Ahmet Bozkurt, Ph.D.

Harran ni., Fen-Edebiyat Fak., Fizik Bl., 63300 anlurfa

Email: bozkurt@harran.edu.tr
Web: http://ahmetbozkurt69.wordpress.com/

Kozmik radyasyon
(Ykseklie bal)

Deniz seviyesi: 26 mrem 0-1000 ft: 28 mrem

2000-3000 ft: 35 mrem 3000-4000 ft: 41 mrem
5000-6000 ft: 52 mrem 6000-7000 ft: 66 mrem
8000-9000 ft: 96 mrem

Yersel radyasyon

30 mrem

Bina radyasyonu
(ta/beton yap)

7 mrem

G santralleri

Nkleer santraller: 0.01 mrem

Termik santraller: 0.03 mrem

Besin/su

Besinlerden (C-14 ve K-40 kkenli): 40 mrem

Havadan (radon kkenli): 228 mrem

Yaam standartlar

Jet uular: 0.5 mrem/saat

CRT tpl TV veya monitr: 1 mrem
Duman dedektr: 0.008 mrem

Havaalan x-ray geileri: 0.002 mrem

Gnde yarm paket sigara: 18 mrem

Tbbi testler, X-nlar

(mrem):

Gs: 10
Bel omuru: 600
Pelvis: 60

Mamografi: 42
st sindirim: 600
Kala: 70

Kafatas: 10
Karn: 700
Di: 0.5

Servikal omur: 20
Baryum enema: 800
El/Ayak: 0.5

Kafa: 200
Anjiyogr (kalp): 2000

Gs: 700
Anjiyografi (kafa): 500

Karn/pelvis: 1000
Omurga: 1000

El/ayak: 10
Kardiyak: 2000

Tbbi testler, BT
Taramalar (mrem)

1000-2000 ft: 31 rem

4000-5000 ft: 47 mrem
7000-8000 ft: 79 mrem

Nkleer ve Parack Fiziinde Monte Carlo Uygulamalar Yaz Okulu, Bitlis, 10-12 Mays 2012

Limit tr (ICRP 103)

Mesleki nlamalar

Halktan bireyler

Etkin doz

Yllk doz 20 mSv (5 yllk ortalama);

herhangi bir ylda 50 mSvyi amamal;
5 ylda toplam 100 mSvyi amamal.

Yllk doz 1 mSv;

zel durumlarda alabilir;
5 yllk ortalama 1 mSvyi
amamal

Gz mercei

150 mSv

15 mSv

Deri

500 mSv

50 mSv

Eller ve ayaklar

500 mSv

Yllk edeer doz

mrem = 0.01 mSv

100 rem = 1 Sv

Nkleer ve Parack Fiziinde Monte Carlo Uygulamalar Yaz Okulu, Bitlis, 10-12 Mays 2012

rem, Sv Gy
Etkin doz, E Edeer doz, HT
Sourulan doz, DT,R
E = wT HT

wT: doku/organ arlk faktr

HT= wRDT,R

wR: radyasyon arlk faktr

Nkleer ve Parack Fiziinde Monte Carlo Uygulamalar Yaz Okulu, Bitlis, 10-12 Mays 2012

Maddesel ortama aktarlan enerjiyi tanmlar

ve sourulan enerjinin konsantrasyonu olarak
tanmlanr.
Radyasyon kaynann tr, iddeti ve
uzakl ile ilgilidir.
Sourulan enerjinin miktar ve ortamdaki
ortalama konsantrasyonu ile orantldr.
Radyasyon dozunun temel birimidir.

Nkleer ve Parack Fiziinde Monte Carlo Uygulamalar Yaz Okulu, Bitlis, 10-12 Mays 2012

Inlanan bir malzemenin birim ktlesine

iyonizan radyasyonun brakt enerji olarak
ifade edilir.
E
Sogurulan doz
m

yonizan radyasyon, madde ile

etkiletiinde, radyasyon
alanndan ortama enerji
aktarlr.

Eg

Nkleer ve Parack Fiziinde Monte Carlo Uygulamalar Yaz Okulu, Bitlis, 10-12 Mays 2012

Eski birim sisteminde: rad

1 rad: nlanan maddenin 1 gramnda 100 erglik
enerjinin sourulmas
100 erg
1 rad
1 rad: radyasyondan absorplanan doz
1g
Amerikada hala kullanmda

SI birim sisteminde: gray (Gy)

1 gray: Kilogram bana 1 joulelk enerjinin
absorplanmas
1 joule
1 Gy
1 Gy = 100 rad
1 kg
1 rad = 0.01 Gy = 1 cGy
Nkleer ve Parack Fiziinde Monte Carlo Uygulamalar Yaz Okulu, Bitlis, 10-12 Mays 2012

Gray, tm iyonizan radyasyon trlerine

uygulanabilir.
D: gama nlar, ntronlar, ykl
paracklar, vb.
: radyonklitler
Vcut dndaki radyasyon iin doz llebilir.
Vcut iindeki bir radyonklit kaynak iin ise
doz llemez, ancak hesaplanabilir (MIRD
formalizmi ya da ICRP metodu).
Nkleer ve Parack Fiziinde Monte Carlo Uygulamalar Yaz Okulu, Bitlis, 10-12 Mays 2012

Sourulan doz makroskopik bir niceliktir,

hcre dzeyindeki mikrodozimtre iin uygun
deildir.

Sourucu ortamn birim ktlesinde

sourulan ortalama enerjiyi ifade eder.

Sourulan enerjinin ilgilenilen dokunun

tm ktlesinde dzgn biimde
sourulduunu varsayar.
Nkleer ve Parack Fiziinde Monte Carlo Uygulamalar Yaz Okulu, Bitlis, 10-12 Mays 2012

Radyasyonun canl organizmalar zerindeki etkileri

ele alndnda, farkl nlama artlar altnda ayn
miktarda enerjinin sourulmas ayn biyolojik etkiye
yolamayabilir.
Enerjinin braklma hz nemlidir.
Lineer enerji transferi, L
Ar ve ykl paracklar gibi Lsi byk radyasyon
trleri, elektronlar gibi dk Lli paracklara
kyasla, daha fazla biyolojik hasara yolaarlar.
Birim ktle bana braklan enerji (absorplanan
doz) ayn olsa bile
Nkleer ve Parack Fiziinde Monte Carlo Uygulamalar Yaz Okulu, Bitlis, 10-12 Mays 2012

Radyasyona maruziyet altnda olas biyolojik etkileri

nicelemeye yarar.
Bir doz edeeri birimi, biyolojik bir sistemde
sourulduunda dk Lli bir radyasyon gibi etkilere
yol aan her hangi bir radyasyon miktardr.
H = D*Q
Q : Kalite faktr
L arttka Qda artar.
Doz edeerinin SI sistemindeki birimi Sievertdir.
Nkleer ve Parack Fiziinde Monte Carlo Uygulamalar Yaz Okulu, Bitlis, 10-12 Mays 2012

ICRP 60 ile tanmlanmtr.

DT,R ile belirlenir.
Bir R radyasyonunun herhangi bir T dokusuna
brakt ortalama absorplanan doz
wR radyasyon arlk faktr ile arplr.
Radyasyon trlerinin farkl biyolojik
etkilerini gznne alr.
HT,R = wR*DT,R
Nkleer ve Parack Fiziinde Monte Carlo Uygulamalar Yaz Okulu, Bitlis, 10-12 Mays 2012

Radyasyon tr

ICRP 26

ICRP 60

ICRP 103

Part 20

Fotonlar (tm enerjiler)

Elektron ve muonlar (tm enerjiler)

10

Adm fonksiyonu

Srekli fonksiyon

10

< 10 keV

2.5

2-2.5

10-100 keV

10

2.5-10

2.5-7.5

100 keV-2 MeV

20

10-20

7.5-11

2-20 MeV

10

7-17.5

8-9

> 20 MeV

5-7

3.5-8

Ntronlar
Bilinmeyen enerjiler

Protonlar ve ykl piyonlar

10

10

Alfa paracklar, fisyon paralar, ar iyonlar

20

20

20

20

Nkleer ve Parack Fiziinde Monte Carlo Uygulamalar Yaz Okulu, Bitlis, 10-12 Mays 2012

Absorplanan dozun birimi Gy alndnda, edeer

dozun birimi Sv olur.
Ortamda farkl trlerde radyasyon kaynaklar varsa
toplam edeer doz:
H T H T , R wR DT , R
R

Etkin doz, E

Farkl organ veya dokularn radyasyona kar

duyarllklar da farkldr.

wT organ arlk faktr

E wT H T
T
Nkleer ve Parack Fiziinde Monte Carlo Uygulamalar Yaz Okulu, Bitlis, 10-12 Mays 2012

Organ/doku

ICRP 26

ICRP 60

ICRP 103

Part 20

Yumurtalklar

0.25

0.20

0.08

0.25

Meme

0.15

0.05

0.12

0.15

Krmz kemik ilii

0.12

0.12

0.12

0.12

Akcier

0.12

0.12

0.12

0.12

Tiroid

0.03

0.05

0.04

0.03

Kemik yzeyi

0.03

0.01

0.01

0.03

Kolon

0.12

0.12

Mide

0.12

0.12

Mesane

0.05

0.04

Yemek Borusu

0.05

0.04

Karacier

0.05

0.04

Beyin

0.01

Bbrek

Salg bezleri

0.01

Deri

0.01

0.01

Kalan organlar

0.30

0.05

0.12

0.30

Nkleer ve Parack Fiziinde Monte Carlo Uygulamalar Yaz Okulu, Bitlis, 10-12 Mays 2012

Herhangi bir radyasyon maruziyeti iin tm

etkilerin bir tahminini verir.

Organ arlk faktrleri, radyasyona duyarl

organlar iin yksektir.

Organ arlk faktrlerinin toplam birdir.

Nkleer ve Parack Fiziinde Monte Carlo Uygulamalar Yaz Okulu, Bitlis, 10-12 Mays 2012

Etkin dozun doru ekilde belirlenmesi iin, organlarn boyut,

konum ve bileimlerinin doru bilinmesini gerektirir
Referans insan bilgileri
Matematiksel vcut modelleri

Organ/dokularn konum ve geometrileri

matematiksel denklemlerle ifade edilir.

Tomografik vcut modelleri

Organ/dokularn konum, ebat ve geometrileri

gerek grntler yardmyla belirlenir.

Nkleer ve Parack Fiziinde Monte Carlo Uygulamalar Yaz Okulu, Bitlis, 10-12 Mays 2012

Pozlanma
Foton/Enerji
Aks

Dnm katsaylar

Edeer doz

Nkleer ve Parack Fiziinde Monte Carlo Uygulamalar Yaz Okulu, Bitlis, 10-12 Mays 2012

Monte Carlo
simlasyonu

Vcut
modelleri

Sourulan
organ dozu

wR

Edeer doz

wT

Etkin doz

Nkleer ve Parack Fiziinde Monte Carlo Uygulamalar Yaz Okulu, Bitlis, 10-12 Mays 2012

Risk

Radyometrik bir birimdir (dozimetrik deil)

Foton aksnn bir lsdr.
Q
Pozlanma
m

X veya gama nndan havann birim

ktlesine aktarlan enerji miktar ile ilgilidir.

X-n enerjisi, nlanan ortamn bileimi ve

pozlanma miktar biliniyorsa, sourulan doz
hesaplanabilir.
Nkleer ve Parack Fiziinde Monte Carlo Uygulamalar Yaz Okulu, Bitlis, 10-12 Mays 2012

1 Pozlanma birimi (X), havann 1 kgsinde 1

Clik elektrik yk tayan iyon reten x veya
gama n miktardr.

Birka keVin altnda ve birka MeVin

zerinde pozlanmann lm zorlar.

1C
1 iyon
34 eV 1.6 10 -19 J 1 Gy
1 pozlanma birimi
hava *
*
*
*
34 Gy
-19
1 kg
1.6 10 C iyon
eV
J/kg

1C
1 pozlanma birimi
1 kg
Nkleer ve Parack Fiziinde Monte Carlo Uygulamalar Yaz Okulu, Bitlis, 10-12 Mays 2012

Rntgen (R)
Pozlanmann eski birimidir.
Havann 1 cm3nde 1 sCluk yk oluturacak
x veya gama n miktardr.
1 pozlanma birimi = 3881 R
1 R = 2.58*10-4 C/kg
1 R = 0.877 rad

Nkleer ve Parack Fiziinde Monte Carlo Uygulamalar Yaz Okulu, Bitlis, 10-12 Mays 2012

Ak (flux; )
Bir noktadaki radyasyon alan, birim zamanda
(t) birim yzeyden (a) geen parack says
(N) ile tanmlanabilir.
N

at
N

Parack ak (fluence; )
Aknn zaman iindeki integralidir.

Nkleer ve Parack Fiziinde Monte Carlo Uygulamalar Yaz Okulu, Bitlis, 10-12 Mays 2012

Conversion Coefficients for

Radiological Protection Quantities
for External Radiation Exposures
ICRP Publication 116
Ann. ICRP 40(25), 2010
N. Petoussi-Henss, W.E. Bolch, K.F.
Eckerman, A. Endo, N. Hertel, J.
Hunt, M. Pelliccioni, H. Schlattl, M.
Zankl

Nkleer ve Parack Fiziinde Monte Carlo Uygulamalar Yaz Okulu, Bitlis, 10-12 Mays 2012

Ntron ve gama nlar gibi olduka girici

radyasyonlar iin verilen ak bilgisinden dozu
elde etmek bazen daha kolaydr.
Tek dorultulu demetler iin parack ak
dedektrle belirlenebilir.
Akdan doza dnm katsaylar
kullanlarak doz bilgisi elde edilir.

H DK *

Nkleer ve Parack Fiziinde Monte Carlo Uygulamalar Yaz Okulu, Bitlis, 10-12 Mays 2012

Nokta kaynaklar iin ak =N/4d2

Daha karmak geometriler iin ak elde

etmede radyasyon tama programlar kullanlr.

Nkleer ve Parack Fiziinde Monte Carlo Uygulamalar Yaz Okulu, Bitlis, 10-12 Mays 2012

 X-n, gamalar ve hzl ntronlar gibi dolayl

iyonizan radyasyonlar, madde ile
etkiletiklerinde ncelikle birincil iyonizan
paracklar yaratrlar.
Fotonlar: fotoelektronlar, Compton
elektronlar, e+-e- iftleri
Ntronlar: salan ekirdekler

Nkleer ve Parack Fiziinde Monte Carlo Uygulamalar Yaz Okulu, Bitlis, 10-12 Mays 2012

 Bu paracklarn balang kinetik enerjilerinin

ortamn birim ktlesine oran KERMA (K)
olarak bilinir.
Kinetic Energy Released in Material
Maddesel ortama aktarlan enerjiyi temsil
eder.
SI sistemindeki birimi joule/kg ya da graydir.
Eski birim siteminde ise erg/g ya da raddr.
Absorplanan doz ile ayn birime sahiptir ancak
her ikisi farkl kavramlardr.
Nkleer ve Parack Fiziinde Monte Carlo Uygulamalar Yaz Okulu, Bitlis, 10-12 Mays 2012

 Kerma, yksz paracktan (foton veya ntron

gibi) birincil iyonizan paracklara ktle bana
aktarlan tm enerjinin bir ldr.
Doz ise, ktle bana sourulan enerjinin bir
lsdr.
Birincil iyonizan paracklara aktarlan
enerjinin tamam ilgilenilen ortamn hacminde
sourulmayabilir.
Bu enerjinin bir ksm hacmin dna kaabilir
ve baka noktalarda sourulabilir.
Nkleer ve Parack Fiziinde Monte Carlo Uygulamalar Yaz Okulu, Bitlis, 10-12 Mays 2012

 Birincil iyonizan paracklar, yaratldklar

hacmin dnda bir yerde etkileerek
bremmstrahlung veya ift yokolmas
olaylarna yolaabilirler.

Nkleer ve Parack Fiziinde Monte Carlo Uygulamalar Yaz Okulu, Bitlis, 10-12 Mays 2012

 lgilenilen hacim ierisinde elektron dengesi

salanamayabilir.
Byk hacimlerde elektron dengesi
salandndan bu durum sorun oluturmaz;
kerma ile absorplanan doz edeer olur.
Ancak kk hacimlerde (doku geileri gibi;
deri, kemik yzeyi) kerma doz

Nkleer ve Parack Fiziinde Monte Carlo Uygulamalar Yaz Okulu, Bitlis, 10-12 Mays 2012

Ykl parack dengesi

olumam; kerma doz

Ykl parack dengesi

olumu; kerma ~ doz

Sourulan doz ya da kerma (log eksen)

Doz

Kerma

Sourucu ortamn derinlii

Nkleer ve Parack Fiziinde Monte Carlo Uygulamalar Yaz Okulu, Bitlis, 10-12 Mays 2012

 Sourucu ortam ierisinde, Kerma artan

derinlikle srekli biimde azalr.
Dolayl iyonizan parack aks srekli
azaldndan
Absorplanan doz ise balangta (sourucu
yzeyinde) dktr;
Elektronik dengeye yaklaldka arta geer.
Birincil iyonizan paracklarn rettii ikincil
iyonlarn saylar arttka iyonlama
younluu da artar.
Nkleer ve Parack Fiziinde Monte Carlo Uygulamalar Yaz Okulu, Bitlis, 10-12 Mays 2012

 Maksimuma ulaldktan sonra absorplanan

doz da artan derinlikle dmeye balar.
Maksimum absorplanan doz yaklak olarak
birincil iyonizan paracklarn maksimum
menzillerine eit bir derinlikte meydana gelir.
Alfa paracklar ve ar ekirdekler iin Kerma
ve absorplanan doz birbirine eittir.
Aktarlan enerji etkileim noktasna ok
yakn noktada braklr.
Nkleer ve Parack Fiziinde Monte Carlo Uygulamalar Yaz Okulu, Bitlis, 10-12 Mays 2012

Nkleer ve Parack Fiziinde Monte Carlo Uygulamalar Yaz Okulu, Bitlis, 10-12 Mays 2012

Nkleer ve Parack Fiziinde Monte Carlo Uygulamalar Yaz Okulu, Bitlis, 10-12 Mays 2012

 Elektron dengesi olumadan absorplanan dozu

hesaplamak yanl sonuca gtrr.
Elektronik denge materyal iinde ancak yeterli
derinlikten sonra gerekleir.
deal durum
(madde iinden geen fotonlar zayflamyor)
Aa kan elektronlarn enerji brakm,
yzeyde balar, R derinliinde maksimuma
ular. Bu blgeye birikim blgesi denir.

Rnin tesinde, duran elektron kadar harekete

yeni balayan elektrona rastlanr. Bu duruma
elektronik denge ad verilir.
Elektronik dengeye ulaldnda, kerma artan
derinlik ile sabit kalr.
Ortamda bremmstrahlung kayplar yoksa,
kerma doza eit olur.
Nkleer ve Parack Fiziinde Monte Carlo Uygulamalar Yaz Okulu, Bitlis, 10-12 Mays 2012

 deal durum ile pratikte karlalmaz.

Fotonlar, maddesel ortamda zayflamaya urarlar.
Gerek elektronik denge olumaz ve kerma derinlikle
azalr.
Absorplanan doz nce artar, R derinliinde
maksimuma ular ve sonra kerma gibi artan
derinlikle azalmaya devam eder.

Gerek durum
(madde iinden geen fotonlar zayflamaya urar)

Bremmstrahlung kayplar az ise, absorplanan

doz erisi kerma erisinin zerinde yeralr.
Ortamda sourucu zellikleri farkl birden
fazla materyal bulunduunda (kemikyumuak doku gibi), durum daha karmaktr.
Elektronlar bir materyalde harekete balar,
dier materyale enerji brakr. Elektronlarn
malzeme iindeki menzilleri de farkl
olduundan, kerma ve absorplanan doz
dengeye ulaamaz.
Nkleer ve Parack Fiziinde Monte Carlo Uygulamalar Yaz Okulu, Bitlis, 10-12 Mays 2012

 Detektr tercihi ok nemlidir.

Dedektrn tr doru seilmelidir.
Ak dedektrleri kullanldnda, doz dnm
katsaylar ile arplarak doz elde edilir.
Dorudan enerji brakm dedektrleri
kullanldnda, kerma yaklamna dikkat!
Kerma yaklamn uygulayan bir dedektr, birincil
radyasyonun etkileimleri sonucunda oluan ikincil
paracklarn enerjilerini yaratldklar noktada
braktn varsayar.
Dedektr konum
Ara blgelerde doz ani deiim gsterebilir.
Nkleer ve Parack Fiziinde Monte Carlo Uygulamalar Yaz Okulu, Bitlis, 10-12 Mays 2012

100%
90%
80%
MCNP5 F8
semiflex io
MCNP5 F6

70%

% doz

60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
0

10

15

20

25

derinlik, z (cm)

Nkleer ve Parack Fiziinde Monte Carlo Uygulamalar Yaz Okulu, Bitlis, 10-12 Mays 2012

30

 Herman Cember and Thomas E. Johnson, Introduction to Health

Physics, The McGraw-Hill Companies, Inc., 2009.
Claus Grupen, Introduction to Radiation Protection, Springer, 2010.
Nicholas Tsoulfanidis, Measurement and detection of radiation,
Taylor & Francis, 1995.
James E. Martin, Physics for Radiation Protection, WILEY-VCH, 2006.
Claude Leroy and Pier-Giorgio Rancoita, Principles Of Radiation
Interaction In Matter And Detection, World Scientific Publishing,
2009.
Glenn E Knoll, Radiation Detection and Measurement, John Wiley &
Sons, 2000.
E. B. Podgorsak, Radiation Physics for Medical Physicists, 2010.

Dinlediiniz iin teekkrler

Nkleer ve Parack Fiziinde Monte Carlo Uygulamalar Yaz Okulu, Bitlis, 10-12 Mays 2012

1. Doz Kavram Genel Tanmlar

2. Monte Carlo Tekniinde Doz Nasl
Hesaplanr mu ve E den doza
3. Kerma Kavram
4. Monte Carlo Tekniinde Kerma Nasl
Hesaplanr
5. Ykl Parack Dengesi
6. Dnm katsaylar
7. Etkin doz, fantomlar
Nkleer ve Parack Fiziinde Monte Carlo Uygulamalar Yaz Okulu, Bitlis, 10-12 Mays 2012