bu edebiyat
dnyasnda yani ocuk kitaplarnda, kz ocuunun her eye mdahil olamayaca
mesajn verir. Grevlerde, uralarda eitsizlik sz konusudur. Bu eitsizlik
kadnlar adeta eve hapsetmi ve kle yapmtr. Eitim eitsizlii; zellikle gemite

105

toplum kadn eve kapatmtr, kadnlar bilgi elde etme olanaklarndan yoksun
braklmtr.
Cinsiyet rolleri toplumsal anlamda ylesine nfuz etmitir ki, bu kadn
erkek yazarlarn eserleri incelendiinde daha da iyi anlalr. Hem kadn hem de
erkek yazar, aile yaplar naslsa eserlerinde onu yanstmaktan kendilerini
alkoyamamlardr. Anne kalp yargs evle ocuklarla ilgilenirken baba evin
dardaki yzzdr. Her iki yazar da, toplum tarafndan beenilen popler olan
birok meslei erkek cinsiyetine atfetmilerdir. Resimlerinde kr ve kent kalp
yarglar ciddi bir ayrlk gsterdii yine dikkati ekmektedir.
Bu aratrma gsterdi ki, kariyeri, meslei, renim durumu ne olursa
olsun birey toplumun ona ykledii birok sfat yaad srece zerinde tayor.
Kadn yazar her eyden ailesinin kz, dahas e ve anne olarak hayatn
srdrmtr. Yetiirken iine girdii kalp yarglar mesleini icra ederken de
kulland saptanr. Kz ocuklarn pasif, sessiz, hanm hanmck evde anneleri ile
oturup ileriye ynelik beceriler kazanmas tembihlenen karakterler izdii gzlenir.
Erkek yazara bakldnda, bir ailenin oludur nce, belki aabey, sonralar e ve
baba olarak hayatn srdrr. Aktif olan, ailenin dar ile olan tm ilerini gren,
ailesini koruyan ve kollayan, para kazanmas gereken bir bireydir. Erkek ocuu
varsa onla ilgilenir, einin ev ileri ile ilgilendii zaman diliminde genellikle gazete
okuyan bir karakteri temsil eder. Yazarlar da toplumdan ve mahalle basksndan uzak
bir dnya kuramayarak cinsiyet rollerinin gerektirdii her trl grevi eserlerinde
gzler nne sermilerdir. Her iki yazar da bulak ykayan bir baba, araba kullanan
bir anne sunmamlardr ocuklara. Bu kalp yarglar elbette ocuklar zerinde
tamamyla kt ve olumsuz denebilecek etkilere sahiptir yargsn kullanmak
mmkn deildir. Aratrma unun zerinde durur ki, insan her durumda en deerli
varlktr. Evrensel birok deerin unutulmadan yazld her bir eser ocuk dnyas
asndan

nem

arz

eder.

Cinsiyet

kalp

yarglarnn

dnyay

kefetme

dnemlerindeki ocuklara edebiyat yoluyla verilmesi onlarn etkilenme dzeylerini

bir kat daha artrmaktadr.

106

SONU
ocuk

edebiyatnn

temel

ilkelerinin

benimsenmesi,

sorunlarn

zmnde k noktas olacaktr. Adresi belli olu, metin yazarl, reticilik

gibi zellikler ocuk edebiyatnn n basama olarak kabul edilmelidir. Bir
toplumda ocuun yerini belirleyen en duyarl alanlardan biri, ocuk edebiyatdr.
Bugn ocuk edebiyat, ocuu kuatan bir edebiyat olma yolundadr. Bu yzden,
ocuk edebiyat dier edebiyat trlerinden ayrlamaz, ayn edeb deer yarglarndan
geer. Artk ocuk kitab yazma da bir yazarlk biimidir.
ocuk edebiyatnn, hafife alnmas ve kmsenmesi bu alanda ancak
baarszla neden olacaktr. ocuk edebiyatnn nitelikli bir duruma ulamas iin
de ocuk iin edebiyat yaklam benimsenmelidir. ocuk edebiyat yaynlarnn,
ocuklarn okuma alkanl kazanmalarndaki yeri kabul edilmeli ve gerei yerine
getirilmelidir. Bu yaynlar, yaz ve izgi-resim unsurlaryla ocuklara kitap sevgisini
alar. Bunun iin ocuk yaynlar zellikle ocuk dergileri, ocuu elendirici,
dinlendirici, hayat tanmasna yardm edici ocuk edebiyat rnlerine yer
vermelidir
ocuklarn zihinsel ve ahlk geliimlerinde nemli yeri bulunan ocuk
edebiyat rnlerinin ocuklara ulamas ancak veliler ve retmenler araclyla
olmaktadr. ocuklarn, ocuk edebiyat rnleriyle har neir olmalar ncelikle
onlara okumay sevdirmekle olur. Bunun iin anne-babalarn okumay sevdirebilecek
veya en azndan ocuklarn ok dzenli olmasa bile bir ekilde okuma srecine dahil
edebilecek almalar yapmalar gerekir. ocuklar iin kitap okuma alkanl
edindirmenin yannda toplumsallama, dolaysyla da cinsiyet kimlii elerinden
alr.
ocuklar toplumsal cinsiyet kalp yarglarn, cinsiyet rollerini ailede
renmeye balarlar. Bireylerin iinde yetitikleri aile ortamlar onlarn her trl
geliim alanlarn, yeteneklerini, ilgilerini, hayata baklarn, dn biimlerini vs.
etkilemektedir. Anne-baba ya da aile iindeki dier bireyler, ilikileri ilk balatan ve

107

srdrlmesini salayan kiilerdir. Kiiliin oluumunda, ileriki yllardaki dnce

ve davran biimlerimizin temellerinde aile bireylerinin yan sra birok unsurun
etkisi sz konudur. Aratrmann iskeletini oluturan ocuk edebiyat da bunardan
biridir. Eitim psikolojisi ile ilgili tm kuramlar, konuya hangi adan bakarsa
baksn, kitaplarn birey zerindeki etkisi konusunda hemfikirdir. Bilisel kuramclar,
hayat yorumlamann temel eleri olan ilk fikirlerinin oluumunda, davranlar ilk
edinilen davranlarn taklit basamanda, sosyal renmeciler model alma
noktasnda, psikanalatik kuramclar ise kiiliin temellerinin atlmasnda, hep birok
etkene atf yapmlar ve kitaplarn bireyin tm hayat adna ne denli nemli olduunu
vurgulamlardr. Bu aamada ocuklar etkileyen dier bir unsur da hi kukusuz
kitaplardr. Okul ncesi dnemde masallar, hikyeler, resimli kitaplar, okulda ise
ders kitaplar ve dier kaynak kitaplar ocuklarn cinsiyet kalp yarg ve rollerini
renmede nemli unsurlardr.
Okul ncesi ocuklar iin en ok okunan kitaplardaki toplumsal cinsiyet
rollerinin zmlemesi yaplm ve toplumsal cinsiyet rolleri arasnda ak
farkllklar bulmulardr. Kadnlarla erkeklerin etkinlikleri de farkllamaktadr.
Erkekler, serven tr uralar ile bamszlk ve g gerektiren ev d etkinlikleri
gerekletirmektedir. Kzlar sz konusu olduunda, edilgen ve ounlukla ev ii
yapyor ekilde sergilenmektedir. Kzlar, erkekler iin yemek piirip temizlik yapar
ya da onlarn dnn beklemektedir. Ayn ey yk kitaplarnda bulunan yetikin
kadn ve erkekler iinde byk lde geerlidir. E ve anne olmayan kadnlar,
cadlar ya da periler gibi dsel yaratklardr. zmlenen btn kitaplarda, evi
dnda bir meslei olan neredeyse hibir kadn yoktur. Buna karn erkekler sava,
polis, yarg, kral vb. karakterlerle zdelemitir.
Masallar, cinsiyete ve kzlarla erkek ocuklardan sahip olmalar beklenen
amalar ve hedeflere ynelik olarak, geleneksel bir tutum benimsemektedirler.
Prensim bir gn gelecek. Bunun anlam, birka yzyl ncesindeki peri masallar
trlerindeki gibi, yoksul bir aileden gelen bir kzn talih ve servet dleyebileceidir.
Bugn ise bunun anlam, romantik akn idealleriyle daha bir balantl hale
gelmitir. Kimi feministler, en nl masallar, bunlardaki genel vurgular tersine
evirerek yeniden yazmaya almlardr. Masallarda anlatlan erkek kahramanlar

108

gl, mcadeleci, sonunda hep kazanan, zor durumdaki sevgilisini hep

ktlklerden kurtaran kiilerdir; kadnlarsa, genellikle zayf, bir kurtarc bekleyen
bunun yannda hep iyi niyetli ve efkatlidirler. ocuk kitaplar incelendiinde,
erkeklerin kadnlardan daha fazla resmedildii gzlenmitir. 1980 den bu yana bu
durum biraz deimektedir ancak kadnlarn resmedili tarzlar yine cinsiyet rollerini
belirginletirir biimdedir. Kadnlar genellikle retmen, hizmeti, prenses olarak
resmedilmektedir. Kadnlar, okul kitaplarnda da erkeklere gre az resmedilirken,
daha ok anne olarak ev ii yaparken gsterilmekte; erkekler ise bir meslee dair bir
ii yaparken resmedilmektedir. Bu kitaplar, ocuklarn alglarn hep belirli kadn
erkek modelleri ile doldurarak belirli kalp yarglar ve tutumlar kazanmalarnda
pekitirici rol stlenmektedirler.
Gerek hayatta da ders kitaplarnda 1950 lere kadar kadnlar sadece
retmen olarak yer almakla birlikte daha sonra kadn retmen says artmtr..
zellikle ilkokul kitaplar byledir. Kadn retmen saysnn zellikle ilkokullarda
art gstermesi, bu meslein kadn meslei olduunu gsteren bir vurgudur. Kadn
iin retmenlik anneliin bir uzants olarak gsterilmitir. Ders kitaplarnda
mdrlerde hep erkek olarak resmedilmitir. nk yneticilik, daha ok erkeklere
zg bir i olarak grlmtr. ocuklar bu resimlerde hep ayn eyi grerek, kadn
ve erkei zihinlerinde belirli rollerle rttrmektedirler. Grlmektedir ki,
toplumsal cinsiyet rollerinin renilmesinde ocuk kitaplar ve ders kitaplarnn da
belirli bir pay vardr ve bu pay hi de azmsanmayacak bir paydr. Var olan
toplumsal cinsiyet anlay, yaygn kalp yarglar buralara kadar yansmakta ve
normallemektedir
Kitle iletiim aralar ile birlikte ocuk edebiyat eserlerinin, toplumsal
cinsiyet bak asn ve cinsiyet kimliklerini etkileyen aralar olduklar aktr.
Ataerkil sistemin baskn eril kiilii, bu yolla bireylerin alglarna daha rahat
girmekte ve istenen imgeler yaratlmaktadr. Bylece oluan kalp yarglar, daha
sonralar bireylerin davranlarnda, nyarglarnda ve ayrmc tutumlarnda kendini
gstermektedir. Bu bakmdan, kitle iletiim aralarnn ne kadar etkili aralar
olduklarn grmek mmkndr.

109

Sosyal kabul grme kaygs noktasnda da cinsiyet rollerinin nemi

byktr. Cinsiyet rolleri ise toplumun bireylere atfettii zelliklerdir; eitli cinsiyet
rol beklentileri, bireyleri sosyal ilikiler noktasnda nemli ekilde etkilemektedir.
Daha ocukluktan itibaren kz ocuklara, ok konumamas gerektii, duygusal
olmas gerektii, n plana kmann yanl olduu, kendini aka ifade etmenin
olumsuz bir ey olduu erkek ocuklarna ise ar olmas cesur olmas gibi birtalm
davran kalplar retilmektedir. Bu bir cinsiyet rol beklentisidir ve bu beklenti
erevesinde yetien kz ve erkek ocuklar erikin yaama baladklarnda da ayn
beklentiye uygun davranlar sergilemek durumunda kalmaktadrlar. Atfedilen bu
davran kalb erevesinde zellikle kz ocuklar geri planda kalan, daha pasif,
toplumun tepkisini n planda tutarak kendini ifade etmeye ekinen bireyler olarak
karmza kmaktadrlar. Toplumun bireylere ykledii bu rollerin hayatn her
aamasnda ne derece nemli olduu, phe gtrmez bir gerektir. Bu noktada,
toplumsal bilinlenmenin nemi karmza kmaktadr.
Gndelik hayatta da gzleyebildiimiz gibi; huzurlu, kendini aka
ifade edebilme imkn olan demokratik, salkl bir aile ortamnda byyen bir
bireyin davran ekilleri ile atmalar ve anlamazlklarla dolu salksz bir aile
ortamnda yetien bir bireyin davran ekilleri birbirlerinden olduka farkldr. Bu
balamda, bireylerin ailenin yan sra kitap, medya, oyun oyuncak ve akran gruplar
vb. aldklar ok fazla etki sz konusudur. Sosyal kayg noktasnda da, aile iinde
kendini ifade etmeye imkn bulamam, syledikleri ya da yaptklar hep eletirilmi
ya da sonsuz onay grm olan bireylerin ileriki yalarnda bakalaryla ilikilerinin
ok da salkl olmas beklenemez. Bu noktada ailelerin, ocuk yetitirme tarzlar,
salkl aile ortamlar ve bu durumun ocuklar ve genel manada toplum sal
asndan nemini kavramalarnn gereklilii zerinde durulmasnn ve ailelerin
bilinlendirilmesinin olduka nemli olduu dnlmektedir. En nemlisi ise, bu
dncelerin cinsiyeti ne olursa olsun ocuk yazarlar tarafndan benimsenip
kalemine yanstlmasdr. zellikle 3-6 yalarn ieren okul ncesi dnem diye
adlandrlan kiilik geliiminin olutuu kritik yalara hitap eden yazarlarn bu
konuda daha hassas olmalar gerektii, vurgulanmas gereken bir dier nemli
noktadr. Yazarlar kitaplarnda cinsiyetten nce daha nemli evrensel deerlere yer

110

vermeli, kadn-erkek ayrmndan ziyade, okurun insan olma onuru ile kar karya
braklmaldr. Anne ya da babann bir grev sorumluluk ayrmndan ziyade, huzurlu
ve mutlu bir aile ortamnn ancak aklc paylamlarla olaca mesaj verilmesi
gereken bir dier husustur.
Tezde her iki cinsiyetten de birer yazarn incelenmesi aratrmann
aslnda en nemli ksmn oluturmaktadr. Toplumsal cinsiyet rolleri o insan
hayatna o kadar nfuz etmitir ki cinsiyeti, eitim seviyesi, stats ne olursa olsun
her kesimden insan etkilemitir. yle ki, kadn ve erkek yazarlar arasnda
eserlerindeki cinsiyet rollerine atfedilen belirgin rol ve modeller farkllk
gstermemektedir. Her iki yazar da ocukluktan edindii cinsiyet rollerini, cinsiyet
fark gzetmeksizin eserlerinde sunmaktadrlar.
Kadn yazarn (narolu), anne rolndeki karakteri sadece ev ilerinden
ve ocuklardan sorumlu klmas, doktor gibi toplumda ok kabul gren popler bir
meslein temsilcisinin erkek olmas buna en iyi rnektir. Erkek yazarda (irin) da
durum ok da farkl deildir. Anne karakterleri zaman zaman modern resmedilse de;
rollerin dalm tam da kadn yazarda gzlemlendii gibidir. Kadn hep ikinci
planda, evle ilgilenen ocuklarn sorumluluunu stlenmi bir karaktere iaret eder.
Her iki yazarnda kitaplarndaki aile yaps ataerkildir. Kz ocuklar daha evcimen
yetitirilir. Toplumun atfettii kalp yarg kabul gren davranlar inceden inceye
hikyelerde ilenmitir. Erkek ocuklar ise, babann yannda yer alan, tehlikelerden
korkmayan, ev dnda oyunlarn oluturan kalp yarglar iinde sktrlmtr.
Bunun yan sra kr ve kent ayrm keskin bir biimde yaplmtr.
Krsaldaki kz ocuu tipi etekli rgl sal, anne modeli ba rtl uzun etekli,
baba karakteri ise apkal ve bykldr. Kentli kalp yarglarda ise; baba daha ok
gzlkl, anne sa ak ve etekli, kz ocuklar ise pantolon da giyebilen bir
erevededir.
Cinsiyetin, toplumsal cinsiyetten baka bir ey olduundan hareketle,
bu tez balamnda grlmtr ki; toplumsal cinsiyet biyolojiden farkl olarak
toplumsal veriler balamnda var olmutur. Toplumsal cinsiyet verilerinin bireylere
ykledii roller, bireyleri biyolojilerinden te sorumluluklar ve yarglarla donatp

111

bambaka cinsiyet alglar oluturmutur. Kalp yarglarn ortadan kalkmas halinde

ne olaca dncesi aratrmann bir dier ayan oluturmaktadr. Kitaplarda
yanstlan kalp yarglar belirli bir erevede oluturulduu srece, ocuklarn kiilik
geliiminde tamir edilemez yaralar aaca gibi bir iddia ortaya atlamaz. Bireyin
hayata hazrlanrken her trl rol modeli ister medya vastasyla, isterse kitaplar
aracl ile grmesi onun dnyasn zenginletirecektir. u fikir aratrma genelinde
esastr ki, insanlar teden beri olmas gerekeni en iyi kitaplardan renir. Bylesine
kuvvetli bir mesaj arac iken kitaplarn daha esnek ideolojilerle, daha keli fikirler
yerine, biraz daha yklan tabulardan olumas ocuklarn ufkunu gelitirecektir.
Hatta ocuklarna rehberlik eden anne babay da bu konuda eitecektir.
Sonu olarak, her iki cinsin doutan getirdii fiziksel anlamdaki
birok farkll eitsizlik olarak grp, haklarn eitlii gibi fikirler ileri srmenin
ok da ilevsel bir dnce olmad kabul edilen bir gerektir. Masklen ya da
feminen kutuplamalardan ziyade, her iki cins arasndaki farkllklar birer avantaj
olarak ne srlebilir, bireyler birbirinin hayatlarn kolaylatrma adna ibirliine
ynlendirilebilirler. Bu erevede ocuk edebiyat tarihinde retmenle beraber ana
belirleyici olan ebeveyn ve dier yetikinler ocuklarna, cinsiyet rolleri konusundaki
dncelerinde daha esnek olmalar iin yardmc olabilir veya ocuklarn bu
konudaki kalp yarglarna tepki gsterebilirler.

112

KAYNAKA
Akay, Hasan. (1995). aheser ocuk iirleri Antolojisi, stanbul.
Akbayir, Sddk. (2005). ocuk Edebiyat Derslerine Ynelik Hazrlanan
Kaynak Kitaplarn Yntem ve rnek Seimi Asndan ncelenmesi. Hece Dergisi,
Eyll, 365-521.
Akengin, Yahya.(1987). ocuk Edebiyat Yll, Gkyz Yay.
Akba, Vahap. (1987). ocuk Edebiyat Yll, Gkyz Yay, stanbul.
Alangu, Tahir. (1995) ocuk Kitaplar stne, Yansma Dergisi, Say 18, 33.
Allen, A. (1993). Feminine Figures n Folk Tales. Tradition And Innovation.
American Assaciation Of Universty Women. Washington D.C.
Aslan ve Atik. (2007). Lise Son Snf Kz rencilerin Cinsiyet Rollerine
likin Dnceleri. (Yaynlanm Tez) Ankara niversitesi. Ankara.
Ayla narolu le Edebiyat zerine Sylei. http://www.kygm.gov.tr.
(2010).
Ayla narolu zgemi. http:// www.aylacinaroglu.com.(2010).
Baraz, Turhan. (1987). ocuk Ve Kitap. Anadolu niversitesi Akretim
Fakltesi Ders Kitaplar. Eskiehir.
Baaran, Bekir. (1998). ocua Adanm Konumalar, z Yaynlar.
Bem, S. L. (1984). Androgyny And Gender Schema Theory: A Conceptual
And Empirical ntegration. Nebraska Symposium On Motivation 32: 179-226.
Bilkan, Ali F., (2005). ocuk Edebiyat-Kavram ve Mahiyet. Hece Dergisi,
Say 12, 97-115.
Bettelheim, B.(1995). The Uses Of Enchantment: The Meaning And
mportace Of Fairy Tales. New York.
Berguist, D.(1985). Womens Attitudes And Educational Aspirations. Erc
Document Reproduction. Service No: 277904
Berktay, Fatmagl. (2003). Tarihin Cinsiyeti. Metis Yay. stanbul.

113

Bhasin, K. (2003). Toplumsal Cinsiyet Bize Yklenen Roller. (K. Ay, ev.).
stanbul. Kadn Dayanma Vakf Yaynlar.
Bradford, C. (1992). Feminine Figures n Childrens Books. Ny: Usa
Brown, Carol Lynch and Tomlinson,Carl. (1999). Chldrens Literature.
Viacom Company.
Canan, brahim. (1987). ocuk Edebiyat Yll. Gkyz Yaynlar.
atalcal Soyer, Aye. (2009). Okul ncesi Dnem ocuk Hikye Kitaplar:
Stereotipler Ve Kimlikler. M.A. Ersoy niv. Sosyal Bilimler Dergisi, Say:1, 84-97.
elebi, Nilgn. (1990), Kadnlarmzn Cinsiyet Rol Tutumlar, Toplum
Kitapevi, Konya.
elik, zlem (2008), Ataerkil Sistem Balamnda Toplumsal Cinsiyet Ve
Cinsiyet Rollerinin Benimsenmesi. (Yaynlanm Tez). Gazi niversitesi. Ankara.
tak, Aylin (2008), Kadnlarn almasna Ynelik Tutum: Cinsiyet,
Cinsiyet Rol Ve Sosyoekonomik Dzeye Gre Bir Karlatrma. (Yaynlanm Tez).
Ankara niversitesi. Ankara
Damarl, zge. (2006). Ergenlerde Toplumsal Cinsiyet Rolleri, Balanma
Stilleri Ve Benlik-Kavram Arasndaki likileri. (Yaynlanm Tez). Ankara
niversitesi. Ankara
Dedeolu, Saniye (2010). Toplumsal Cinsiyet Rolleri Asndan Trkiye'de
Aile Ve Kadn Emei. Toplum ve Bilim Dergisi. Say, 86, 51-66.
Dayiolu, Glten. (1987). ocuk Edebiyat Yll. stanbul.
Demir, Zekiye. (1997). Modern Ve Postmodern Feminizm. z Yaynclk,
stanbul.
Demirbilek, Sevda. (2007). Cinsiyet Ayrmclnn Sosyolojik Adan
ncelenmesi. Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. Cilt 44, Say 511.
Dilidzgn, Selahattin. (2000). ada ocuk Yazn. Yap Kredi Yaynlar.

114

Direk, Zeynep (2007). Cinsiyetli Olmak-Sosyal Bilimlere Feminist Baklar.

Yap Kredi Yaynlar. stanbul.
Engels, F. -Marx, K. (2007). Sanat Ve Edebiyat zerine. Birikim Yaynlar
Enginn, nci. (2005). Edebiyat ve ocuk Edebiyat, ocuk Edebiyat Yll.
Say: 104-105, 211-234.
Enginn, nci. (1998). Yeni Trk Edebiyat Aratrmalar, Dergah Yaynlar.
Emin, Fatih. (1988). Mahmud elebi le ocuk Edebiyat zerine. ocuk
Edebiyat Yll. Say:64, 47-58.
Giddens, Anthony. (2000). Sosyoloji. Ankara. Ayra Yaynlar.
Gleryz, Hasan. (2002). Yaratc ocuk Edebiyat. Ankara
Grimek, I. ve Gnay, D. (2005).ocuk Kitaplarnda Cinsiyet Rollerinin
ileniinde Kullanlan Dilsel Ve Dild Gstergelerin Kullanlmas. Dokuz Eyll
niveristesi Buca Eitim Fakltesi Dergisi. Say 18, 53-63.
Gvsa, brahim A. (1949). ocuk Ruhu. Ankara. M.E.B. Yaynlar.
Gken, Enver Naci. (1980). rnekleriyle ocuk Edebiyat. stanbul.
Gne, Vedat. (1989). ocuk Edebiyat zerine. Trkiye Kltr Ve Sanat
Yll: stanbul. Trkiye Yazarlar Birlii Vakf Yaynlar.
Helvacolu, Firdevs.(1996). Ders Kitaplarnda Cinsiyetilik. stanbul.
Kaynak Yaynlar.
Hatemi, Hsrev. (1987). Bizde ocuk Ve ocuk Edebiyat. ocuk Edebiyat
Yll, Gkyz Yaynlar.
Humm, Maggie. (2002). Feminist Edebiyat Eletirisi. (Hazrlayan: Gnl
Bakay). stanbul. Say Yaynlar.
Hunt, P. (1991). Critism. Oxford University Press. England.
Hunt, Peter. (1996). International Companion Encyclopedia Of Childrens
Literature. London And New York.

115

Hunt, Peter. (2005). Understandng Chldren Literature. London And New

York.
Kagan, Mossej. (2009). Estetik Ve Sanat Notlar. (A. allar, ev.).
stanbul. Karakalem Yaynlar.
Kibris, brahim. (2004). Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyat. stanbul. An
Yaynclk
Konar, Elif. (2005). ocuk, Edebiyat Ve Eitim. Hece Dergisi ocuk
Edebiyat zel Says. 104, 224-241.
Kanatsouli, M. (1992). Feminine Figures n Childrens Books. Greek.
Kortenhaus, C. (1993). Gender Role Steretyping n Childrens Literature. A
Journal Of Press
Maraguadaki, E. (1989). Sex Discrimination n Childrens Books. University
Of Ionnia.
Metin, Celal. (1988). ocuk iirleri Antolojisi. stanbul.
Moscovici, S. (1984). The Phenomenon Of Social Representations, Social
Represantations. Cambridge: Cambridge University Press.
Malinowski, Bronislaw. (1989). lkel Toplumlarda Cinsellik Ve Bask. (H.
Portakal: ev.). stanbul. Kabalc Yaynlar.
Mustafa Ruhi irin zgemii. http://www.cocukvakfi.org.tr. 2008.
Neydim, Necdet. (1998). ocuk ve Edebiyat, stanbul. Bu Yaynclk
Obersten, Karin Lesnik. (2004). Chldrens Literature. Palgrave Macmillan.
Oflazolu Turan.(1987). imizdeki ocuk, stanbul. Gkyz Yaynlar.
Ouzkan, Ferhan. (2000). ocuk Edebiyat, Ankara. An Yaynlar,
Ouzkan, Ferhan. (1987). Dnya ocuk Edebiyatnn Ana izgileri. ocuk
Edebiyat Yllg, Say: 45, 118-123.
z, Erdal. (1977). ocuk Edebiyatndan Ders Kitaplar. Varlk Yll.
stanbul.
116

zdemir Emin. (1983). 1982de ocuk Yaynmz. Varlk Yll, stanbul.

ztrk elik, Sakine (1987). ocuk Edebiyat. Ak retim Fakltesi Ders
Kitab. Eskiehir
Perry, Hinton.R. (2000). Stereotypes And Culture. Usa: Psychology Press.
Peterson, S. (1990). Gender Stereotypes n Childrens Books. Gender And
Education.
Pospelov, G. N. (1995). Edebiyat Bilimi, stanbul. Evrensel Yaynclk.
Rudman, M. (1995). Childrens Literature. Ny. Longman.
Savc, lkay. (1999). Toplumsal Cinsiyet Ve Teknoloji, Ankara niversitesi
Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, C. 54, Say:1, 87
Selen, Fevzi. (1955). Tedrisat Mecmuas. Ankara.
Sever, Sedat. (2000). I.Ulusal ocuk Kitaplar Sempozyumu. Ankara niv.
Ankara
Soyer, Aye. (2009). Okul ncesi Dnem Hikaye Kitaplar: Kalp Yarglar ve
Kimlikler. Sosyal Bilimler Dergisi. M.Akif Ersoy niv.Say 1.
Stewing, J.,Higgs, M.(1983). A Study Of Sexism n Childrens Literature.
School Library Journal
Simpson, M.(1993). Educational Materials And Sex Role Concepts.
Language Arts.
en, S. (2002). Okul ncesi ocuklarna Ynelik yklerde letilerin
Yanstlma Biimleri. Ana Dili Dil Ve Eitim Dergisi, Say 26, 17-28.
imek, Tacettin. (2002). ocuk Edebiyat. Rengarenk Yaynlar.
irin, M. Ruhi. (1994). ocuk Edebiyat.
irin, M. Ruhi. (1989). Trkiye Kltr Ve Sanat., Trkiye Yazarlar Birlii
Vakf Yay.
irin, M. Ruhi. (1987). ocuk Edebiyatna Eletirel Bir Bak, ocuk
Edebiyat Yll, Gkyz Yaynlar.

117

irin, M. Ruhi. (1984). 1983te ocuk Edebiyat. 1983te Yaynlanan ocuk

Kitaplar. Yazarlar Birlii Yaynlar.
Tezcan, Mahmut. (1974). Trklerle lgili Stereotipler (Kalp Yarglar) Ve
Trk Deerleri zerine Bir Deneme. A.. Eitim Fakltesi Yaynlar, Ankara.
Toplumsal Cinsiyet Rolleri. http://www.belgeler.com. (2009).
Tuncer, Hseyin. (2000). Dil-Kltr Edebiyat Ve Sanat Penceremizden.
Akademi Yaynclk. zmir
Tural, Sadk. (2004). Edebiyat Bilimine Katklar. Ankara
Turner Bowker.,D.M.(1996).Gender Stereotyped Descriptors n Childrens
Book. A J.R.
Thacker, Deborah C. And Webb, J. (2002). Introducing Chldrens
Literature. London and New York.
mmet, Durmu. (2007). niversite rencilerinde Sosyal Kaygnn Cinsiyet
Rolleri Ve Aile Ortam Balamnda ncelenmesi. (Yksek Lisans Tezi). Marmara
niversitesi, stanbul
Vannicopulou, A. (2004), Female Characters n Childrens Picture Books.
(Dilek . Yeiltuna, ev). Ege Eitim Dergisi 5: 65-73.
Weitzman, G. (1987). Sex Role Socialization. Washington D.C.:Usa.
Wellek Rene. (2000). Edebiyat Teorisi. zmir. Akademi Yaynlar.
Yalin, A. ve Ayta,G. (1988). ocuk Edebiyat. Evrim Yaynlar, stanbul.

118