Professional Documents
Culture Documents
Turk Rus Ve Bulgar Munasebetleri
Turk Rus Ve Bulgar Munasebetleri
193 - 218
Bauttepe UniversitesiEdebiyat Fakltesi Dergisi
TRKLER,
RUSLAR
VE BULGARLAR
Prof. Dr. Muzaffer
TUFAY*
Serfleri
Olarak Ruslar
Btn dnya tarih kitaplar ve ansiklopedileri, Slavlarn ana yurtlarnn Tuna'nn kuzeyinde oldukakk
bir blge olduunu gstermektedir. MilaUan sonra 5'nci yzyla kadar pek bilinen bir kavim ol~
mayan Slavlar eski Trk kavimlerinin g hareketleri sayesinde tamIlIr
olmaya balamlardr. Bu gerei yalmzca Bizans tarihileri deil gnmz Rus bilim adamlar da kabul etmektedirler. rnein,
Georg
Ostrogorsky'nin "Bizans Devleti Tarihi" adl eserinin 76'nc sayfasnda
ustiruanos 1. De~letinin 565 ylndaki durumunu gsteren haritada,
Slavlarn Karaderuz'e ulamayan ve Tuna'nn kuzeyinde Avarlar, Antlar, Gepidler ve Bizans arasnda yer alan bir blgede yaadklar grlmektedir.3
I. Bkz. Larousse'nn Bulgaristan blm, 1984 yayn, s. 1565;
2. Akad, D. Kosev, Prof. Hr. Hristof, Prof. Al. Burmov, storiya na Bugariya,
Drz.izdatelstvo "Narodna Prosveta" Sofiya, 1972, sayfa 14: "Po vrene na tiy
narecenoto "Vtliko preselenie na narodite" ot LV v. nasam prez zemite na Rins.
kata imperiya preminali vestgoti, huni, vandili, ostgoti, redica gernanski p1emena ot sever, prablgari, slavyani i dr."
Bu konu ile ilgili Bkz: Prof. Dr. Lazslo Rasonyi, Tu.na kprler!, TKAE yaynIan, Ankara, 1984.
Bkz. Sh..n'""nlsn in Siberia, Etited by V, Dioszegi and M. Hoppal, Akademiai
Kiade _ Budapest 1978.
Bkz. Prof. Dr. brahim Kalesolu, Trk MiLJJ. Kilitr, stanbul, 1985.
194
S'nci yzyln ortalarna doru Attila idaresindeki Hunlarn aknlar ile gittike younlaan g hareketleri neticesinde, Hunlarn ardndan Ogurlar, Avarlar, Tuna Bulgarlan, Bulaklar, Peenekler, Ouzlar,
Kumanlar ve dier Trk boylar Karadenizin kuzeynden geerek Avrupa, ve Tuna'y aarak Balkanlara ulatlar. G eden bu Trk kavimleri yollar zerindeki dier kavimleri de harekete geirerek bu larekete
kattlar. Yol z.erindeki dier kavimlerin bu byk g hareketine katlmasnda Avarlarn hususi ve nemli bir rol vardr nk "Avarlar
gebe olduklarndan, igal edilen arazilere toprak ileyen serf kavmi
skan etmeye ihtiyalar vardl.,,4 Bu serHer Avarlarn seferlerinde yaya
asker olarak da hizmet grm olmallar. Bunun da tesinde Avarlar
Slav kavimlerini kendi topraklarndan baka Tuna'nn gney yrelerine
de cebren iskan etmilerdir.5 Byece~ Bizans, Balkanlarda ve Dou Avrupa'da gittike artan bir hareketlilik ve kargaa ile yz yze geldi:
Bizans artk Avarlar ve onlarn tabi olan orta Tona b,lgesi-Slav kabilelerinin artan basks ile kar karyayd. Bunun bir sonucu olarak Bizans'n Sava ve Tuna geitlerini koruyan savunna noktalarnda ddetli bir
mcadele balad. Uzun ve zorlu bir kuatmadan sonra Avar kaan
Bayan 582 ylnda Sirmium'a girdi. ki yl sonra Viminacium ve geici
,bir sre iin Sngidunum da dt.6 Artk Bizans savunma duvar yklm ve Avar-Slav dalgas btn BalKan yarmadasna yaylmaya balamt (Harita I).
Avarlar Balkan yarmadasnda da Slavlarn ncleri, eiticileri,
savalarda ise mttefi;k1eri olmulardr.? Bize kadar gelen Avar zel isimlerinin her biri itirazsz bir ekilde Trkeden aklanabilmektedir:
Bayan, Bo-kolabur /ba-aman/, tudun, kagan, tarklan, mergen:'''oku'',
solak, kk: mavi vb. Trkede Avar kavim adnn anlam da "dik kafal" demektir. (Bkz. L. Rasonyi, ayn eser, s. 7-11).
En eski Rus yllklarna atfta bulunmamz
yapt etkiyi lebilmek iin yeterlidir: "Avarlar,
Avarlarn
Slavlara
Slavlar sefalete ter-
Zamanla
Harita
tlar, fakat ardlarndan g ederek gelen dier Trk boylar ile birlemilerdir. rnein Onogurlannkiyle
birlikte Avarlar Tarihte Trk
kkenli kavimlerinin adn canlatracak1ardr.
En batdaki Ogur kavmi olan Onogurlann
hakimiyeti .Asya'N
dan Ural.blgesine kadar uzanmh. nce Kuban blgesine g etmilerdir. Bulgar-Trk meneli alnt kelimelerin bir ksmnn devamn
Volga, Ural, Karpat, Tuna ve Balkan Yarmadas blgelerinde yer
adlar olarak grmekteyiz. rnein Gney-Karpatlar'n
en nemli ge-
196
kinci Trk kkenli Bulgar arln Peenekler ve Kumanlar kuracaklar. Avarlar ve Bulgar-Trkleri
gibi, Peenekler ve Kumanlar
byk Trk fatihlerine sahip oldular. Yeni gelen unsurlarla glkle
kendilerini tazeleyebilmilerdi. Milittan sonra Onuneu yy. kadar tm
bu Trk kavimleri amanist inancna sadk kalarak Hristiyanl kabul
etmemilerdir.aa
Peenekler, Ruslarla ok sert savalar yapmlar ve onlarn denize
inmelerine uzun sre engel olmulardr. Btn Oouncu yy. boyunca
Karadeniz
zerinde hakimiyet kurmak isteyen Slavlarn/Ruslarnj
arzularna msaade vermemilerdir. Karadenizin Bizans alt bulunan
gney ksm dnda, dou, kuzey ve bat blgeleri Trk kavimlerin
elinde bulunmaktayd. Bylece Karadeniz
bir Trk gl haline
gebniti. Yani Ruslar Karadeniz
kysnda yoktu.
XI. yy.'da yeni g eden Trk unsurlann akm istemeyerek Ruslarn
iine yarar. Uzlar doudan, Ruslar kuzeyden Peeneklere saldryorlar.
Peenekler de baskdan kap gneyi istili ettiler ve Bizans mparatorluu'na durmadan aknlar yaptlar. t050'de Tuna'dan gp, kanl
savalardan sonra Bizans esaretine den lk Peenek kabile bakanlar
Hristiyan olmak zorunda kaldlar. Buna ramen, PeenekIer kendi z
varlklarn savunuyorlard. o69-1118 yllar arasnda Bizans mparatoru Alexios Peenekler tarafndan byk bir yenilgiye uratlmtr.
8a. Bkz. Larousse'rin 1984 yayn, Bulgaristan blm, s. 1565.
197
Uzlar IOuzlar i IQ55'de Dnyeper hattna ulamlar ve Rus Prensliklerini sktrmlardr. Bunlarn ad Rusada Tork veya ouda Torklar eklini alm. Ouzlar kendilerini Trk diye adlandrdklarn Rus~
ada Tork, Trk~n kafldr, nk Ruslarda sesini ifade ctmek
iin harf bulunmadndan
o kullanmaktadr.
Ouzlarn Karadeniz
klizeyinden ve Tuna'y aarak batya doru ilerleyen ksm Rus blgesindeki kn ldrc souu kafsnda ge devam etmek zorunda
kalmlardr.
Ouzlarn rkdalar ve Seluklular diye adlandrlan Ouzlar da
Anadolu zerinden Bizans mparatorluu'nu
sktryorlard!.
Trk kavimlerinin baka bir ksm XL yy.'da Manurya'dan Kiev'e
kadar olan yol zernde byk fatihlere sahipti. Kunan adn tayan
bu Trk kavmi Rusya ile savaa tutuml1 ve I068'de Rus Prensine
kaf zafer kazanmtr. Fakat 1103'de birleik Rus ordular, Kuman
ordusunu da bir yenilgiye uratmtr. Bunun nedeni Kuman kavminin
btnln korumamalnda bulunuyordu. Kumanlar douda, zellikle Yaropolk'un 1116, 1120 sonra 1140 yl seferleri vastasyla Donee
ve Don blgesindeki iskan yerlerine, gneyde ise, Tuna yanndaki dzle pskrtlmt. ki grup arasndaki balant geici olarak kopmutu. i 103 yenilgisinden 50 yl gemeden, Kumanlar yeniden ilerle~
meye balamlar, 1152'de doudaki yerleim yerlerinden tekrar Dnyper'e
ulamlar, 1178-1190, 1192'de yeniden balant kurmular ve yeni bir
gce kavl1ml1lardL XII. yy. sonunda Kuman-Kpak
mparatorluu'nun hkm altnda bulunan hayat sahas Karpatlar'n
doruundaki Demirkap'da, oradan Bizans mparatorluu, daha dorusu Bulgaristan'n Tuna snrnda ve Karadeniz'de son buluyordu. Krm Yarmadas da Kumanlarn etki alanna dahiidi ve Yarnada'mn kuzeydeki bozkr ksmna onlar yerlemilerdi. Liman ehirleri olan Sudak,
mparatorluu'na
vergi
Yalta, vb. lticaret merkezleri i Kuman-Kpak
dyorlard1.9
K.man Trkleri ile Ruslar a:rasndaki savalar ne kadar iddetli ve
devaml. olursa olsun Kumanlar mafhedememiti. Galip ve malup
rolleri deiiyor. rpein Ruslar ilk galibiyetten sonra malup oluyor~
lar ve prens gor da esir dyor, Volodimr orada balanp kalyor.
Ancak zaman ve mekftn iinde yaplan Kuman-Rus evlilikleri ve karlkl kltr etkilern derinletirilmesi Kuman Trklerinin bir ksmnn
erimesine yol amtr. Bu ynde Kumanlar arasnda Hristiyan ilkelerinin urada burada yaymas da nemli rol oynamaktaym. Fakat Kuman-Rus savalar henz sona ermemiti. Kumanlar 1203'de Kiev'
almlard.
9. D.A. Rassovsky, Petchenegues,
Torks et Berendes en Russle et eD HOD_
grie, Sem. Kond. 1933. ~65; Rassovsky, "Polovci", Sem. Kond. 1935-40.
198
vaz' ettii ve her kaynak iin, gerek el yazmas nshalar, gerekse basklar ve zerinde yaplan,nqriyat
hakknda geni bilgi verdii cihetle,
eseri, nemi bakmndan kymetine baha biilmez bir mraea<j.t kitabdr. Gerekten de Moravesik'n eseri Bizans tarih yazarlnn en nde
gelen el kitabdr."l1
te bil derece deerli ve dnya apnda isim yapm olar Gy.
Moravesk'n 'Byzantnoturciea' adl eserinde, ilk Bulgarlarn Trk asll~
olduklar ve sonradan slavlaurldklar apak ortaya konmaktadr.
Bu tarihi gerei G.strogorsky'nin
'Bizans Devleti Tarihi' isimli ve
dou ve bat kltr dillerine evrilmi olan eserinde de okumaktayz:
"Trk asll Bulgarlarn" Balkan yarmadasna girileri Bizans devletini yeni ve byk glkler karsnda brakt. Herakleios'un dosta
mnasebetler srdrd Bulgarlar veya Onogur-Bulgar Byk devleti 7. yzyl ortalarnda batya doru ilerlemekte olan Hazarlarn bas~
ks altnda dalmt. Bulgarlarn bir ksm Hazarlara itaat ederken,
bir ok Bulgar kabilesi de o vakte kadar oturduklar yerleri terketti.
Byke bir yurt, Asparuh leski Bulgar hkmdar listesinin sperih'il
kumandasnda batya doru harekete geip 670-80 yllar arasnda Tuna
munsabnda grnd. Kostantinos v. bu sava kavmin kuzeysrlarnda grnmesinin Bizans devleti bakmndan arz ettii tehlikeyi pek
iyi kavrad..."12
Yukardaki alntda nemli husus dikkati ekmektedir: 1) Son
devrin en derli toplu Bizans tarihi olarak kabul edilen G. Ostrogorsky'nin eseri ilk Bulgarlarn Trk asll olduklarn ispatlamaktadr; 2) Bu
gerei bir Trk deil, bir Slav bilim adam ortaya koymaktadr (G.
Ostrogorsky 1902'de Petrograd'da domu ve 1976'da Belgrad'da lmtr); ve 3) Asparuh'unismi
eski Bulgar hkmdarlar listesinde sperih'm, yani tamamyla bir Trk ad.
Sonuta Bulgar/arn, bir Trk boyu olan Onogurlardan
geldikleri,
680 yllarna doru Karadenizin kuzeyinden aarak Tuna civarnda grndkleri ve Bulgar tarihinin bundan sonra balad gerekleri yukarda szn ettiimiz eserlerde dile getirilmektedir. Yalmzea G. Ostgorsky veya Gy.Moravcsk deil, yazlan btn eski tarih eserlerinde ne
Bulgar krallarndan ne de arlarndan, tam aksine 'Han'lardan
sz
edilmesi onlarn eski bir Trk kavm-olduklarun belgesini oluturmaktadr. Eski Bulgar devletlerinin idari ve sosyal rtbe, nvan ve l;1kaplar
in. kullarulan kaan, tarkan, boyla, tanr, tudun vb. isimler bu gerei
bir baka ynden belgelemektedirler. Bi tr rtbe ve nvanlardan baka
i . Bkz. G. Oslrogorsky,Bizans Devleti Tarlhi, Trk Tarih Kurumu Basm, Ankara, (Birinci Bask 1981, kinci Bask 1986). s. 20.
12. AyIlI eser, 5. 117.
200
.'-.
..
Dnemi
19. G. Ostrogorsky, ayn eser, sayfa 518; Kr. A. Mercati, t decreto d'unione del
6 lug1io, 1439 nell 'Archivio Vaticano, Orient, Chr. p 1945.
20. Kritobulos, nr. Mller, F.R.G., V, 80.
21. G. Ostrogorsky, ayn eser, s. 525.
stanbul'un fethi ile ilgili u kaynaklara Bkz.: Rammer, Babinger, Schlunberger, Pears, Dukas, Norden, Amantos, Kritobulos, Kprlii, Kollas v.b.
205
Amalar
Gl
Aralar
Buluyor
206
hunun zbdesi ve ayn zamanda Roma katolik1iinin rakibi ve zdd olmak sfatyle hem Grekler ve hem de dou ve gney Slavlar iin Fener
Bapatrik1ii kutsallar kutsab olarak kald. Fener Patrii ve etrafndaki
papadar OsmanlDevletinebyks'!yg gsurileri altnda demagoji ustadlan
olmu, ordoksinancnn ifadesi kaldlar: Bu inan Balkan kavimlerini Trk
dalgalar iinde zlp erirnekten korudu ve b)-lece onlarnTrklerekar
kkrttrliJlar yeniden domalarna imkan verdi.
207
..
.-
sieele),
208
hautururiere,
>
kezi devlet otoritesini snrlayc bir roloynayacak insan hak -ve zgr:,
lkleri fikri xx.
oitambulamad.
26
yy'm sonlarna kadar devam etti. Tabiidir ki, bu durum ,yalnzca Os~,
,-:
-''
","
'
"
.'-
209
p. s. 1569;
210
ekil
1832'de Tokat'ta
doan Gazi Osman Paa, 1877'de nl Plevne mdafa.<Jm yaparak Trk'n serefli ve haysiyetli yaama anlaym bir kez daha Dnya'ya
duyurmutur.
2LI
7. Balkan Bubi
ve
Dnya
Savalar
Dnemi
sulad.
O zamanlarda
! 1903-1908-
1912/ ngiltere, Fransa ve teki Bat lkeleri bu propagandalara inanyor ve onlar destekliyordu. Bylece Bulgaristan, Srbistan, Yunanistan,
Rus ve ngiltere~Fransa desteiyle Hristiyanlarn ikayetlerini ve ayak~
lanmalarn Osmanl devleti aleyhine bahane olarak kullandlar.
31. Prof. Hans Kohn, Panslavizm ve Rus milliyetilii, stanbul, 1983.
32. Ayn eser, s. 5-6.
213
SONU
Tiirkler, Ruslar ve Bulgarlar yzyillar boyunca komu olmalarna
ramen, henz mnasabetleri rayna oturnarntr. Son zamanlarda
Trk aznlnakar yaplan .soykrm da bu mnasebetlerlen
azndan
imdilik bu lJ;;.eler arasndaki dostlane ilikilerin kurulmasna yaraml~
yacak~ nsan haklarna sahip olmak her milletin hakk olduu gibi her
aznlk olann da -eti doal hakkdf. Zor _ve basklarla kendi dndaki
-milletleri eritmeye alanlar, n yarglarnn ve sper glerin oyuncadr. Bakalaona zor kullanarak eritmeye ve yok etmeye alanlar
asla' h~ deillerdir. Azrilldara yaplan bask olay, dnyann hangi
yerinde 'olursa olsun, sonu olarak her zaman bask yapan millerin aleyhin;= sonulamr.
'
akmm
milliyetlerin,
aznlklarn
ve insanlarn
haklar
TARTIMA
Qnuncu
Trk Tarih
Kongresi,
Osmanl
Dnemi
Seksiyon
Bakan Prof. Dr. S.]. Papadopoulos:
Bu disiplinleraras teblii ok
ilgin buldum ve tebrik ederim. Ancak bir sorum vardr: Yama etrafndaki Trke konuan Hristiyan Gagauzlar arasnda aratrma yaptmzdan bahsettiniz. Acaba Bulgarca konuan Mslmanlar var ml?
Prof. Dr. Mihail Gubolu: Ben. de kutlarm. ki bilim dalndan
baarl bir sentez sundunuz. Gagauzlarla ilgili aratrmallIz destekliyebilirim, goru sonulara varmsuz, ben de o yerleri bilirim. Ancak
baka bir ehrin ismini merak ettim. Acaba Kstenc,e mi demitiniz?
217
34. Bkz.: Larous:e Ansiklopedisi, Pars, 1984 yayn, s. 1569: "...Les convemofiS il.
I'slam, volontaires (anciens seigneurs bogomiIes) "
218
"-