POLITIKE STRANKE

Deniel Louis Seiler: Politike stranke

POLITIKE STRANKE
Izraz politika partija imao je ideoloko znaenje i asocirao je na komunistiku partiju ili
jednopartijski monopol. Tek je s tranzicijom u politiki govor ula rije politika stranka.
Klaiev rijenik stranih rijei donosi odrednicu partija kao oznaku za stupnim ljudima
koji se bore za isti cilj. Seiler kae da partija etimoloki u francuskom jeziku potie od
glagola partir koji je na starom francuskom znaio komadati, dijeliti. Robert Michels
stranku razumije kao ratnu, vojnu organizaciju koja se podvrgava zakonima taktike ija je
bit borba za jednu stvar ili protiv nje. Izraz politika stranka koristi se kao oznaka za neku
skupinu ljudi koji u politici zauzimaju i dre neku stranu ili koji se nalaze na nekoj strani
(lijevo, desno i centar). Stranke nastaju zbog kidanja cjeline na dijelove, partikularitete i
koji se u pluralnom drutvu pojedinano udruuju kako bi politikom borbom i
politikom igrom osvojili vlast i odravali vlast u ulozi cjeline, ali opet za vlastiti interes.
Kidanje cjeline na partikularitete u ulozi je pluralistike artikulacije interesa koja
predstavlja pomirenje s cjelinom, jer slobodno udruivanje, natjecanje i politiko igranje
ne ugroava konani raspad cjeline.
HISTORIJA POLITIKIH STRANAKA
Povijest stranaka povezuje se uz povijest novovjekovne demokratije i pojave opeg
birakog prava (M. Weber). Ali postoji i neka pretpovijest stranaka iako tu nije rije o
udrugama graana koje danas poznajemo u modernom znaenju pojma stranke. Seiler
smatra da su jo u Aristotelovo doba postojale drutvene skupine koje su se suprostavljale
Ateni. Povjesnici starog Rima pisali su o plebejskoj i patriajskoj stranci. Plebejci su u
poetku zahtijevali privatno pravnu jednakost i sudjelovanje u procesu donoenja
politikih odluka. Kasnije su organizovali vlastitu organizaciju kako bi se mogli zatititi
od samovolje patriajskih inovnika. Kasnije su plebejci stekli pravnu jednakost, a
reforme su im omoguile sudjelovanje u politikom odluivanju. Meutim, plebejci nisu
tu stali ve su zahtijevali pasivno izborno pravo. U srednjem vijeku kao primjeri
predstranaka spominju se stranke Gvelfa i Gibelina koje su egzistirale na vjerskoj crti
sukoba. Pojavljuju se u kontekstu pokuaja juno talijanskog kraljevstva Anuvinaca da
proiri svoj utjecaj u Lombardiji. Gibelini su uvali carevinsku misao i vjernost Carstvu,
dok su se gvelfi otvorili papinskom utjecaju. U Engleskoj se nakon revolucije
1768.godine javljaju, i kasnije uvruju dvije stranke: Vigovci i Torijevci. U Francuskoj
revoluciji 1789.godine pobunjenike skupine neki nazivaju strankama-one koje su za
kralja i one koje su protiv kralja. U Njemakoj je politiko i stranako grupiranje snanije
zapoelo 1848. kada se grupiraju liberali, demokrati, konzervativci i socijalisti. U ostalim
evropskim zemljama politike stranke se pojavljuju sredinom ili krajem 19.st. a u nekim
poetkom 20 stoljea.

refikdugic@gmail.com

POLITIKE STRANKE
POJAM I POLITOLOKA TEORIJA STRANAKA
Ona se temelji na nauku razliitih mislitelja politike u 20 st. koji su se posebno bavili
fenomenom politikih stranaka. Robert Michels modernu stranku razumije kao ratnu
organizaciju. Stranaka organizacija po njegovom sudu nikako ne moe biti
demokratska jer stranka koja vodi rat zahtijeva kruto hijerarhijsko ralanjenje.
Michels smatra nespojivim demokratiju i borbu za rat. On zagovara naela cezarizma,
centralizma i oligarhije umjesto demokratije.
Po Michelsu svaka organizacija zavrava u oligarhiji, a oligarhija u monarhiju. M. Weber
kao izumitelj sociologije stranke naziva udrugama koji se temelje na slobodi novaenja
pristalica koji svojim voama prikupljaju moi i koji se bore za postizanje partikularnih i
opih interesa. Po svojim obiljejima stranke mogu biti privremene ili trajne udruge.
Weber izvodi sljedeu tipologiju stranaka:
Karizmatske
Tradicionalne
Vjerske
Utilitarne
Koristoljubive
Stranke su po Weberu voluntaristikog karaktera. Sigmund Neumann smatra da stranke
nastaju u trenutku identifikacije i diferencijacije lanova nekog drutva. Njihov uspon on
vezuje uz uspon parlamenta, jer je u parlamentu skoro nema niti jednog lana koji nije
lan neke stranke. On stranku definira kao jasnu organizaciju aktivnih politikih
predstavnika drutva, onih koji se bave kontrolom upravne vlasti i koji se natjeu za
javnu podrku s jednom drugom skupinom ili skupinama zauzimajui divergentna
stanovita. Politike stranke predstavljaju vezu izmeu vlade i javnog miljenja. One
sudjeluju u procesu politike participacije, sudjeluju u dolikovanju politikog vodstva i
politikih elita. Pravo sudjelovanja u oblikovanju demokratske vlasti ima ona stranka
koja je na izborima dobila najvie glasova. E.E. Schattschneider: stranka je organizirani
pokuaj sticanja vlasti M. Ostrogorski: stranke su pokuale organizirati demokratiju. M.
Duverger: stranka je organizacija u kojoj se elnitvo bira demokratskom procedurom,
porijeklo stranaka je izborno i parlamentarno. Raymond Aron: studija Demokracija i
totalitarizam;govori o teoriji modernizacije i naglom prekidu modernizacije na primjeru
jednostranaja i totalitarnih programa ili stranaka na totalitarnom vokacijom. Takve
stranke imaju karizmatsku osobu ili vou kojega je usud izbacio na nemirnu drutvenu
povrinu ili na elo stranke. Providnost, fatalnost i velika koliina oboavanja stvaraju
vodstvo. Totalitarne partije preuzimaju metode drugih, zloupotrebljavanja ili usavravaju
i dodaju ih sebi svojstvene odrednice koje e im pomoi da unite postojei poredak i
uspostave novi. Aron takve stranke naziva pobunjenikima i razlikuje ih od
parlamentarnih stranaka. Njemaki su nacisti mirnim putem doli do vlasti, i iskoristili
proceduru, parlamentarizam da bi ukinuli proceduru i uveli totalitarnu strukturu,
predhodno raspustivi veimarsku ili viestranaku strukturu, a uveli jednostranaki
politiki monopol. Ruski komunisti doli su dravnim udarom na vlast i zaveli
legaliziranu tiraniju slojeva, ije su posljedice opisane u Crnoj knjizi komunizma. Lijeve i
desne tiranije temelje se na vlasti tiranina i jedne tiranske stranke koje su gospodari
drave.

refikdugic@gmail.com

POLITIKE STRANKE
STRUKTURA STRANAKA
M. Duverger kae da je jedno od bitnih obiljeja stranaka heterogenost. Sastav elnitva i
njegovo obiljeje odreuju strukturu stranke, npr. stranke srednjih slojeva, liberalne i
konzervativne imale su obiljeje kadrovskih stranaka. Te stranke su bile poznate
politikim pitanjima dok su ideoloka i doktrinarna pitanja imala relativno malu ulogu.
Socijalistike stranke bile su stranke masovnog tipa s naglaenim stranakim
inovnitvom i stranakim institucijama kao to su kongresi, nacionalni komiteti, vijea,
izvrni komiteti, sekretarijat itd.
Vodstvo se kretalo od demokaratije kao oligarhiji s tendencijama zavravanja u
monarhiji. U socijalistikih stranaka doktrina i ideologija igrale su znaajnu ulogu.
Komunistike i faistike stranke imale su masovni karakter, s centralistikom
stranakom organizacijom, s voama diktatorskog tipa, te jakom disciplinom. Te stranke
ne poznaju izbore. Sastavnice ovih stranaka su agitacija i pronidba. Temelje se na
totalitarnoj doktrini, mitovima, iracionalizmu i vojnikoj disciplini. U organizacijskom
smislu komunistike partije temelje se na sistemu elija, a faistike istiu naelo elite,
dok se laburistike oslanjaju na sindikate.
ORGANIZACIJA STRANAKA
Kako Duverger istie, za organizaciju su vani lanovi i voe. To je temelj ili minimum
organizacije iz koje se nadziru odnosi moi, vladara ili onih kojima se vlada. Duverger
ralanjuje tipove ili oblike organizacije stranaka, npr. pie o obliku indirektne stranke.
Po njemu postoje dvije stranke s takvom organizacijom. To su socijalistike i katolike ili
kransko-demokratske stranke. Socijalistike i laburistike stranke oslanjaju na sindikate
i prijateljska drutva. U treu skupinu indirektnih stranaka spadaju agrarne stranke koje
se oslanjaju na poljodjelske i agrarne sindikate. Duverger govori i o horizontalnoj i
vertikalnoj organizaciji oslanjajui se na Ostrogorskog pie o kokusu politikih stranaka.
Rije je o manjim skupinama unutar stranke ili izbornom odboru. Kokus u amerikim
izbornim kampanjama ima ulogu elektora. Stranke totalitarnog tipa nemaju kokusa.
Organizacija socijalista je decentralizirana, a komunista centralizirana. Nedemokratske
stranke koje nemaju kokus i izborno naela ali imaju zato miliciju kao bazu. Moe se rei
da bi kokus odgovarao starim strankama-liberalnoj i konzervativnoj, filijale socijalistima,
elije komunistima i milicija faistima i komunistima. Stranke s horizontalnim linkovima
imaju direktne kontakte meu lanovima, stranakim voama. Horizontalni tip
organizacije doputa frakcije, opoziciju i koalicije. Stranke se dalje u organizacijskom
smislu razlikuju po metodi upravljanja na centralistike i decentralistike. Vertikalnom
tipu odgovara centralizacija a horizontalnom decentralizacija. Decentralizacija
podrazumjeva autonomija na razliitim razinama ali i subsidijarnost

refikdugic@gmail.com

POLITIKE STRANKE
LANSTVO
lanom stranke moemo odediti osobu koja izravno pripada stranakoj organizaciji.
Meutim, tip stranke i njena organizacija bitno utiu na vrstu lanstva. Duverger kae da
je koncept lanstva rezultat evolucije od kadrovske do masovne stranke. Razlika izmeu
masovne i kadrovske stranke nije u dimenziji i broju lanova, nego u strukturi i nainu
novaenja lanova. Kadrovske stranke imaju elitistiku organizaciju. Decentralizirane su
i okruene simpatizerima. Masovne stranke po organiazaciji imaju filijalne ili elije s
jakim formalnim lanstvom. Nain participiranja lanova u nekoj stranci ovisi o tipu
organizacije. U demokratksoj organizaciji kadrovskih stranaka participacija se temelji na
politikoj slobodi i individualnoj autonomiji i toleranciji. U masovnih stranaka, npr.
radikalnih, participacija iskljuuje svaku slobodu ili iznoenje oporbenog miljenja. U
kadrovskim strankama doputena je oporba dok masovne i totalitarne stranke ne
toleriraju unutarnje diobe, sekte i frakcije.
Temelj takvih stranaka je homogenizacija i naelo kulta linosti. U kadrovskih stranaka
nema kulta linosti, ali se pojavljuju karizmatine voe. Tip stranke i njena organizacija
odreuju i nain izbora elnitva ili vostva.
elnitvo se moe birati demokratskim izborima unutar stranke to vrijedi za
demokratske ili kadrovske stranke dok se u totalitarnim strankama elnitvo bira na
indirektan nain. Duverger pie i o naginjanju samovladi (autokraciji), te govori i o
tendencijama autokracije unutar demokratskih stranaka. On razlikuje tendencije ka
autokraciji od autokracije kao pravila. Faistike i pseudofaistike stranke imaju naelo
voe. Ideja voa izvodi se iz mistinih percepcija o voi kao izvoru providnosti. U
demokratskoj varijanti teorije voe, vostvo ima tendenciju autoritarnosti i autokracije.
Po njemu postoje tehnike prikrivanja autokracije. Te su tehnike manipulacija izborima, te
razlike izmeu stvarnih i prividnih voa. Vodstva u demokratskim strankama biraju se uz
spomenute manipulacijske tehnike, a u komunistikim strankama primjerice biraju se
delegiranjem.
STRANAKI SISTEMI
U nedemokratskim sistemima postoji jednostranaki sistem tj. politiki monopol jedne
stranke, dok u demokratskim sistemima postoje oblici stranakih sistema. Obino se
stranaki sistemi dijele na dvostranake i viestranake sisteme. Stranaki sistem definira
se kao partikularni politiki odnos diterminiran razliitim obiljejima. Razliiti tipovi
struktura odreuju i tip stranakog sistema. Prema Duvergeru stranaki sistem proizvod
je mnogih kompleksnih individualnih i opih faktora u nekoj zemlji. Prije svega to su
tradicija i povijest, socijalna i ekonomska struktura, religija, rasni sastav, itd. Duverger
stranake sisteme razvrstava na:
1. Jednostranake,
2. Anglosaksonske-dvostranake,
3. Viestranake-kombinirane
Na tip stranakog sistema utie izborni sistem. Duverger razlikuje tipove dvostranakog
sistema u razliitim zemljama (npr. SAD i V.Britanija). Stranaki sistem dviju zemalja
razikuju se prema stranakim strukturama i njihovim razliitim organizacijama.
Viestranaje postoji onda kada je legalno zajamena politika konkurencija.
refikdugic@gmail.com

POLITIKE STRANKE
Iz pluraliteta partija legalno proizilazi i opozicija, jer ako moe postojati vie stranaka, i
ako sve nisu istodobno na vlasti, onda su neke nuno oporbene. Oporba je, dakle, legalna,
a iz toga slijedi legalno suprostavljanje vlasti i legalni ili umjereni oblik oponaanja vlati.
Pod oporbom u stranakim sistemima podrazumjeva se tip legalnog politikog djelovanja
pojedinaca i institucionaliziranih politikih stranakih skupina koje svoje djelovanje
temelje na kritici vladajue stranke i vlade istiui alternative borei se za vlast. Postoji
osam funkcija oporbe (prema Winfredu Steffaniju):
1. nadzor vlade,
2. kritika vladine politike i isticanje alternativa,
3. izrada i oblikovanje alternativnih politikih programa,
4. izrada i oblikovanje alternativnih politikih elita koje bi mogle uskoiti u vladu,
5. stvaranje uvjeta za preuzimanje vlasti,
6. kritika vlasti radi zatite temeljnih prava i sloboda,
7. ukljuivanje manjinskih skupina u politiki proces,
8. pokretanje javnosti kao politikog faktora
Istraivanje stranakih sistema podrazumjeva pitanja o:
a) broju stranaka,
b) odnosima u njihovoj veliini,
c) odnosima u njihovoj ideolokoj udaljenosti,
d) obrascu njihove intergracije,
e) njihovom stavu spram politikog sistema,
f) njihov odnos spram drutva, odnosno drutvenih grupa
Tipologija politikih stranaka prema ideologijama
Klaus Van Beyme je stranke razvrstao u 9 skupina:
1. liberalne i radikalne
2. konzervativne
3. socijalistike i socijaldemokratske
4. kransko-demokratske
5. komunistike
6. agrarne stranke
7. regionalne i etnike
8. radikalno-desne i ekstremne
9. ekoloke
LIBERALIZAM / LIBERALNE STRANKE
Pod liberalizmom podrazumjevamo politiku filozofiju utemeljenu na ideji slobode i
prava pojedinaca te tip politike prakse orijentirane prema liberalnoj demokratiji.
Sloboda pojedinaca i drutvenih skupina najvie je filozofsko-politiki postulat
liberalizma. U politikoj autropologiji liberalizam u odnosu na konzervativizam ima
optimistinu sliku ovjeka i budunosti koju temelji na ideji razuma i napretka. Odgovor
na liberalizam bio je konzervativizam. Liberalne stranke iznikle su iz povratka graanstva
kao treeg stalea. Liberalne stranke u Evropi nikada nisu bile masovne stranke. One su
stvorene kao elitistike stranke. U 20. stoljeu njihova je uloga preteno koalicijska.

refikdugic@gmail.com

POLITIKE STRANKE
Povijest liberalizma-liberalnih stranaka mogue je podijeliti u nekoliko bitnih faza:
Prva faza ( 17-18 .st.) je faza izgradnje duhovnih prepostavkih izraenih u
humanizmu, racionalizmu, empirizmu, prosvjetiteljstva politikoj filozofiji liberalnodemokratske organizacije drutva,
Druga faza poinje od engleske tihe revolucije 1688. godine do Francuske
revolucije 1789. godine kao praktina borba graanstva oko apsolutne monarhije i
stalekog drutva,
Trea fauza 1789-1815. godine kada se Evropa nala u znaku restauracije to je
izazvalo reakciju u obliku jaanja liberalnih pokreta i stranaka,
etvrta faza od 1815-1849. godine faza graanskih revolucija,
Peta faza od 1849. godine, faza trijumfa liberalnog kapitalizma do 1918. godine kada
se realistika politika sukobila oko podjele svijeta,
esta faza 1918-1933. godine faza poraza liberalizma u naletu faizma u Evropi,
Sedma faza od 1945. godine do kraja 20.st. ili faza neoliberizma.
Duhovni temelji liberalizma postavljeni su u humanizmu, racionalizmu, empirizmu i
prosvetiteljskoj filozofiji, te u politikoj filozofiji.
Temelj doktrine je ideja slobode ovjeka zajamena ljudskim pravima. Sloboda i ljudska
prava zajamena su Ustavom. Politiki oblik vladavine u liberalnoj doktrini je liberalna
demokratija koja se temelji na politikoj reprezentaciji (izbori, parlamentarna
demokratija) i trodiobenoj strukturi vlasti. Liberalizam kao ekonomska doktrina polazi od
ideje privatnog vlasnitva kao neotuivog prava, slobodne konkurencije i minimalne
uloge drave u ekonomskoj sferi, ideji trita i njegovog irenja, primjer ega je proces
globalizacije koji se upravo oslanja na liberalnu doktrinu.
KONZERVATIZAM / KONZERVATIVNE STRANKE
Konzervativizam je oznaka za evropsku struju politikog miljenja i djelovanja koji je
izvorno povijesno javlja kao protupokret Francuskoj revoluciji. Slubeno je roen
1789.godine i oslanja se na tradiciju, iskustvo predhodnih generacija. To je
protuprosvjetiteljski i protuliberalni pokret koji je stao u obranu starog pokreta, monarhije
i legimiteta. Konzervativne stranke su se raale u velikom povijesnom sukobu tradicije i
ideje napretke, raskolu tradicije i moderizacije. U filozofskoj i politikoj autropologiji
govori se o prirodnom konzervativizmu ili prirodnoj skolonosti ovjeka koji se pokuava
oslanjati na iskustvo i tradiciju. Duhovni otac ili rodonaelnik evropskog
konzervativizma je Edmund Burke. On izraava odbojnost spram ideje revolucije.
Povijest evropskog konzervativizma mogue je podijieliti u nekoliko faza:
Prva faza poinje 1789.godine i traje do 1848.godine; bitna obiljeja ove faze su
odbrana starih stalekih privilegija, monarhije, tradicije i starog poretka,
Druga faza je od 1848-1918. godine i predstavlja sukob tradicionalnog
konzervativizma i liberalizma u pogledu ureenja nacionalne drave,
Trea faza od 1918-1933.godine,moderno graansko-nacionalni konzervativizam:ova
faza obiljeena je mnotvom elitistikih ili kokus stranaka i konzervativnih drutvenih
elita okrenutih tradiciji. Ta je faza poznata kao konzervativna revolucije. Njeni
protagonisti imali su veoma loe miljenje o demokraciji i smatrali su je neprirodnim
oblikom vladavine,

refikdugic@gmail.com

POLITIKE STRANKE
etvrta faza od 1945-1999-moe se okarakterisati obnovom konzervativnih stranaka
u Evropi nakon II svjetskog rata.
Doktrina tradicionalnog konzervativizma saeta je u Burkeovoj politikoj filozofiji.
On razvija ideje: 1. ideju osvrtanja na iskustva prethodnih generacija, 2. ideju
nasljedstva, 3. ideju politike koja se oblikuje po uzoru na prirodu, 4. ideju politikog
sistema koji je u podudarnosti s redom svijeta, 5. ideju cjeline svijeta u stanju
nepromjenjive trajnosti i nenasilnog prekida, 6. ideju prirode u oblikovanju i voenju
drave, 7. ideju predaka i ideju nasljednosti. Burke Francusku revoluciju doivljava
kao veliki drutveni mete u kojem su zakoni bili oboreni, a crkva opljakana. U
19.st. politika doktrina konzervativizma koncentrie se oko ideje izgradnje
nacionalne drave i njene dominacije.
KRANSKO - DEMOKRATSKE STRANKE
Kranska demokratija je oznaka za politiku doktrinu onih skupina i politikih stranaka
koje se u politikom djelovanju pokuavaju oslanjati na crkveno-socijalni nauk.
Kranska demokratija nastala je kao rezultat radikalonog konflikta liberalizma i
komunizma i socijaldemokratiji s obzirom na pojam osobe, slobode, obitelji, drutva i
drave s osobom na socijalni nauk crkve i kransku etiku.
Kransko demokratske stranke pojavljuju se u 19 stoljeu roenjem crkveno-socijalnog
nauka a dobivaju na znaenju u 20. stoljeu Prvi kongres kransko-demokratskih
stranaka odrana je 1932.god. u Kelnu. Vodea mislea, politika glava demokrana bio
je Alcide de Gasperi. On je tokom 1943.godine postavio naela demokranskih stranaka.
Godine 1947 utemeljena je meunarodna demokratska organizacija Nouvelles Equipes
hiternationales (NEI) koja je 1965.god. prerasla u Evropsku uniju kranskih demokrata
(ECUD). Od 1947-1989 odrana su 23 kongresa ECUD. Veina stranaka lanica ECUD
batinik je naela crkveno-socijalnog nauka. Crkveni nauk na koji se oslanjaju kranskodemokratske stranke je:
ovjek kao konkretna ljudska osoba i njegovo dostojanstvo koje se oituje kroz
obitelj,
solidarnost,
supsidijarnost (drutvo vieg reda se ne smije mijeati u drutvo nieg reda liavajui
ga njegovih nadlenosti),
participacija (svaki ovjek mora sudjelovati u oblikovanju zajednikog ivota),
sveopa namjena dobara (zemaljska dobra namijenjena su svima),
naelo zajednikog dobra,
politika kao djelatnost kranskog zalaganja radi slube drugima.
Program CDU-CDU se odreuje kao narodna stranka, socijalna, liberalna, konzervativna,
izraava kransko vjerovanje i politiki program. Temeljne vrijednosti CDU su sloboda,
solidarnost, jednakopravnost, obitelj, socijalno-trino gospodarstvo. to se tie drave,
drava je institucija zatite graana i njihovih prava.

refikdugic@gmail.com

POLITIKE STRANKE

SOCIJALDEMOKRATSKE STRANKE
Socijaldemokratija je oznaka za stranke i pokrete upravljene prema socijalizmu i
demokratiji. Socijalna demokratija politike ciljeve eli postii politikim reformama.
Prihvata parlamentarizam, demokratsku metodu politikog djelovanja i odbacuje klasnu
metodu i klasnu koncepciju drutva. Bitna razlika izmeu socijaldemokratije i
revolucionarnih komunista je to se prvi zalau za demokratiju, a drugi su gradili drutvo
koje je zavrilo u lijevoj totalitarnoj diktaturi.
Prva faza u povijesti socijaldemokratije je od 1848-1918. Industrijalizacija,
pojava lijevih stranaka, polarizacija na ljevici,
Druga faza je od 1918-1945.god polarizacija na reformiste i revolucionarne
marksiste, komuniste i socijademokrate,
Trea faza od 1945 -1959. - Definitivna polarizacija, socijaldemokratija prihvata
doktrinu demokratskog socijalizma, zauzima poziciju narodne stranke lijevog
centra
etvrta faza 1959.- 1990. Faza tranzicije; pojava zakanjelih socijaldemokratija
u junoj i srednjoj Evropi, propast komunizma veina komunistikih stranaka
pojavljuje se u obliku reformiranih komunista koji naknadno prihvataju socijaldemokratski program,
Peta faza 1990.-1998. Kriza identiteta, smjena neokonzervativnog vala, socijaldemokratija pred izazovima globalizacije.
Demokratski socijalizam ine:
1) Sloboda,
2) Jednakopravnost,
3) Solidarnost,
4) Konstruktivni reformizam,
5) Parlamentarizam.
STRANKE ZELENIH
Zeleni su oznaka za eko pokrete i pol. stranke koje su se u Evropi pojavile poetkom 70tih kao pokuaj artikulacije novih alternativnih politikih interesa globalnog
preivljavanja i zastupanja zelenih interesa u parlamentu. Stranke zelenih izvode se iz
pokreta novih ljevica 60-tih godina. U poetku su ove inicijative bile nevezane, a kasnije
su se udruivale. S vremenom su se oblikovali ekoloki pokreti. U veini Evropskih
zemalja su tako nastale stranke zelenih, koje 80-tih i 90-tih ulaze u lokalne, regionalne i
nacionalne parlamente. Najvei uspjeh zelenih su doivjeli u Njemakoj 1998. uavi u
koaliciju sa socijaldemokratima. Zeleni se u podruju politike pojavljuju u spektru boja,
npr. kao ekoliberali, ekokonzervativci, ekosocijalisti i sl. Njihova je doktrina obojena
prije svega kritikom materijalistike civilizacije Zapada koja je usljed svoje neizmjerne
elje za maksimiranjem profita osuena na propadanje, jer ne vodi rauna o granicama
rasta, razvoja i granicama izdrljivosti prirode. U povijesti zelenih stvorene su dvije jake
struje. Prva je struja spontanista koja zazire od jae institucionalizacije i zadovoljava se

refikdugic@gmail.com

POLITIKE STRANKE
spontanistikim djelovanjem, a druga strana da se eko-politiki interesi mogu artikulirati
iskljuivo institucionalizacijom pokreta u stranku i zastupanjem interesa u parlamentima,
prihvatajui okvire zapadne demokratije.
Osnovne politiko-doktrinarne i ideoloke take programa zelenih su:
1) Demokratija baze (kontrola drutvenih institucija mora biti iz baze, javnost,
vremensko ogranienje),
2) Nenasilno djelovanje,
3) Decentralizacija,
4) Supsidijarnost
5) Ekoloka svijest, itd.
Doktrina zelenih u ideji je bitno konzervativna. Onaj ko brine o ouvanju i zatiti, bitno
je konzervativac. Na politikoj razini doktrina je lijevo liberalna, a u politikom
djelovanju ljeviarska.
Kada je u pitanju odnos zelenih i globalizacije, oni su prvi istakli globalne probleme
savremenog ovjeka i izrazile u sloganu Misli globalno, djeluj lokalno. Ekoloki
problemi nisu vie stvar pojedinih nacionalnih drava, ve problemi globalnog ili
svjetskog drutva.
REGIONALISTIKE STRANKE
Regionalizam je onaj tip politikog djelovanja koji se moe razumjeti u konkurirajuem
odnosu dijela dravnog teritorija (regije kao geo-sociokulturno povijesne cjeline) i
dravnog teritorija kao nacionalne cjeline. U socio-kulturnom i politikom smislu
nastanak regionalistikih stranaka i pokreta moemo gledati kao posljedicu sukoba u
procesu izgradnje nacionalne drave i sociokulturnih, jezinih i politikih otpora u
provincijama ili periferiji, ili kao sukob metropole i periferije/regija. Iz tih sukoba
roene su regionalistike stranke i regionalistiki pokreti. Njemaki politolog Klaus von
Begne pokuao je objasniti pojavu regionalistikih stranaka i pokreta kroz sljedee
razloge:
1) Napetost metropole i regija,
2) Percepcije regije kao podreenog subjekta unutar cjeline,
3) Odbrane regionalnog identiteta,
4) Religijske tradicije periferije,
5) Etnike zatvorenosti,
6) Neravnomjerne raspodjele dobara u odnosu metropola-regija.
Povijest regionalizma i regionalistikih stranaka i pokreta mogue je pratiti od
Francuske revolucije 1789. Regionalizam je roen s Francuskom revolucijom kao
otpor francuskih i drugih provincija protiv nametnutog centralizma. Izvorno
regionalizam/regionalistike stranke i pokreti pripadaju konzervatizmu. Regionalizam
je tip konzervativnog otpora francuskih regija na svekoliku metropolizaciju i
centralizaciju.
Regionalizam i regionalistike stranke izraavaju konzervatizam (odbrana identiteta
regije), liberalizam (dravne organizacije u pravcu decentralizacije i dekoncentracije,
demokratizacije i mjesne samouprave), populizam (populistike dobre namjere),
etnonacionalizam ili regionalistiki nacionalizam (izveden iz organicistike teorije
drutva i analogije drutvenih tijela u usporedbi sa prirodnim tijelima, koji se ne

refikdugic@gmail.com

POLITIKE STRANKE
zadovoljava federalizacijom ve trai izdvajanje regije i pravo uspostavljanja vlastite
drave - separatizam).
DESNORADIKALNE STRANKE
Pod desnim radikalizmom podrazumijeva se metoda politikog djelovanja koja se
izraava u protuliberalnom i protudemokratskom stavu, i protuliberalnom i
protukapitalistikom radikalnom nacionalizmu, kao bitna oznaka starog i novog
radikalizma socijalno frustriranih, uglavnom srednjih drutvenih stalea.
Desni radikalizam je po svojoj politikoj formi i nainu djelovanja bitno populistiki.
Pojava desnog radikalizma i desnoradikalnih stranaka u politikoj povijesti Evrope mora
se posmatrati u kontekstu stare crte sukoba liberalizam - konzervatizam, plemstvo
aristokracija graanstvo,...U tim se raskolima oblikovala desnoradikalna politika slika
svijeta, koju je kasnije, u 20. st. politiki institucionalizirana u razliitim faistikim
strankama, da bi se nakon II svjetskog rata poeo oblikovati neofaizam ili
nenacionalizam koji se u politolokoj literaturi izraava pojmom novi desni radikalizam.
Stari desni radikalizam se povijesno razvio s Francuskom revolucijom i trajao je do 1919.
Predstavnik je Maurres. On je uveliko uticao na pripremu druge faze koja poinje 1919., i
traje do sloma faizma 1945. Trea faza je od 1945.- 1999., tj. do pobjede demokratije.
U prvoj fazi dominantna je doktrina starog desnog radikalizma:
1. nacionalizam (Francuska u sreditu, izvan svega),
2. demokratija je bolest (vladavina brbljivaca),
3. protuliberalizam,
4. iracionalni strah (strah od neprijatelja, strah od nepoznatog,..),
5. neprijatelj kao konglomerat neprijatelja
6. mesijanske elite itd.
Porazom faizma 1945., utemeljene su nove desnoradikalne stranke koje su se
distancirale od starog desnog radikalizma (faizam i nacional socijalizam), koje su
odluile prihvatiti demokratski okvir, ali i radikalne metode politikog djelovanja
orijentirane prema vrijednostima kao to su: odbacivanje individualizama, etnocentrizam,
nacionalizam, iracionalizam, ksenofobija, odbacivanje ideje multikulturalnih drutava,
rasizam i rasna diskriminacija. Dominantne odrednice novog desnog radikalizma na kraju
20. st. su ksenofobija i rasizam.
KOMUNISTIKE PARTIJE
Komunizam je oznaka za vie razliitih filozofsko politikih i utopijskih uenja,
pokreta i partija, i skoro u cijelosti propalih reima s izuzetkom Kube i Kine. Komunizam
je snivao utemeljenje tzv. besklasnog drutva.
Na politikoj razini komunizam i komunistike stranke temelje se na ideji politike
revolucije, klasnoj borbi, nasilju i diktaturi proleterijata.
Komunistike stranke nastale su kao politiki izraz borbe radnike klase i kao rezultat
velikog sukoba izmeu rada i kapitala. Raaju se s velikom industrijskom revolucijom u
19. st. Komunizam i komunistike stranke u 20. st. postaju simbolom lijevih totalitarnih

refikdugic@gmail.com

10

POLITIKE STRANKE
diktatura, kao to faizam i faistike stranke postaju simbolom desnih totalitarnih
diktatura. Komunizam i faizam su dva najvea zla 20. st. Komunizam je za neprijatelja
izabrao cijeli graanski svijet ili civilno drutvo. Najvei protivnici komunizmu bili su
socijaldemokrati.
Izraz komunizam stvoren je u Francuskoj 1834. u tajnim revolucionarnim drutvima.
Cijelo 19. st. moe se smatrati prvom velikom fazom oblikovanja teorije i prakse
komunizma. Javljaju se razliiti teoretiari koji su uticali na oblikovanje razliitih
komunistikih skupina koje su bile udruene u Prvu komunistiku internacionalu.
Poetkom 20. st. komunistiki i radniki pokret se cijepaju na struje reformista i
ortodoksnih komunista, odakle se poinje izdvajati socijaldemokratija koja odbacuje
revolucionarno nasilje i prihvata parlamentarnu demokratiju. U Rusiji 1917. dolazi do
Oktobarske revolucije, roen je lenjinistiki boljevizam. Nakon Lenjina nastupa
Staljinova faza znanstvenog komunizma s posebnom ulogom komunistike partije.
Komunistike partije izmeu dva rata bile su povezane u Drugu i Treu komunistiku
internacionalu.
Poslije II svjetskog rata poela je etvrta faza komunizma. Svijet je bio razdijeljen po
ideologijskim crtama sukoba: kapitalizam i komunizam.
Peta faza je faza uruavanja komunizma, unutarnje erozije, i konani slom komunizma.
Doktrina komunizma ima svoje razne utopijske teorije o boljem drutvu i svijetu. Rije je
o doktrini kojoj su bila puna usta humanizma, otuenje ovjeka, osloboenje ovjeka,
koja se kasnije pretvorila u istu praksu nasilja i ne slobode.
SIMPATIZERI I SLJEDBENICI
Prema Duvergeru simpatizer je vie nego bira, ali manje nego sljedbenik. To je vjeran
bira koji se ne ustee priznati svoju naklonost i koji e, ako zatreba, dati iz svog depa i
uloiti samog sebe za stvar stranke. Ako regrupiramo simpatizere i sljedbenike u jednu
jedinstvenu kategoriju, pristae, kaemo onda da su to osobe koje imaju odreeno
politiko znanje i vjetinu govorenja identificiraju se s nekom strankom i ne usteu se
javno izraziti svoju naklonost. U toku izbora oni e spontano propagirati ideje svoje
stranke kojoj mogu dati potporu odreenom politikom akcijom i materijalnom
podrkom. Demokracijska linija prolazi izmeu pristaa koji su mobilizirani mislioci i
militanata koji sudjeluju u ivotu stranke.
Militanti
Militant je pristaa koji se odluio na angaman u kolektivnoj akciji u slubi svoje
stranke. U masovnim je strankama militanata akcija vrlo cijenjena, budui da ona, unutar
stranke, igra ulogu koja u zastupnikoj demokratiji pripada narodu. Uticaj militanata
moe prerasti stadij aktivnog sljedbenika i osigurati mu dobrovoljne odgovorne funkcije.
U kadrovskim strankama vlast mu izmie, no nalazimo ga u komitetima gdje mu kontakt
s izabranima omoguava odreeni drutveni uticaj. Prema Olsonu, nije se logino
angairati u kolektivnoj akciji, jer se na povlastice na koje se rauna mogu stei
zahvaljujui angamanu drugih.To je strategija free ridera ili besplatne ulaznice.
U SAD osobnost kandidata je veoma vana pri zapoinjanju nekog militantnog procesa,
koji je tee razlikovati od dobrovoljnih amatera. Nagrade za militantizam mogu zadobiti

refikdugic@gmail.com

11

POLITIKE STRANKE
razliite oblike, npr. ui u krug profesionalaca u politici, biti obavijeten, sudjelovati u
podjeli mjesta u administraciji,...
Upravljai
Weberov prilog sastoji se u suprotstavljanju dvaju komplementarnih poloaja
harizmatinog efa i politikog poduzetnika. Prvi otjelovljuje stvar i vrijednosti stranke
i njen uticaj na militante i birae, te ima neto religijsko. Drugog pokree materijalni
interes, on ulae u stranaku organizaciju kako bi iz nje izvukao linu materijalnu korist.
Za Webera primjer politikog poduzetnika je boss amerikih stranaka. Robert Michels
smatra da su stranke oligarhijske, ma kakva bila njihova organizacija. To proizilazi iz
nasilja, ali i iz same njihove funkcije. Pol. stranke su posrednici izmeu civilnog drutva i
drave. Michels je otkrio vezu koja postoji izmeu masovnih stranaka i vlasti efova:
militantne stranke razdvajaju leadership od upravljakog poloaja, te stranke od
poetka se pribojavaju vanosti izabranih kao personalizacije vlasti,
stranke biraa, s entuzijazmom se rtvuju naelu personalizacije i lidershipa, idu
za liderom koji je jasno i formalno imenovan, a oekivani vijek leadera ovisi o
izbornom tijelu;
stranke uglednika nemaju leadera ili ga ne postavljaju jer ih imaju previe,
amerike stranke nemaju leadership, oni organizuju procedure za selekciju
kandidata za izborne mandate.
STRANAKI SISTEMI
Stranaki sistem se moe definisati kao struktuirana cjelina koja se sastoji od odnosa as
suprotstavljanja, as suradnje, koji postoje meu polit. strankama to djeluju na polit.
sceni nekog polit. drutva.
Izraz jednostranajepredstavlja terminoloku kontradikciju ne moe ni postojati
sistem kad nema nikakve integracije. Weber je pokazao da su se Gvelfi, kad su u Firenci
eliminisali svoje suparnike, u potpunosti stopili s vladom Republike, i zbog toga prestali
biti stranka. Odnosi meu strankama mogu biti konfliktualni ili kooperativni. Ako su sve
stranke konkurentne u nastojanju da dobiju to vei mogui broj glasova, odnosi koje
uspostavljaju mogu se pokazati konfliktualnim ili kooperativnim. Stranke mogu
meusobno suraivati kad hoe odreenu bliskost ciljeva ili pred zajednikim
neprijateljem. To moe poprimiti oblik predizborne koalicije sa ili bez zajednikih lista ili
jedinstvenih kandidata i zajednikog programa. Najrairenija je formula poslijeizborne
koalicije u kojoj svako zadrava svoju slobodu manevrisanja i pregovora prema
rezultatima glasanja.
Stranaki sistemi su obino nacionalni, ak i ako postoje lokalne varijante i svaka se
stranka trudi postojati na svakoj razini zastupnitva, lokalnog, regionalnog ili
nacionalnog.
Giovanni Sartori pri analiziranju dvostranaja i viestranaja koristi koncepte
relevantnosti, polarizacije i kompetitivnosti. Za Sartorija je skuptina koja broji pet
stranaka svejedno mogla imati dvostranaki sistem. Kod njega se dvostranaje ni
viestranaje ne temelje samo na broju. Odluujui kriterij su stranke koje doista utiu na

refikdugic@gmail.com

12

POLITIKE STRANKE
parlamentarnu igru, s kojima treba raunati kad se eli sastaviti trajna vlada, i to ak i ako
se ne radi uvijek o partnerima koji mogu stvarati koaliciju. To je koncept Relevant Party.
Dvostranaje postoji kada, neovisno o broju stranaka zastupljenih u parlamentu, sistem
funkcionira izmjenjivanjem na vlasti dviju istih velikih stranaka.
Dvostranaje i viestranaje mogue je pojmiti samo ako se objasne jednim drugim
konceptom, konceptom polarizacije. U stvari, dvostranaje pretpostavlja da svakoj stranci
s veinskom vokacijom, koja ima ambiciju vladati sama, odgovara jedan politiki
suprotstavljeni program. Nasuprot tome, viestranaje ih pretpostavlja barem dva, a esto
i vie. Dvostranaje i viestranaje imaju smisla samo u kompetitivnim sistemima. U
ovom sistemu svaka stranka legitimno gaji nadu u osvajanjem vlasti legitimnim putem.
U dvostranakom sistemu druge su stranke zastupljene u parlamentu, svedene na to da
igraju pomonu ulogu, bez nade da e doi do vlasti, pa ak ni da e uticati na njeno
vrenje. Dvostranaje ovisi o veinskom nainu glasanja. To je moni filter koji drastino
ograniava broj stranaka, inei da imperativ djelotvornosti konstituiranje veinske
vlade prevlada nad imperativom zastupnitva. Dvostranaje znai jednobojnu vladu i
jasno razgranienje izmeu veine i oporbe. Ako kojim sluajem privremeni izborni
uspjeh tree stranke sprijei konstituisanje jednostranake veinske vlade, tradicija je da
se vlada povjeri stranci koja ima relativnu veinu. Te manjinske vlade nikad ne poive
dugo.
Viestranajem oznaavamo stranaki sistem zasnovan na nepostojanju ili krajnje
rijetkom postojanju veinskih jednostranakih vlada. U viestranakim sist. koalicijske
vlade su pravilo, a vlada samo jedne stranke iznimka. Viestranaje moe biti simetrino
ili asimetrino, polarizirano ili ne.
Teoretski se moe zamisliti est oblika: simetrini nepolariziran, asimetrini polariziran,
simetrini bipolariziran, asimetrini bipolariziran, simetrini multipolariziran i
asimetrini multipolariziran. Od tih kombinacija samo se tri sluaja susreu u polit.
ivotu zapadnih demokratija.
Prvo asimetrini multipolarizirani oblik, gdje se gotovo veinskoj stranci suprotstavljaju
razliite stranke, male i srednje koje se meusobno svaaju. One mogu sastaviti jedino
koalicijske vlade, privremene i nestabilne.
Drugo, simetrini bipolarizirani oblik, gdje bi dvije stranke mogle aspirirati na to da bude
veinska, kao da ih potie stalna elja da proire svoju veinu. Ova bipolarizacija
smanjuje do manjina svaku nesvrstanu stranku.
Tree, simetrini multipolarizirani oblik, gdje vie srednjih ili malih stranaka odgovaraju
razliitim polovima. Tada koalicijska vlada postaje norma.
KADROVSKE I MASOVNE STRANKE
Najslavniji dio doprinosa Mauricea Duvergera sociologiji politikih stranaka jeste
razlikovanje kadrovskih od masovnih stranaka. To razlikovanje nalazi se u latentnom
stanju, kod Maxa Webera. On suprotstavlja stranke prije uspostavljanja opeg prava
glasa, koje smatra protustrankama, modernim strankama koje su djeca demokracije,
opeg prava glasa, potrebe da se mase regrutiraju i organiziraju. Prve su protustranke
klijentilistike, epizodni politiki klubovi ili parlamentarne skupine. Druge se, naprotiv
pojavljuju s institucijama politikih maina, koje obuhvataju mase, a pokreu ih
profesionalci u slubi harizmatinog voe.

refikdugic@gmail.com

13

POLITIKE STRANKE

Duverger je pokazao da su kadrovske i masovne partije razliitog porijekla. Kadrovske

stranke su stranke unutarnjeg stvaranja, dok masovne stranke proizilaze iz inicijativa to
dolaze s vanjske strane sistema moi. Prve se stvaraju iz parlamentarnih skupina
formiranih unutar predstavnikih skuptina. Drugima je porijeklo u ligama, tajnim
drutvima, udruenjima, crkvama, sindikatima koji djeluju u drutvu, a nisu politiki
zastupljeni u parlamentu.
AMERIKE STRANKE
Amerike stranke nisu razvijale stranke lanova koje imaju svoje programe. Dvije velike
amerike stranke su vrlo sline jedna drugoj. U svakoj stranci najvii je organ za selekciju
kandidata nacionalna skuptina, nadlena za nominacije, a koja se saziva svake 4 godine
na poziv stranakog nacionalnog komiteta, da izabere kandidate za mjesto predsjednika i
potpredsjednika, da sroi izbornu platformu koja nikog ne obavezuje, pa ak ni
predsjednikog kandidata, te da uspostavi nacionalni komitet koji e upravljati
stranakim poslovima do sljedee konvencije. Najblii ameriki ekvivalent za pristupanje
stranci je upisivanje u stranku koje moe biti razliito. Najprije, stranka kao organizacija
nema nikakve kontrole nad onima koji joj pristupaju. Dakle, pristupanje u stranku ne
povlai nikakve obaveze prema stranci. Samo 26 od 50 amerikih drava zahtijevaju
upisivanje u stranku kao uvjet za sudjelovanje u prvom krugu izbora. Osim toga u
mnogim dravama uope nema upisivanja. Zemlja nema dvije, ve etiri kongresne
stranke. Svaki centar ustanovljen u jednom do domova jednako je nezavisan od onoga u
drugom domu, kao to su oba nezavisna od Nacionalnog komiteta.
Svaki bira svog efa i predsjednika komiteta, te odreuje lanove koji e zasjedati u
parlamentarnim komisijama Doma. Osim u pitanjima organizacije, kao to je izbor
Speakera Predstavnikog doma, stranaka disciplina je praktiki nepoznata.
SAILEROVA DEFINICIJA POLITIKE STRANKE
Politika stranka je organizacija kojoj je cilj mobilizirati pojedince u nekoj kolektivnoj
akciji to se vodi protiv drugih, isto tako mobiliziranih, kako bi preuzela, sama ili u
koaliciji, obavljanje funkcija vlasti.

refikdugic@gmail.com

14

POLITIKE STRANKE

refikdugic@gmail.com

15