C..

ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 3, Say 2, 2002

71

OSMANLI BANKASININ KURULUU

Kaya BAYRAKTAR
Kocatepe niversitesi, Uak BF, ktisat Blm
zet
Osmanl mparatorluunda kurumsal manada banka kurma arzusu en ge
ondokuzuncu yzyln ikinci eyreinden itibaren sonra belirmitir. Devletin mali
ihtiyalar erevesinde brokratlarn gsterdikleri devlet bankas tesis etme abalar ancak
1863 ylnda Osmanl Bankasnn kuruluuyla hayata gemitir. Bu almamzda Osmanl
Bankasnn faaliyete geiini hazrlayan artlar ve kurulu srecini inceleyeceiz.
Anahtar Kelimeler: Osmanl Maliyesi, Bankaclk, Osmanl Bankas
The Establishment of Ottoman Bank
Abstract
The aim of establishing a bank on institutional form in Ottoman Empire manifested,
at the latest, in the second quarter of the nineteenth century. Envisaging the necessities of
the state, bureaucrats endavour to create a state bank became true in 1863 as the Imperial
Ottoman Bank founded. In this study well examine the conditions preparing the foundation
of Imperial Ottoman Bank and the process that established it.
Keywords: Banking, Ottoman Bank

1- Giri
Onsekizinci yzyln ikinci yarsnda ilk defa ngilterede balayan sanayi
atlm ve bunun retim alannda yaratt genilemenin zamanla tm Avrupaya
yaylmas bu ktada kredi faaliyetlerini de krklemitir. Bu erevede para benzeri
kat para kullanm geliirken bunlarn fazla basm ve yaratt parasal
istikrarszlk Avrupada merkez bankalarnn kurulmas srecini tetiklemiti.
Osmanl mparatorluunda III. Selime kadar gtrebileceimiz Batllama
abalar, Tanzimat ve Islahat fermanlaryla bu yneliin resmi ilann da yapmt.
Konumuzla ilgili olarak 18 ubat 1856 tarihinde ilan edilen Islahat Fermannda,
banka benzeri kurumlarn oluturulaca ifade ediliyordu. te bu tarihten sonra
Osmanl mparatorluunda ulusal bir banka kurulmas projelerinde belirgin bir
art kaydedilmektedir. Galata Bankerleri ve yabanc sermayedarlar bu amala
Osmanl brokratlarnn nne birok banka projesi koymulardr. Ancak bu
talepler Osmanl ynetiminin yabanc sermayeye ekince koymas, yerli ve yabanc
sermayedarlarn kar atmalar, brokratlar arasndaki ekimeler, uluslararas
siyasal ve iktisadi konjonktrn dayatmalar vb. nedenlerle birbir sonusuz
kalmtr. Bu sre nihayet 1863 ylnda Osmanl Bankasnn kurulmasyla
neticelenmitir. Aadaki satrlarda bu srete yaplan tartmalar, giriimler elden
geldiince siyasal ve ekonomik boyutlaryla takip edilmeye allacaktr.

Kaya BAYRAKTAR

72

2-Tanzimat Dnemi Osmanl Maliyesinin Sorunlar

Tanzimat ilan edildii dnemde Osmanl hazinesi ciddi problemlerle kar
karya idi. Bunlardan biri II. Mahmutun 1808-1839 yllar arasndaki 32 yllk
saltanat dneminde, savalar ve i isyanlarn neden olduu para skntsna are
olmak zere, eitli ayar ve vezinlerde olmak zere 47 eit gm para (Pamuk,
1999: 211) ve yine muhtelif adlarla bastrd altn paralard. Bu sikkeler, savalar
ve merkezi devleti glendirmek zere hazineye gelir salamak iin zamanla
byk oranda tai edilmitir. yle ki, 1808-1830 yllar arasnda Osmanl altn
35, gm kuru ise 37 kez taie maruz kalrken, sikke taiinin en fazla
gerekletii dnem bu padiahn zamanna rast gelmitir (Pamuk, 1984:: 54).
Dnya ticaretine ve pazarlarna entegrasyon yolunda Osmanl para sistemindeki
istikrarszlk hem ynetici kadrolar iin hem de Batl kar gruplar iin zm
bulunmas gereken bir sorundu (nalck-Quataert, 1994: 971). Bu nedenle 1844
ylnda tashih-i ayar adyla ift-metal sistemi diyebileceimiz altn ve gme
dayal yeni bir para sistemi getirilmi ancak yeni baslan altn (mecidiye liras) ve
gm paralar (mecidiye kuruu) farkl ehirlerde muhtelif deerlerden ilem
gryordu. Bu da halk arasnda acyo denilen speklatif kambiyo (para deiimi)
ilemlerine yol ayordu. te yandan sabit bir kuru hedefleyen ift metal sistemi de
gm parann altn karsnda yasad basm, dnya piyasasnda deer kayb ve
devletin altn lehinde hareketsiz kalmas veya mdahale etmesi gibi nedenlerle
srekli deer yitirmesi nedeniyle istikrarl bir parite olumadndan, kelimenin
gerek anlamyla tatbik edilememitir (Biliotti, 1909: 112).
Osmanl para piyasasndaki bir baka sorun, altn parann yetersizlii veya
bozuk paralarn bulunmamas deil, parann yreler arasndaki dalmnn oransal
bozukluu, dolamnn yava olmas ve her blgede mevcut olan geleneklerin
eitliliiydi. Bundan dolay sarraflar istifilik yapyorlar ve parann normal
ilevlerini yapabilmesini engelliyorlard (Biliotti, 1909: 104-105).
Osmanl para sistemine ilikin bir dier gerek ngiliz ve Napolyon altn
liralar, Eflak ve Bodanda Avusturya dkas, Dou blgelerinde Hint ve ran
paralaryla zerinde Avusturya kraliesi Maria Theresiann banda bir tl tayan
portresinin olduu ve bu sebeble Arap yrelerinde ok tutulan (Sdillot, 1983: 409410). Avusturya gm paras thaler gibi yabanc lke paralarnn tedavl ediyor
olmasyd (Autheman, 1996: 3). Bu nedenle bir para birlii salanamyordu.
Bunlardan baka piyasada dnemsel ve evrimsel sorunlar da yaanyordu.
Osmanl bir tarm lkesi olmas nedeniyle gelirlerinin nemli bir ksmn tarmsal
faaliyetlerden elde ediyordu. Buna bal olarak, hasat zaman stanbul'dan kazalara
gm para akm sonucu bu metalin deeri artarken, stanbul'daki para ktl
sarraflarn speklasyon yapmalarn kolaylatryordu. yle ki, gmn
yokluunda altn parann deeri gme gre azalyordu. Mal talep edenler, dk
deerlerdeki almlar yapabilmek iin altn liray kk gm mecidiyeler halinde
sarraflara bozduruyorlard. Bunlar ise her bir lirada 1 ile 10 kuru arasnda deien

C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 3, Say 2, 2002

73

krlarla madeni para deiimini gerekletiriyorlard. Yine sarraflar, yz kuruluk

bakr sikkeden fazlasnn taraya karlmas yasak olmasna ramen, bunlar
taraya gtrp yksek fiyatlarla satyorlar ve bylece stanbulda bozuk para
skntsna yol ayorlard (Biliotti, 1909: 120-123). Tm bu olumsuz grntye
ramen son kertede Osmanl Devleti salam paraya sahip lkeler arasnda yer
almay baarabilmitir (Biliotti, 1909: 92).
Osmanl maliyesinin kar karya kald bir dier sorun zellikle 19.
yzyln balarndan itibaren Msrdan stanbula gelen paalar, beyler ve bunlarn
hanmlarnn lks tketimi, israf, atafat ve elenceyi krklemeleriydi. Onlar
rnek alan sadrazam ve nazrlarla bunlarn elerinin hadsiz harcamalar, saray
ykl miktarlarda borca sokarken, bu yeni durum d ticaret aklarna ve
dolaysyla darya altn kna yol ayordu. Bu durum kambiyo -yani Avrupa
polielerinin- rayilerinin deiken klyor ve hazinenin mali skntlarn artyordu.
yle ki padiah saray ve evresinin israfn sesli biimde etrafndakilere dile
getiriyordu (Ahmet Cevdet, 1980:6-8; Ahmet Cevdet, 1-12,1991: 20).
Yukarda saylan ve Tanzimat ncesinden balayan parasal sorunlara,
Tanzimatn ilanndan sonra tedavle karlan kat para ve ilk defa Krm Sava
srasnda alnan d bor sorunlar da eklenmitir. Msr Valisi Mehmet Ali Paa'nn
Ktahya'ya kadar dayanp stanbul'u tehdit etmesi sonucu hazinenin maruz kald
krizi amak (Kuyucak, 1939,1: 269) ve stanbulda tedavl vastas olmak zere,
Austos 1840 tarihinde bugnklerden farkl olarak ilk kat para -kaime- Kavaimi Nakdiyye-i Mutebere1 adyla basld. Dnemin maliye bakan Saib Paa
zamannda karld iin bunlar Saib Paa Kaimesi diye de adlandrlmtr. Bu
tarihi olay, iltizam sistemiyle balayp daha sonra 1695'te malikne ve nihayet 1775
ylnda balatlan esham sistemiyle2 devam eden Osmanl ekonomisinde nakdileme ve
nakit paraya olan ihtiya erevesinde bulunmu bir zmd. Sekiz yl tedavl
mddeti olan kaimeler % 12,5 faiz getirisine sahipti. borlanma teebbs dahilinde
hazine tahvilleri olarak deerlendirilebilecek esham kaimeleri, dalgal borlar
karl karlan tahvillerden farkl olarak, kamu kurumlar tarafndan metal
paralar gibi deme arac olarak kabul ediliyordu. lk basmdan sonra kaimelerin
numaralandrlmam ve elle yazlm olmalarndan tr ksa srede sahtelerinin
baslmas, faizlerinin denememesi, halkn gnlk alverilerde kat para
istememesi, yine bankerlerin kaimeleri paradan saymamalar gibi sorunlarla
yzyze gelinmitir (Akyldz, 1996: 31-32). Bu durum kat parann deer
kaybetmesine ve fiyat enflasyonuna neden oluyordu. Daha sonra hkmet bunlar
piyasadan ekerek yerlerine basl kaime karrken faizlerini de srasyla %10 ve
%6ya kadar drmtr. lk faizsiz kaimeler ise 1851 yl Ocak aynda tedavle
srlecektir. Ancak bunlarn da sahteleri icat edildi. Kat parann bu olumsuz
servenine karn 1840-1852 yllar arasnda, hazinenin iinde bulunduu krizi
ama ve stanbulda tedavl vastas olmas grevini baaryla yerine getirdii de
iddia edilmitir (Davison, 1980: 243-251).

74

Kaya BAYRAKTAR

Osmanl ynetimi aklarn kapamak iin kat para basm yannda d

borlanma seeneine de bavurmutur. Krm Sava'nn balangcnda askeri
masraflar iin gereken para kaime karlarak tedarik edilirken harbin uzamas
Osmanl idarecilerini istemeyerek de olsa 1854 ylnda ilk d bor anlamasn
imzalamaya mecbur brakt. Sikke taii, iltizam, malikane, esham sistemlerini
uygulamaya koyarak kendini yenilemeyi ve sistemin karlat tkanklklar
amay baarabilen Osmanl Devleti, 19. asrn ortalarndan itibaren bu esneklii
srdremeyerek Avrupa para piyasalarna baml hale gelmitir. Bu ilk
borlanmann sava masraflarna harcanmasn kontrol etmek zere Ekim 1854
tarihinde Osmanl brokrat, dier ikisi Galatann tannm bankerlerinden (D.
Revelaki ve David Glavany) oluan be kiilik bir komisyon da oluturulmutur
(Akar-Al, 2001). lk borlanma Krm Sava harcamalarna yetmeyince, 23
Haziran 1855de ikinci d borlanma gerekleti. Ayn yl, 1 Eyllde 13 maddelik
bir mali kanun ilan edilerek, devlet btesinin nceden yllk olarak ve gelir-gider
blmleri halinde ayrm ngrlyordu. te yandan 1855 tarihli bor sadece
Krm Sava masraflarna harcanmas kaydyla verilmitir. 1854 borlanmasnda
olduu gibi 1855 borlanmasnda da paralarn nerelere harcandn kontrol etmek,
bor deme imkanlarn tespit etmek zere Fransz vatanda ve ark Ordusu
Maliye Umumi Mfettii Cadrassi (Cadrassy) ile ngiliz vatanda Edmund Hornby
adl iki mfettiten baka Osmanl brokratnn da yer ald be kiilik bir
komisyon, Ocak 1856 tarihinde oluturulmutur (Akar-Al, 2001). Komisyonun
almalar Osmanl brokratlarnca, iin yavalatlmas, doru bilgi verilmemesi
veya verilerin saklanmas gibi yollarla engellenmeye allmtr (Active, 3, 17,
2001: 95). Tam da d borlanmaya bavurulduu bir dnemde mali kanunun ilan
ve yabanc komiserlerin ye olduklar bir komisyonun tekili Avrupa
hkmetlerinin dayatmalar nda yorumlanmaldr. Daha ak bir ifadeyle
Batllar, bor verirken Osmanl Devleti'nin gelir ve giderlerini renmeyi,
maliyesi ve ulusal paras zerinde denetim salamay amalyorlard. 1854'de
alan d bor kapsndan Avrupa sermayesi 1855, 1858, 1860 ve 1862 senelerinde
5 kez daha girmitir. Aadaki tabloda Osmanl Bankasnn kuruluuna kadar
(1863) yaplan d borlanmalar gsterilmitir. Bu ilk borlanma devresi daha
sonraki yllara gre hem miktar hem de faiz oran olarak, grece dk seviyelerde
izlemitir. Dier taraftan d borlanmay krkleyen bir neden de brokrasi
olmutur. Tanzimatn siyasi ynn tekil eden devletin kat merkeziyeti
rgtlenmeye ve yeniden yaplanmaya dnk giriimleri sonucu brokrasinin artan
arl bu snf beslemek zere nakit paraya olan ihtiyac krklyordu.
Tanzimattan sonra brokrasi, ynetimdeki arln arttrrken bu grubun iinden
bir kesim snfsal statlerini ieride ve darda kaybetmemek amacyla d
borlanma seeneini de kullanmlardr3.

C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 3, Say 2, 2002

75

Osmanl Bankasnn Kuruluuna Kadar Alnan D Borlar

Hazinenin
Eline Geen*
(Lira)

hra
Fiyat
%

Tarih

Miktar
(lira)

24.8.1854

3.300.000

2.203.011

80

27.6.1855

5.500.000

5.500.000

102,625

1858

5.500.000

4.227.237

76

1860***

2.240.920

1.270.000

53,75

1862****

8.800.000

5.984.000

68

Komisyon Faiz
%
%

Gerek
Faiz**
(%)

tfa
%

deme
Sresi
(yl)

Yllk
Taksit
(lira)

2,9

7,5

33

231.000

2,625

3,89

42

275.000

7,89

33

385.000

1,5

11,16

0,84

36

152.900

8,82

23

704.000

Kaynak: (Clay, 2000: 568; Kazgan, 73, 1996: 95; Yeniay, 1964: 19-36). lk iki kaynakta
sterlin ve frank deerinden verilen rakamlar liraya evrilmitir. 1sterlin= 25
frank= 1.1 lira
* Komisyon ve dier masraflar ktktan sonra ele geen miktarlar daha azdr.
** Gerek faiz oran: (100 x faiz oran) /ihra fiyat.
*** Mires borlanmas olarak bilinen bu istikraz yaklak bir sene sonra bu bankerin
iflas neticesinde iptal edilmitir.
**** Bu borlanma, kaimeyi tedavlden kaldrmak iin Ottoman Bankn Fransz
sermayesinin katlmyla Osmanl Bankasna dnm imtiyaz karlnda,
Ottoman Bankn itirakiyle gerekletirilmitir.

te yandan hkmet, Avrupadan alnacak borcun miktarn drmek

zere, Eyll 1857 tarihinde 3 yllk tedavl sreli, %10 faizli (daha sonra %8 faizli
de karlacaktr) ve hamilinin lm zerine miraslara intikal edebilen esham-
mmtaze adyla i bor tahvilleri kard. Ksa bir sre sonra tahvilat- mmtaze
adyla %6 faizli hazine tahvilleri basld. Bu srada Avrupa piyasalarndaki kriz
nedeniyle d bor bulunamadndan Austos 1859-Mart 1862 tarihleri arasnda
tertip halinde esham cedide, dier adyla konsolitler halka sunulmutur. Yine
1859'da sergi adyla, devlet dairelerinin borlarn temsil eden 10 senelik senetler
karld (Karamursal, 1989: 80-81).
Bunlarn yannda bir takm i isyanlar ve gayrimslim halkn yaad
topraklarda ayrlk ulusal hareketler karsnda merkezi devleti glendirmeye ve
siyasi, iktisadi ve mali sorunlara kar Baty rnek alarak kurumsal ve zihni
yeniden yaplanmay gerekletirmeye alan Osmanl Devleti, byk kaynak
sarfetmiti. Yukarda saylan nlemler harcamalara kifayet etmediinden mali
denge altst idi. Bu sebeple, Padiah Abdlaziz, H. 18 Recep 1278/M. 19 Ocak
1862 tarihinde maliyenin slah iin tedbir alnmasn talep eden bir hatt- hmayun
kaleme alr (Ahmet Ltfi, 10, 1989:148). ubat 1862de dnemin sadrazam Fuat
Paa, H. 1277/M. 1861 yl gerekleen bteyi temel alan bir layiha sunmu,
maliyenin iinde bulunduu durumu gzler nne sermitir4. Fuat Paaya gre on
yl nceye kadar Tanzimat usul gereince masraflar artmakla beraber gelirler de
art gsterdiinden hazinenin gelir gider dengesi salanabiliyordu. Ancak Krm
Sava, kaime basmndaki artn yaratt parasal istikrarszlk, d borlarn

Kaya BAYRAKTAR

76

hazineye getirdii yllk ykten dolay esham, devlet tahvili ve sergi gibi i
borlanma aralarnn kullanlmasyla mali krizi daha da derinletirmitir. Dier
yandan kaime karl alnan borlarn denmesi deerli para ile yapldnda,
kat parann srekli deer kaybetmesi sonucu borlar e katlanmtr. Ayrca
kaimenin kt tesirinden dolay hazine her yl 500-600 bin kese5 (2.742.720 lira)
zarar ediyordu. Fuat Paa piyasadaki istikrarszln temel nedeni olup o srada
stanbul piyasasnda dolaan kaime problemini ilk elde halledilmesi gereken sorun
olarak gryordu. Bu problem ya kat parann stanbul haricinde taraya da
yaygnlatrlmas veya byk bir borlanma yaplarak tedavlden ekilmesiyle
halledilebilirdi. 1861-1862 btesine gre i ve d bor demeleri devletin toplam
masraflarnn %41,7sine, askeri masraflar ise %28,1ine ulamt. Bylece, iki
harcama kaleminin toplam masraflara oran %69,8e varmt (Gran, 1989: 37).
186061 yllarndaki mali kriz Osmanl Devletinin ihtiyalarna cevap verecek bir
devlet bankasnn kurulmasn art klmt. 1860 ylndan itibaren hem mali kriz
hem de Hersek ve Karada (1861-1864), Eflak-Bodan (1861-1866), Srbistan
(1862-1867), Girit (1866-1868) ve Lbnan olaylar ile Avrupann basks buralara
asker sevkeden Osmanl Devletini siyasi ve mali ynlerden bunaltyordu.
3. Banka Kurma Giriimleri
Osmanl Devleti'nde ilk banka kurma giriimi ngilizler tarafndan 1836
ylnda dile getirilmi, daha sonra ngilterenin Bursa Konsolosu Mustafa Reit
Paaya, Reed rving and Company adyla bir banka kurmay teklif etmiti. 1840
ylnda General Bank of Constantinople adyla baka bir teklif getirildiyse de
sonusuz kalmtr (Akg, 1992: 98). Yabanclarn giriimleri yannda Osmanl
ynetimi de devletin parasal ihtiyalar erevesinde bir devlet bankas kurma
arzusunu da vurmutur. Bu amala 1839 ylnda Mustafa Reit Paa tarafndan bu
konu dile getirilmitir. smi Dersaadet Bankas olarak dnlen bankann icra
etmesi planlanan fonksiyonlar, bedeli muayyen bir mddet sonra denmek artyla
kat para ihra etmekti (Engelhardt, 1999: 49; Avni, 51-53, 1942: 78). Buradan,
yabanclarn zellikle ngilizlerin ticareti gelitirmek zere, Osmanl ynetiminin
de nakit para ihtiyacna binaen banka kurmay nceledikleri anlalmaktadr.
Buradan, Osmanl topraklarnda banka almas teebbs, sanayi devriminin
Osmanl ekonomisindeki yansma ve tezahrlerinin grlmeye balad bir
dnemde, 19. yzyln birinci eyreinden sonra balamtr denebilir.
Osmanl idarecilerin abalaryla kurulan ilk banka Mays-Haziran 1849
tarihinde faaliyete geen Dersaadet (stanbul) Bankas olmutur. Yukarda
bahsedilen nedenlerle d ticarette Osmanl aleyhine bozulan istikrar, dengeli
ticaret koullarnda etkin olan polie ve dier deme aralarnn kullanmn
gletiriyordu. Hkmet kambiyo kurunu normal seviyede tutmak artyla Galata
bankerlerinden Jacques Allon ve Baltazzi kardelerle anlamaya varmtr.
Bankerler Londra zerine 1 sterlin 110 kuru paritesinden polie ekerek
kambiyoyu istikrarda tutacaklar ve kaimenin deer kaybetmesine mani olacaklard.

C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 3, Say 2, 2002

77

Banka faaliyette bulunduu dnemde, kaimeleri %3 iskontoyla piyasadan ekmi,

hkmete bor vermi, ayn ekilde banka nakit skntsna dtnde hkmet
kuruculara yardm etmitir. Ancak 1853 ylnda banka faaliyetine son vermitir.
Bunun nedeni, baz tccarlar gerek ticarete dayanmadan polie keide etmiler,
bundan dolay da bankann itibarn sarsmlardr. Ayrca bu yolsuzluktan devletin
stlendii kambiyo masraflar da artyordu. kinci neden, hkmetin anlamada
stlendii para piyasasn dzenleme taahhdn yerine getirememi, tedavldeki
madeni paralarn kymetleri dalgalanmaya devam etmitir.
Devlet Bankas kurma fikri Dersaadet Bankas kapandktan sonra yeniden
sesli dnlmeye balanmtr. Osmanl Bankas adyla kurulmas dnlen
banka salayaca kredilerle, bir yandan tarm kesiminin ihtiya duyduu
sermayeyi tedarik ederek bu kesimin tefecilere yksek faizlerle borlanmalarna
mani olacak, dolaysyla tarmdan salanan hazine gelirleri artacakt. Ayrca banka
icra edecei olaan bankaclk faaliyetleriyle ticaretin geliimine imkan verecek,
dier yandan hkmetin ihtiya duyduu demeler iin gerekli paray kaime
basmadan salayacakt. Banka, Dersaadet Bankasndan farkl olarak banknot ihra
etme hakkna da sahip olacakt. Haziran aynda yaplan ve konuyla ilgili ihtilaflarn
tartld toplant sonunda, bankann sermayesine yabanclarn ortak edilmesi ve
altrlmalar kabul edilmitir (Al, 1997: 99-105; Clay, 2000: 22-23). Ancak
Osmanl Bankas projesi uygulamaya konulamadan sonusuz kalmtr.
Bu arada yabanc lke vatandalarndan ve Galata Bankerlerinden de devlet
bankas kurmak iin talep geliyordu. Amerikan vatanda olan Duir (Raccagni, 11,
3, 1990: 343), Fransz vatanda Trouv-Chauvel6, Galata Bankerlerinden
Thodore Baltazzi ve Abraham Camondo (Activline, 5, 2000: 52), yine Rum ve
Ermeni bankerlerden Mihran ve Bogos Dz, Glavany ve Zarifinin7 banka ama
talepleri sonusuz kalmtr.
Ruslarn Osmanl topraklarnda yaayan Ortodokslar iin koruma hakk
talebini mteakiben 1853 ylnda balayan Krm Sava ile balantl olarak,
harbin bitiminde ngiltere ve Fransa'nn basklaryla 30 Mart 1856 tarihinde Paris
Bar Konferans imzalanr (Sander, 1993: 222). Szkonusu konferansn
toplanmasndan nce Sultan Abdlmecid tarafndan 11 Cemaziyelahir 1272/18
ubat 1856 Pazartesi gn mali reformlar da ieren Hatt- Hmayun (Islahat
Ferman) ilan edilir8. Fermann 24. ve 25. hkmlerinde, mali ve parasal sistemde
reforma dnk banka ve buna benzer kurulularn oluturulmas, ayrca Osmanl
Devletinin maddi ve kamusal gelirlerini arttrmaya dnk bir fon yaratlmas
ngrlyor veya sz veriliyor ve yle deniliyordu: Devlet-i Aliyyemin tashh-i
usl- sikke ile umr-i mliyyesine i'tibr virecek banka misll eyler yapulub
memlik-i mahrse-i hnemin menba'- servet-i mddiyyesi olan hussta iktiz'
iden sermayelerin ta'yniyle ve mahslt- memlik-i hnemin nakli in cb
iden turuk ve cedvilin kadiyle ve umr-i zirat ve ticretin tevess'ne hil olan
esbbn men'iyle teshlt- sahhann icr' olunmas ve bunun in marif ve ulm

78

Kaya BAYRAKTAR

ve ser-mye-i Avrupa'dan istifdeye baklmas esbbnn bil-etrf mtlaasyle

pey-der-pey mevki'i icr'ya konulmas mddelerinden ibret olmala. Bu ferman
Osmanl idarecilerinin yapmalar gereken ileri sralyordu: parasal istikrarszla
son vermek, devletin kredibilitesini arttrmak, yeralt ve yerst maddi
zenginliklerin iletilebilmesi amacyla gerekli paray tedarik edecek banka gibi
kurumlar oluturmak, tarmsal rnlerin nakli iin yollar (demiryollar) yapmak,
ziraat ve ticaretin gelitirilmesi iin Avrupa sermayesinden yararlanmak vb. Burada
ilgin olan, Islahat Ferman'nn da Tanzimat Ferman gibi Osmanl Devleti'nin bir
savata aresiz kald ve Batl glerin yardmn talep ettii bir konferans
toplants ncesinde ilan edilmi olmasdr.
1856 yl geni imtiyazlara sahip devlet bankasnn kurulmas almalarna
hkmete hz verildii, dier yandan yabanclar tarafndan bir dizi projenin
sunulduu srecin balangc olmutur. 1850-1870 yllar arasnda dnml
olarak sadrazamlk, dileri ve maliye bakanlklar grevlerini yrten Reit, Ali
ve Fuat Paalarn beklentileri hem ksa vadeli avans ve dier hizmetlerle hazineyi
dnemsel krizlerden kurtaracak hem de Osmanl Devletini Avrupa para
piyasalarna kabul ettirecek bir bankann faaliyete gemesiydi (Clay, 2000: 26). Bu
beklenti dorultusunda ngiliz sermayesiyle bir ticaret bankas olarak 24 Mays
1856da kurulan Ottoman Bankn ortaklar, Rothschildler, Atkinson Wilkinin
temsil ettii Sir Joseph Paxton (ngiliz parlemontosu yesi ve demiryollar
yapmnda nc sermayedar)un liderliindeki ngiliz sermayedar grubu, Fransz
Crdit Mobilier irketinin sahipleri Preire kardeler9 ve Thodore Baltazzinin
temsil ettii Galata Bankerlerinden oluan sendika Osmanl brokratlarnn
nlerine muhtelif milli banka teklifleri getirdiler. Osmanl idarecileri yerli
bankerlerden oluacak bir sendikann nclnde kurulacak milli banka tesisine
taraftar olmakla beraber getirilen neriler sklkla ya Fransz ya da ngiliz
sermayesini arlkla temsil ediyordu. Hkmet bu teklifleri yukarda ad geen
kar gruplarn dahil ederek ya kendisine uygun yeni dzenlemelere tabi tutuyor
veya teklif getirenler hkmetin nerilerini kabul etmeyerek ekiliyorlard. Proje
sunanlar hkmetin rtularn kabul ettiklerinde ise bu kez sahneye Batl
bankerler ve onlara bal yerli sermayedarlardan oluan rakip gruplar ya da
Osmanl brokratlar kyor veya taahht edilen sermaye kurucular tarafndan
tedarik edilemiyor veyahut hkmetin siyasi ve ekonomik ekinceleri
dorultusunda uygun bulduu bankerler para piyasalarnda yeterli gce sahip
olmadndan hazrlanan banka projeleri birbir ilevsizlie mahkum oluyordu.
Ancak asl baarszlk nedeni ynetim konusunda mutabk kalnamamasyd.
Hkmet bankann kendisi ve hissedarlar arasnda ortaklaa idaresini istiyor, banka
kurucular ve onlar ynlendiren Batl hkmetler ise kontroln kurucularda
olmasnda srar ediyorlard. Batl piyasalarda tannmam ve daha ok altyap
yatrmlarn tercih eden idealist sermayedarlarn projeleri ise, kontrol hkmete
verdiklerinde Avrupa para piyasalarnn etkin ahslarnn ve Batl hkmetlerin
engeliyle karlayorlard.

C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 3, Say 2, 2002

79

4. Osmanl Bankasnn Kuruluu

Bir yandan, Londra ve Paris piyasalarnda Batl siyasetilerin bir sz ile
deiebilen Osmanl tahvil fiyatlar, dier yandan d bor bulabilmek iin Avrupa
piyasalarna duyulan ihtiya, devlet bankasnn kuruluunda yabanc sermayeyi
zorunlu klyordu. Osmanl idarecilerinin direnme gc krlrken, devlet bankas
kurmak zere ktnn iyisi olacak en uygun kombinezonlar oluturulmaya
allmtr. Osmanl brokratlar tandk yerli banker ve finansrleriyle banka
iini gerekletirmek istiyorlard. Ancak dardan bor bulabilmek ve Avrupa para
piyasalarnda kabul grmek iin yabanclarn da ortaklklar art idi. Batl
bankerler brokratlarn bu eilimlerini bildikleri iin, ne srdkleri projelerde her
zaman Osmanl tebaasndan bankerleri kurucu yeler olarak aralarna almlardr.
Osmanl yetkilileri asndan sorun, byle bir bankann kurulmasnn salayaca
mali avantajlarla, politik olumsuzluk arasndaki ters ilikide skp kalmalar idi
(Clay, 2000: 29-30).
1860lara gelindii halde bir devlet bankasnn kurulamamasnda en nemli
neden ngiliz ve Fransz sermayesini eit ekilde temsil edecek bir kombinezonun
kurulamam olmasyd. Bu tarihlerde ngilterenin siyasi ve ticari nceliklerinde
bir kayma gereklemiti. 1860 ylna gelindiinde ngiliz ekonomisi iin
Osmanlyla kurulan ticari ilikiler, 19. yzyln ikinci eyreindeki kadar hayati
neme haiz deildi. Bu dneme kadar ngiltere ile Rusya arasndaki siyasi ve
ekonomik kar atmasnn merkezinde yeralan Osmanl topraklar ve Karadeniz
havzas, yerini ar ordularnn zerinden Hindistan ve in snrna ulat Orta
Asyaya brakmt (Yerasimos, III, 1980: 146). te yandan, 1856dan beri
gerekletirilmeye allan ulusal ve geni yetkili banka projesi, ngiliz
sermayesiyle bir ticaret bankas olarak kurulan Ottoman Bank (Mays 1856) ile
Fransz sermayedarlarndan oluan gruplarn birletirilmesi konusunda 15 Eyll
1862 tarihinde uzlalmas ve 16 Kasm'da Paris'te nihai bir anlama
imzalanmasyla hayata geirilmeye baland (Autheman, 1996: 24-25). Daha nce
Fransz sermayesiyle btnlemeye srarla kar kan ve ngiliz hkmeti
tarafndan desteklenen Ottoman Bank kurucularnn bu birlemeye raz olmalar,
acaba Osmanl topraklarnn ngiliz d politikasndaki stratejik neminde grlen
kaymadan etkilenmi miydi? Elimizde bir belge olmasa da szkonusu jeopolitik
kaymann, birlemeye giden yolda etken olduu sylenebilir. Szkonusu
anlamada yeni bankann kurulu sermayesi ve her bir tarafn katlm oranlar
belirlenirken, Ottoman Bank'n tasfiyesi ngrlyordu. ngiliz sermayedarlar 12
Aralk 1862 tarihinde hkmetle bir devlet bankas kurulmas iin grmeleri
yapmak zere noter huzurunda John Stewart ve Edward Gilberstonu yetkili
kldlar. Fransz grubu da ayn ekilde kendi adlarna hareket etmek zere 4 Aralk
1862 tarihinde Pariste noter huzurunda, Frdric Grieninger, Vincent Buffarini ve
Rodolphe Hottingueri yetkili kldlar (BOA, ADVN MKL, 4/8, 1279/1862).
Mzakerelerde temsilciler, hkmete kar 1856'da Ottoman Bank'n kurulu
tartmalarnda olmad ekilde elilerin ve Bb- Ali ile kiisel ilikiler gelitirmi

80

Kaya BAYRAKTAR

Alexander de Ploueuc, Lord Hobart ve Foster gibi yabanc mali ajanlarn

desteklerini almlard (Autheman, 1996: 25). Tartma konularnn banda, banka
idarecilerinin milliyeti ve idare merkezinin yeri vard. Banka kurucular
stanbuldaki genel mdrn yabanc olmasnda ve bu kiinin Paris ve Londra
komitelerince atanmasnda srar ediyorlard. Grmeleri Osmanl Devleti adna
yrtenlerin banda gelen Fuat Paa, genel mdrn Osmanl tebasndan Paa
nvanl birisi olmasn ve ona bal alacak 24 idari yeden 16sn Osmanl
tarafnn belirlemesini istiyordu (Clay, 2000: 70). Kurucular, Osmanl isteinin
kabuln idari komitede Galata Bankerlerinin hakimiyeti demek olacan ne
srerek reddediyorlard. Tartmalarn sonuca varmamas nedeniyle grmeler bir
ara kesintiye urad. Bu srada Osmanl tarafnda Ali ve zellikle Fuat Paaya
kar Padiah ve muhafazakar kesimde tepki ortaya km, 1863 ylna girerken
yaanan hkmet krizi sonucu iki paa grevlerinden istifa etmitir (Clay, 2000:
71). Yusuf Kamil Paann sadrazam, Mustafa Fazl Paann maliye nazr ve
Meclis-i Vl bakan olduu yeni hkmet kurulduktan sonra grmelere devam
edildi. Nihayet ynetim erkinin Londra ve Paris komitelerinde toplanmak zere,
stanbul'un, genel mdr ve idari konseyin ynetecei merkez ube olmas
kararlatrlarak 15 Ocakda uzlamaya varld. 27 Ocak 1863'de imtiyaz anlamas
Osmanl tarafndan Sadrazam Yusuf Kamil, Hariciye Nazr Mehmed Emin Ali
(Nam- dier Ali Paa), Meclis-i Vl Reisi Keecizade Mehmed Fuad (nam-
dier Fuat Paa), Maliye Nazr Mustafa Fazl Paa ve Divan- Muhasebe Reisi
Ahmed Vefik Paa tarafndan onayland (Autheman, 1996: 28).
Bankann imtiyaz szlemesindeki (BOA, ADVN MKL, 4/8, 1279/1863) ilk
maddede devlet bankas olduu ifade edilmitir (1. madde). Faaliyet sresi 30 yl
(5. madde) olmak zere 2.700.000 sterlin sermayeyle (4. madde) kurulan Banka,
imtiyaz szlemesi uyarnca Osmanl hukukuna tabi idi (2. madde). Ancak
Bankann idaresi ve denetimi, tz gerei Londra ve Paristeki komitelerin
tekelinde kald. Bankann faaliyet merkezi olan stanbuldaki genel mdrln
yelerini dahi bu komiteler atayacaklard. Osmanl Bankas, hazinenin hibir
ekilde kat para basmamas artyla (12. madde), ibraznda bedeli denmek zere
banknot basabilecek (9. madde), hazinenin veznedar rol erevesinde stanbulda
hazineye ait gelirleri toplayacakt (13. madde). Yine Banka, ubelerinin bulunduu
yerlerde hkmetin ekecei havaleler karlnda hazinenin gelirlerini kasasnda
toplayacak (13. madde), maliyeden zerine ekilecek faizli ve vadeli bor
senetlerinin karln ak hesap eklinde hkmete aaca kredi karlnda
deyecekti (13. madde). Ayrca Banka, i ve d borlarn anapara ve faizlerini
denmeyi (14. madde), deersiz (mau) madeni paralar tedavlden kaldrmay
(15. madde) ve toplayaca devlet gelirleri karl hkmete cari hesap eklinde
kredi vermeyi stlenmiti (16. madde). Yukarda saylan hizmetler karlnda
hkmet Bankaya, her bir ilevi iin belirli bir cret deyecek (14. madde), Banka
ubeleri, Bankann hisse senetleri ve muhtelif ticari katlar her trl vergiden

C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 3, Say 2, 2002

81

muaf tutulacakt (18. madde). Ayrca hkmet, Bankann faaliyet gsterecei

yerlerde gereken arsa ve binalar bedava karlayacakt (17. madde).
Osmanl Bankasnn kurucular arasnda ngiliz tarafndan Ottoman Bank'n
Londra'daki idarecilerinden William Clay, T.C. Bruce, Pascoe du Pr Grenfell,
Lachlan Mackintosh Rate ve William Richard Drake yer alyorlard. Her ne kadar
saylan ahslar Ottoman Bankn idaresinden gelen kiiler olsalar da Ottoman
Bankdaki mazileri uzun deildi. nk 1856daki kuruluundan itibaren
szkonusu bankann ilk idare kurulu yeleri, aralarndaki ekimelerden dolay
grevlerinden birer birer ekilmeye balamlard (Clay, 2000: 78). Ottoman
Bankn Londrann mehur sermayedarlarndan olan idare yeleri Cummins,
Campbell, Weikersheim, Hankey, Kingscote ve George Carr Glyn, 1862 ylndan
itibaren bankadan ayrlmlard. Onlarn yerine byk bir ksm A.H. Layardla
kiisel ilikileri olan ve Londra piyasasnda tannmayan kiiler getirildi. Bunlardan
William Clay yal ve eski bir politikac olup, o srada kiisel i peinde kouyordu.
Laclan M. Rate ve G.T. Clark finans alanndan ok, ar endstri sahasnda alan
profesyonel idarecilerdi. Yine yeni yeler arasnda, Msrda i yapan finans
kesiminde nc Larking, irket ilerinde uzman ve sk politik ilikileri olan Drake,
aristokrat bir aileye mensup T.C. Bruce ve gemii ve yapt iler karanlk kalan
Anderson vard. Bunlarn dnda sadece James Alexander ve bir ngiliz-Amerikan
ticaret bankas olan Morton Roseun yneticisi Pascoe du Pr Grenfellin
Londrann nemli irketleri ile sk ortaklk ilikileri bulunuyordu. Fakat bu son iki
isim de ekonomik g asndan Ottoman Bankdaki idari grevlerinden ayrlan
Hankey ve Glynle kyaslanamazlard (Clay, 2000: 79).
Fransz sermayesini ise daha nce aralarnda bir sendika oluturan Crdit
Mobilier, Socit Gnrale de Crdit Mobilier ve Madriddeki Crdit Mobilieri
temsilen saac Preire; Emile Preire ve Casimir Salvador temsil ediyorlard.
Ayrca Philippe Hottinguer ve ortaklar irketi; Ernest-Adolphe Fould ve ortaklar;
Charles Mallet ve ortaklar; Crdit Mobilier irketinin kurucusu Preire
kardelerin azl dman Baron James Rothschildin 1856 ylnda tesis ettii
Bankerler Sendikas adl finans kuruluunda yer alan Pillet-Will (Kazgan, 1995:
106) ve ortaklar; Antoine Jacop Stern ve ortaklar; Jean Charles Mussard ve
ortaklar, te yandan Raphal de Ferrari duc de Galliera; Hyppolyte Guillaume
Biesta ve Florentin Achille baron Seillire bankann kuruluuna katlmlardr. Bu
kiilerin daha nce kendi adlarna hareket etmek zere noter huzurunda vekalet
verdikleri Frdric Greininger ve Vincent Buffarini ayrca bankann kurucular
olarak da mukaveleye imza atmlardr. Bankann kuruluu H. 16 aban 1279/M. 4
ubat 1863 tarihli padiah ferman ile resmilemitir (BOA, Name-i Hmayun
Defteri, 12, 1279/1863). Osmanl Bankasnn Londra komitesinin bana William
Clay, Paris komitesi bakanlna ise Charles Mallet atandlar. stanbulda ilk genel
mdr, 1855den sonra oluturulan maliye komisyonlarnda grev alan ve Osmanl
hazinesinin mali vaziyetini yakndan takip eden Alexander Pluc oldu. Yardmcs
ise Edward Gilberston idi. stanbuldaki genel mdrlk ayrca James Stewart ve

82

Kaya BAYRAKTAR

stanbulda faaliyette bulunan bankerlerden A. Allon ve C. S. Hanson tarafndan

desteklendi (Autheman, 1996: 31). Genel mdrlk zellikle Ottoman Bank
tecrbesini gznnde tutarak stanbulda yerel artlara vakf Rum, Ermeni ve
Yahudi memurlar ubelerin idare heyeti bakanlklarna getirerek, idare meclisi
toplantlarna arm ve onlarn tecrbe ve deneyimlerinden faydalanmaya
almtr. Bunlarn idare meclisi azalna getirilmeleri ise ancak 1911de hazine ile
banka arasnda imzalanan anlama sonrasnda gereklemitir (Ferid, 3, 1918: 388).
Ottoman Bankn hissedarlarna bu dnm ile ilgili haber 10 ubat 1863
tarihinde bir genelge ile bildirildi. Bu nedenle hissedarlar dnmeye frsat
bulamadan bir oldu bittiyle karlatlar. Onlar, Osmanl Bankasnn Haziran
1864deki ilk yllk toplantsnda bu dnmn ne kadar iyi olduunu, ancak
farkedebilmilerdi (Landes, 1958: 137). Bununla birlikte Ottoman Bankn
dnm Londra tarafnda tartmalara neden olmutur. Bu erevede Trkiye
Milli Bankas imtiyazn alp hayata geiremeyen grup teknik anlamda Osmanlnn
i mali sorunlarna karlmamas gerektiini iddia ederken, baz hissedarlar yeni
bankann oluumundaki yapsal zelliklere kar kyorlard (Cottrell, 1991: 39).
Bu nedenlerle batan beri Crdit Mobilierle rakip iki ayr kar grubuna dahil olan
A.H. Layard ve George Grenfell Glyn Ottoman Bankn tasfiyesine raz olmayarak
1862 senesi ilkbaharnda idari grevlerinden ayrldlar. Layard, ynetim
kurulundan ayrlarak ngiliz hkmetinde greve balarken Glyn, bankasna
yaplan basklar gereke gstererek Ottoman Bank defterini kapatmtr (Cottrell,
1991: 40). Fakat Layardn 1866 ylndan itibaren yeni Osmanl Bankasnn
Londra Komitesi bakanlna getirildii ve 1870 ylna kadar bu grevi yrtt
elimizdeki kaynaklardan anlalmaktadr
Osmanl Bankasnn kuruluunda acaba Osmanl idarecilerinin beklentileri
ne idi? .F. Pelin, bankay douran nedenin iktisadi ve ticari ilikilerden ziyade
devletin ihtiyalar olduunu dnyor (Pelin, 21, 1341/1925: 1073). Hkmet
kroniklemeye balayan borlanmalarda Avrupa sermayesi ile devlet arasnda
araclk roln stlenecek bir bankaya ihtiya duyuyordu. te yandan zirai bir lke
olan Osmanl Devletinde gelirler her zaman beklendii gibi olmayabiliyor,
yeterince tahsil edilemiyordu. Devlet, masraflar iin gerekli olan nakit paray
istedii zaman bulamyor, eskiden olduu gibi gelecekte tahsil edecei gelirleri
nceden mltezim ve sarraflara da krdramyordu. Dolaysyla ihtiyac olduunda
devlete yerli sarraflardan daha dk faizlerle avans verecek bir bankaya
gereksinim vard. Bundan baka piyasada deeri dk madeni paralar ve kaimeler
tedavl ediyordu. Bunlarn da piyasadan ekilip para piyasasnn slah elzemdi.
Faaliyete yeni balad srada Osmanl Bankas ile ilgili makale kaleme alan
Kadri Bey, bankadan beklentiyi mumelt- ticariyyeyi teshl (kolaylatrma) ile
memleketin istihsl-i servet (servet yaratma) ve sadet halidir (Kadri Bey, 12,
1279/1863: 498) cmlesiyle ifade ediyordu. Osmanl Bankasnn kuruluu ile faiz
ve iskonto fiyatlar decektir. Zira tccarlar ake tamann tehlikesinden, nakit

C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 3, Say 2, 2002

83

para bulundururken maruz kaldklar masraftan kurtulacaklar, paralarn polie

veya senede dntrerek gerektiinde dk faiz ve iskonto ile nakte
evirebileceklerdir.
Hazm Atf Kuyucak, ilk kat paralarn tedavlden ekilmesi konusuna
deinirken dolayl yoldan bankann kurulu amacyla ilgili kanaatini de beyan
etmitir. Ona gre, Osmanl idarecileri Ottoman Bank'a, piyasadaki Fransz
bankerleriyle birleerek tedavldeki kaimeyi kaldrmalar halinde devlet bankas
imtiyaz vermeyi teklif etmiti (Kuyucak, 1, 1939: 272-280). Dolaysyla Kuyucak,
bankann kuruluunu kat parann kaldrlmas hedefi ile zdeletirmektedir.
Geri 1840 senesinde karlan ilk kaimelerin, tam da 1862 senesinde Osmanl
Bankasnn kurulu mzakereleri srasnda piyasadan tamamen ekilmesi bu
tespitin doruluuna kant olabilir. Ancak lkenin siyasi ve parasal bamszlna
halel getirecek bir kararn alnmasn sadece kaimelerin tedavlden kaldrlmas
sorununa indirgemek kanaatimizce eksiktir. Bununla birlikte Osmanl ynetimine
gre de o zamana kadar bir devlet bankasnn kurulamamasnn nedeni piyasadaki
kaimelerin varlyd. nk kendilerine banka kurma izni verilenler bunun iin
imtiyaznameler elde etmelerine ramen, piyasadaki kaimeler sorunundan
korktuklar iin banka kurmaktan vazgemekteydiler (BOA, Meclis-i Mahsus,
1477, 1280/1864).
A. Biliotti'ye gre hkmet asndan Osmanl Bankasn kurulu amac, bir
tarm lkesi olan Osmanl Devletinin tarm gelirlerinin istikrarszl ve hazinenin
harcamalaryla gelirlerin toplanmas ayn zamana rastlamamas nedeniyle, istendii
anda nakit ihtiyacnn karlanmas beklentisiydi (Biliotti, 1909: 37).
Son dnem Osmanl finans tarihi aratrmaclarndan Christopher Claye
gre Osmanl idarecileri asndan byle bir bankann tesisinden hedeflenen drt
gaye vard. 1- Yerli Galata bankerlerinin hkmete verdikleri yksek faizli ksa
vadeli borlardaki tekel haklarn krmak ve daha dk faizlerle bor bulmak. 2Kurulacak banka vastasyla Avrupa finans evresine dahil olarak uzun vadeli
borlanmalarla altyap yatrmlarn gerekletirmek. 3- Vergi gelirlerinin merkeze
aktarlmasn salayarak ieride ve darda gerekli harcamalar yapabilmek. 4Mali yapnn ve idarenin yeniden dzenlenmesinde bankaya grev vermek (Clay,
9, 1993: 102-103).
Batl devletlerle sanayici, tccar ve finans evrelerinin Osmanl
Bankasndan beklentileri daha farklyd. Haydar Kazgana gre bankann
kuruluundaki ama, Osmanlnn d bor ile d ticaret aklarnn denmesini
garanti altna almakt (Kazgan, 1997: 81). nk Tanzimattan beri Osmanl
ticareti Avrupa karsnda srekli ak veriyor ve demelerde aksaklklar kyordu.
Osmanl Bankas devletin belirli gelirleri karlk gsterilmek zere hazineye ak
ve cari hesap aarak i ve d borlarn dzenli denmesini salayacakt.

Kaya BAYRAKTAR

84

Fransz iktisat tarihisi Jacques Thobieye gre ise, Osmanl Bankas ile
beraber Afrika ve Ortadouda (Msr Bankas, Tunus Bankas, ran mparatorluk
Bankas) kurulan yabanc sermayeli devlet bankalarnn temel misyonlarndan biri
para dolam ve kambiyo rayicinde uyum ve istikrar salayarak faaliyette
bulunduklar lkeleri kreselleme yolunda kapitalist piyasalara entegre etmek ve
bylece sermaye ve mal akm ile yabanc yatrmlar gvenceye almakt (Thobie,
2, 1987: 55). Osmanl Bankas kuruluundan itibaren bu misyonu yklenmiti
(Thobie, 56, 1988: 432). Nitekim, Banka faaliyete getikten sonra lira-sterlin
kurunun istikrarl bir seyir takip etmesi yukardaki geree bal olabilir.
Bunlarn yannda Osmanl ynetiminin, sava ve isyanlar iin acilen nakit
paraya ihtiyac iin bankadan alnacak avanslar, olaanst blgelere asker sevki
ve bunlarn iaesi vb. ihtiyalar da gznnde tutmu olmalar ihtimal
dahilindedir.
SONU
Ondokuzuncu yzyla girildiinde Avrupa karsnda siyasi ve ekonomik
g kaybna urayan Osmanl Devleti, Tanzimat ncesi ve sonrasnda nemli
reformlar gerekletirmitir. Toplumsal, idari, siyasi ve ekonomik alanda bir dizi
deiiklie gidilerek, klasik zihni ve kurumsal yaplanmadan uzaklaan merkezi
ynetim, bir yandan da Avrupadaki mevcut ulus devlet modeline uygun olarak
brokrasinin nclnde yerel merkez-ka glere kar devletin gcn
yaygnlatrmak suretiyle merkezileme politikasn takip etmitir. Bat modelinde
yeni yaplanmaya giden Osmanl ynetimi yrtmekte olduu reform almalarn
finanse etmek zere kaynak yaratarak gelirleri arttrmaya gayret ediyordu. Bata
tarm kesiminden alnanlar olmak zere vergi gelirlerinde art gerekletiren
merkezi iktidar, reform programn gelir arttrc nlemlerle sbvanse etmeyi
baarmt. Ancak 1853 yl sonlarnda Ruslarla yaplan ve ngiltere ile Fransann
politik ve askeri mdahaleleri sayesinde kazanlabilen Krm Harbini finanse
etmek zere yabanc piyasalardan yaplan iki uzun vadeli d borlanma, Rum ve
Ermeni bankerlerden alnan krediler ve ilk defa 1840 ylnda karlan kat
paralarn sava srasnda emisyonunun arttrlmas, bak srtnda giden gelir-gider
dengesini altst etmiti.
Dier taraftan Krm Savana fiilen son veren 1856 tarihli Paris
Anlamasnn imzalanmas ncesinde ilan edilen Islahat Fermannda, Avrupaya
kar bir ok vaatle birlikte ulusal banka kurulaca da taahht edilmiti. Bu
dneme kadar yrtlen banka kurma almalarnn itici gc, bir yandan ngiliz
sanayi devrimi sonras Avrupa ile artan d ticaretin neden olduu ithalat-ihracat
dengesizliinden kaynaklanan kambiyo sorununu amak, dier yandan ar basm
nedeniyle deeri den ve fiyat artna yol aan piyasadaki deersiz kat paralar
tedavlden ekerek d ticarete ynelik olumsuz etkisini bertaraf etmekti. Krm
Harbi srasnda yukarda saylan nedenlere, hazinenin sava harcamalarn
karlayacak bir bankann kurulmas arzusu eklenmiti.

C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 3, Say 2, 2002

85

Osmanl Bankas faaliyete geene kadar ulusal bir banka kurulmas iin yerli
ve yabanc sermayedarlar tarafndan hkmete ok sayda teklif sunulmu, ancak
ya tedavldeki kat parann kaldrlamamas ya da ynetim kuruluna hangi tarafn
hakim olaca veya teklif getiren sermayedarlarn uyruu olduklar lkelerin
mdahaleleri ve Osmanl Devletindeki karlkl nfuz kavgalar nedenleriyle
nihai sonuca ulalamamtr. Osmanl Bankasnn kuruluu arefesinde artk hazine
bata kaime sorunu olmak zere ciddi bir i bor ykyle kar karya idi. 18611862 yllarnda hazine gelirlerinin yaklak %20si bor demelerine tahsis
ediliyordu. Bor yk arttka hazinenin dardan borlanmas da zorlayordu.
D bor iin bavurulduunda mevcut gelirlerin arttrlmas ve borcun faizinin
karlanmas iin salam gelirlerin karlk gsterilmesi isteniyordu. Ayrca,
1860larn bandan itibaren zellikle Balkanlarda Hristiyan nfusun youn
olduu yerlerde karklklar ve ayaklanmalar meydana geliyordu. Buralara asker
sevkiyat nakit paraya olan ihtiyac artryordu. te yandan devlet gelirlerinin
tahsili ile harcamalarnn yapld zamanlar farkllk gsteriyordu. te hem acil
para ihtiyacnn karlanmas, hem de d piyasalardan uygun artlarda bor
alnmasnda arac olmas iin Osmanl Bankasnn kuruluuna karar verilmitir.
Tanzimatn nde gelen brokratlarndan Fuat Paa, Bankann kurulu aamasnda
Batllarla yaplan mzakereleri yrtmt. Osmanl Bankasnn faaliyete
gemesinin Avrupay ilgilendiren yan ise Osmanl tahvilleri sahiplerinin
alacaklarn onlar adna ieride tahsil edip darya transfer edilmesi ve Osmanl
Devletini uluslararas para piyasalaryla btnletirerek dzenli sermaye ve mal
akn salamakt.

NOTLAR
1-Osmanl Devletinde 1840 senesinde baslan ilk kaimeler 23 sene tedavlde
kaldktan sonra 1862de d bor alnarak kaldrlmtr. Daha sonra 1876
tarihinde ikibuuk sene tedavl edecek ikinci kat para basmdan sonra, 1915de
Birinci Dnya Sava srasnda bir kez daha kaimeler piyasaya srlmtr.
2-Esham sistemi, 1768-1774 Osmanl-Rus Savana son veren Kk Kaynarca
Anlamasnn tazminatn karlayabilmek zere 1775 senesinde uygulamaya
konmu ve 1860lara kadar devam eden bir i borlanma yntemi olmutur. Bu
sistem, mukataalarn yllk gelirinin faiz adyla bir blmnn paylara (sehm)
blnerek muaccele diye tabir edilen bir pein para karlnda hayat boyu
yararlanlmak zere zel kiilere satlmasdr. (Bkz. Gen, 2000:186-189).
3-Bu gr iin bkz (Rodkey, XXX, 4, 1958).
4-Layihann Osmanlca metni iin, bkz. (Ahmet Ltfi, 10, 1989: 148-157; Ahmet
Cevdet, 13-20, 1991: 227-242). Fuat Paann layihasnn Franszca metni iin,
bkz. (BOA, Y.E.E. 25/93, 1278/1862). Layihann Latin harflerine evrilmi metni
iin, bkz. (akr, 2001: 325-334). Bu drt kaynakta, layihann metni birbirinden

Kaya BAYRAKTAR

86

farkldr. Bunlardan Ltfi Tarihindeki metin en uzunu ve ayrntl olmas

nedeniyle referans alnmtr. Metindeki rakamlar, her ndeki bilgiler
harmanlanarak verilmitir.
5-Fuat Paa layihasnn Osmanlca metninde devletin borlar kese hesabyla
verilmitir. Osmanl arivlerinde rastladmz Franszca metinde ise borlar kese
ve lira deerinden birlikte verilmitir. Fuat Paann yapt hesaba gre 1 kese
4,5712 liraya edeerdir. Daha nce belirtildii gibi 1 kese=500 kuru
olduundan, buradan 1277 ylnda 1 lirann yaklak 109,38 kurua eit olduu
hesaplanabilir.
6-Trouv-Chauvel projesiyle ilgili geni bilgi iin, bkz. (Active, 3, 16, 2001: 90).
7-Osmanl Bankas projesiyle alakal geni malumat iin bkz., (Activeline, 5, 2000:
52). Bank- Osmaninin kurulu sreci hakknda ayrca, (Akyldz, 1996: 40-41; Clay,
2000: 24).
8-Osmanlca metin iin, bkz. (Dstur, 1, 1: 7-14). Trke metin iin, bkz. (Karal, 5,
1995: 258-264).
9-Paris bata olmak zere Avrupann bir ok yerinde hret yapan Preire
kardelerin pek de salam temeller zerine hareket etmeyip yaptklar yatrmlarla
ar yk altna girdikleri ve ileride bu cesaretlerinin kendilerine ve kendileriyle i
yapanlara zarar verecei gr Avrupa piyasalarnda paylalyordu. (Bkz. BOA,
Ali Fuat Trkgeldinin Miraslarndan Satn Alnan Evrak, 2/71, 1271/1856).
Kaynaka
Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), stanbul
Yldz Esas Evrak (Y.E.E.), 25/93.
Divan- Hmayun Kalemi Mukavele (ADVN MKL) 4/8; 11/4; 12/17; 12/20.
Name-i Hmayun Defteri, No. 12.
Ali Fuat Trkgeldinin Miraslarndan Satn Alnan Evrak 2/71.
rade Meclis-i Mahsus, 1477.
Basl Eser ve almalar
Dstur, 1. Tertip 1. Cilt.
Ferman kt Ama Banka Kurulamad, Activeline, say 5, Austos 2000, s. 52.
D Bor Bulma ve Banka Kurma Giriimleri, Active, yl 3, say 16, Ocak-ubat
2001; 84-92.
D Borlanmann Balamas, Active, yl 3, say 17, Mart-Nisan 2001, 88-95.
Ahmet Cevdet Paa. Maruzat, ar Yaynlar, stanbul 1980.

C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 3, Say 2, 2002

87

-----------------------. Tezakir, Trk Tarih Kurumu, Ankara 1991.

Ahmet Ltfi, Vakanvis Ahmet Lutfi Efendi Tarihi, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Cilt
9-14, Ankara 1989-1991.
Akar, evket K. ve H. Al. Osmanl D Borlanmasnn Balamas Ve Kurulan
Gzetim Komisyonlar (1854-1856), Yaynlanmam alma, stanbul 2001.
Akg, ztin. Trkiyede Bankaclk, Gerek Yaynevi, 3.b. stanbul Kasm 1992.
Akyldz, Ali. Osmanl Finans Sisteminde Dnm Noktas Kat Para ve Sosyoekonomik Etkileri, Eren Yaynclk, stanbul 1996.
Al, Hseyin. Tanzimat Dnemi Bankaclk Teebbsleri (1840-1852), Yaynlanmam
Yksek Lisans Tezi, stanbul niversitesi 1997.
------------. Yarda Kalan Osmanl Borlanmas, Activeline, yl 1, say 2, Mays 2000.
Autheman, Andr. La Banque mpriale Ottomane, Paris 1996.
Avni, Hseyin. Osmanl Bankas, ktisadi Yry, say 51-53, yl 1942, 78-90.
Biliotti, Adrien Pierre Marie. La Banque mpriale Ottomane, Paris 1909.
Clay, Christopher. The Bank Notes Of The Imperial Ottoman Bank, 1863-1876,
New Perspectives on Turkey, No. 9, Fall 1993, 102-118.
-----------------------. Gold For The Sultan, London 2000.
Cottrell, P. L. The Coalescence of a Cluster of Corporate International Banks, 185575, (ed. Geoffrey Jones), Banks and Money iinde London 1991, 31-52.
akr, Cokun. Tanzimat Dnemi Osmanl Maliyesi, Kre Yayn., stanbul 2001.
Davison, Roderic H. The First Ottoman Experiment with Paper Money, Birinci
Uluslararas Trkiyenin Sosyal ve Ekonomik Tarihi Kongresi Teblileri, 11-13
Temmuz 1977 Hacettepe niversitesi, (ed. Osman Okyar ve Halil nalck),
Ankara 1980, 243-251.
Gen, Mehmet. Osmanl mparatorluunda Devlet ve Ekonomi, tken Yaynlar,
stanbul 2000.
Gran, Tevfik. Tanzimat Dneminde Osmanl Maliyesi: Bteler ve Hazine Hesaplar
(1841-1861), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1989.
Hasan Ferid, Nakit ve tibar- Mali -Bankaclk 3. cilt-, stanbul 1918.
nalck, Halil ve Donald Quataert. An Economic And Social History of The Ottoman
Empire, London 1994.
Kadri Bey, Bank- Osman Mecmua-i Fnun, S:12, 1279/1863, 495-502.

88

Kaya BAYRAKTAR

Karal, Enver Ziya. Osmanl Tarihi, V-VII. ciltler, Trk Tarih Kurumu Basmevi,
Ankara 1995.
Karamursal, Ziya. Osmanl Mali Tarihi Hakknda Tetkikler, Trk Tarih Kurumu
Basmevi, Ankara 1989.
Kazgan, Haydar. Osmanlda Avrupa Finans Kapitali, Yap Kredi Yaynlar, stanbul
1995.
----------------. Osmanl D Borlarnn Askya Alnmas, Finans Dnyas, say 73,
1996, 93-96.
----------------. Osmanldan Cumhuriyete Trk Bankaclk Tarihi, Trkiye Ekonomi
Bankas, stanbul 1997.
Kuyucak, Hazm Atf. Para ve Banka, Cilt I, T. C. Maarif Vekillii Siyasal Bilgiler
Okulu Yaynlar No. 7, stanbul 1939.
Pamuk, evket. Osmanl Ekonomisi ve Dnya Kapitalizmi (1820-1913), Yurt
Yaynlar, Ankara: 1984.
-------------. Osmanl mparatorluunda Parann Tarihi, Tarih Vakf Yurt Yaynlar,
stanbul 1999.
Pelin, brahim Fazl. Bank- Osman, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi
Mecmuas, sene 3, say 21, yl 1341/1925; 1072-1089.
Raccagni, Michelle. The French Economic Interests in The Ottoman Empire,
International Journal of Middle East Studies, vol. 11, no 3, 1980; 339-376.
Rodkey, F.S. Ottoman Concern About Western Economic Penetration in Levant,
1849-1856, The Journal of Modern History, V: XXX, N: 4, November 1958.
Sander, Oral. Ankann Ykselii ve D, mge Kitabevi, Ankara 1993.
Sdillot, Ren. Dnya Ticaret Tarihi, (ev. Esat Nermi Erendor), Cep Kitaplar No. 16,
stanbul 1983.
Yeniay, . Hakk. Yeni Osmanl Borlar Tarihi, stanbul niversitesi Yaynlar, No.
1074, stanbul 1964.
Yerasimos, Stefanos. Azgelimilik Srecinde Trkiye-Tanzimattan I. Dnya
Savana III cilt, (ev. Babr Kuzucu), Belge Yaynlar, 4.b., stanbul 1980.