Stilske odlike arhitekture

Istorijski stilovi
Arhitektura ovog perioda se temeljila na prekidu sa zateenim istorijskim
stanjem, to je prije svega znailo sa tradicionalnim gradom. Stvarani su novi
kriteriji prostorno-plastinog vrednovanja. Insistirajui na promjenama, a ne na
spoznaji, ova arhitektura nije se u potpunsti uklopila u istorijski kontinuitet.
Vrednovanje ovog urbanog tkiva ne moe se vriti po pojedinanim
fragmentima ili isto istorijsko-umjetniki, ve se generalno mogu izdvojiti urbane
sheme koje vie ili manje naglaavaju karakter cjeline, tim prije to ovdje nije
prisutan karakter predindustrijskog obzidanog grada, ve je to graditeljstvo XIX
vijeka koje je pokuavalo konkretizo-vati nova znaenja, a koja su trebala da
zamijene tradicionalna. Vrijednost arhitekture austrougarskog perioda u Sarajevu
je vieznana.
Znaajna je injenica da je to najjunija koncentracija arhitektonskih pravaca
karakteristinih za prelom stoljea, a na tlu nekadanje Austro-Ugarske monarhije.
To ovoj arhitekturi daje visok stepen dokumentarne vrijednosti. Relativna privredna
pasivnost u periodu izmeu dva rata posredno je uticala na ouvanost i kvalitet
ovog urbanog tkiva, tako da danas imamo sauvane primjere visoko ambijentalne
vrijednosti.
Sloenost svih vidova arhitektonskog izraza daje ovom tkivu antologijski
karakter jer sadri sve varijante arhitektonskog izraza, od stroge eklektike pa sve
do moderne, i nosi sve odlike cjelovito reprodukovanog srednjoevropskog
graditeljstva tog doba.

Dolazak nove, austrougarske vlasti, nije znaio i stvarni poetak gradnje

istorijskim stilovima na ovom tlu. Taj poetak mogao bi se hrono-loki smjestiti
neto ranije, tanije u ezdesete godine XIX vijeka, tj. u vrijeme reformi poslije
prodora evropske umjetnosti u Turskoj.
Kao pretee akademske eklektike1 mogu se uzeti mnogi objekti, posebno
sakralne arhitekture, u Sarajevu i Bosni i Hercegovini, raznih autora sa strane (iz
Rusije, Makedonije, Vojvodine i si.), Vojna bolnica, Saborna crkva u Sarajevu,
Mostaru i dr.
Insistiranje na promjenama starog, "loeg", zbog uvoenja novog, "boljeg",
nastavilo se jo intenzivnije sa novom vlau, iji je dolazak nosio sa sobom i
potrebu za gradnjom u svim oblastima. To je trailo i nove ljude, visoko
obrazovane strunjake. Uz posebnu podrku ministra za BiH, Kallava, iz Bea se
dovodi mladi arhitekt Josip Vanca, roen u opronju u Maarskoj, koji je svojim
dugogodinjim radom, od 1883. pa sve do 1921. godine, kad je otiao iz Sarajeva,
projektovao i izgradio veliki broj objekata u Sarajevu.
Kao njegov najznaajniji objekat uzima se rimokatolika Katedrala (zavrena
1889. godine) za potrebe novouspostavljene Nadbiskupije vrhbosanske. Prvi dio
njegovog rada karakteriu objekti za potrebe Nadbiskupije (osim zgrade
Zemaljske vlade 1884.-1885. god., projektuje zgradu Biskupskog dvora 1895.
god.), "Sjemenite", dom "Betlehem" i poslije, do kraja svog radnog prisustva na
ovom tlu, niz javnih i mnotvo stambenih zgrada.
Uz bok Vancaa moe se staviti i arhitekt Karl Pafik, posebno zapaen po
dosljednosti gradnje u istorijskim stilovima neorenesanse, neo-gotike i si. Iako je
neke objekte projektovao i u drugim stilovima (Muzej grada Sarajeva u
pseudoorijentalnom stilu i dr.), do kraja je ostao vjeran akademskoj eklektici.
Njegovi znaajniji objekti su: zgrada Penzionog fonda (1886.-1887. god.)
pokraj Katedrale, zgrada Skuptine grada (dio uz Demaludina a-ueviaul.,
1895. godine, i ugao uz Koevski potok, 1913. god.), zgrada Velike gimnazije
(1890.-1891. god. u Gimnazijskoj ulici), Bogoslovija 2 (pravoslavna - sadanji
Ekonomski fakultet), Protestantska crkva (1899. god., sada Likovna akademija),
Beledija (1895. god.). Kao najuspjeniji objekat Karla Pafika uzima se kompleks
zgrada Zemaljskog muzeja (1913. god.)> koji i danas predstavlja obrazac
uspjene i kvalitetne arhitekture.
Uz sve ovo, projektovao je veliki broj stambenih i ostalih objekata. Dugo je
radio kao nadinenjer u Graevinskom odjeljenju Zemaljske vlade.
Vrijedno je spomenuti i arhitektu Carla Paneka, koji je takoer dosta
projektovao istorijskim stilovima. Autor je zgrade Vrhovnog suda (1891. god., sada
Osnovna kola "Edhem Mulabdi"), uestvovao je u projekto-vanju zgrade
eljeznike direkcije (1897. god.) sa arhitektom Knescha-urekom 3, projektovao je
Samostan sv. Ante Padovanskog (1893. god.) u ulici Konak, te osnovnu kolu
(1891. god.) i Preparandiju (uiteljsku kolu) u Gimnazijskoj ulici, uz zgradu
nekadanje I muke gimnazije.
likleklika; odbir i primjena istorijskih stilova (renesansa, gotika, barok i si.) po
vlastitom
opredjeljenju aurora.
Arh. Duan Smiljani, JLZ-Knciklopedija likovnih umjetnosti, Arhitektura BiHs str.
462.
Originalni nacrti nd pausu - u arhivu Zavoda za planiranje grada. Arh. Huber radio
nacrte
detalja, a glavni projektant je Pafik.
Ibidem.
2(1

Uprkos brojnim i kvalitetnim primjerima interpretacije istorijskim stilovima, kojim

se istovremeno gradilo irom Austro-Ugarske monarhije pod uticajcm Gottfrieda
Sempera1 i ostalih, to u arhitekturi nije bilo nita novo ni revolucionarno i slino je
gradnji u ostalim gradovima u tadanjoj Monarhiji.
Meutim, eklekticizam je na ovom tlu dao jednu potpuno novu interpretaciju
istorijskog izraza, koja predstavlja osobenosti ovog podruja i mora se posebno
izdvojiti. To je takozvani "orijentalni slog" ili maurska (mavarska) arhitektura,
ustvari eklektika metoda usmjerena ka generalizovanom izrazu orijentalne
batine, zapravo uvoenje stilskih oblika i arhitektonskih sadraja koje bi lake
prihvatilo domae muslimansko stanovnitvo. To je u ono vrijeme bio logian
pokuaj evropskog arhitekte da lokalne sheme interpretira na nivou lokalnog
misaonog sistema. Rezultat toga su arhitektonske forme koje ipak nisu bile nimalo
bliske autohtonom karakteru. Iako su ovdje primjenjivane forme arhitekture
Sjeverne Afrike ili Spanije, stvoren je tipian domai vid eklekticizma, ija se
vrijednost ne moe odreivati na isto teoretskoj osnovi, ve vie na lokalnoj i
dokumentarnoj.
Od elemenata maurskog sloga najee su koriteni potkoviasti lukovi, zatim
prelomljeni lukovi, na fasadama su naizmjenino postavlja-ni svijetli i tamni nizovi
kvadera sa plastinom dekoracijom od biljnih i geometrijskih elemenata.
Tadanji arhitekti vjerovali su da zaista stvaraju bosanski stil i redovno su
Bosnu, Evropi, predstavljali ovom arhitekturom pseudoorijental-nog izraza
(Milcnijumska izloba u Budimpeti 1896.; Jubilarna izloba u Beu 1898.;
Svjetska izloba u Parizu 1900. godine.).
Prvi objekti u ovom stilu su: zgrada erijatske sudake kole Karla Parika iz
1887. god. u Sarajevu, sada Fakultet islamskih nauka u ulici Sagrdije, i
Kiraethana (muslimanska itaonica) Josipa Vancaa 1888. god. na Bendbai,
sruena za vrijeme II svjetskog rata. Vanca je takoer u ovom stilu projektovao i
gradio Gazi Isa-begovu banju (Bistrik) 1890. i Ajas-pain dvor (hotel "Central")
1889. god.
Takoer se moe spomenuti zgrada u kojoj je sada smjetena Ambasada
Turske (Hamdije Kreevljakovia), graena za satnika Karla Lan-gera 1893. 2 Ipak,
najistaknutiji objekat graen u tom stilu je Gradska vijenica (1894.-1896.) autora
Aleksandra Witteka i Cirila Ivekovia, graena po uzorima na spomenike Kaira, uz
brojne detalje Alhambre u Granadi. Zbog dominantne lokacije treba spomenuti
Sebilj na Ba-ariji, djelo arhitekte Aleksandra Witteka.
U ovom periodu, osim stilova istoricizma i pseudomaurskog stila, mogu se
spomenuti i stilske tendencije koje bi se mogle nazvati folklor-no-romantiarskim
(kote, tirolski, nacionalni). Ovi stilovi najei su na vilama, ladanjskim kuama i
si. Takoer su primjenjivani na staninim zgradama (Bistrik, Ilida) i na hotelima
(Ilida).
1 Gonfried Scmpcr, 1803.-1879., njemaki arhiiekt, teoretiar, pretea istoricizma,
projekiovao u neorenesansi.
2 Mr. Ibrahim Krzovi, Arhitektura Bosne i Hercegovine 1878,-1918. godine. Izloba
1987.,
kata
log, sir. 118.