Stari i Novi kalendar i raunanje vremena kroz ere

bastabalkana.com /2013/04/stari-i-novi-kalendar-kroz-vekove-i-narode-istorija-vremena/
Naslovna Istorija Stari i novi kalendar kroz vekove i narode Istorija vremena

Istorija raunanja vremena i kako se vreme merilo nekada. Crkveni i

svetovni, stari i novi kalendar kroz istoriju i narode

ISTORIJA VREMENA OD KOSMIKE POEME DO SUVOG KNjIGOVODSTVA

Predstoji nam proslava najveeg
Hrianskog praznika Vaskrsa.
Njega ove godine nee svi hriani
proslavljati u isti dan. Vreme
praznika je pravo vreme da se
zapitamo: ta je to kalendar, ta je
to hronologija, zato je pitanje
merenja vremena i pitanje
kalendara tako vano za ljude i za
istorijsku nauku, kakva je razlika
izmeu Julijanskog i
Gregorijanskog kalendara, kako
su razliiti narodi merili vreme kroz
istoriju, zato je kalendar Milutina
Milankovia najsavreniji na
svetu?

KALENDAR
Kalendarom nazivamo skup naina i propisa kojima se, prema kretanju i meusobnom odnosu Zemlje,
Sunca i Meseca, kombinuju i rasporeuju vremenske jedinice nieg reda (dan, sedmica i mesec) u
vremenske jedinice vieg reda (godine, vekove). Cilj ovog rasporeivanja je da odreene prirodne
pojave to je mogue tanije padaju u iste datume svake godine. Smatra se da se kroz istoriju
oveanstva koristilo vie od 1.500 razliitih kalendara. Danas ih je u upotrebi oko 40.
Naziv kalendar vodi poreklo od grke rei kaleo (lat. calo) koja oznaava objavljivanje pojave mladog
meseca. Od ovog naziva potie latinski termin kalende (calendae) kojim su stari Rimljani oznaavali
prvi dan u mesecu. Ovaj termin bio je poznat samo njima, pa otuda i uvana izreka Ad calendas
graecas Na grke kalende, tj. nikad. Sam termin kalendar (lat.calendarium) u Rimu je u poetku
oznaavao godinju poresku knjigu, a potom i sam poreski prihod koji se u nju upisivao. Tek kasnije
kalendar dobija znaenje godinjaka knjige sa podelom godine na mesece, sedmice i dane. Nema
sumnje da naziv kalendar kod svih naroda, pa i slovenskih, potie od ovog grkolatinskog termina, a
ne od slovenske rei koledar (krug, sunev krug), iako se re koledar kod slovena esto javlja kao
sinonim za kalendar.
Prouavanjem kategorije vremena u praksi se bavi hronologija (gr.hronos=vreme, logos=nauka). Ova,

izmeu ostalog i pomona istorijska nauka, prouava sisteme raunanja vremena kroz istoriju i danas, i
bavi se prevoenjem starih sistema na savremeni sistem, tj. Gregorijanski kalendar.
Kroz istoriju se pitanje kalendara pokazalo kao veoma znaajno i veoma komplikovano. Raunanje
vremena se razlikovalo od zemlje do zemlje, od naroda do naroda, u susednim gradovima, pa ak i u
jednom istom gradu. Tako su npr. u srednjovekovnom Zadru u upotrebi bila tri razliita kalendara, tj. tri
razliita naina raunanja poetka nove godine.
U starom i srednjem veku kalendar je bio vaan zbog zemljoradnje i religijskih kultova, pa je tako
njegov znaaj za svakodnevni ivot i rad oveka i njegove verske potrebe i danas kaledar od izuzetnog
znaaja. Pored ovih praktinih razloga, pitanje kalendara ima veliki nauni i istorijski znaaj. Za
istorijsku nauku je neophodno tano utvrivanje datuma odigravanja istorijskih dogaaja i njihovo
prevoenje na savremeni Gregorijanski kalendar. To je neophodno da bi se utvrdio taan sled istorijskih
deavanja i da bi se u odnosu na taj niz utvrdila istorijska istina i ti dogaaji ispravno procenili.
Dan po dan godina
Najnia kalendarska vremenska jedinica nieg reda jeste dan. Dan moe biti prirodni (od izlaska do
zalaska sunca), pun dan (dan + no) ili tzv. graanski dan (od ponoi do ponoi). Deli se na asove
(sate). Kod starih Rimljana duina asova nije bila jednaka. U srednjem veku podele na asove gotovo
da i nije bilo, ve se dan delio na periode opisnih naziva: rano jutro, pevev pev, praskozorje, popodne,
suton Podela dana na sate jednake duine (2h12, a potom i na 24 asa) javlja se tek u 14. veku.
Kod Rimljana je nedelju (sedmicu) inilo 9 dana, a podela sedmice na 7 dana preuzeta je docnije od
jevreja. Dani u mesecu, u Rimskom kalendaru, nisu imali uobiajene brojeve. Postojali su tzv.
orjentacioni dani: kalende (1. dan u mesecu), none (5. ili 7. dan) i ide (13. ili 15. dan). Ostali dani brojali
su se po redosledu koliko njih je ostalo do narednog orijentacionog dana.
Meseci su kroz istoriju trajali 28 do 31 dan. U Evropskoj civilizaciji su za nazive meseci obino korieni
latinska imena numerika, a potom i nominalna (januar, februar). Tako je bilo i u srednjovnjkovnoj
Srbiji, u kojoj su se narodni (slovenski) nazivi za mesece koristili veoma retko. Ti nazivi bili su:
prosinac (januar), sijeanj (februar), suhi (mart), brezik (april), travanj (maj), izok (jun), rven (jul), zarev
(avgust), rujan (septembar), listopad (oktobar), gruden (novembar) i studeni (decembar), veoma slino
nazivima koje i danas koriste npr. Hrvati.
Kroz istoriju, u razliitim civilizacijama, kalendari su se razliito izraunavali. Neki kalendari su se
izraunavali poput savremenih, prema solarnoj (tropskoj) godini, koja traje oko 365 dana. Neki
kalendari su bili bazirani na tzv. lunarnoj godini koja traje oko 354 dana i uzima u obzir kretanje
Meseca i Meseeve mene. U te kalendare su, radi usklaivanja sa solarnom godinom, povremeno
umetani tzv. embolizmiki meseci razliite duine trajanja, pa su tako postojale kratke (proste) i duge
(embolizmike) godine. Neki kalendari su bili kombinacija solarnih i lunarnih kalendara i njihovih
principa (tzv. solarnolunarni, lunisolarni ili hibridni kalendari).
Stari Egipani su koristili solarni kalendar, a u Vavilonu, staroj Kini i Vijetnamu je u upotrebi bio lunarni
kalendar. Stari Grci su upotrebljavali hibridni solarnolunarni kalendar, a slian se koristio i u Indiji,
Kambodi i Laosu. Astronomiji su bili vini i poznati po svojim kalendarima, od evropskih naroda Kelti,
a u centralnoj i junoj Americi Inke, Maje i Asteci.
Stari Jevreji su koristili specifian hibridni solarnolunarni kalendar u kome su se meseci raunali u
odnosu na kretanje Meseca oko Zemlje, a dani i godine u odnosu na kretanje Zemlje oko Sunca.
Proste godine su trajale 353355 dana, a prestupne, uvedene radi usklaivanja sa solarnom godinom,
383385 dana. Meseci su u poetku imali numerike i stare hebrejske nazive, a posle Vavilonskog
ropstva (586. god.pre Hr.) su uvedeni nazivi preuzeti od Vavilonaca. Dani u sedmici su imali numerike
nazive, svi osim abata (subote) svetog dana i dana odmora.
Muslimani koriste kalendar ije brojanje godina poinje od 622. godine, a nain njegovog
izraunavanja razlikuje se od zemlje do zemlje. Uglavnom je u pitanju lunarni kalendar, ali u

Avganistanu i Iranu koriste solarni, a u Turskoj solarnolunarni kalendar.

U Izraelu i u veini islamskih zemalja danas je u slubenoj upotrebi Gregorijanski kalendar, dok se
tradicionalni kalendari koriste ze verske potrebe.
Jedan od najzanimljivijih mlaih kalendara jeste Kalendar Francuske revolucije. Prema njemu su se
godine brojale od 22. septembra 1792. godine, datuma kada je odlukom revolucionarnog Konventa
(skuptine) ukinuta monarhija i proglaena republika. Ovaj kalendar je bio u upotrebi svega 13 godina,
od 1793. do 1806. godine, i jedno kratko vreme u toku Pariske komune 1871. godine. Prema ovom
kalendaru godinu je inilo 12 meseci od po 3o dana i dodatnih 5, vankalendarskih prazninih (tzv.
sankilotskih bezgaanskih) dana, na kraju svake godine. Prestupne godine su odreivane
astronomskim proraunavanjima. Nedelje su imale po 10 dana, a 1., 10., 20. i 30. dan u mesecu su bili
neradni, tj.praznini. Meseci u Kalendaru Francuske revolucije su imali veoma lepa imena po prirodnim
pojavama. Danas je poznavanje ovog kalendara neophodno za prouavanje istorijskih dogaaja iz
doba Francuske buroaske revolucije i poetka Napoleonove vladavine.

HRIANSKI KALENDAR
Rimljani su na poetku svoje istorije koristili kalendar ija je godina trajala 304 dana i sastojala se od
10 meseci 6 od po 30 i 4 od po 31 dan (tzv. Romulova godina). Ve je Romulov naslednik, drugi po
redu Rimski Kralj Numa Pompilije (8. vek pre Hr.) izvrio reformu ovog kalendara. U godinu, koja je
sada trajala 365 dana, dodata su dva nova meseca januar i februar.
Gaj Julije Cezar je 46. godine pre Hrista izvrio novu reformu rimskog kalendara prema proraunima
aleksandrijskog astronoma Sosigena. Kalendarska (graanska) godina je trajala 365 dana, ali je
Sosigen izraunao da solarna godina traje zapravo 365 dana i 6 sati. Zato je odlueno da svaka
etvrta godina mora biti prestupna, tj. mora imati dan vie, kako bi se nadoknadio ovaj zaostatak.
Sedmi mesec je tada dobio naziv Julius u ast Cezara.
Meutim, solarna godina, kako je kasnije utvreno, traje zapravo 365 dana, 5 sati, 48 minuta i 46
sekundi. Sosigen je bio pogreio u proraunu za 11 minuta i 14 sekundi. Zbog toga je novi Julijanski
kalendar kasnio za solarnom godinom po 1 dan na svakih 128 godina.
Do 16. veka se izmeu solarne godine i Julijanskog kalendara nagomilala razlika od itavih 10 dana.
Papa Grgur (Grigorije) XIII je zato 1582. godine izvrio novu reformu kalendara. Na kraju je prihvaen
predlog reforme Alojzija Lilijusa (15101576) i Kristofora Klavijusa (15381612). Papa je reformu
kalendara ozvaniio iste 1582. godine bulom Inter gravissimas. Njom je prolena ravnodnevica
vraena na 21. mart, kao to je bilo utvreno jo na Nikejskom saboru 325. godine. Prihvaena je
solarna godina u trajanju od 365 dana, 5 sati, 48 minuta i 46 sekundi. Sve stoletne godine Julijanskog
kalendara koje su smatrane za prestupne postale su proste osim onih deljivih sa 400. Zbog zaostatka,
te 1582. godine se ispustilo 10 dana i sa 5. prelo na 15. oktobar. Ovaj kalendar, nazvan
Gregorijanskim, po pokretau reforme, odmah je prihvaen u Italiji, Francuskoj, paniji i Portugalu.
Austrija ga je prihvatila 1584., a Ugarska 1587. Nemci su na njega preli u 17. veku, a vajcarci,
Englezi i veani tek u 18. veku. Rusija, odnosno tadanji Sovjetski savez, preao je na upotrbu
Gregorijanskog kaklendara 1918., a Srbija, odnosno tadanja Kraljevina SHS, 1919. godine. U SSSR
u i Jugoslaviji je tada Gregorijanski kalendar postao zvanini (slubeni, tj. graanski) kalendar, dok su
Ruska i Srpska pravoslavna Crkva nastavile da koriste Julijanski kalendar.

ERE
Erama se nazivaju razliiti naini u izboru poetka raunanja godina. Izbor poetne, nulte godine
kalendara puno puta se menjao kroz istoriju.
U staroj Grkoj se koristila Era Olimpijada.Olimpijada je predstavljala ciklus od 4 godine, izmeu dve
Olimpijade, a vreme se raunalo od prve Olimpijade koja je odrana 1. jula 776. godine pre Hrista.
Erom Ab urbe condita koristili su se rimski istoriari. Po njoj su godine brojane Od osnivanja grada
(Rima), koje se po Varonu dogodilo 21. aprila 753., a po Katonu 21. maja 752. godine pre Hrista. U

svakodnevnom ivotu Rimljani su koristili Konzulsku eru (Annus consularis), koja je godine raunala po
godinama vladanja Rimskih konzula. Carsku eru je uveo Justinijan I 537. godine, a brojala je godine
prema godinama vladanja Romejskih Careva, poevi od datuma njihovog krunisanja. Po uzoru na nju
kasnije je nastala Papska era (prema godinama vladavine Rimskih papa). U Vizantiji je od 7. veka u
upotrebi bila Carigradska (Vizantijska) era, nazvana jo i Era Ab Orbe condito (Od stvaranja Sveta).
Za njen poetak uzet je 1. septembar 5.508. godine pre Hrista, kada je, po tadanjim proraunima, Bog
stvorio Svet. Po ovoj eri su datovani svi srpski srednjovekovni dokumenti, pa je njeno poznavanje
neophodno za izuavanje ovog perioda nae istorije. Njoj je slina Aleksandrijska (Starohrianska)
era, ali je ona stvaranje Sveta pomerala na 5.503. godinu pre Hrista.
Jevrejska era je za poetnu godinu uzimala 3.760. godinu pre Hrista, kao godinu stvaranja Sveta. Po
njoj se Nova godina ( Ro aana ) slavi u sptembru mesecu. Islamska ( Muslimanska) era rauna
vreme prema seobi (hidretu) Muhameda iz Meke u Medinu, pa se najee i zove Hidretska era i
poinje u petak 16. jula 622. godine.
Hrianska era (Aera vulgaris) iji je zaetnik opat Dionisije Mali (Dionisius Exiguus), kakvu mi danas
koristimo, broji godine po datumu Hristovog roenja. Dionisije je utvrdio da se Hrist rodio 1.januara
754. godine po Varonovoj Ab urbe condita eri. Iako se prevario u datumu, a moda i u godini, Svet i
danas koristi njegovu podelu vremena na dve ere oznaene terminima Pre Hrista (Ante Christum
natum,skr. a.Chr.n., Pre Hristova roenja) i Godina Gospodnja (Anno Domini). U vreme komunizma,
kod nas su ovi termini potiskivani terminima Stara era, tj. Pre nove ere i Nova era.
Hrianska era prihvaena je prvo u Italiji u 6. veku.

STILOVI
Stilovima se u hronologiji nazivaju razliiti datumi koji su u razliitim kalendarima predstavljali prvi dan
nove godine. Vizantijski stil je poetak nove godine raunao od 1. septembra. Ouvao se i danas u
kalendarima prvoslavnih Crkava gde je taj datum oznaen kao Crkvena Nova godina. Boini stil, koji
se u srednjem veku koristio u Dalmaciji i Dubrovniku, je poetak nove godine stavljao na prvi dan
Boia 25. decembar. Prema Stilus Incarnationes nova godina se raunala od praznika Blagovesti
25. marta. Venecijanski (Mletaki) stil Mos Venetis, prvi dan nove godine postavljao je na 1. mart, kao
i stari Rimljani pre Julijanske reforme. Galski (Vaskrnji) stil je smatrao prvim danom nove godine
pomini Vaskrnji praznik, koji moe da padne u 35 razliitih dana od 22. marta do 25. aprila.
Stil po kome je prvi dan nove godine 1. januar, Praznik Obrezanja Hristovog, a koji je i danas aktuelni
stil za Julijanski i Gregorijanski kalendar, tzv. Stilus Circumcisionis (lat. circumcision = obrezanje),
javlja se u 16. veku, a u optoj slubenoj upotrebi je od kraja 17. veka.

KALENDAR MILUTINA MILANKOVIA

Posle uvoenja Gregorijanskog kalendara u slubenu upotrebu u Rusiji i Srbiji, posle Prvog svetskog
rata, Julijanski kalendar su nastavile da koriste jo samo pravoslavne Crkve irom sveta. Savremeni
ruski teolog, arhimandrit Rafail Karelin, ovako je opisao razliku izmeu ova dva kalendara: Julijanski
kalendar je kosmika poema, a Gregorijanski suvo knjigovodstvo. Pravoslavni narodi i njihove Crkve
bili su skeptini prema Gregorijanskom kalendaru pre svega jer je on bio produkt Rimokatolike crkve, i
mogao se posmatrati kao neka vrsta hronolokog unijaenja. To to ni Gregorijanski kalendar nije
najprecizniji, samo je jo jedan razlog za pravoslavno opravdavanje njegovog neprihvatanja. U praksi,
Gregorijanski kalendar odstupa od solarne godine za 26 sekundi, a Julijanski 11 minuta i 14 sekundi.
Tako se razlika izmeu ova dva kalendara sakupljala vekovima. Do 1700. godine ona je iznosila
poetnih 10 dana. Izmeu 1700. i 1800. godine uveala se na 11, a izmeu 1800. i 1900. godine na 12
dana.
Posle 1900. godine ta razlika iznosi kao i danas 13 dana, dok e se posle 2100. godine poveati na
14 dana.

Jo izmeu dva Svetska rata pravoslavne Crkve su pokuale da ree problem razlike izmeu crkvenog
Julijanskog i slubenog Gregogijanskog kalendara. Radei u tom pravcu, najprecizniji kalendar u
istoriji izradio je poetkom 20ih godina 20. veka srpski naunik Milutin Milankovi. Njegov kalendar
odstupa od solarne godine za samo 2 sekunde godinje. Svoj predlog kalendara Milankovi je
zasnovao na ranijim istraivanjima gimnazijskog profesora Maksima Tripkovia i njegovoj knjizi iz
1910. godine Reforma kalendara.
Prema Milankovievom predlogu novi kalendar bi prvo preskoio 13 dana da bi se doveo u ravan sa
Gregorijanskim. Prestupne godine novog kalendara bile bi kao i kod Gregorijanskog sve one bez
ostatka deljive sa 4, a kada je re o tzv. stogodinjim godinama (sekularnim, onim sa dve nule u cifri),
one bi bile prestupne samo ako broj njihovih vekova podeljen sa 9 daje ostatak od 2 ili 6. Datum
Vaskrsa bi se utvrivao iskljuivo astronomskim posmatranjima i izraunavanjima. Tako bi u svakih
100 godina Vaskrs padao 10 puta nedenju dana pre Vaskrsa po Gregorijanskom kalendaru, a 90 puta
u isti dan.
Kod Gregorijanskog kalendara razlika u odnosu na solarnu godinu javlja se posle 3.200 godina, dok bi
se potreba za korekcijom Milankovievog kalendara javila za 3040.000 godina. Milankoviev kalendar
je svakako imao tendenciju da postane opteprihvaeni svetski kalendar, umesto Gregorijanskog, a ne
samo da zameni Julijanski kalendar. Ako bi ga prihvatile one Crkve koje danas potuju Julijanski
kalendar, on bi u svakom sluaju bio jednak Gregorijanskom kalendaru sve do 2.800. godine (tj.
narednih 789 godina). Ovaj kalendar je, po reima samog Milankovia, dovoljno razliit od
Gregorijanskog da se napravi otklon pravoslavnih Crkava i naroda, a dovoljno mu je slian da
prevazie trenutne razlike izmeu dva kalendara i da omogui da na njega bezbolno preu i svi oni
koji ve pet vekova koriste Gregorijanski kalendar, pa i sama Rimokatolika crkva.
Milutin Milankovi (18791958) srpski genije svetskog glasa
Milutin Milankovi se rodio u Dalju 1879. godine. Zavrio je gimnaziju u Osjeku i diplomirao tehnike
nauke u Beu 1903. godine. Ve naredne godine je postao prvi Srbin doktor tehnikih nauka. Od 1909.
do 1955. godine je bio profesor Beogradskog universiteta na Katedri za primenjenu matematiku gde je
predavao Racionalnu mehaniku, Teorijsku fiziku i Nebesku mehaniku. Od 1924. godine je redovni lan
Srpske Kraljevske akademije. Bio je i redovni lan Nemake akademije nauka i dopisni lan vie drugih
stranih akademija.
Milankovi je autor vie od stotinu naunih radova. Napisao je, izmeu ostalog, i naunopopularno
delo, nauni roman Kroz vasionu i vekove, a njegovo najznaajnije nauno delo je Kanon
osunavanja Zemlje i njegova primena na ledena doba. To delo se smatra najznaajnijim delom srpske
nauke u 20. veku.
Svetska nauka je istraivanjima iz 1976. godine potvrdila i priznala genijalnost Milankovievih
astronomskih i klimatolokih teorija. U SAD je 1982. godine odran veliki nauni skup Milankovi i
klima. Jedan od organizatora ovog skupa bio je i NATO pakt koji je inae veoma zainteresovan za
Milankovieva istraivanja. Evropsko Geofiziko drutvo od 1993. godine dodeljuje nagradu koja nosi
Milankovievo ime. Po Milankoviu su nazvani jedan krater na Mesecu i jedan na Marsu, kao i jedna
mini planeta. Milutin Milankovi je danas najcitiraniji srpski naunik u svetu.

SVEPRAVOSLAVNI KONGRES 1923. GODINE

Svepravoslavni kongres u Carigradu, maja 1923. godine, koji je sazvao Vaseljenski Patrijarh Melentije,
imao je, izmeu ostalog i zadatak da pokua da rei problem razlike izmeu Gregorijanskog kalendara,
koji su tada usvojile pravoslavne drave i Julijanskog kalendara, koji su nastavile da koriste
pravoslavne Crkve. DravnoCrkvenu delegaciju Kraljevine SHS i SPC su inili tadanji Mitropolit
Crnogorskoprimorski Gavrilo Doi (docniji srpski Patrijarh) i profesor Milutin Milankovi.
U centru panje Kongresa naao se predloga za reformu pravoslavnog kalendara Milutina Milankovia

i srpske delegacije. Posle niza zakulisnih radnji protiv Milankovievog predloga, koji je bez sumnje bio
najbolje reenje, on je ipak i prihvaen. Predlog je usvojen 30. maja te 1923. godine i trebao je da stupi
na snagu kada ga retifikuju delegacije svih uesnica Kongresa. Vaseljenska Patrijarija je to uinila
odmah, a Grci, Rumuni i Bugari su to uinili tek godinama kasnije. Ruska i neke druge pravoslavne
Crkve, meu kojima je zaudo i sam predlaga Srpska Crkva, to nikada nisu uinile. Tako je propao
pokuaj da se u pravoslavne Crkve uvede najsavreniji kalendar na svetu. Kalendar koji bi posedovao
dovoljno osobenosti da se istakne njegova ortodoksnost, a koji bi vekovima bio identian
Gregorijanskom kalendaru i tako davao dovoljno vremena svetu da ga prihvati kao univerzalni.
Pokuaj reforme pravoslavnog Julijanskog kalendara propao je na Svepravoslavnoj konferenciji na
Rodosu 1962. godine. Grka i jo neke pravoslavne Crkve su prele na upotrebu Gregorijanskog
kalendara, pravdajui se praktinim razlozima. Neke pravoslavne Crkve, poput Srpske, Ruske,
Gruzijske, Japanske, Jermenske, kao i Jerusalimska Patrijarija, Sveta gora, tzv. Starokalendarci u
Grkoj i pravoslavni Eskimi, nastavili su da koriste Julijanski kalendar do dan danas. Njega danas
koriste i neke monofizitske crkve Etiopska, Eritrejska, Sirijska, Asirska i Koptska.

Nikola Giljen, Sonja Jovievi Jov i Jelena Mandi