PREPORUKE VLADI CRNE GORE ZA EKONOMSKU

POLITIKU U 2015. GODINI

SADRAJ

I. UVODNE NAPOMENE
II. INSTITUCIONALNI AMBIJENT I DEREGULACIJA
III. PREPORUKE U OBLASTI POLJOPRIVREDE I UMARSTVA
IV. PREPORUKE U DOMENU INDUSTRIJE
1. Metalska industrija
2. Energetika
V. PREPORUKE U USLUNOM SEKTORU
1. Turizam
2. Saobraaj
VI. PREPORUKE U DOMENU OBRAZOVANJA I TRITA RADA
1. Obrazovanje
2. Trite rada
VII. PREPORUKE U DOMENU FISKALNE POLITIKE
VIII. PREPORUKE U DOMENU FINANSIJSKOG SISTEMA
1. Bankarski i nebankarski sektor
2. Trite kapitala
IX. PREPORUKE U DOMENU EKONOMSKIH ODNOSA SA INOSTRANSTVOM
1. Platni bilans i konkurentnost crnogorske privrede
2. Strane direktne investicije
X. PREPORUKE U DOMENU EKOLOGIJE I ODRIVOG RAZVOJA
XI. PREPORUKE U OSTALIM OBLASTIMA
1. Statistika
2. Raunovodstveni i revizorski standardi i njihova primjena u Crnoj Gori

3
6
13
19
19
22
28
28
34
41
41
48
54
60
60
66
69
69
75
79
90
90
95

I. UVODNE NAPOMENE
U 2014. godini se oekuje stopa rasta BDP-a oko 2,5%. U pitanju je rast nii od
projektovanog, ali je u velikoj mjeri posljedica nekih eksternih faktora na koje
nismo mogli uticati, poput krize u Ukrajini i poplava u regionu. Naravno, on je
posljedica i brojnih naih unutranjih ranjivosti poput niskog nivoa konkurentnosti,
iroko rasprostranjene nelikvidnosti, visokog nivoa cijena u nekim kljunim
segmentima, visokih kamatnih stopa, nedovoljne podrke izvoznom sektoru i dr.
Budetski deficit e biti nii od prologodinjeg i moemo konstatovati da su mjere
fiskalne konsolidacije poele da daju pozitivne rezultate. Deficit tekueg rauna
platnog bilansa je za prvih est mjeseci ove godine bio vii u odnosu na isti period
prethodne godine i pokazatelj je nae niske konkurentnosti. Javni dug se pribliio
nivou od 60%, ali je tendencija njegovog rasta znaajno usporena.
Svi ovi pokazatelji ukazuju da je Crna Gora definitivno izala iz recesije u kojoj je
bila u 2012. godini, ali da je i rast i dalje usporen i da bi ga trebalo u narednom
periodu dinamizirati. Ipak, treba imati u vidu da je oekivana stopa rasta via i od
rasta u EU i od rasta u regionu.
Crnogorska ekonomija e se u narednom periodu suoiti sa velikim brojem rizika:
ouvanje fiskalne stabilnosti, prelivanje negativnih okova iz inostranstva, visoko
uee loih kredita, visok stepen nelikvidnosti realnog sektora, nizak nivo
konkurentnosti, visoke kamatne stope, nediverzifikovanost izvoza, visok deficit
tekueg rauna platnog bilansa i dr.
U uslovima eurizovane i male ekonomije, kao to je crnogorska, i instrumenti za
prilagodjavanje i raspoloiva sredstva su u velikoj mjeri ogranieni. Stoga akcenat
ekonomske politike u 2015. godini treba da bude na strukturnim reformama koje e
promovisati rast i razvoj i kreirati stabilnost. Najvanije mjere ekonomske politike
treba da se odnose na nastavak fiskalne konsolidacije, postupnu promjenu modela
razvoja, unaprijeenje konkurentnosti crnogorske privrede, dinamiziranje
pregovora sa EU, nastavak strukturnih reformi i privatizacije, donoenje sistemskih
zakona u skladu sa najboljom meunarodnom praksom, nastavak deregulacije,
otklanjanje biznis barijera i dr.
U domenu fiskalne politike uradjen je znaajan napor u domenu fiskalne
konsolidacije, koji se manifestovao u izmjeni regulative, poveanju javnih prihoda,
snienju nivoa sive ekonomije, kao i snienju budetskog deficita. Ipak, kljuni
3

rizici i u narednom periodu e ostati skoncentrisani u fiskalnoj sferi, imajui u vidu

nivo javnog duga, iako je tendencija njegovog rasta znaajno usporena. Dugorono
posmatrano neophodno je smanjivanje uea javne potronje u BDP-u, kao i
postepeno smanjivanje uea tekuih izdataka budeta u korist kapitalnih
izdataka.
Bankarski sektor je optereen visokim ueem loih kredita, te posljedino
neadekvatnim nivoom kreditne aktivnosti i visokim kamatnim stopama. Centralna
banka Crne Gore u saradnji sa Ministarstvom finansija i Svjetskom bankom je
pripremila predlog Zakona o dobrovoljnom finansijskom restrukturiranju, poznat
pod nazivom Podgoriki pristup. Bilo bi korisno to skorije usvajanje ovog
Zakonskog predloga.
Jedan od prioritetnih zadataka u narednom periodu jeste izrada strategije
privrednog razvoja. Znaajna panja treba da bude posveena unapredjenju
konkurentnosti privrede, postupnoj promjeni modela razvoja, donoenju sistemskih
zakona u skladu sa najboljom meunarodnom praksom, nastavku deregulacije i
otklanjanju biznis barijera i dr. Vana je i promjena modela rasta, od modela rasta
koji je pokretala domaa tranja ka modelu rasta koji e pokretati izvozna
ekspanzija. Iako je za promjenu modela rasta potreban dui vremenski period, stie
se utisak da se malo toga promijenilo u poslednjih nekoliko godina.
Posebna panja mora biti poklonjena ouvanju finansijske stabilnosti, na kojoj
zajedniki moraju raditi Centralna banka Crne Gore, Ministarstvo finansija,
Komisija za hartije od vrijednosti i Agencija za nadzor osiguranja
Centralna banka Crne Gore, shodno svojoj zakonskoj obavezi, predlae Vladi Crne
Gore set preporuka u oblasti ekonomske politike za 2015. godinu. Prilikom
analiziranja izabranih oblasti date su kljune preporuke i rok za njihovu realizaciju,
rizici sa kojima se moemo susreti i smjer kretanja rizika, kratak osvrt stanja u
posmatranoj oblasti, kao i predlog operativnih mjera da bi se realizovale kljune
preporuke.
Preporuke su grupisane u sljedee oblasti:

Preporuke u oblasti institucionalnog ambijenta i deregulacije;

Preporuke u oblasti poljoprivrede i umarstva;
Preporuke u domenu industrije;
Preporuke u uslunom sektoru;

Preporuke u domenu obrazovanja i trita rada;

Preporuke u domenu fiskalne politike;
Preporuke u domenu finansijskog sistema;
Preporuke u domenu ekonomskih odnosa sa inostranstvom;
Preporuke u domenu ekologije i odrivog razvoja i
Preporuke u ostalim oblastima.

II. INSTITUCIONALNI AMBIJENT I DEREGULACIJA

Kljune preporuke
Poveati efikasnost rada javne administracije, posebno na lokalnom
nivou
U cilju privlaenja investitora, svaka jedinica lokalne samouprave
treba da kreira program olakica na lokalnom nivou
Poboljati primjenu antimonopolske politike
Nastaviti primjenu RIA (Regulatory Impact Assesment) metodologije
prilikom donoenja novih propisa
Nastaviti borbu protiv sive ekonomije
Unaprijediti mehanizam restitucije i eksproprijacije
Uvesti automatski steaj
Sankcionisanje svih investitora koji kre ugovorne obaveze iz procesa
privatizacije
Jaati finansijsku podrku stvaranju novih i razvoju postojeih malih i
srednjih preduzea, preko Investiciono-razvojnog fonda

Rok za realizaciju
Kontinuirano
Kratak rok
Kontinuirano
Kontinuirano
Konitnuirano
Kratak rok
Kratak rok
Kontinuirano
Kontinuirano

Glavni rizici

Smjer rizika

Dalje produbljavanje problema nelikvidnosti realnog sektora

Slaba naplata potraivanja zbog nelikvidnosti
Neefikasnost i sporost administracije u sprovoenju zakonskih propisa
Spore sudske procedure prilikom rjeavanja privrednih sporova
Nerijeeni svojinsko-pravni odnosi u oblasti realizacije projekata od
dravnog interesa
Visok stepen monopolisanosti trita
Nepostojanje jasne planske dokumentacije, nedostatak detaljnih
urbanistikih planova i nedostatak dobre katastarske evidencije
Barijere na lokalnom nivou (veliki broj i visok nivo komunalnih taksi i
naknada)
Prisutnost neformalnog zapoljavanja, naroito u vrijeme ljetnje
turistike sezone

Rastui
Konstantan
Konstantan
Konstantan
Konstantan
Konstantan
Konstantan
Konstantan
Konstantan

Opis trenutnog stanja

Aktivna politika kontinuiranog unapreenja poslovnog ambijenta i uspostavljanje
stabilnog i kvalitetnog ekonomskog prostora sa povoljnom investicionom klimom
klju su za privlaenje stranih i domaih investicija, koje su od izuzetne vanosti
za rast i razvoj drave, a time i poboljanje kvaliteta ivota graana.
6

Prethodne dvije godine, iako su bile pune ekonomskih izazova, usljed prenesenih
problema iz godina krize, oznaile su uspjean poetak mnogih reformskih procesa
u cilju poboljanja poslovnog ambijenta. U toku 2014. godine nastavljeni su koraci
ka kreiranju boljih uslova za investicije, kroz razne aktivnosti i reforme
crnogorskih institucija.
U toku 2013. i 2014. godine, Savjet za unapredjenje poslovnog ambijenta,
regulatornih i strukturnih reformi nastavio je da sprovodi zapoete reformske
projekte, u cilju kreiranja efikasne administracije, sa kratkim procedurama i
transparentnim rokovima za postupanje po zahtjevu, kao i pogodne klime za
domae i strane investitore.
U cilju smanjenja trokova poslovanja, Savjet je pripremio materijal pod nazivom
Analiza fiskaliteta na lokalnom nivou sa preporukama u cilju unapreenja
investicione klime na lokalnom nivou, prije svega eliminisanja naknade za
komunalno opremanje graevinskog zemljita, kao glavne barijere za realizaciju
investicija. Ova naknada je jedna od najveih u svijetu, i predstavlja veliku
prepreku za investitore. Analiza je prihvaena od strane Vlade i prihvaen je
scenario da se naknada za komunalno opremanje graevinskog zemljita ukine od
2016. godine, nakon perioda pripreme lokalnih samouprava.
Nakon formalnog uvoenja RIA (Regulatory Impact Assesment) metodologije u
crnogorski regulatorni sistem, od 1. januara 2012. godine, u cilju boljeg
sagledavanja trokova i koristi odluka kreatora politike, Odjeljenje za unapreenje
poslovnog ambijenta je dalo miljenje na 590 predloga akata, sa aspekta
implikacija na poslovni ambijent i uticaja na budet drave.
Novim revidiranim Akcionim planom za realizaciju preporuka iz Giljotine
propisa iz septembra 2013. godine, prihvaeno je 1.446 od ukupno 1.887
preporuka. Od ukupnog broja prihvaenih preporuka, 835 je implementirano od
usvajanja Akcionog plana do septembra 2013. godine. Preostalih 611 preporuka
bie implementirano u narednom periodu.1
Zakon o javnim izvriteljima stupio je na snagu krajem 2011. godine, da bi u toku
2014. godine poeli sa radom javni izvritelji, ime se implementacija Zakona u
potpunosti sprovela. Javni izvritelji su poeli sa radom (njih 13) za podruja
osnovnih sudova u Podgorici, Pljevljima, Beranama, Herceg Novom, Kotoru,
Plavu, Roajama i abljaku. Oekivanja su da e javni izvritelji u velikoj mjeri
1

Izvjetaj o radu Savjeta za unapreenje poslovnog ambijenta, regulatornih i strukturnih reformi za 2013. godinu

doprinijeti efikasnijem, brem i kraem postupku izvrenja, rastereenju sudova,

profesionalnijem i strunijem obavljanju poslova izvrenja, to u krajnjem znai
potovanje prava na suenje u razumnom roku.
U junu 2014. godine, Crna Gora je pristupila COSMA 2 programu, to e biti od
velikog znaaja za razvoj malih i srednjih preduzea u Crnoj Gori, kao i za
kreiranje pogodnog ambijenta za kreiranje biznisa. Program COSME je poeo od
januara 2014. godine i trajae do kraja 2020, sa ukupnim budetom od 2,3
milijarde eura. Ciljevi programa su: finansijska podrka za mala i srednja
preduzea, kreiranje pogodnog ambijenta za stvaranje i rast biznisa, promocija
preduzetnitva i podsticanje preduzetnike kulture u Evropi, poveanje odrive
konkurentnosti kompanija u EU, pomo za funkcionisanje malog biznisa van
granica matine zemlje i olakan pristupa tritima.
U cilju podsticanja razvoja preduzetnitva i malih i srednjih preduzea u Crnoj
Gori, EU e preko svog programa WB EDIF 3 finansirati mala i srednja preduzea
koja imaju kapaciteta i velikog potencijala za razvoj i poveanje broja
zaposlenosti.
Rezultati brojnih aktivnosti sprovedenih na poboljanju poslovnog ambijenta,
prepoznati su i u izvjetaju Svjetske banke Doing Business Report za 2014.
godinu, u kojem je Crna Gora poboljala svoju poziciju za sedam mjesta i zauzima
44. mjesto na listi od 189 zemalja. Shodno izvjetaju, Crna Gora je zabiljeila
reforme u dvije oblasti: izdavanje graevinskih dozvola i registrovanje
nepokretnosti. S druge strane, kod tri indikatora zabiljeeno je nazadovanje u
rangu: zapoinjanje biznisa (-11), prekogranina trgovina (-11) i plaanje
poreza (-5). Ovaj podatak jasno govori da se moraju preduzeti dalje reforme u
cilju stvaranja pogodnog ambijenta za zapoinjanje biznisa.
Na listi globalnih ekonomskih sloboda amerike Heritid fondacije, Crna Gora je
zauzela 68. mjesto od 178 rangiranih zemalja, sa 63,6 bodova, jedan poen vie
nego prole godine. Znaajan napredak je ostvaren u oblasti ekonomskih i
investicionih sloboda.

COSME (The EU programme for the Competitiveness of Enterprises and Small and Medium-sized Enterprises) je
program Evropske Unije koji se sprovodi od 2014. do 2020. godine a iji je cilj da unaprijedi konkurentnost i
odrivost malih i srednjih preduzea, hrabrei preduzetniku kulturu i promoviui rast i razvoj sektora MSP.
3
WB EDIF je program EU za razvoj i inovacije preduzea Zapadnog Balkana, vrijedan 140 miliona eura. Inicijalni
kapital fonda je 38,5 miliona eura. Od toga je EBRD obezbijedila 19 miliona, od ega tri miliona eura Vlada Italije.
Evropski investicioni fond EIF obezbijedio je 14,5 miliona eura, a od toga je 9,5 miliona obezbijedila EU, a DEG
pet miliona eura.

Znaajan problem predstavlja siva ekonomija koja ugroava stabilan poslovni

ambijent. Stoga je Vlada Crne Gore i u 2014. godini zahtijevala od Komisije za
borbu protiv sive ekonomije da kreira Akcioni plan kojim e biti opisane aktivnosti
koje e biti sprovedene u cilju suzbijanja sive ekonomije u toku 2014. godine.
Osnovno opredjeljenje Komisije u borbi protiv sive ekonomije, e i u narednom
periodu, biti nulta stopa torelancije uz potovanje principa neselektivnosti i pune
transparentnosti, uz primjenu rigoroznije kaznene politike. Nakon analize obuhvata
i svrsishodnosti mjera, kao i datih sugestija lanova Komisije, utvren je Predlog
Akcionog plana za suzbijanje sive ekonomije za 2014. godinu, koji je koncipiran
po oblastima djelovanja i to: zakonodavne aktivnosti; operativne aktivnosti; jaanje
institucija (IT i kadrovskih kapaciteta); saradnja i edukacija. Za svaku oblast
djelovanja odreena je nadlena institucija (institucija-koordinator), koja je
odgovorna za realizaciju mjere, kao i institucije uesnice u realizaciji; efekti i
ciljevi koji e se implementacijom mjere postii i rokovi u kojima je neophodno
zadate mjere realizovati 4 .
Savjet stranih investitora objavio je u junu 2014. godine peto izdanje Bijele
knjige za Crnu Goru. I pored znaajnog napretka koji je postignut u proteklih
nekoliko godina, Crna Gora i dalje trpi odreene kritike od strane domaih i stranih
investitora. Prisutne su brojne barijere poslovanju u vidu sporih i dugotrajnih
procedura, naroito na lokalnom nivou. U Bijeloj knjizi je objavljen i SSICG
Indeks, koji predstavlja procjenu jednostavnosti i efektnosti poslovanja u Crnoj
Gori baziranu na percepciji investitora. Ukupan rejting je 6,3 to predstavlja
poveanje od 0,4 u odnosu na prethodnu godinu. Oblasti u kojima je prepoznat
napredak su: vladavina prava, razvoj nekretnina i trite rada/zaposlenost, dok je,
sa druge strane, u oblasti oporezivanja zabiljeen negativan trend.
I pored brojnih aktivnosti sprovedenih u oblasti unapreenja poslovnog ambijenta,
postoje odreeni nedostaci i problemi koje je u narednom periodu potrebno
otkloniti. U Crnoj Gori jo uvijek postoje biznis barijere, kao to su komplikovane
i skupe administrativne procedure, infrastrukturna pitanja, kao i finansiranje.
Operativne mjere
Kontinuirano sprovoenje regulatornih reformi omoguie otklanjanje biznis
barijera i stvaranje boljih uslova za vladavinu prava, ime e se smanjiti prostor za
korupciju, i na kraju kreirati jo bolji i stabilniji poslovni ambijent. Efikasniji
4

Akcioni plan za suzbijanje sive ekonomije za 2014. godinu

sudski postupci i efikasna implementacija zakona predstavljaju preduslov

privlaenja stranih investitora. Efikasni sudski postupci, primjena zakona i propisa,
ohrabrie strane investitore da ulau svoj kapital u Crnu Goru.
U proteklih nekoliko godina, u cilju unapreenja poslovnog ambijenta, donijet je
veliki broj zakona, ali postoje odreene nedosljednosti u njihovoj primjeni.
Potrebno je da nadleni organi obezbijede efikasniju primjenu donijetih zakona,
kako bi se uklonile biznis barijere i odrao stabilan poslovni ambijent.
I dalje su prisutni prigovori od strane investitora na nestrunost dravnih
slubenika i neefikasnost rada administracije. Stoga je potrebno unaprijediti sistem
usavravanja dravnih slubenika, radi sticanja vjetina, kompetencija, kao i
obezbjeivanja kontinuiranog usavravanja. Takoe, potrebno je raditi na
unapreenju administrativnih procedura, to podrazumijeva skraenje rokova za
postupanje, pribavljanje dokumentacije po slubenoj dunosti, kao i odreivanje
realnih taksi u skladu sa trokovima administracije.
Potrebno je uloiti napor ka kreiranju kvalitetnije prakse korporativnog
upravljanja, sa posebnim akcentom na principe zatite manjinskih akcionara i
drutvene odgovornosti (stakeholderski princip korporativnog upravljanja).
Brojni novi vlasnici privatizovanih kompanija ne potuju sve odredbe ugovora o
privatizaciji, to u nekim sluajevima proizvodi dodatne trokove kompanijama i
dravnom budetu. Potrebno je sprovesti kontrolu i voditi sistematizovanu
evidenciju realizacije ugovora, i u sluaju odstupanja od ugovrnih obaveza,
pravovremeno reagovati.
Nastaviti primjenu RIA (Regulatory Impact Assesment) metodologije.
Implementacija metodologije je u biti veoma znaajna, jer se radi o kompleksnom
oruu iji je cilj omoguiti ex ante evaluaciju uticaja novih propisa (zakona i
podzakonskih propisa). Takoe, sprovesti preporuke Giljotine propisa, u skladu
sa Akcionim planom.
Potrebno je da svaka jedinica lokalne samouprave kreira svoj program olakica za
inostrane investitore kako bi i na taj nain unaprijedile poslovni ambijent. Paket
mjera mogao bi da sadri finansijske olakice za nove investicije, kreiranje biznis
zona, izradu optinskih urbanistikih planova, efikasniju lokalnu administraciju i
dr. Na nivou lokalnih samouprava kreirati radna tijela koja bi bila na raspolaganju
investitorima radi bre i efikasnije procedure. Takoe, potrebno je omoguiti
poreske olakice za zapoljavanje odreenih kategorija nezaposlenih lica u
10

nedovoljno razvijenim jedinicama lokalne samouprave. Potrebno je preispitati broj

neophodnih dozvola i saglasnosti za poetak obavljanja djelatnosti, kao i broj i
visinu lokalnih taksi i ukinuti nepotrebne takse, u cilju privlaenja investicija i
lakeg zapoinjanja obavljanja privredne djelatnosti, naroito u optinama na
sjeveru. Takoe, neophodno je ujednaiti uslove (cjenovnik o visini naknada) i
procedure kod komunalnog opremanja u svim optinama.
Potrebno je raditi na daljem unapreenju jednoalterskog principa dobijanja
graevinskih dozvola u svim jedinicama lokalne samouprave, kako bi se smanjio
broj dana ekanja graevinske dozvole i omoguilo da stvarni rok za dobijanje
graevinske dozvole u praksi odgovara roku definisanim zakonskim rjeenjima.
Nerijeeni svojinsko-pravni odnosi esto predstavljaju veliki problem za
investitore u oblasti realizacije projekata od dravnog interesa. Potrebno je
unaprijediti mehanizam restitucije i eksproprijacije u cilju stvaranja povoljnog
pravnog osnova za podsticanje investicija.
Postojanje velikog broja preduzea koja su u monopolistikoj i oligopolistikoj
situaciji moe biti vrlo nepovoljna sa aspekta blagostanja potroaa, i potrebno je
obezbijediti da se ne zloupotrebljava dominantan poloaj. Stoga je neophodno
potpuno otvaranje trita u svim segmentima gdje je konkurencija ograniena
podsticanjem investicija u ove oblasti i stvaranjem povoljnih uslova za
investiranje.
Imajui u vidu znaajan uvoz strane radne snage potrebno je skratiti i ubrzati
proceduru dobijanja radnih dozvola. Takoe, bilo bi korisno razmotriti mogunost
da od trenutka podnoenja zahtjeva za radnu dozvolu do izdavanja rjeenja vai
privremena radna dozvola. Takoe, treba razmotriti restriktivniju politiku
izdavanja radnih dozvola u onim sektorima gdje postoji ponuda odgovarajue
raspoloive radne snage na crnogorskom tritu.
Znaajan problem predstavlja nelegalno zapoljavanje, koje je najvie prisutno u
periodu ljetnje turistike sezone. Stoga je neophodno pojaati inspekcijski nadzor u
cilju spreavanja ovog problema, kao i podii svijest poslodavca o znaaju
legalnog zapoljavanja, jer se na taj nain stvara velika teta zaposlenim na ovaj
nain, zbog neuplaivanja doprinosa i socijalnog osiguranja, s jedne strane, kao i
manji budetski prihodi, sa druge strane. Potrebno je uraditi supstituciju strane
radne snage domaom radnom snagom. U ovoj oblasti postoji znaajan potencijal
za snienje stope nezaposlenosti.

11

U cilju ublaavanja problema nelikvidnosti, Centralna banka ostaje pri stavu da bi

trebalo uvesti princip automatskog steaja. Na ovaj nain bi se isistio realni
sektor, to bi imalo pozitivan uticaj na stabilnost finansijskog sektora. Smatramo
da bi pomenuti zakon trebalo usvojiti sa odloenom primjenom od godinu dana, da
bi se dalo sa jedne strane dovoljno vremena preduzeima da eventualno izau iz
blokade, a sa druge strane da se pripreme svi neophodni preduslovi. Kljuni
preduslov je da se u pomenutom periodu sprovedu intenzivni programi obuke
steajnih upravnika.

12

III. PREPORUKE U OBLASTI POLJOPRIVREDE I UMARSTVA

Kljune preporuke
Sprovoenje aktivnosti na realizaciji koncepta odrivog razvoja,
poveanje obima poljoprivredne proizvodnje, s posebnim
akcentom na proizvodnju organskih proizvoda uz promociju
domaeg proizvoda i poboljanje konkurentnosti
Podrati investicije u razvoj sela, ukljuujui infrastrukturu
Podsticati razvoj proizvoda veeg kvaliteta i jaati proizvodnju u
zatienom prostoru - plastenicima.
Stimulisati konzorcijalni nastup malih i lokalnih proizvoaa sa
prepoznatljivim proizvodima na tritu
U veoj mjeri valorizovati umsko bogatstvo, a uvaavajui
koncepciju odrivog razvoja
Glavni rizici
Migracija seoskog stanovnitva i deagrarizacija koja ima za
posljedicu depopulaciju sela
Nedostatak radne snage i nedovoljna obuenost
Nerazvijena infrastruktura u ruralnim podrujima
Uzgoj neadekvatnog sortimenta
Neadekvatno gazdovanje umama i opasnosti od poara

Rok za realizaciju
Kontinuirano
Srednji rok
Kontinuirano
Kontinuirano
Kontinuirano
Smjer rizika
Rastui
Rastui
Konstantan
Konstantan
Konstantan

Opis trenutnog stanja

Sektor poljoprivrede (puni naziv poljoprivreda, umarstvo i ribarstvo) ima
znaajano, ali ne i zadovoljavajue mjesto u ukupnoj ekonomiji Crne Gore. Oko
38% ukupne teritorije Crne Gore ini poljoprivredno zemljite. Poljoprivreda
predstavlja najzastupljeniju djelatnost i najee glavni izvor prihoda stanovnitva
u ruralnim podrujima. Istovremeno je glavni ili djelimini izvor prihoda za 48.870
poljoprivrednih gazdinstava 5 . Uz odreene godinje fluktuacije bruto dodana
vrijednost poljoprivrede je sa 11,3% ostvarenog uee u bruto domaem
proizvodu 2000. godine dola na nivo od 7,9% i 7,4% uea bruto dodane
vrijednosti u 2011. godini odnosno 2012. godini (po tekuim cijenama). U ukupno
raspoloivim sredstvima, prosjeno po domainstvu, na primanja od poljoprivrede 6
odnosi se svega 5,5% u 2011. godini, odnosno 4,3% u 2012. godini. Sektor
5
6

Izvor Monstat: podatak iz Popisa poljoprivrede 2010. godine.

Izvor Monstat: Ankete o potronji domainstava, a podatak preuzet iz publikacije Crna Gora u brojkama 2013

13

poljoprivrede, umarstva i ribarstva biljei poveanje broja zaposlenih u 2013.

godini u odnosu na 2012. godinu za 10,6%, ali se biljei pad bruto i neto plata u
istom periodu od 17,9% i 16,7%. Crnogorsku poljoprivredu karakteriu
tradicionalna proizvodnja, nepovoljna struktura poljoprivrednog sektora, niska
produktivnost, to Crnu Goru ini velikim uvoznikom hrane.
Tokom prethodnog perioda je zavrena analiza zakonodavnog okvira i dobijena su
mjerila za otvaranje pregovora. Zbog svoje kompleksnosti, sektor poljoprivrede,
odnosno Poljoprivreda i ruralni razvoj (kao poglavlje 11.) su jedno od
najzahtjevnijih poglavlja u procesu pregovora, to ovu djelatnost stavlja pred niz
izazova i obaveza koje mora ispuniti, u narednom periodu, u cilju postizanja
potpune usklaenosti sa pravnom tekovinom EU.
Pravna tekovina u oblasti poljoprivrede i ruralnog razvoja pokriva veliki broj
obavezujuih pravila, od kojih je veina neposredno primjenljiva. Poljoprivredna
politika Crne Gore zasniva se na Zakonu o poljoprivredi i ruralnom razvoju iz
2009. (,,Slubeni list Crne Gore br. 56/09), kojim su propisani ciljevi
poljoprivredne politike, a ujedno obezbijeen opti okvir za razvoj i podrku
poljoprivredi i ruralnim oblastima. Meutim, da bi ispunila dobijena mjerila za
poetak pregovora u oblasti poljoprivrede Crna Gora, tanije Ministarstvo
poljoprivrede i ruralnog razvoja, mora da pripremi vie strategija i zakona koji e
imati za cilj uspostavljanje jasnih smjernica za razvoj pojedinih oblasti
poljoprivrede, kao i obezbijeivanje sredstava za podsticaj daljeg razvoja. Neki od
osnovnih stratekih dokumenta su Strategija poljoprivrede i ruralnog razvoja
(2014-2020), kao i Strategija usvajanja pravne tekovine u oblasti bezbjednosti
hrane.
U Strategiji o regionalnom razvoju u Crnoj Gori 2014 2020 7 navodi se da postoje
znaajni i nedovoljno iskorieni prirodni resursi i prednosti koje predstavljaju
potencijal za rast ukoliko bi se njima adekvatno upravljalo. Tu spadaju primarni
sektori (poljoprivreda i umarstvo) koji su u direktnoj vezi sa razvojem
preraivake prehrambene industrije, drvno preraivake industrije i sl.
Glavni pravac aktivnosti u poljoprivredi u srednjem i dugom roku treba da bude
podizanje obima poljoprivredne proizvodnje, jaanje konkurentnosti i stvaranje
podsticaja za revitalizaciju sela.

Tanije, Nacrt Strategije iz maja 2014. godine.

14

Od posebnog znaaja za Crnu Goru je korienje pretpristupnih fondova za ruralni

razvoj, kojim e se omoguiti znaajna podrka kako poljoprivrednim
proizvoaima, tako i podrka jaanju administrativnih kapaciteta. Od septembra
ove godine poinje proces povlaenja novca iz evropskih fondova za potrebe
investicija u domau poljoprivredu. Do 2020. godine, kroz projekte IPARD like i
IPARD, mogue je povui ukupno 49 miliona eura sredstava EU namijenjenih
poljoprivredi. Glavni izazov u narednom periodu je kako taj novac potroiti na
prave projekte, odnosno kako upravljati tim projektima. Stoga je od posebne
vanosti da se, u skladu sa zahtjevima EU, razvije Strategija razvoja poljoprivrede
2014-20, koja mora biti usklaena sa osnovnim elementima zajednike evropske
politike. Ona istovremeno mora dati i jasan odgovor u kom pravcu treba da krene
razvoj poljoprivrede u Cnoj Gori.
U prethodnih nekoliko godina doneseni su kljuni dokumenti koji reguliu sektor
umarstva, kao to su Nacionalna umarska politika, Zakon o umama i Nacionalni
akcioni plan za borbu protiv bespravnih aktivnosti u umarstvu. Uraena je i prva
Nacionalna inventura uma iji rezultati pokazuju da ume predstavljaju 8 skoro
60% teritorije Crne Gore. U 2014. godini usvojena Strategija razvoja umarstva i
drvne industrije za period do 2023. godine, kojom bi se trebalo rjeiti pitanje
odrivog gazdovanja tim resursom, kao i pitanje poveanja drvnih zaliha. ume
Crne Gore svojim kvalitetom, funkcijama i proizvodima predstavljaju
prepoznatljiv simbol ekoloke drave, a ujedno su i dobra osnova za ruralni razvoj
i poveanje zapoljavanja na seoskim podrujima.
Operativne mjere
Drava mora nastaviti i u narednom periodu da podrava poljoprivrednu
proizvodnju, po ugledu na najrazvijenije zemlje svijeta. Podsticaji razvoju
poljoprivede su vani za smanjenje siromatva i zaustavljanje migracija. Oigledno
je da Crna Gora ne smije prepustiti poljoprivredu samo tritu, ve je neophodan
cjelovit program podrke koji bi se bazirao na: unapreenju konkurentnosti
proizvoaa, odrivom upravljanju resursa i unapreenju kvaliteta ivota na selu.
Odrivim razvojem i adekvatnim upravljanjem resursima bi se postigao balans
izmeu ekonomskog rasta, zatite okoline i socijalnog aspekta. Od posebnog je
znaaja promovisanje specifinih, autohtonih proizvoda sa izraenim kvalitetom
kako na domaem, tako i na inostranom tritu.
8

Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja: Nacionalna inventura uma Crne Gore rezime, Podgorica, 2011.
godine.

15

Crna Gora je dobila mjerila za pregovarako poglavlje 11 - Poljoprivreda i ruralni

razvoj. U cilju usaglaavanja politike razvoja poljoprivrede Crne Gore sa
Zajednikom poljoprivrednom politikom (ZPP) EU 9 , neophodno je usvojiti
Strategiju razvoja poljoprivrede i ruralnih podruja za period 2014 2020 10 . Inae,
ZPP je podijeljena u dva stuba od kojih prvi obuhvata ureenje trita i direktnu
podrku plaanja, a drugi mjere ruralnog razvoja. Nova poljoprivredna politika
Evropske unije posebno prepoznaje male poljoprivredne proizvoae i prua
veu slobodu kreiranja mjera ruralnog razvoja. Ovo u svakom sluaju to odgovara
crnogorskim poljoprivrednicima, koji e moi da raunaju na znaajno veu
finansijsku podrku nakon ulaska Crne Gore u Evropsku uniju. Implementirajui i
usvajajui zakonsku regulativu EU, poljoprivreda Crne Gore moe znaajno podii
nivo i biti spremna za sve izazove, u nekom buduem periodu, a koji su jasno
navedeni u Overview of CAP Reform 2014-2020 11 .
Jedan od kljunih razloga niskog stepena razvijenosti Crne Gore u odnosu na EU je
neravnomjeran regionalni 12 razvoj u Crnoj Gori, odnosno neujednaen razvoj
Sjevernog, Sredinjeg i Primorskog regiona, pri emu je Sjeverni region, koji
zauzima 52,8% teritorije Crne Gore sa oko treinom ukupnog stanovnitva
najmanje razvijen region u zemlji. Jedna od prioritetnih oblasti ovog regiona je
poljoprivreda i ruralni razvoj, kako je navedeno i u Strategiji regionalnog razvoja
2014-2020. Sjeverni region ima visok potencijal za razvoj poljoprivredne i
prehrambene proizvodnje, proizvodnje proizvoda sa oznakom porijekla,
geografskom oznakom, oznakom za organske proizvode, kao i autohtone planinske
proizvode i sl. Oekuje se da bi se u sjeverni region u 2014. godini trebalo
investirati, kroz MIDAS program, oko etiri miliona eura. Razvoj poljoprivrede bi,
ovom regionu, omoguio obezbjeenje prihoda, poveanje zaposlenosti u manje
razvijenim optinama i istovremeno uticao na revitalizaciju sela i smanjenje
migracije stanovnitva.
Loa seoska infrastruktura karakteristina je za mnoga ruralna podruja u Crnoj
Gori, a posebno su nepristupana udaljena podruja. Ovo negativno utie na
ekonomski i socijalni status tih podruja i doprinosi depopulaciji sela. Ublaavanje
i zaustavljanje ovako negativnih trendova mogue je jedino uz snanu podrku
drave opredjeljenjem budetskih sredstava, posebno kroz Agrobudet. Mjere za
9

Evropski parlament usvojio etiri pravne tekovine, reformskog paketa, (CAP Common Agricultiral Policy) Zajednike poljoprivredne politike u novembru 2013. godine.
10
Prvi nacrt Strategije proslijeen je Evropskoj komisiji na uvid u aprilu 2014. godine.
11
European Commission, Agricultural Policy Perspectives Brief, Decembar 2013.
12
Podjela Crne Gore na tri geografska regiona (Sjeverni, Sredinji i Primorski) izvrena je Prostornim planom do
2020. godine, Strategijom regionalnog razvoja 2010-2014 i Zakonom o regionalnom razvoju.

16

poboljanje kvaliteta ivota i irenje ekonomskih aktivnosti u ruralnim podrujima

namijenjenim za obnovu i razvoj sela i izgradnju seoske infrastrukture, mogu
djelimino uticati na afirmisanje poljoprivrede i poboljanje uslova za realizaciju
poljoprivrednih proizvoda. Postizanje odrivog razvoja ruralnih podruja jedan je
od vanijih izazova ukupnog razvoja Crne Gore. Ovo korespondira sa
dokumentom Nacionalni plan razvoja Crne Gore 2013-2016 godine, gdje su
identifikovane oblasti politike NPR, a poljoprivreda i ruralni razvoj smjeteni u
pravce razvoja odrivog rasta. Istovremeno su i u Strategije regionalnog razvoja za
period 2014-2020. definisani prioritetni sektori razvoja. U okviru jednog od
prioritetnih sektora poljoprivreda i ruralni razvoj apostrofira se obezbjeivanje
primjerenog ivotnog standarda za seosko stanovnitvo kroz mjeru obnove i
razvoja sela i izgradnju infrastrukture.
Tokom narednog perioda potrebno je strukturu proizvodnje preusmjeravati na
kulture koje nose potencijalno vii profit, kao to je uzgoj ranog voa i povra i
poveavati proizvodnju u plastenicima. Proizvodnja organske hrane je takoe
razvojna ansa poljoprivrede Crne Gore. Trenutno, Crna Gora koristi vrlo malo
potencijala za proizvodnju organske hrane, a ono to se moram odrediti je koja je
to proizvodnja, odnosno koje su to kulture organske hrane koje mogu donijeti
profit poljoprivrednicima. Podsticanjem proizvodnje organskih proizvoda i
prepoznatljivog brenda dosljedno se primjenjuje i sam koncept ekoloke drave.
Kontinuirana podrka organskoj poljoprivredi doprinijee jaanju konkurentnosti
crnogorskih proizvoaa organske hrane. Kako je navedeno u Nacionalnom
akcionom planu razvoja organske proizvodnje 2012 2017. godine, kontinuirano
e se raditi na osposobljavanju proizvoaa i savjetodavaca za organsku
proizvodnju. Potpora svega je u usvojenom Zakonu o organskoj proizvodnji 13 ,
kojim se ureuje organska proizvodnja, oznaavanje organskih, ekolokih i
biolokih proizvoda, kontrola nad organskom proizvodnjom, kao i druga pitanja od
znaaja za organsku proizvodnju.
Neophodno je kontinuirano raditi na poveanju stepena razvoja poljoprivredne
proizvodnje kod porodinih poljoprivrednih gazdinstava. Razvoj poljoprivrednog
gazdinstva je u skladu sa Zakonom o poljoprivredi i ruralnom razvoju (usvojenom
u julu 2009. godine), kojim se predvia uspostavljanje sistema raunovodstvenih
podataka za odabrana poljoprivredna gazdinstva na osnovu odreenih kriterijuma
(vrsti proizvodnje, veliini i sl). Popis poljoprivrede iz 2010. godine daje dobru
osnovu za uspostavljanje FADN sistema (mrea raunovodstvenih podataka na
farmama), koju Crna Gora mora razviti u skladu sa pravnom tekovinom. Prema
13

Skuptina Crne Gore usvojila Zakon 20. novembra 2013. godine.

17

popisu poljoprivrede, od ukupno 48,870 poljoprivrednih gazdinstava, njih 5,448

vodi evidenciju o prihodima i rashodima. Da bi se na kvalitetan nain planirale
budue aktivnosti u poljoprivredi, planirala programska podrka poljoprivrednim
proizvoaima, a istovremeno ispunjavali preduslovi za povlaenje sredstava iz
EU fondova, neophodno je raspolagati registrom 14 poljoprivrednih proizvoaa.
Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja pripremilo je i usvojilo Pravilnik o
Registru poljoprivrednih gazdinstava ime je uinjen znaajan korak ka
uspostavljanju pravne osnove za stvaranje baze podataka u poljoprivredi. Registar
predstavlja bazu koja sadri podatke o poljoprivrednim gazdinstvima i njihovim
resursima, a imae i funkciju jedinstvene identifikacije korisnika koji podnose
prijavu za podrku. Ujedno e biti sastavni dio IACS (Integrated Administration
and Control System) koji je obaveza svih zemalja EU.
Podsticati i stimulisati konzorcijalni nastup malih i lokalnih proizvoaa
prepoznatljivih proizvoda na tritu.
ume predstavljaju osnovu za stvaranje dodate vrijednosti na podruju prerade
drveta, obnovljivih izvora energije, proizvodnje hrane i turizma. U dokumentu
Strategija sa planom razvoja uma i umarstva 2014 2023, navodi se da su ume
od vitalne ekonomske vanosti za stanovnitvo u ruralnim podrujima i
predstavljaju jedan od glavnih izvora prihoda i energije za grijanje. Jedan od optih
ciljeva Strategije je poveanje BDP-a sektora umarstva, drvne industrije i drugih
djelatnosti koje zavise od uma sa 2% na 4% ukupnog BDP-a. umarstvo, drvni i
nedrvni proizvodi su integralni dio ruralne ekonomije i ruralnog razvoja. Poveanje
ekonomskog doprinosa mogue je preko poveanja obima sjea (uz potrebne
investicije) i preko poveanja dodate vrijednosti u lancu drvoprerade. Potencijal
umarskog sektora treba iskoristiti u pravcu stimulacije povezivanja proizvoaa
drvne grae sa preraivaima drveta, a sve u cilju izvoza proizvoda vieg stepena
obrade. Neophodno je kontinuirano raditi na jaanju ljudskih resursa u umarstvu,
koristei svu pomo meunarodnih institucija i projekata. U periodu 2014 2020.
godine dio sredstva EU - IPA za ruralni razvoj i druge namjene, usmjerava se i u
razvoj umarstva, te je neophodno odgovarajuim mjerama i planovima privui
sredstva za razvoj ovog nedovoljno razvijenog segmenta.

14

Trenutno postoji registar poljoprivrednih osiguranika koji ne daje prave podatke o realno angaovanim u
poljoprivredi Izvor: Ministarstvo poljoprivred i ruralnog razvoja Program rada Ministarstva poljoprivrede i
ruralnog razvoja za 2014. godinu.

18

IV. PREPORUKE U DOMENU INDUSTRIJE

1. Metalska industrija
Kljune preporuke
Povlaenje drave iz metalske industrije
Pronai stratekog partnera za Rudnike boksita
Glavni rizici
Eventualni raskid ugovora sa Unipromom, ukoliko ta firma ne
izmiri obaveze
Ugroavanje reputacije zemlje i investicionog ambijenta usljed
nerijeenih problema sa bivim stratekim investitorima
Dalje pogoranje fiskalne pozicije zbog potencijalno novih trokova
drave prilikom rjeavanja problema sektora metalske industrije
(tube CEAC-a, subvencije, socijalni programi i dr.)
Nepotovanje ekolokih standarda poslovanja i visoki trokovi
ekoloke sanacije

Rok za realizaciju
Kratak rok
Srednji rok
Smjer rizika
Rastui
Rastui
Konstantan
Konstantan

Opis trenutnog stanja

Metalska industrija, kako na meunarodnom tritu, tako isto i u Crnoj Gori
posljednjih godina se suoava sa izrazitim problemima. Proputena je prilika da
naslijeeni problemi budu rijeeni privatizacijama, a globalna ekonomska kriza je
samo pogorala situaciju. Fiziki obim industrijske proizvodnje, kao jedne od
grana koju je kriza najtee pogodila, generalno se smanjivao poev od 2008.
godine, sa izuzetkom 2010. i 2013. godine, kada je rast zabiljeen dijelom i zbog
niske osnovice iz prethodnih godina. U posljednjih est godina znaajno je
smanjeno uee proizvodnje osnovnih metala u ukupnoj industriji, sa 41,3% 2008.
na svega 12% u 2013. godini.
Zabiljeeni pad je prije svega rezultat nedovoljne i nerentabilne proizvodnje u
KAP-u, to je bilo izazvano nizom faktora (globalna kriza, cijena aluminijuma na
svjetskom tritu, izbor loeg stratekog partnera, viak zaposlenih, visoki trokovi
proizvodnje, zastarjela oprema i dr.).
KAP je nakon viegodinjih problema i aktiviranja garancija prodat firmi
Uniprom. Meutim, u meuvremenu se Kiparski sud proglasio nadlenim i

19

zabranio prodaju imovine KAP-a. Kao rezultat poveanog rizika, nakon pomenute
odluke novom kupcu je produen rok za izmirenje obaveza. Nakon isteka
produenog roka novi kupac je uplatio samo dio sredstava i zatraio novo
produenje roka.
Rudnici boksita Niki (u steaju), firma koja je ranije bila proizvodno-sirovinski
povezana sa KAP-om, a moe potencijalno biti i u budunosti, nastavili su da
posluju sa izrazitim problemima i posljednjih mjeseci 2013. i tokom 2014. godine.
Steaj je proglaen sredinom novembra 2013, a bankrot krajem februara 2014.
godine. Nije uspio prvi oglas za prodaju imovine firme (za 14 miliona eura), pa se
oekuje objavljivanje novog. U meuvremenu, u maju je potpisan ugovor o
kupoprodaji rude sa firmom Neksan iz Nikia, na est mjeseci. Meutim, krajem
avgusta 2014. iz Neksana je objavljeno da e proizvodnja biti obustavljena na
nekoliko dana, uz zahtjev da Vlada obezbijedi novac za otpremnine dijelu radnika i
da se odrekne od potraivanja za PDV na neprodatu rudu. Sva ruda proizvedena do
sada je samo lagerovana, a Neksan ne eli da je prodaje zbog niskih cijena na
tritu, oekujui porast nivoa cijena.
eljezara (Toelik) se posljednjih godina suoila sa znaajnim problemima u
finansiranju proizvodnje i sa nepovoljnom situacijom na tritu elika, to je
uticalo na znaajno smanjenje obima proizvodnje. Vlada Crne Gore je, u okviru
sprovedenog Programa restrukturiranja, dala garanciju za kredit eljezari u
vrijednosti od 26,3 miliona eura za isplatu otpremnina zaposlenima, modernizaciju
i ublaavanje tehniko-tehnolokog zaostajanja proizvodnje. I pored toga, nametala
se potreba za modernizaciju proizvodnje, kako bi firma bila konkurentnija na
tritu i kako bi se stvorili uslovi za poslovanje bez gubitaka. Sproveden je i
socijalni program u cilju rjeavanja problema tehnolokog vika zaposlenih.
Meutim, zbog rekordnih gubitaka ostvarenih u periodu 2009-2010. usljed loeg
poslovanja kompanije i nemogunosti vlasnika da povjeriocima isplati dugovanja,
sredinom aprila 2011. godine uveden je steaj, a Vlada je u maju morala da vrati
pomenuti kredit. Uvedeni steaj je ujedno predstavljao i raskid ugovora sa
dotadanjim veinskim vlasnikom.
Od maja 2012. godine novi vlasnik eljezare postaje kompanija Tosyali iz Turske,
koja je otkupila imovinu eljezare u steaju za 15,1 milion eura. Sa proizvodnjom
je zapoela u julu 2012. godine, uz formiranje nove firme Toelik, u formi
drutva sa ogranienom odgovornou. Plan novog vlasnika bio je da u naredne tri
godine investira oko 35 miliona eura, da broj zaposlenih povea na 550 (sa 308) i
konano da obim proizvodnje povea sa 120.000 tona na 400.000 tona. Toelik je
2012. godinu okonao sa blizu 3,5 miliona eura gubitka.
20

Investicioni period je kasnije proiren sa tri na pet godina, uz planirane investicije

od oko 6,7 miliona eura tokom 2014. (to je ve uinjeno), a ostatak od oko 29
miliona u periodu 2015-2016. Investicije su otpoele u septembru 2013, zbog ega
je prekinuta proizvodnja. Okonani su radovi na postavljanju sistema za
otpraivanje, ime su se stvorili uslovi za odvijanje procesa proizvodnje u eliani
u skladu sa ekolokim standardima, a izvreno je i ojaanje krovne konstrukcije
eliane, uz graevinske radove na izradi temelja za sistem za kompenzaciju
reaktivne energije. U Kovanici se montira pe, a dinamika je takva da bi posao
trebalo da se okona i proizvodnja pone na jesen 2014. Dotada, jo uvijek ne
moe da bude angaovanja novih radnika, a postojei kadar radi na montai
opreme. Pri tome, zaposleni redovno primaju plate, izmiruju se svi porezi i
doprinosi, kao i dobavljai i izvoai radova. Toelik je 2013. godinu okonao sa
blizu 4,9 miliona eura gubitka.
Operativne mjere
Vlada treba da zauzme stav po pitanju ispunjenja obaveza od strane Uniproma.
Dalje, Vlada treba da dobije vrste garancije da e budui investitor zaista
investirati. Naime, uslov opstanka KAP-a je modernizacija proizvodne opreme i
tehnologije, kako bi se dobio efikasan proizvod koji zadovoljava standarde i koji je
cjenovno konkurentan na meunarodnom tritu, kao i rjeavanje pitanja
snabdijevanja elektrinom energijom.
Drava treba da se povue iz metalskog sektora i da
sektoru.

ga prepusti privatnom

Istovremeno, treba traiti rjeenje za obnavljanje poslovne aktivnosti u Rudnicima

boksita, kao i pronalaenje to kvalitetnijeg stratekog investitora.

21

2. Energetika

Kljune preporuke
Poetak izgradnje novih velikih energetskih kapaciteta u saradnji sa
renomiranim stratekim partnerima
Izgradnja malih energetskih kapaciteta koji koriste obnovljive
izvore energije
Upoljavanje svih energetskih potencijala Crne Gore, koji
ispunjavaju principe odrivog razvoja i nemaju negativnih uticaja
na ivotnu sredinu
Poveanje energetske efikasnosti, prije svega u sektoru industrije,
uslunih djelatnosti, saobraaja i domainstava
Promocija novih tehnologija i standardizacija kod izgradnje
stambenih objekata, kao i kod sistema grijanja i/ili hlaenja:
supstitucijom direktne transformacije elektrine energije u toplotnu
i korienjem novih tehnologija prihvatljivih sa stanovita zatite
ivotne sredine
Modernizacija i revitalizacija postojee i izgradnja nove
infrastrukture za proizvodnju, prenos i distribuciju energije na
principima meunarodnih tehnikih standarda kako bi se smanjili
gubici i potpomogao odrivi razvoj
Vei stepen korienja alternativih izvora energije (solarne energije,
energije vjetra, biomase i dr)
Realizacija projekta stratekih zaliha naftnih derivata u skladu sa
energetskom politikom EU
Transparentno formiranje cijena elektrine energije i nastavak
programa socijalne zatite u procesu reformskih promjena u
energetskom sektoru, kako bi se zatitio standard najugroenijih
djelova stanovnitva
Glavni rizici
Kanjenje u realizaciji novih kapitalnih investicija i revitalizaciji
postojeih kljunih nosilaca proizvodnje elektrine energije
Nedovoljna osposobljenost za operativnu djelatnost (gradnju
osnovnih i ekolokih postrojenja), neadekvatan know-how u
oblasti energetike, posebno kad su u pitanju istraivake aktivnosti
Neadekvatan kvalitet analize investicionih projekata
I pored usvojenog Zakona o energetskoj efikasnosti, Crna Gora jo
uvijek nema razvijene mehanizme finansiranja i izvore finansiranja
(grantovi, budetski izvori, meunarodne organizacije itd.) kojima
bi se omoguilo dugorono sagledavanje mogunosti razvoja
energetike u skladu sa principima Zakona o energetskoj efikasnosti

Rok za realizaciju
Dugi rok
Srednji rok
Dugi rok
Kontinuirano

Kontinuirano

Srednji rok
Kontinuirano
Srednji rok
Kontinuirano
Smjer rizika
Rastui
Konstantan
Konstantan

Konstantan

22

Opis trenutnog stanja

Na osnovu dokumenta Energetska politika Crne Gore do 2030. godine izvreno
je auriranje i nadogradnja dotadanje Strategije razvoja energetike do 2025.
godine s obzirom na neprilagoenosti realnoj situaciji i potrebama njenog daljeg
razvoja. Uraena je Strategija razvoja energetike do 2030. godine (Bijela knjiga),
koja je u julu 2014. godine usvojena od strane Vlade Crne Gore. Nova Strategija je
prola javnu raspravu i ukljuuje procjenu uticaja na ivotnu sredinu.
Energetska politika Crne Gore do 2030. godine prepoznaje tri glavna prioriteta: (i)
sigurnost snabdijevanja energijom (ii) razvoj konkurentnog trita energije i (iii)
odriv energetski razvoj. Vanost energetskog sektora i energetske nezavisnosti se
moe sagledati iz ekonomskog, socijalnog i bezbjedonosnog ugla.
Usvojenom strategijom se do 2030. godine predviaju investicije od oko 4,2 mlrd.
eura odnosno oko 10% BDP-a godinje, to jasno ukazuje da je sektor energetike
jedna od stratekih grana crnogorske ekonomije. Novi projekti bi mogli da budu
jedni od glavnih pokretaa novog razvojnog ciklusa crnogorske ekonomije.
Obezbijedila bi se dodatna diverzifikacija crnogorske privrede koja bi bila vie
izvozno orijentisana. Novi talas investicija bi imao multiplikativne efekte na ostale
djelatnosti, nova radna mjesta, vea primanja i bolji ivotni standard. To bi imalo
pozitivan efekat i na smanjenje deficita tekueg rauna, koji je u prethodnim
godinama bio znaajan. Dodatni doprinos potencijalnom razvoju energetskog
sektora ini integrisanost Crne Gore u regionalno i evropsko energetsko trite.
Najavljenim projektima povezivanja elektrosistema, Crna Gora bi mogla da se
strateki dobro pozicionira u regionu.
Trenutni proizvodni kapaciteti elektrine energije Crne Gore ne zadovoljavaju
ukupne potrebe domaeg trita 15 . Najavljenim normalizovanjem proizvodnje u
KAP-u, snabdijevanje elektrinom energijom bi moglo opet da predstavlja veliki
izazov. Uvozna zavisnost je u prethodnim godinama bila veoma izraena.
Poveanje kapaciteta u proizvodnji elektrine energije predstavlja nunost, ne
samo sa stanovita ekonomije, ve i zbog ouvanja minimuma energetske
nezavisnosti, gdje je pitanje energetske nezavisnosti jo bitnije u jeku trenutnih
geopolitikih kretanja.

15

Izuzetak je predstavljala 2013. godina, kao rezultat smanjene proizvodnje KAP-a, i 2010. godina, zbog istog
razloga i rekordne proizvodnje TE Pljevlja, pa je neto uvoz bio skoro jednak nuli.

23

Vanost energetske nezavisnosti se moe posmatrati kroz stabilnost cijena

elektrine energije, s obzirom na to da su iste u porastu 16 . Stabilnost cijena
elektrine energije utie i na konkurentnost crnogorskih proizvoda i usluga.
Potrebno je naglasiti da je uee elektrine energije u indeksu potroakih cijena
poslije osnovnih prehrambenih namirnica najvee i predstavlja veliki troak za
domainstva. Poveanjem trokova domainstava, ije su neto zarade u padu,
smanjuju se raspoloivi prihodi.
Niska energetska efikasnost je izuzetno prisutna kod velikih industrijskih subjekata
i sektora transporta, koji su u prethodnim godinama koristili veinu finalne
potronje elektrine energije. Prekomjerno i neracionalno korienje elektrine
energije, odnosno niska energetska efikasnost je prisutna i kod sektora
domainstva, koji uestvuje sa oko 30% ukupne potronje elektrine energije.
Takoe, postoje veliki gubici u prenosu. Cjelokupan energetski lanac, poev od
proizvodnje, preko prenosa i distribucije, do krajnje potronje karakterie relativno
nizak stepen energetske efikasnosti. Razvojne potrebe privrede i stanovnitva za
energiju biljee rast, a proizvodnja je nedovoljna, pa je poveanje proizvodnje i
poboljanje energetskog bilansa postao strateki cilj razvoja.
Napravljeni su veliki pomaci u cilju harmonizacije nacionalnog zakonodavstva u
oblasti energetike sa zakonodavstvom Evropske unije donoenjem Zakona o
energetici, Zakona o energetskoj efikasnosti i Zakona o istraivanju i proizvodnji
ugljovodonika. Kroz tu regulativu u velikoj mjeri je implementirana pravna
tekovina EU.
Razvoj energetike Crne Gore se najveim dijelom bazira na razvoju
elektroenergetskog sekora, to podrazumijeva revitalizaciju postojeih velikih
hidroelektrana i termoelektrana, odnosno izgradnju novih hidroelektrana i
proirenje kapaciteta termoelektrane.
Uraene analize u ovoj oblasti ukazuju da Crna Gora ima ogroman neiskorieni
energetski potencijal u obnovljivim izvorima energije hidropotencijal,
vjetropotencijal, fotonaponske elektrane, elektrane na biomasu, kogeneracija na
biomasu i spalionice mjeovitog vrstog komunalnog otpada. Velika panja je
posveena izgradnji malih HE koje relativno brzo mogu da se stave u funkciju i
nemaju tetan uticaj na okolinu. To podrazumijeva revitalizaciju postojeih i
izgradnju novih. Vjetroelektrane takoe imaju potencijal, a njihovi potencijalni
lokaliteti su precizirani. Realizacija projekta kogeneracije na deponijski gas u
16

Mjereno indeksom potroakih cijena, godinja stopa rasta.

24

Podgorici je u toku. Imajui u vidu razne vrste otpada i mogunost njihove

reciklae, kao i efekat na ekologiju i turizam, ovaj vid generisanja energije je od
stratekog znaaja.
Najvei dio hidropotencijala, vjetropotencijala i nalazita uglja nalazi se u
sjevernom regionu Crne Gore, koji je ekonomski nerazvijeniji od ostatka zemlje pa
bi iskorienost ovih potencijala mogla da bude razvojna ansa sjevernog regiona.
Valorizacija projekata bi mogla, izmeu ostalog, da utie i na usporavanje
negativnih demografskih kretanja u tom dijelu Crne Gore.
Trite elektrine energije je poetkom 2009. godine otvoreno za sve potroae,
osim za domainstva, koje e, u skladu sa odredbama Sporazuma o formiranju
Energetske zajednice 17 , biti otvoreno do 2015. godine. Osnovan je Crnogorski
operator trita elektrine energije (COTEE d.o.o.) na osnovu odluke Vlade Crne
Gore u decembru 2010. godine da se ta energetska djelatnost izdvoji iz CGES.
Crna Gora je potpisala Protokol Ujedinjenih Nacija o okvirnoj konvenciji o
klimatskim promjenama i Kjoto protokol 2007. godine. Meutim, modaliteti i
rokovi tek treba da budu usaglaeni. Vlada je, u saradnji sa UNDP-om, uradila prvi
Nacionalni izvjetaj o klimatskim promjenama, koji identifikuje glavne
zagaivae.
Crna Gora nema pristup meunarodnim resursima prirodnog gasa, ima male
rezerve uglja i upuena je na uvoz naftnih derivata. Maloprodaja naftnih derivata je
liberalizovana, ali liberalizacija cijelog energetskog sektora je u ranoj fazi i
konkurencija je jo uvijek veoma ograniena, a institucije energetskog sektora
zahtijevaju dalje jaanje.
Operativne mjere
Donijeti Akcioni plan za implementaciju Strategije razvoja energetike do 2030.
godine.
Kljuni prioritet je izgradnja novih kapaciteta. Crna Gora ima znaajan
hidropotencijal, mogunosti za izgradnju novog bloka Termoelektrane. Privui
renomirane investitore projektima kao to su izgradnja velikih hidroelektrana,
termoelektrana i visokonaponskog konektivnog podmorskog kabla.

17

Crna Gora je potpisnica Sporazuma energetske zajednice od 2005. godine.

25

Crna Gora ne proizvodi tena i gasovita goriva i u cjelosti je uvozno zavisna.

Potrebno je raditi na stvaranju uslova za realizaciju stratekih 90-dnevnih zaliha
naftnih derivata u skladu sa energetskom politikom EU.
Neophodno je nastaviti istraivanja nafte i gasa na crnogorskom primorju, ali uz
puno potovanje ekolokih standarda.
Razmotriti mogunosti sprovoenja gasifikacije Jadransko-jonskim gasovodom u
skladu sa prioritetima EP 2011, s obzirom na to da je izgradnja Junog toka
obustavljena.
U dijelu pitanja vezanih za energetsku efikasnost potrebno je preduzeti sljedee
mjere:
Nastaviti realizaciju Programa revitalizacije HE Piva, Program
revitalizacije HE Peruica, kao i revitalizaciju termoelektrane Pljevlja.
Raditi na postizanju dogovora sa susjednim dravama u vezi sa
iskorienjem zajednikih hidropotencijala (npr. vode Bilekog jezera). U
sluaju HE Boka i/ili HE Kruevo, uraditi neophodna istraivanja.
Nastaviti sa projektom Razvoja transmisione mree na regionalnom nivou.
U okviru Akcionog plana energetske efikasnosti posebno razviti
informacionu bazu i kvalitetnu statistiku podrku o potronji i distribuciji.
Zatititi dravu i potroae od potencijalnog nesavjesnog ponaanja
koncesionara. Obavezati koncesionare da objekte redovno remontuju i dobro
odravaju kroz unoenje obavezujuih odredbi u ugovor o koncesiji.
Nastaviti sa programima poveanja stepena energetske efikasnosti javnih
ustanova i organa dravne uprave (kolskih i predkolskih ustanova, bolnica
i domova zdravlja itd.), to predstavlja dugorono smanjenje budetskih
rashoda.
Promovisati energetsku efikasnost kod sektora stanovnitva i nastaviti sa
programima subvencionisanja kredita za korienje obnovljivih izvora
energije.
Racionalno korienje energije u saobraaju i implementacija mjera
energetske efikasnosti su prioritetni. Putem smanjenja dabina, stimulisati
korienje modernih tehnologija u vozilima koje smanjuju emisiju tetnih
gasova, odnosno vriti vrednovanje prema stepenu energetske efikasnosti.
to se tie boljeg korienja obnovljivih izvora energije potrebno je uraditi
sljedee:

26

 Nastaviti aktivnosti na valorizaciji hidropotencijala u Crnoj Gori.

Nastaviti sa modernizacijom i razvojem distributivne mree, to bi
omoguilo stabilniji prenos i laki pristup novih projekata u distributivni
sistem.
Unaprijediti distributivnu mreu na lokacijama gdje je predviena izgradnja
malih HE i vjetroelektrana. Obezbijediti finansijska sredstva za izgradnju
prikljunih objekata (trafostanice, dalekovodi).
Ubrzati pripremu i usvojiti prostorno-plansku dokumentaciju za sve
predloene elektrane i pojednostaviti procedure dobijanja graevinskih
dozvola (dravni i lokalni nivo) u cilju bre realizacije projekata.
Usvojiti desetogodinji program rada za razvoj obnovljivih iznora energije.
Uraditi projekat odravanja hidroelektrana nakon isteka koncesija.
Ubrzati harmonizaciju zakonske regulative radi lakeg dobijanja potrebnih
dozvola za izgradnju vjetroelektrana i teiti ka boljem skorienju solarne
energije i biomase.

27

V. PREPORUKE U USLUNOM SEKTORU

1. Turizam
Kljune preporuke
Pronai balans izmeu valorizacije masovnog i elitnog turizma,
kao i cijene i ponude
Poboljanje strukture i kvaliteta smjetaja i podsticanje
investiranja u izgradnju hotelskih kapaciteta visoke kategorije i
unapreenje postojeih smjetajnih kapaciteta, ukljuujui i male
porodine hotele
Diverzifikacija turistike ponude i produenje sezone
Raditi na izgradnji kapaciteta MICE (Meetings, Incentive,
Conventions and Congresses, Events and Expositions) turizma i
njegovoj promociji
Revitalizacija ruralnih podruja (razvijati seoski, agro, eko i druge
vidove turizma)
Raditi na unapreenju putne i pratee infrastrukture
(vodosnabdijevanje, elektrina energija, otpadne vode, vrst
otpad, parking)
Raditi na unapreenju tzv. turistike infrastrukture (ski-liftovi,
iare)
Podizati kvalitet crnogorskog turizma kroz obrazovanje novih i
struno usavravanje postojeih kadrova
Glavni rizici
Cijenovna nekonkurentnost
Kratka sezona
Nedostatak visokokvalitetnih hotelskih kapaciteta i drugih
kvalitetnih komercijalnih smjetajnih objekata
Nedovoljna diferenciranost proizvoda i usluga i nedovoljno
razvijena ponuda za ciljne grupe turista
Preveliki oslanac na mali broj trita
Nezadovoljavajua komunalna i lokalna infrastruktura
Nedovoljan broj visoko kvalifikovanog domaeg kadra, a
posebno menadmenta u sektoru turizma

Rok za realizaciju
Srednji rok
Kontinuirano
Konitnuirano
Kontinuirano
Kontinuirano
Kontinuirano
Kontinuirano
Kontinuirano
Smjer rizika
Rastui
Konstantan
Opadajui
Konstantan
Konstantan
Konstantan
Konstantan

28

Opis trenutnog stanja

Turizam u svijetu predstavlja klju za razvoj, blagostanje i prosperit drave.
Njegov znaaj ogleda se u tome da se pojavljuje sve vie destinacija koje su
otvorene za ulaganje, pri emu turizam postaje kljuni pokreta drutveno
ekonomskog napretka, stvaranja prihoda, otvaranja radnih mjesta i razvoja
infrastrukture.
U Crnoj Gori turizam, odnosno usluge smjetaja i ishrane kao sveobuhvatna
djelatnost, ostaje najdinaminija i najperspektnija djelatnost u ukupnoj ekonomiji
Crne Gore. ECTAA, asocija koja predstavlja turistike agencije i tur-operatore iz
32 evropske zemlje, proglasila je Crnu Goru za omiljenu destinaciju u 2015.
godini.
Trend crnogorske ekonomije zavisi, u velikoj mjeri, od trenda u sektoru usluga
smjetaja i ishrane (u prethodnoj klasifikaciji naziv je bio hoteli i restorani), te je
neophodno kontinuirano raditi na obezbjeenju kvalitetnih i meunarodno
uporedivih podataka, odnosno informacija koje bi bile osnova za donoenje
kvalitetnih razvojnih odluka. Monstat je objavio niz podataka iz obraunatih TSA
(satelitskih rauna), kao to su: BDV turistikih djelatnosti, turistika direktna
bruto dodana vrijednost, unutranji turistiki izdaci i unutranja turistika potronja
i niz drugih podataka. Statistika turizma je unaprijeena dostupnou podataka o
statistici krunih putovanja stranih brodova u Crnoj Gori, serijom podataka
nautikog turizma (broj stranih plovila za razonodu, sport i rekreaciju), uvoenjem
modula istraivanja turistike potronje domainstava u Crnoj Gori i sl.
Turizam predstavlja sektor koji zajedno sa ostalim sektorima kroz koje se proima
ine ukupnu ekonomsku sliku Crne Gore. Posmatrajui statistiku prethodnih
godina, sektor turizma kontinuirano biljei dobre rezultate. U 2013-toj Crnu Goru
je posjetilo 1,49 mil. turista i ostvareno 9,41 mil. noenja, to u odnosu na 2012.
godinu predstavlja rast od 3,6 i 2,8%, respektivno18 . Prema podacima Monstata, u
prvih est mjeseci 2014. godine Crnu Goru je posjetilo 342.906 turista, to
predstavlja poveanje od 1,7% u odnosu na isti period prethodne godine i
ostvareno je 1,7 miliona noenja, to je za 0,7% manje u odnosu na isti period
2013. godine.
Oekivanja su da e i u buduem periodu doi do rasta trenda dolazaka i noenja
turista. Meutim, bez obzira na postignuto treba nastaviti sa jo kvalitetnijom
18

Izvor: Ministarstvo finansija, Proljena analiza makroekonomskih kretanja i strukturnih reformi-2014, jun 2014

29

promocijom i valorizacijom svih resursa koje drava posjeduje, vodei rauna da

se obezbijedi ravnomjeran razvoj svih regija koje posjeduju turistike potencijale.
Prema najnovijim procjenama WTTC-a (Svjetskog savjeta za turizam i putovanja)
Crna Gora je rangirana kao prva po ukupnom rastu uea putovanja i turizma u
BDP-u sa 8,8% godinje u narednom desetogodinjem periodu (2014-2024) 19
Razvoju sektora turizma doprinose i brojni investicioni projekti koji su u fazi
realizacije i koji se planiraju: Porto Montenegro, rizort Porto Novi u Kumboru,
projekat Lutica bay Resort, projekat Bjelasica i Komovi, projekat valorizacije
ostrva Lastavica sa tvravom Mamula i sl. Znaajno je otvaranje hotela Regent
Porto Montenegro koji e znaajno uticati na promociju Crne Gore kao
destinacije za elitni turizam.
Master planom, kojim su definisane osnovne smjernice razvoja turizma u Crnoj
Gori nastoji se i dalje raditi na stvaranju jedinstvene turistike destinacije, aktuelne
itave godine sa raznovrsnom ponudom proizvoda koji bi obezbijedili ravnomjeran
razvoj juga i sjevera, uz jednak doprinos poveanja prihoda od sektora turizma.
Potrebno je vie raditi na unapreenju sjeverne regije korienjem njenih prirodnih
potencijala i organizovanjem brojnih turistikih sadraja za privlaenje turista.
Pored napretka koji je ostvaren u prethodnom periodu, postoje problemi koji su jo
uvijek prisutni u ovom sektoru. To je nepotpuna ponuda, saobraajna
infrastruktura, nedovoljan broj parking mjesta, velike saobraajne guve u toku
ljetne sezone, problem istoe i odlaganja otpada, pretrpanost plaa, prekratka
sezona, problemi u vodosnabdijevanju u pojedinim optinama i dr. Takoe, treba
istai da je u poslednje vrijeme ugroena i cijenovna konkurentnost turizma, zbog
previsokih cijena ne samo smjetaja, ve i prateih usluga poput planog
mobilijara, cijena parkinga, usluga restorana i kafia i sl.
Operativne mjere
Pored ostvarenog progresa u prethodnom periodu, Crna Gora se i dalje suoava sa
deficitom kapaciteta za razvoj elitnog turizma. Pored postignutog, potrebno je
kontinuirano raditi na unapreenju turistikog imida kroz diversifikaciju i
poveanje kvaliteta turistike ponude za elitni turizam. Izgradnjom eksluzivnih
hotela sa brojnim sadrajima koji e raditi tokom itave godine mogu se privui
gosti sa veom platenom moi. Proirenje i izgradnja elitnih hotelskih kapaciteta
19

WTTC, League table summary

30

treba biti podjednako zastupljena u svim regijama Crne Gore. Meutim,

izgradnjom raznovrsne turistike ponude mora se voditi rauna da se zadovolje i
potrebe gostiju manje platene moi.
Razvoj novih visokokvalitetnih smjetajnih kapaciteta, kao i poveanja udjela istih
u ukupnim kapacitetima treba da predstavlja cilj koji e omoguiti poveanje i
adekvatnu iskorienost ekonomskih potencijala. Hoteli i slini smjetajni
kapaciteti, koji treba da ine okosnicu turistike privrede procentualno su znaajno
nii, u ukupnom smjetajnom kapacitetu Crne Gore, u odnosu na privatni smjetaj
(hoteli i apartman 18,1% leajeva u ukupnom broju, a na privatni smjetaj se
odnosi 38,4% leajeva). 20 Kako je tranja na meunarodnom tritu usmjerena na
visokokvalitetne hotele, poboljanjem strukture i kvaliteta smjetaja privukli bi se
turisti sa drugih trita koji nisu u dovoljnoj mjeri zastupljeni kod nas.

Kako Crna Gora tei razvoju elitnog turizma, neophodno je raditi na izgradnji
novih i unapreenju postojeih kapaciteta dopunjenim odgovarajuim sadrajem
koji bi ispunio oekivanja i standarde visokoplatenih gostiju. Imajui u vidu da
hoteli sa etiri i pet zvjezdica generiu najvie prihoda i posluju najvie mjeseci
(10,7) 21 , treba raditi na podsticajima otvaranja to vie hotela koji svojim
sadrajem mogu da privuku goste iz raznih zemalja, uz istovremeni kontinuirani
nastavak suzbijanja sive ekonomije i nenamjenskog korienja smjetaja.
Ogromni prirodni potencijal daje ansu za zadovoljenje potreba razliitih profila
turista. elja za avanturom, upoznavanje prirode kroz razliitu turistiu ponudu
moe da bude znaajna i za elitni turizam. Trebalo bi maksimalno angaovati
nekadanje hotelske kapacitete, kako na primorju, tako i na sjeveru zemlje koji
imaju veoma dobru poziciju i ansu za ponovno stavljanje u upotrebu. Stavljanje
tih kapaciteta ponovo u upotrebu kroz pronalaenje dobrih investitora ili kroz
javno-privatna partnerstva znaajno bi uticalo na produenje sezone, jer bi sve
regije bili podjednako atraktivne tokom itave godine. Takoe, angaovanje
dodatnih kapaciteta bi znaajno uticalo na poveanje prihoda od turizma.
Tokom proteklog perioda uloen je znaajan napor u cilju promovisanja
crnogorskog turizma. Meutim, turistika ponuda je jo uvijek sezonskog
karaktera. Zbog toga treba jo intezivnije raditi na promociji turistikog proizvoda
na ciljne grupe (planinari, biciklisti, ronioci i turisti koje zanima wellnes,
jedrenje, skijanje na vodi, rafting i sl), jer je ovaj vid crnogorske turistike ponude
20

Izvor: Monstat, Kapaciteti za smjetaj po vrstama objekata, Avgust 2011. godine. Broj leajeva koji nije
obuhvaen prikazanim rezultatima odnosi se na: pansione, motele, turistika naselja, kampove i sl. (vidjeti izvor)
21
Akcioni plan za pripremu turistikih sezona, str. br.19

31

prepoznatljiv tek par godina. Ogromni potencijal se nalazi i u razvoju kruzing

turizma, gdje je potrebno uloiti dodatne napore u cilju izgradnje bolje
infrastrukture i same promocije ovog vida turizma. Osim navedenog, treba
kontinuirano raditi na adekvatnom korienju potencijala vjerskog, sportskog,
zdravstvenog, eko i kulturnog turizma, koji mogu biti podsticaj produenja sezone.
Na ovaj nain, kroz diversifikaciju ponude, boljeg organizovanja pred i post sezone
i prilagoavanja turistikog proizvoda potrebama i oekivanjima turista, odnosno
razliitih ciljnih grupa dolo bi do produetka sezone, znaajnog regionalnog
razvoja i ostvarenja ukupne ekonomske dobiti. Akcenat treba staviti i na vee
uee diplomatsko-konzularnih predstavnitava i crnogorskih misija u
inostranstvu u promociji turistike ponude.
S obzirom da je crnogorska turistika sezona sezonskog karaktera, razvoj MICE
turizma moe predstavljati znaajan faktor za produenje sezone, imajui u vidu da
se putovanja odvijaju preteno van glavne turistike sezone. Uz izgradnju hotela
veih kategorija sa infrastrukturom i organizacijom potrebnim za organizovanje
odreenih vrsta sastanaka, skupova i manifestacija, unapreenjem avio konekcija i
nastavkom dobre promocije ove vrsta turizma na inostranim tritima mogu se
oekivati znaajni benefiti u buduem periodu.
Nastavak revitalizacije ruralnih podruja, izgradnja infrastrukture i adekvatno
korienje prirodnih resursa, posebno na sjeveru zemlje predstavljaju ansu za dalji
razvoj turizma i proirenje turistike ponude. Stvaranje raznovrsne turistike
ponude poput agro, eko i seoskog turizma predstavlja okosnicu za razvoj
nerazvijenih regija u Crnoj Gori. Povezivanje poljoprivrede i turizma, naroito
kroz modalitet povezivanja poljoprivrednih gazdinstava i turistike ponude,
dovelo bi do ekonomskog i kulturnog razvoja sela. Uzajamnom saradnjom
poljoprivrednika i ugostiteljskog sektora bio bi omoguen bolji plasman
poljoprivrednih proizvoda, a samim tim i bolja promocija naih tradicionalnih
proizvoda. Ovo bi se znaajno odrazilo i na smanjenje migracija i poveanje
zaposlenosti stanovnitva u ruralnim podrujima uz znaajne ekonomske benefite.
Ljudski resursi predstavljaju bitan element razvoja sektora turizma. Razvoj
kvalifikovanog i obrazovnog kadra treba da prati poveanje turistikih kapaciteta i
diversifikaciju turistike ponude. Neophodna je dobra saradnja izmeu turistike
privrede i obrazovnog sistema, kako bi se kroz organizovane treninge i
profesionalne prakse dobio kvalifikovani kadar koji e zadovoljiti sve specifine
zahtjeve djelatnosti. Razvoju kvalifikovanog kadra treba posvetiti posebnu panju
zbog toga, jer upravo od njih zavisi kako e predstaviti turistiki proizvod i ukupnu
turistiku ponudu. Kada je rije o kadrovima u turizmu, aktivnosti su usmjerene u
32

pravcu obezbjeivanja sezonske radne snage, dok se drugi dio aktivnosti odnosi na
definisanje obrazovnih programa kojima e se usaglasiti potreba turistike privrede
sa ponudom radne snage po kvalitetu i kvantitetu. Poseban akcenat treba staviti na
poveanju angaovanja domae radne snage na sezonskim poslovima. Ovom
mjerom bi se znaajno uticalo na smanjenje ukupne stope nezaposlenosti, dok bi
specifine poslove obavljali strunjaci iz oblasti turizma.
Potrebno je postepeno raditi na diverzifikaciji turistikih trita, jer preveliko
oslanjanje na mali broj trita predstavlja veliku ranjivost.
Razvijena mrea saobraaja predstavlja bitan uslov za razvoj turizma. Problemi
saobraaja odnose se na nedovoljnu i nekvalitetnu saobraajnu infrastrukturu i
povezanost sa odreenim destinacijama, velike guve tokom sezone, ekanje na
graninim prelazima i sl. Treba nastaviti sa rjeavanjem pitanja tretmana otpadnih
voda i vrstog otpada i problema u snabdijevanju elektrinom energijom, posebno
u vrijeme trajanja turistike sezone. Iako se uslovi iz godine u godinu u ovim
segmentima poboljavaju, neophodno je nastaviti sa ulaganjem, kako u
saobraajnu, tako i u komunalnu infrastrukturu, kako bi se na to bolji nain
predstavila ukupna turistika ponuda Crne Gore.
Bila bi korisna izrada studije koja bi pozicionirala Crnu Goru u segmentu cijena
kvalitet ponude u odnosu na najvanije konkurente i na bazi dobijanja rezultata
preduzimanje adekvatnih mjera.

33

2. Saobraaj
Kljune preporuke
Nastaviti unapreenje saobraajne infrastrukture, prije svega,
iskoristiti sredstva koja stoje na raspolaganju kroz EU aranmane,
kao to su IPA sredstva
Poveanje stepena bezbjednosti saobraaja
Nastaviti sa realizacijom programa sanacije kritinih taki sa
ciljem smanjenja broja saobraajnih nesrea
Unaprijediti procese redovnog odravanja javnih puteva
Modernizacija i rekonstrukcija postojee eljeznike mree u cilju
poveanja prosjene brzine i smanjenja kanjenja u saobraaju
Promovisati prekograninu saradnju u eljeznikom sektoru,
investicijama u proirenje eljeznikih pruga
Raditi na unapreenju intermodalnog (kombinovanog) transporta
u cilju olakavanja transporta robe i smanjenja trokova prevoza
Nastaviti sa razvojem kapaciteta pomorskog saobraaja
Raditi na primjeni standarda koji se odnose na zatitu ivotne
sredine i minimiziranje negativnih uticaja prilikom realizacije
infrastrukturnih projekata u ovoj djelatnosti
Razvoj i promocija biciklistikog saobraaja
Nastaviti sa jaanjem institucionalnog i zakonodavnog okvira, i
njegovim usaglaavanjem sa zahtjevima i direktivama EU
Glavni rizici
Veliki broj saobraajnih nesrea kao rezultat nedovoljne
bezbijednosti putne mree u Crnoj Gori
Nedovoljna tehniko tehnoloka opremljenost infrastrukture i
deficit domae radne snage i strunog kadra u ovoj djelatnosti
Opasnost od znaajnijeg rasta javnog duga u sluaju izgradnje
auto-puta
Sporiji razvoj turizma zbog neadekvatne saobraajne
infrastrukture
Negativan uticaj saobraaja na ivotnu sredinu
Slaba povezanost pojedinih vidova saobraaja sa regionom

Rok za realizaciju
Kontinuirano
Kontinuirano
Kontinuirano
Kontinuirano
Kontinuirano
Dugi rok
Kontinuirano
Dugi rok
Kontinuirano
Kontinuirano
Kratak rok
Smjer rizika
Rastui
Konstantan
Rastui
Konstantan
Konstantan
Konstantan

Opis trenutnog stanja

Saobraaj je oblast od velikog znaaja za cjelokupan ekonomski razvoj Crne Gore.
Zbog uske povezanosti sa razvojem sektora poput turizma, trgovine, poljoprivrede,
umarstva i drugih sektora koji doprinose rastu BDP-a, neophodnost razvoja
34

efikasnog transportnog sistema je prepoznata kao jedna od kljunih oblasti za

obezbjeenje odrivog rasta. Njime se, takoe, utie na stepen integracije zemlje,
kako u regionalno, tako i u ire meunarodno okruenje, pa je za povezivanje Crne
Gore sa ostatkom svijeta vana izgradnja, modernizacija i rekonstrukcija
transportnog sistema. Moderan transport ukljuuje infrastrukturu i tehnologiju koje
su izuzetno skupe, sa visokim fiksnim trokovima, dugim rokom otplate
investicije, te s toga za adekvatan razvoj ove grane esto ne postoji privatni interes.
S obzirom da je Crna Gora u predpristupnim pregovorima sa EU namee se
potreba usaglaavanja sa osnovnim ciljevima saobraajne politike EU koji se, prije
svega, ogledaju u poboljanju funkcionisanja ekonominog, sigurnog, bezbjednog,
konkurentnog i sa ekoloke strane prihvatljivog saobraajnog sistema.
Iako je Crna Gora ostvarila pozitivne rezultate u oblasti unapreenja saobraajne
infrastrukture, ona i dalje znaajno zaostaje za onim to su potrebe dinamine
ekonomije. Prepoznavanje nedostataka je od velikog znaaja, kako za dalji
ekonomski razvoj drave, tako i za regionalnu integraciju Crne Gore. U oblasti
meunarodnih usluga, uee prihoda od transporta je na drugom mjestu (odmah
posle prihoda od turizma). Prema posljednjim raspoloivim podacima (u prvih est
mjeseci 2014. godine) uee prihoda od transporta (prevoz robe i putnika) je
26,7% ukupnih prihoda od usluga u Crnoj Gori. Od toga, najvei prihodi se odnose
na oblast pomorskog i vazdunog saobraaja (56,3% od ukupnih prihoda).
Ekonomska kriza je negativno uticala na efikasno korienje saobraajnih
kapaciteta, meutim prethodne godine i u prvoj polovini 2014. godine ostvareni su
pozitivni pokazatelji veine segmenata saobraaja. Naime prema posljednjim
raspoloivim podacima (za prvih est mjeseci 2014. godine) zabiljeen je rast
prevoza putnika i roba u drumskom, eljeznikom i vazdunom saobraaju, dok je
u pomorskom saobraaju ostvaren pad ukupnog prometa u lukama.
U oblasti eljeznikog saobraaja, usvojen je Zakon o eljeznici koji je poeo sa
primjenom od januara 2014. godine kao i Zakon o bezbjednosti, organizaciji i
efikasnosti eljeznikog prevoza. Zakonom o eljeznici ureuju se uslovi i nain
organizovanja i regulisanje eljeznikog saobraaja, odravanje i zatita
infrastrukture i uslovi i nain obavljanja prevoza u eljeznikom saobraaju.
Definie se obaveza donoenja Strategije razvoja eljeznice na period od deset
godina, koja se sprovodi Nacionalnim programom eljeznike infrastrukture, koja
se donosi na period od tri godine, kao i obaveza donoenja godinjih programa
izgradnje, odravanja, rekonstrukcije i modernizacije infrastrukture. U prvom
kvartalu 2014. godine Vlada je usvojila Program izgradnje, odravanja,
35

rekonstrukcije i modernizacije eljeznike infrastrukture za 2014. godinu.

Programom su definisani projekti rekonstrukcije regionalnih i magistralnih puteva
u Crnoj Gori, programi rekonstrukcije raskrsnica, sanacije mostova, klizita,
rjeavanje uskih grla, izgradnja tunela Tifran koji se nalazi na magistralnom putu
Podgorica-Ribarevine-Berane, kao i izgradnja treih traka. U drugom kvartalu je
usvojen Zakon o kombinovanom prevozu tereta ime se podstie mogunost
razvoja intermodalnog prevoza, propisivanjem odreenih podsticaja u vidu
oslobaanja od godinjih naknada za korienje javnih puteva, oslobaanja od
pojedinih dozvola i ogranienja.
U oblasti drumskog saobraaja, potpisan je Ugovor o projektovanju i izgradnji
dionice autoputa, Smokovac-Uva-Mateevo, izmeu Vlade i kineske kompanije
CRBC, a utvren je i Predlog Zakona o autoputu Bar - Boljare, u cilju realizacije
najznaajnijeg infrastrukturnog projekta u Crnoj Gori. Znaaj projekta je u
povezivanju crnogorskog primorja sa sjeverom Crne Gore, granicom sa Srbijom i
preko te zemlje sa centralnom Evropom ime bi se neposredno uticalo na
ravnomjeran razvoj svih regija, razvoj turizma, korienje prirodnog potencijala i
razvoj ukupne ekonomije. Zakonom bi trebalo da se normativno regulie
realizacija projekta, oslobaanje od PDV-a, carina na opremu i postrojenja za
izgradnju autoputa kao i sva ostala pitanja vezana za graevinske dozvole,
pripremne radove, poreze, naknade za kamenolome i sl. U cilju usklaivanja
zakonodavstva Crne Gore sa propisima EU u oblasti drumskog prevoza usvojen je
i Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o prevozu u drumskom saobraaju.
Njime je, izmeu ostalog, izvrena zatita prevoznika koji su od strane nadlenih
organa ovlaeni za obavljanje gradskog i prigradskog prevoza putnika, jasnije je
definisan auto taksi prevoz u cilju eliminisanja nelojalne konkurencije licenciranim
autobuskim prevoznicima i uveden novi vid prevoza atl prevoz koji
podrazumijeva prevoz putnika od aerodroma do sredita grada, odnosno hotela.
U oblasti pomorskog saobraaja takoe je zapaen napredak. Naime, crnogorska
flota je nakon kupovine dva broda u 2013. godini, u 2014. godini realizovala
kupovinu dodatna dva teretna broda, ija se isporuka oekuje do kraja godine, u
cilju proirenja trgovake flote za potrebe AD Barska plovidba. Ovim
investicijama crnogorska pomorska industrija e imati izuzetno vaan doprinos u
ostvarenju ekonomskog rasta drave.
Vidljivi su rezultati i u oblasti ouvanja ivotne sredine. Imajui u vidu da je
brodska industrija jedan od najveih zagaivaa ivotne sredine, usvojen je Zakon
o izmjenama i dopunama Zakona o zatiti mora od zagaivanja sa plovnih
objekata. Cilj donoenja Zakona je da se smanji i koliko je mogue sprijei
36

zagaivanje morske sredine, to direktno isputanjem razliitih materija ili

indirektno putem atmosfere, od strane plovnih objekata. Zakonom su pootrene
kazne od 1.000 do 40.000 eura. Donoenjem ovog Zakona tei se potpunom
usaglaavanju sa meunarodnim propisima koji reguliu ovu oblast. Usvojen je i
Zakon o sigurnosti pomorske plovidbe kojim se reguliu mjere bezbjednosti
saobraaja u pomorstvu s obzirom na brodove, pomorce i druge uesnike u
pomorskim aktivnostima, kao i akcije traganja, spaavanja, pilotae i inspekcijskog
nadzora.
Usvajanjem Master plana razvoja Javnog preduzea Aerodromi Crne Gore do
2030. godine, Vlada je definisala strategiju infrastrukturnog razvoja aerodroma sa
ciljem unapreenja kapaciteta i kvaliteta usluga u avio saobraaju. Plan
podrazumijeva realizaciju niza razvojnih aerodromskih kapaciteta, koji e
obezbijediti sigurno i efikasno odvijanje vazdunog saobraaja, zasnovanog na
ekolokim standardima. Analizom trenutnog stanja saobraajne infrastrukture
Vlada je u februaru 2014. godine usvojila Informaciju o prioritetnim razvojnim
projektima iz oblasti saobraaja kojom su, izmeu ostalog, definisane i prioritetne
investicije iz Master plana.
Sa bezbjednosnog stanovita neophodno je istai da je stanje na crnogorskim
putevima i dalje zabrinjavajue, sa velikim brojem saobraajnih nesrea, poginulih
i povrijeenih u drumskom saobraaju. Iako je izraen trend smanjenja broja
nezgoda u periodu od 2010. do 2013. godine i dalje je zabiljeen veliki broj
nastradalih lica. U 2013. godini je dolo do smanjenja saobraajnih nezgoda za
35% u odnosu na 2012. godinu, ali je broj povrijeenih porastao za 5,2%, a
poginulih za 60,9%. Prema preliminarnim podacima Monstata, u prvih est mjeseci
2014. godine ostvareno je poveanje broja saobraajnih nezgoda za 13,3%, a
nastradalih za 6,4% u odnosu na isti period prethodne godine. Usvojen je Akcioni
plan za implementaciju Strategije poboljanja bezbjednosti u drumskom saobraaju
za 2014. godinu. Imajui u vidu da bezbjednost u drumskom saobraaju predstavlja
jedan od fundamentalnih elemenata kvaliteta saobraajnog sistema, akcionim
planom je predvieno da se nastavi rekonstrukcija i sanacija kritinih taki,
izgradnje treih traka, otklanjanja uskih grla, rekonstrukcije raskrsnica, sanacije
mostova, klizita i kosina na dravnim putevima, izgradnje tunela, ime bi se
stvorili uslovi za bezbjedno odvijanje saobraaja, smanjenje saobraajnih nesrea i
redukcija rizika uesnika u saobraaju.
Iako su rezultati realizovanih aktivnosti pozitivni evidentna je potreba za dodatnim
ulaganjima, zbog injenice da je bruto dodana vrijednost ove djelatnosti (saobraaj
i skladitenje) u ukupnom bruto domaem proizvodu prema posljednjim
37

raspoloivim podacima, u 2012. godini, iznosila 4,1%. Neophodno je poboljanje

sigurnosti u saobraaju, efikasnije korienje postojeih kapaciteta, kvalitet
saobraajnih usluga, razvoj saobraajne infrastrukture u skladu sa potrebama
ekonomskog razvoja, dodatna realizacija investicionih projekata, i to bolje
povezanosti saobraajnog sistema Crne Gore u Trans-Evropsku-Transportnu
mreu.
Operativne mjere
Sa ciljem unapreenja djelatnosti potrebno je kontinuirano raditi na otklanjanju
nedostataka u saobraajnoj infrastrukturi: zavriti rekonstrukcije zapoetih dionica,
magistralnih i regionalnih puteva, modernizacija saobraajne signalizacije u cilju
podizanja nivoa saobraajne discipline, eliminisanje kritinih taaka u ugroenim
oblastima, kao i rjeavanje pitanja uskih grla.
Napraviti listu prioriteta u izboru investicija iz ove oblasti i kompletirati potrebnu
projektnu dokumentaciju, kako bi se iskoristile mogunosti EU fondova ili
zainteresovali privatni investitori za privatno javno partnerstvo.
Potrebno je poboljati odravanje najfrekventnijih saobraajnica u zemlji. Obimne
padavine u zimskom periodu u Crnoj Gori dovode do pojava klizita i odrona u
ugroenim podrujima. Iskustva drava regiona koje su pogoene poplavama u
2014. godini dodatno upozoravaju na probleme koje loi vremenski uslovi mogu
prouzrokovati na saobraajnoj infrastrukturi.
Neophode su reforme u oblasti infrastrukture, naroito putne, u svim optinama.
Izgradnja autoputa ili unapreenje magistralnih, kao i regionalnih i lokalnih puteva
u Crnoj Gori bi imalo mnoge koristi, od pomoi pri prevozu robe, preko poveanja
znaaja i vrijednosti morskim lukama i aerodromima, do olakanja turistima da
putuju kroz Crnu Goru, bilo u ljetnjoj, bilo u zimskoj turisitkoj sezoni. Takoe,
unarjeenje putne infrastrukture, omoguila bi mnogo bolju povezanost sa
zemljama u regionu. Iz tog razloga kao posebna mjera predostronosti treba da
bude blagovremena sanacija identifikovanih rizika i obezbjeenje adekvatne
saobraajne opreme u sluaju elementarnih nepogoda.
U cilju eleminisanja saobraajnih guvi na drumskim putevima, naroito za
vrijeme ljetnje turistike sezone, neophodno je pronai najbolji nain finansiranja
za ve prepoznate projekte izgradnje zaobilaznica oko veih primorskih gradova,
izgradnje pjeakih mostova na mjestima sa najfrekventnijim brojem turista.
38

Takoe, u svrhu bolje povezanosti svih regija razmotriti uvoenje autobuskog

prevoza sa aerodroma Podgorica i Tivat do svih gradova, to e imati pozitivan
doprinos i turistikoj ponudi.
Potrebno je raditi na poboljanju infrastrukture u eljeznikom saobraaju,
nastaviti sa zapoetim projektima rekonstrukcije, ulaganjima u eljeznike veze
kako bi se poveala prosjena brzina i smanjila kanjenja u saobraaju, naroito u
ekstremnim zimskim uslovima. U cilju unapreenja eljeznikog saobraaja i bolje
povezanosti sa susjednim zemljama razmotriti izgradnju regionalnih pruga.
Iskoristiti prednosti potpisivanja ECAA sporazuma (European Common Aviation
Agreement) nastavkom aktivnosti vezanih za otvaranje novih avio linija koje su
od ekonomskog benefita za turizam i promociju Crne Gore kao atraktivne
turistike destinacije.
Nastaviti realizaciju Master plana razvoja Aerodroma Crne Gore, ulaganjem u
modernizaciju crnogorskih aerodroma. Potrebno je obezbijediti sve neophodne
uslove za nesmetano funkcionisanje avio saobraaja u vrijeme vremenskih
nepogoda (snijeni nameti, obimne padavine, magla). Realizovati prioritetne
investicije iz Master plana koje se odnose na proirenje i rekonstrukciju
manevarskih povrina na oba aerodroma i pristanine platforme na Aerodromu
Tivat, kao i izgradnja nove terminalne zgrade za proirenje kapaciteta na
Aerodromu Tivat zbog sve vee zainteresovanosti turista na dolaske preko ovoga
aerodroma.
U domenu pomorskog saobraaja neophodno je nastaviti sa aktivnostima na
ispunjenju uslova za dobijanje punopravnog lanstva Pariskog memoranduma
(Paris MoU-a - The Paris Memorandum of Understanding on Port State Control), a
koji se odnose na usaglaavanje inspekcijskog nadzora sigurnosti plovidbe sa
standardima Paris MoU-a. Ulanjenje e doprinijeti smanjenju broja uplovljenih
brodova koji ne zadovoljavaju sigurnosne standarde, poveanju stepena
bezbjednosti plovidbe i zatite ivotne sredine.
Prodajom Kontejnerskog terminala i generalnih tereta - Bar nali su se zajedniki
interesi sa novim vlasnikom za pozicioniranje Luke Bar kao kruzing destinacije. S
obzirom da zbog svog poloaja ova luka ima dobru poziciju da ostvari primat za
razvoj kruzing turizma, potrebne su investicije u adekvatnu infrastrukturu za
prijem putnika, poveanje broja vezova, infrastrukturu za preuzimanje otpada i
otpadnih voda i sl.

39

S obzirom da Crna Gora ima infrastrukturne uslove za korienje kombinovanog

transporta i da je usvojen Zakon koji regulie ovu oblast, neophodno je poboljati
mogunosti za njegov razvoj. Potrebno je realizovati izgradnju novih i
rekonstrukciju postojeih terminala za kombinovani transport na eljeznikim
stanicama koji e podstai dalji razvoj ovog transporta ka najvanijim transportnim
pravcima. Uee ovog vida transporta u ukupnom transportu je veoma malo, a
njegov razvoj i promocija bila bi znaajna komparativna prednost za dravu.
Imajui u vidu negativan uticaj saobraaja na ivotnu sredinu, u okviru drumskog
saobraaja treba promovisati ekoloki biciklizam, kao zdrav nain ivota. Imajui
u vidu da je pokrenut projekat izgradnje biciklistikih parkinga, raditi na
pronalaenju sredstava za izgradnju biciklistikih staza, to bi doprinijelo
smanjenju guve u saobraaju, redukciji trokova kunog budeta.
Nastaviti postupak nacionalnog usklaivanja institucionalnog i zakonskog okvira
sa zahtjevima i standardima Evropske unije, kao i jaanje administrativnih
kapaciteta za njihovo sprovoenje. U tom pravcu neophodno je i obezbijediti dalju
implementaciju bezbjednosnih uslova i tehnikih pravila u drumskom i
pomorskom, kao i pravila interoperabilnosti u eljeznikom saobraaju.

40

VI. PREPORUKE U DOMENU OBRAZOVANJA I TRITA RADA

1. Obrazovanje
Kljune preporuke
Ukljuivanje svih relevantnih institucija i pojedinaca iz obrazovnog sistema u
aktivnosti definisane strategijama obrazovanja radi postizanja ciljeva reforme
Razvijanje saradnje institucija obrazovanja i institucija trita rada
Razvijanje standarda obrazovanja u skladu s principima Nacionalnog okvira
kvalifikacija i na osnovu informacija o potrebama trita rada
Voenje upisne politike koja omoguava smanjenje strukturne neravnotee trita
rada
Podsticanje i afirmisanje nauno-istraivakog rada u visokokolskim
institucijama
Razvijanje veza sa inostranim obrazovnim institucijama i ukljuivanje u
meunarodne nauno-istraivake projekte
Razvijanje i promocija koncepta cjeloivotnog uenja
Ukljuivanje lokalne samouprave, predstavnika poslodavaca, biznis udruenja i
drugih nevladinih organizacija u aktivnosti reforme obrazovanja
Ukljuivanje organizacija koje se bave socijalnom inkluzijom u aktivnosti reforme
obrazovanja
Vrenje nadzora i kontrole realizacije reformskih aktivnosti, poreenjem
indikatora ostvarenih i planiranih rezultata na svim nivoima obrazovanja, uz
kljunu ulogu Ministarstva prosvjete
Glavni rizici
Nedostatak finansijskih sredstava usljed ekonomske krize za cjelovito sprovoenje
planiranih aktivnosti
Nedovoljno obuen i motivisan kadar u obrazovnom sistemu za realizaciju
planiranih zadataka
Neadekvatni programi obrazovanja, koji nijesu usklaeni sa potrebama trita rada
Nedovoljna saradnja partnera u obrazovnom procesu (obrazovne ustanove, lokalna
administracija, preduzetnici, NVO)
Ekstenzivan pristup u prenoenju znanja na uesnike u obrazovnom sistemu
(tradicionalan nain izlaganja materije, bez izgraivanja vjetina i neelastian u
odnosu na promjene i zahtjeve trita rada), savlaivanje gradiva putem
reprodukovanja sadraja
Nedovoljna zastupljenost u obrazovnom procesu nauno-istraivakog rada
Nedovoljna materijalno-tehnika opremljenost obrazovnih institucija
Finansiranje univerzitetskih jedinica poveanjem broja studenata koji plaaju
kolovanje razvoj kvantiteta na utrb kvaliteta i potreba trita rada
Kanjenje reforme obrazovanja u odnosu na potrebe trita rada

Rok za
realizaciju
Kratak rok
Kontinuirano
Kratak rok
Kontinuirano
Kontinuirano
Srednji rok
Kontinuirano
Kratak rok
Kratak rok
Kontinuirano
Smjer rizika
Rastui
Konstantan
Konstantan
Konstantan
Konstantan
Konstantan
Konstantan
Rastui
Rastui

41

Opis trenutnog stanja

Reforma obrazovnog sistema u Crnoj Gori zapoeta je 2000. godine. Donoenjem
tzv. Knjige promjena (2001. godine) definisana je vizija obrazovanja, pravci i
ciljevi stratekog razvoja.
Sadraj reforme definisan je kljunim dokumentima strategijama: od
predkolskog, preko osnovnog i strunog do visokog obrazovanja. Svi dokumenti
predstavljaju strateke pravce razvoja, koji se realizuju putem akcionih planova u
definisanom periodu.
Uprkos sloenim zahtjevima reforme obrazovanja u poetnoj fazi su ostvareni
pozitivni pomaci, o emu svjedoe i izvjetaji kompetentnih predstavnika Unije,
zaduenih za analizu i praenje stanja. Ovo je znaajno, naroito ako se ima u vidu
da se radi o dugotrajnom procesu u jednoj od najvanijih oblasti stubu drutvenoekonomskog razvoja svake moderne zajednice ija oblast primjene je veoma
iroka.
Trenutno se u Crnoj Gori, izmeu ostalih, primjenjuju sljedee vane strategije u
oblasti obrazovanja:
- Strategija razvoja i finansiranja visokog obrazovanja u Crnoj Gori
(2011-2020),
- Strategija razvoja strunog obrazovanja u Crnoj Gori (2010-2014),
- Strategija ranog i predkolskog vaspitanja i obrazovanja (2010-2015),
- Strategija inkluzivnog obrazovanja (2014-2018),
- Nacionalna strategija cjeloivotne karijerne orijentacije (2011-2015).
Pored navedenih realizuje se i niz drugih aktivnosti, koje su usmjerene na stvaranje
kvalitetnog, funkcionalnog i decentralizovanog sistema obrazovanja.
Na svim nivoima obrazovanja koriene su usluge eksperata angaovanih kroz
razliite programe od strane Evropske Unije. Oni su pruali neophodna znanja i
strunu podrku za realizaciju reformskih ciljeva. Njihove usluge uglavnom su
finansirane iz fondova Unije, namjenskih sredstava, donacija i manjim dijelom iz
domaih izvora.
Crna Gora od 2001. godine koristi Tempus program, kroz koji je u reformu
visokog obrazovanja uloeno oko sedam miliona eura. Uspostavljena je platforma
42

za saradnju izmeu crnogorskih ustanova visokog obrazovanja i ustanova iz

regiona i Evropske unije, kao i sa predstavnicima privrede i civilnog sektora. Do
sada je Crna Gora uestvovala u 38, a trenutno je 26 projekata u fazi realizacije.
Uee u projektima ovog Programa doprinijelo je unaprijeenim akademskim i
administrativnim kapacitetima za upravljanje projektima Unije. Prema podacima
Ministarstva za vanjske poslove i evropske integracije do sada je realizovano 270
mobilnosti u okviru programa Erazmus Mundus (dopuna Tempus programu) i
iskoriteno vie od 2,5 miliona eura na studentsku mobilnost.
Crna Gora je maja 2013. godine potpisala Memorandum o razumijevanju za uee
u centralizovanim akcijama Programa cjeloivotnog uenja (Lifelong Learning
Programme).
Juna 2014. godine predloeno je potpisivanje Sporazuma izmeu Evropske Unije i
Crne Gore o ueu Crne Gore u Programu Erasmus+. Glavni cilj Programa
Erasmus+ je poboljanje vjetina pojedinaca i njihove zapoljivosti, kao i
podrka modernizaciji sistema obrazovanja i obuke, pa su u tom cilju znaajno
poveana sredstva namijenjena razvoju znanja i vjetina 14,7 milijardi eura za
period 2014 - 2020.
Kapaciteti akademskog i administrativnog osoblja u nekim ustanovama visokog
obrazovanja su unaprijeeni putem saradnje i realizacije projekata sa institucijama
visokog obrazovanja iz Evropske unije. Nabavkom savremene opreme i novih
nastavnih sredstava znaajno su unaprijeeni i uslovi rada.
I u institucijama niih nivoa obrazovanja u Crnoj Gori takoe su ostvareni
pozitivni pomaci. Pored unapreenja nastavnih kapaciteta kroz razliite oblike
obuka i usavravanja znanja izgraene su nove kole, podrune ustanove,
adaptirano mnogo kolskih objekata, uloeni znaajni napori u ispunjenju
konkretnih zadataka planiranih strategijama. Nabavljena je kompjuterska i druga
kabinetska nastavna oprema, znaajno je povean biblioteki fond. Zavod za
udbenike i nastavna sredstva je uredio prirunike za rad sa djecom koja imaju
razliite smetnje u razvoju i Prirunik za rad po IROP-u (Individualni razvojnoobrazovni program). Omogueno je tampanje udbenika na Brajevom pismu za
slabovidu djecu.
U cilju afirmacije visoko deficitarnih zanimanja srednjeg strunog obrazovanja
Ministarstvo prosvjete i Privredna komora dodijelili su 61 stipendiju za uenike
prvih razreda koji se obrazuju po programima trogodinjih kola, za koje je
iskazana potreba na tritu rada (sektori graevina, poljoprivreda, ugostiteljstvo,
43

elektrotehnika, automehatronika). Optina Bar je, takoe, dodijelila 10 stipendija

za uenike koji se obrazuju po programima iz oblasti ugostiteljstva.
Zavod za zapoljavanje Crne Gore pripremio je analizu o tome da li se za odreeni
obrazovni profil broj upisnih mjesta treba poveati, smanjiti ili da ostane na istom
nivou u odnosu na prethodnu godinu.
Od poetka reforme znaajno je povean broj predkolskih ustanova, djece i
zaposlenih. Tako, broj vaspitnih jedinica se poveao sa 69 (2000/2001. godina) na
119 (2013/2014. godina), to je pratilo poveanje broja zaposlenih (sa 1.173 na
1.709) radi prihvata i boravka, predkolskog obrazovanja i vaspitanja 11.946
(2000/2001. godina) odnosno 16.461 djeteta (2013/2014. godina).
Velika panja posveuje se inkluzivnom obrazovanju, potrebama socijalizacije i
pripremi za obrazovanje i zapoljavanje lica sa odreenim oblicima invaliditeta ili
lica sa posebnim potrebama. Uspostavljeni su preduzetniki centri u tri srednje
strune kole na sjeveroistoku Crne Gore.
U okviru aktivnosti koje se odnose na obrazovanje lica iz marginalnih grupa,
posebna panja posveena je pripadnicima RAE populacije i njihovom
ukljuivanju u obrazovni sistem. Djeci RAE populacije su dostupni besplatni
udbenici za prvi ciklus (I III razred), besplatan prevoz (140 djece) od mjesta
stanovanja (Kamp I i II Konik) do est gradskih kola u Podgorici, a djeca u
Kampu Konik (Podgorica) sa najbrojnijom RAE populacijom dobijaju i besplatan
kolski pribor.
Od znaajnih dogaaja, vano je istai da je u 2013. godini donijet i niz sistemskih
zakona iz oblasti obrazovanja: Opti zakon o obrazovanju i vaspitanju, Zakon o
osnovnom obrazovanju i vaspitanju, Zakon o gimnaziji, Zakon o strunom
obrazovanju i Zakon o visokom obrazovanju, koji prate potrebe reforme. Iako je
oblast obrazovanja i kulture meu rijetkim u kojima ne postoji jedinstvena stritkna
pravna regulativa, ve zemlje lanice Unije zadravaju suverenitet i pravo da
samostalno ureuju obrazovne politike, navedene izmjene regulative istovremeno
znae usklaivanje naeg pravnog sistema sa pravom Evropske Unije.
Tokom 2013. godine zapoela je i realizacija znaajnog projekta, koji Vlada Crne
Gore preko Ministarstva nauke i Ministarstva prosvjete finansira iz kredita
Svjetske banke. Rije je o projektu: Visoko obrazovanje i istraivanje za inovacije
i konkurentnost (INVO projekat). Cilj projekta je jaanje kvaliteta i relevantnosti
visokog obrazovanja i istraivanja u Crnoj Gori kroz reformu finansiranja visokog
44

obrazovanja i sistema osiguranja kvaliteta i jaanje kapaciteta istraivanja i

razvoja.
Takoe, Crna Gora je tokom 2014. godine pristupila Okvirnom programu
Evropske Unije za istraivanje i inovacije Horizont 2020. Horizont 2020 je
nastavak Sedmog okvirnog programa Evropske Unije za nauku, istraivanje i
tehnoloki razvoj (FP7). To je najvei okvirni program Evropske Unije za
istraivanje do sada, sa budetom od 77 milijardi eura. Cilj Programa je
obezbjeenje konkurentnosti cjelokupnog evropskog trita, kroz jaanje
ekonomskog rasta u Evropi i stvaranje novih radnih mjesta, na osnovu vee
stopeinvestiranjaunaukuiistraivanje.
Pored pozitivnih, trenutno stanje karakteriu i sljedei nedostaci:
- Broj studenata u Crnoj Gori se stalno uveava. U odnosu na 2003. godinu
(kada je Crna Gora usvojila Bolonjski proces) uvean je 8 puta, znaajno
utiui na strukturnu neusklaenost ponude i tranje na tritu rada.
- Skoro 80% svrenih srednjokolaca nastavlja kolovanje na visokokolskim
institucijama, umjesto da dio njih ulazi na trite rada, to ima za posljedicu
nemogunost zadovoljenja potreba trita rada. Posljedica navedenog je
hiperprodukcija nekih zanimanja, dok zbog slabog interesovanja za npr.
zanatska zanimanja nedostaju visoko deficitarni kadrovi, to se
nadomjetava angaovanjem inostrane radne snage. Deficitarnost je izraena
i u stratekim granama razvoja, kao to su turizam, gradjevinarstvo i
poljoprivreda.
- Upisna politika na institucijama visokog obrazovanja nije usklaena sa
potrebama trita rada.
- Kvalitet obrazovanja u Crnoj Gori je veoma razliit, kako na nivou ustanova
visokog obrazovanja, tako i na nivou razliitih studijskih programa na istim
ustanovama visokog obrazovanja. Slina situacija je i na niim nivoima
obrazovanja.
- Formirane su univerzitetske jedinice, ini se bez dovoljno kritikog
sagledavanja mogunosti njihove odrivosti na dugi rok, kako u kadrovskom
tako i u materijalno-finansijskom smislu.
- Naunoistraivaki rad nije dovoljno zastupljen u visokoobrazovnom
procesu.
- Koncept cjeloivotnog uenja jo uvijek nije dovoljno promovisan i
razvijen.
- Meunarodna saradnja i akademska mobilnost nije na zadovoljavajuem
nivou.
45

- Nastavni kadar na svim nivoima obrazovanja nije u potpunosti na potrebnom

nivou.
- Na PISA testovima postignuti su rezultati koji ukazuju na odreene
nedostatke obrazovnog sistema u Crnoj Gori. Donijet je i Akcioni plan za
unaprjeenje postignua uenika na PISA testiranju (2014 2018).
- Ne postoje precizni standardi koji se odnose na provjeru znanja i s tim u vezi
primjenjuju se vrlo razliiti kriterijumi ocjenjivanja u praksi.
- Nedovoljno razvijen Informacioni sistem u obrazovanju.
- Nedovoljna ukljuenost u obrazovni proces djece iz marginalnih grupa
(RAE populacija) i nedovoljna informisanost njihovih roditelja o znaaju i
zakonskoj obavezi pohaanja kolovanja.
- Nedovoljna saradnja obrazovnih institucija sa lokalnom upravom.
Operativne mjere
Cilj reforme je razvijanje efektivnog kvalitetnog sistema obrazovanja i istraivanja
koji e pospjeiti drutveni i ekonomski razvoj drutva, potujui principe
jednakosti i ravnopravnosti graana.
Za sprovoenje reforme obrazovanja u Crnoj Gori neophodno je potovati
planirane zadatke i rokove koji su dati u navedenim strategijama, odnosno
realizovati akcione planove u realno moguoj mjeri.
U tom smislu, za postizanje ciljeva neophodno je:
Kontinuirano raditi na obezbjeenju i unapreenju kvaliteta, prije svega,
visokog obrazovanja, ali i ostalih nivoa obrazovanja.
Povezivati vertikalno i horizontalno razliite nivoe obrazovanja, odnosno
uiniti prohodnost i nadgradnju znanja putem kompatibilnih veza izmeu
nivoa obrazovanja.
Razvijati standarde obrazovanja, na osnovu kojih e se na precizan nain
uporeivati obrazovna kvalifikacija i izvriti verifikacija obrazovanja
steenog na formalan i neformalan nain.
Teiti povezivanju visokog obrazovanja i trita rada i podizanju
preduzetniko-inovativnog karaktera obrazovanja.
Kontinuirano prilagoavati upisnu politiku potrebama trita rada, kako bi se
izbjegla hiperprodukcija teko zapoljivih kadrova i smanjila strukturna
neravnotea trita rada.

46

 Stvarati realne pretpostavke za poveanje uea stanovnitva sa visokim

obrazovanjem, tako da uee populacije sa visokim obrazovanjem starosti
od 30-34 godine bude najmanje 40% u 2020. godini.
Razvijati model cjeloivotnog uenja utemeljenog na dobroj meunarodnoj
praksi.
Razvijati istraivaki orijentisano visoko obrazovanje. Poveati iznose
sredstava za finansiranje ove namjene. Koristiti dostupna sredstva iz
inostranih fondova, uz strogo potovanje i ispunjavanje potrebnih
kriterijuma.
Permanentno usavravati teorijska i praktina znanja nastavnog kadra na
svim nivoima obrazovanja.
Djelovati na afirmaciji i podsticanju mobilnosti i interesovanja nastavnog
kadra i studenata za korienje mogunosti osposobljavanja i usavravanja u
inostranstvu.
Uestvovati u najveoj moguoj mjeri u istraivakim projektima inostranih
obrazovnih institucija radi sticanja znanja i iskustva.
Razvijati saradnju obrazovnih institucija sa lokalnim predstavnicima Unije
poslodavaca i Zanatske komore radi izrade obrazovnih programa
utemeljenih na realnim potrebama trita rada i afirmacije zanimanja koje
daje srednje struno obrazovanje. Poveati iznose sredstava za informisanje
uenika osnovnih kola i njihovih roditelja i popularizaciju zanatskih
zanimanja.
Razvijati saradnju sa svim institucijama koje se bave socijalnom inkluzijom
i stvarati materijalno-tehnike pretpostavke za poveanje uea u sistemu
obrazovanja i socijalnoj ukljuenosti osoba koje pripadaju ovoj kategoriji.
Neophodna je i kontinuirana kontrola i koordinacija aktivnosti svih aktera
zaduenih za realizaciju reformskih aktivnosti, koje treba da sprovodi Ministarstvo
prosvjete. Potrebno je pootriti uslove za osnivanje fakulteta, kao i kontrolu
njihovog rada. S tim u vezi, postavlja se pitanje kvaliteta i nivoa znanja koja nude
fakulteti koji imaju svega nekoliko stalno zaposlenih profesora.
S obzirom na veliki broj institucija koje se bave neformalnim obrazovanjem, bilo
bi korisno sprovesti akreditaciju i ovih institucija.

47

2. Trite rada
Kljune preporuke
Supstitucija strane radne snage domaom
Usklaivanje obrazovnog sistema sa zahtjevima trita rada
Jaanje saradnje sa poslodavcima i intenziviranje njihovog uea u
programima aktivnih mjera zapoljavanja
Jaanje svijesti poslodavaca o mogunostima tee zapoljivih lica na
tritu rada
Poveanje iznosa sredstava za realizaciju aktivnih mjera zapoljavanja
koje na tritu rada sprovodi Zavod za zapoljavanje Crne Gore
Razvijanje programa obuke, prekvalifikacije i dokvalifikacije nezaposlenih
radnika
Nastavak stimulisanja zapoljavanja putem programa koje finansiranjem
zapoljavanja sprovodi Zavod za zapoljavanje Crne Gore
Razvijanje programa i mjera aktivne politike zapoljavanja kojima e se
favorizovati zapoljavanje u sjevernom regionu
Zaustaviti migraciju radno-sposobnog stanovnitva iz sjevernog regiona
Usvojiti Strategiju demografskog razvoja
Obezbjeivanje inkluzije i socijalizacije tee zapoljivih lica
Glavni rizici
Problem strukturne neusklaenosti ponude i tranje radne snage
Problem izraenog deficita kadrova sa srednjom strunom spremom
Nerijeen status velikog broja privrednih subjekata u Crnoj Gori iji su
rauni u blokadi
Ogranieni resursi za aktivne mjere trita rada
Smanjen potencijal za otvaranje novih radnih mjesta usljed sporijeg rasta
ekonomije
Problem regionalne nezaposlenosti
Niska stopa aktivnosti, posebno meu visokokolcima
Visoki udio dugorono nezaposlenih osoba
Visoka stopa nezaposlenosti mladih osoba
Poveano zapoljavanje stranaca, na tetu domae radne snage
Veliki obim neregistrovane zaposlenosti

Rok za
realizaciju
Srednji rok
Kontinuirano
Kontinuirano
Kontinuirano
Kratak rok
Kratak rok
Kratak rok
Kratak rok
Srednji rok
Kratak rok
Srednji rok
Smjer rizika
Konstantan
Konstantan
Rastui
Konstantan
Konstantan
Rastui
Rastui
Opadajui
Rastui
Konstantan
Opadajui

48

Opis trenutnog stanja

Globalna ekonomska kriza znaajno je uticala na trite rada. Na to ukazuju
kretanja na tritu, koje je i dalje izloeno negativnim posljedicama krize i sporije
se oporavlja od drugih trita.
Osnovne karakteristike kretanja i stanja na tritu rada su: visoka dugorona
nezaposlenost; visoka nezaposlenost mladih; izraene disproporcije izmeu
ponude, tranje i zapoljavanja; sezonski karakter zapoljavanja; znatan rast broja
nezaposlenih visokokolaca; relativno veliki broj stranih radnika, velike regionalne
razlike u nezaposlenosti i veliki broj nezaposlenih lica koji se smatraju tee
zapoljivim.
Prema posljednjim raspoloivim podacima iz Ankete o radnoj snazi (Monstat)
osnovna kretanja i stanja na tritu rada u periodu 2010 2013. godina ogledaju se
u sljedeem:
- Kretanje stope aktivnosti stanovnitva starosti od 15 do 64 godine je u
rasponu od 59,3% (2010. godina) do 58,9% (2013. godina). Kod mukaraca
se stopa kretala u rasponu od 67,1% do 65,1%, dok kod ena stopa iznosi od
51,7% do 52,8%. Karakteristian je zabrinjavajue nizak nivo aktivnosti.
- Stopa zaposlenosti se u istom periodu kretala u rasponu od 47,6% do 47,4%.
Kod mukaraca varirala je od 54,3% do 51,9%, dok se kod ena kretala od
41% (40,7% u 2011. godini) do 42,8%. I stopa zaposlenosti bi morala biti
vea.
- Stopa nezaposlenosti se neznatno promijenila sa 19,8% (2010. godine) na
19,9% (2011. i 2012. godine) da bi pala na 19,6% u 2013. godini, pri emu
se procjenjuje 48,8 hiljada nezaposlenih lica.
- Stope aktivnosti, zaposlenosti i nezaposlenosti mladih (15-24 godine) u
navedenom periodu ponajbolje ilustruju negativnu situaciju. Naime, stope
aktivnosti se kreu u rasponu od 25,1% (2010. godine) do 23,2% (2013.
godine). Stope zaposlenosti su veoma niske oko 13,5%, dok su stope
nezaposlenosti izrazito visoke: na poetku perioda su iznosile 45,5%, dok na
kraju perioda iznose 41,6% i odnose se na oko 8,4 hiljade nezaposlenih lica.
Naroito je visoka nezaposlenost kvalifikovanih mladih osoba visokokolaca
porasla u 2013. godini (sa 20,6% na 27,16%). Vlada je u novembru 2013. godine
usvojila Akcioni plan za zapoljavanje mladih za 2014. godinu.

49

Na drugoj strani, prema podacima Zavoda za zapoljavanje Crne Gore ukupan broj
registrovanih nezaposlenih lica krajem 2013. godine iznosio je 34.514, to je
poveanje za 10,5% u odnosu na 31.232 nezaposlena lica sa evidencije krajem
2012. godine. U ukupnoj nezaposlenosti uee ena je poveano sa 47,4% na
48,8% (zbog poveanja njihovog broja, sa 14.812 na 16.855).
Razlika izmeu procijenjenog (Anketa o radnoj snazi Monstata) i registrovanog
broja nezaposlenih lica (Zavod za zapoljavanje Crne Gore) iznosi 14,3 hiljade lica
ili 41,4% registrovanog broja.
Porasla je nezaposlenost meu mlaim kategorijama nezaposlenih, i to: do 25
godina starosti zabiljeen je rast od 13,7% (sa 6.204 na 7.058), u starosnoj grupi od
25 do 30 godina rast je iznosio 35,2% (sa 4.947 na 6.688), dok je broj nezaposlenih
sa preko 50 godina starosti smanjen - za 3,7% (sa 9.626 na 9.270).
Istovremeno, ublaena je dugorona nezaposlenost (lica koja su na evidenciji due
od jedne godine) - krajem 2013. godine je za 0,8 indeksnih poena bila nia u
odnosu na kraj 2012. godine (55,7% : 56,5%).
Ekonomska kriza je uslovila smanjenje tranje na tritu rada. To se ogleda u
manjem broju oglaenih potreba za zapoljavanjem, kao posljedica smanjenog
obima aktivnosti. Tako je, poslije povratka na pozitivan trend poveanog
oglaavanja slobodnih radnih mjesta u 2011. i 2012. godini (porast sa 39.168 u
2010. godini na 44.958 i 45.323), prijavljivanje slobodnih radnih mjesta kao izraz
apsorpcione moi trita odnosno mogunosti zapoljavanja u 2013. godini
smanjeno za 16,5% u odnosu na 2012. godinu. Najvei pad 54,3% ostvaren je u
oglaenim slobodnim radnim mjestima za lica sa visokom kolom (4.505 : 9.851).
Ovo se objanjava injenicom da su poslodavci iskoristili mogunosti besplatnog
angamana visokokolaca kroz Progam strunog obrazovanja lica sa steenim
visokim obrazovanjem. Istovremeno, zabiljeen je pad i u prijavljivanju slobodnih
radnih mesta za lica sa srednjom strunom spremom (manje za 14,6%), dok je za
polukvalifikovanom radnom snagom evidentirana gotovo trostruko vea tranja
(8.038 : 2.772).
U 2013. godini zabiljeen je i pad broja zaposlenih posredstvom Zavoda za
zapoljavanje. Ukupno je zaposleno 15.021 lice, to je u odnosu na 2012. godinu,
kada je zaposleno 21.704, manje za 6.708 odnosno za 30,8%. Ovim brojem nijesu
obuhvaeni visokokolci, zaposleni u skladu sa Progamom strunog obrazovanja
lica sa steenim visokim obrazovanjem, tako da ukupna, realna zaposlenost u

50

2013. godini iznosi 18.947 lica, to je za 12,3% manje u odnosu na prethodnu

godinu.
Inae, prema podacima Monstata prosjean broj zaposlenih na mjesenom nivou u
Crnoj Gori u 2013. godini iznosio je 171.474, to je za 3,0% vie u odnosu na
prosjean broj zaposlenih na mjesenom nivou u 2012. godini. Veina sektora
(petnaest od ukupno devetnaest) u 2013. godini u odnosu na 2012. biljei rast broja
zaposlenih, pa je, posmatrano po pojedinim sektorima, najvei rast zabiljeen u
sektoru administrativne i pomone uslune djelatnosti (33,1%), zatim sektoru
poljoprivreda, umarstvo i ribarstvo (10,6%) i usluge smjetaja i ishrane (8,5%),
dok je najvei pad broja zaposlenih zabiljeen u sektoru snabdijevanje elektrinom
energijom, parom i gasom (2,0%) i preraivakoj industriji (1,2%).
Znaajna karakteristika trita rada je povean broj zaposlenih stranaca, koji raste
iz godine u godinu. Zavod za zapoljavanje Crne Gore je u 2013. godini izdao
8,6% vie dozvola za rad i zapoljavanje stranaca u odnosu na 2012. godinu
(22.498 : 20.712).
Trite rada u Crnoj Gori karakterie i problem tzv. rada na crno tj.
neprijavljenog rada. Kampanja Zaustavimo sivu ekonomiju se sprovodi od 2008.
godine, uz podrku Meunarodne organizacije rada. Vlada Crne Gore je aprila
2012. godine formirala Koordinacioni tim za borbu protiv sive ekonomije, donijela
u martu 2013. godine Akcioni plan, dok je u junu iste godine usvojen Zakon o
sprjeavanju nelegalnog poslovanja.
U toku je realizacija vie strategija koje se odnose na obrazovanje i pripremu za
zapoljavanje i kao takve imaju ili e dugorono imati direktan ili posredan uticaj
na kretanja na tritu rada. To su: sve strategije iz oblasti obrazovanja, Nacionalna
strategija zapoljavanja i razvoja ljudskih resursa 2012-2015, Nacionalna strategija
cjeloivotne karijerne orijentacije 2011-2015, etiri lokalne strategije
zapoljavanja: u Beranama, Mojkovcu, Bijelom Polju i Pljevljima. U toku je i
realizacija Strategije razvoja malih i srednjih preduzea 2011-2015.
Operativne mjere
Nacionalna strategija zapoljavanja i razvoja ljudskih resursa 2012-2015 koja je u
toku ima za cilj stvaranje boljih uslova za otvaranje radnih mjesta i ulaganje u
ljudski kapital u cilju podizanja nivoa zaposlenosti i unapreenja ekonomske
konkurentnosti Crne Gore. S tim u vezi, potrebno je obezbijediti kontinuiranu
51

finansijsku, strunu, kadrovsku podrku u ispunjenju prioriteta Strategije. Potrebno

je raditi na razvijanju programa i mjera aktivne politike zapoljavanja kojima e se
favorizovati zapoljvanje u sjevernom regionu, kako bi se zaustavili negativni
demografski trendovi. Stoga je potrebno i usvojiti Strategiju demografskog
razvoja.
U Crnoj Gori je prisutna brojna strana radna snaga dok je istovremeno prisutan
veliki broj nezaposlenih. Potrebno je sa jedne strane ograniiti priliv strane radne
snage za ona prosta zanimanja koje moe da obavlja i domaa radna snaga.
Istovremeno kroz programe obuke, dokvalifikacije i prekvalifikacije nastojati da se
obezbijedi supstitucija strane radne snage domaom.
U Zavodu za zapoljavanje vie od 15 godina realizuju se razliiti programi koji
primjenom mjera aktivne politike zapoljavanja znaajno pozitivno utiu na aktere
i stanje na tritu rada.
Zavod djeluje kroz oblike rada sa kolskom omladinom (preventivno, tek treba da
se ukljue u radne procese), na nezaposlena lica i poslodavce, kao i na one koji su
u radnom odnosu ali kao tehno-ekonomski vikovi gube radni status ili imaju
namjeru da promijene posao. Posebna panja posveuje se multidisciplinarnom
pristupu u radu sa tee zapoljivim licima.
Radi unapreenja vjetina radne snage potrebno je znaajnije promovisati koncepte
cjeloivotnog uenja i usavravanja. Neophodno je otvoriti vie Centara za
informisanje i profesionalno savjetovanje (CIPS-ove) ime bi se poveala
dostupnost usluga karijerne orijentacije u svim optinama i poveati broj strunih
saradnika u njima.
Neophodno je podsticati saradnju izmeu privrede i institucija formalnog i
neformalnog obrazovanja.
U cilju usavravanja trita rada i pribliavanja savremenoj praksi potrebno je
afirmisati fleksibilne forme zapoljavanja kroz: radni odnos s nepunim radnim
vremenom, ugovor o radu za obavljanje poslova kod kue i sl. Na taj nain bi se
smanjio nelegalan rad i zapoljavanje uvelo u regularne tokove.
U cilju kontinuiranog stimulisanja zapoljavanja i preduzetnitva potrebno je uvesti
poreske olakice i podsticaje za nove investicije i zapoljavanje u nerazvijenim
regionima i optinama.

52

Usljed slabijeg uea lica sa invaliditetom na tritu rada neophodno je dodatno

motivisati poslodavce za zapoljavanje tee zapoljivih, lica sa invaliditetom i
drugih, kroz programe aktivne politike zapoljavanja kako bi se poveao njihov
radni i socijalni angaman. Potrebno je jaati svijest poslodavaca da tee zapoljiva
lica mogu, u mjeri mogueg koju odreuje komisija u strunom sastavu, da se
ukljue u radne procese. Time bi se promijenila uobiajena praksa poslodavaca da
zakonom utvrene obaveze izmiruju u novcu.

53

VII. PREPORUKE U DOMENU FISKALNE POLITIKE

Kljune preporuke
Nastaviti sa konsolidacijom javne potronje i restriktivnom fiskalnom
politikom
Postepeno smanjivati uee tekueg budeta i poveavati uee
kapitalnog budeta
Pripremiti novu Strategiju upravljanja javnim dugom, koja bi ukljuila
plan otplate duga i inoviranu projekciju odrivosti javnog duga
Krajnje restriktivan pristup prilikom izdavanja novih dravnih garancija
Nastaviti jaanje fiskalne kontrole i dalje snaenje mehanizama interne i
eksterne revizije svih potroakih jedinica budeta
Pojaati kontrolu i transparentnost finansijskog poslovanja jedinica
lokalne samouprave
Pronai mehanizme za smanjenje duga jedinica lokalne samouprave
Poveati kontrolu poslovanja dravnih preduzea, u cilju smanjenja
negativnih rezultata i smanjenja transfera budetskih sredstava ka istim
Nastaviti aktivnosti na suzbijanju sive ekonomije
Intenzivirati aktivnosti na smanjivanju iznosa poreskog duga
Intenzivirati aktivnosti u cilju unapreenja poreske kulture obveznika,
poveanja fiskalne discipline i smanjenja poreske evazije

Rok za
realizaciju
Kontinuirano
Kontinuirano
Kratak rok
Kratak rok
Kontinuirano
Kontinuirano
Kratak rok
Kontinuirano
Kontinuirano
Kratak rok
Kratak rok

Glavni rizici

Smjer rizika

Kontinuirano postojanje budetskog deficita

Nastavak tendencije rasta javnog duga i izdatih garancija koji mogu
ugroziti fiskalnu odrivost
Finansiranje ili kofinansiranje krupnih infrastrukturnih projekata
(dodatno optereenje fiskalne pozicije i ugroavanje fiskalne odrivosti)
Skupi i oganieni izvori finansijskih sredstava
Realizacija datih dravnih garancija
Visoka nelikvidnost privrede
Neostvarivanje projektovanih stopa rasta
Pojava i prelivanje novih egzogenih okova usljed razvoja nestabilnosti u
Eurozoni.
Socijalni pritisci i negativni demografski trendovi

Opadajui
Rastui
Rastui
Konstantan
Rastui
Rastui
Rastui
Konstantan
Konstantan

54

Opis trenutnog stanja

Primjena mjera koje je Vlada Crne Gore usvojila u toku 2013. godine kao mjere
dodatne konsolidacije (zamrzavanje penzija, dodatno smanjenje dijela diskrecionih
rashoda i uvoenje vee stope poreza na dohodak za zarade iznad prosjenih),
nastavljena je i u 2014. godini. Ove mjere su sprovedene sa ciljem poveanja
budetskih prihoda, a samim tim i smanjenja budetskog deficita, odnosno
uspostavljanja dugorone odrivosti sistema javnih finansija.
Cilj fiskalne politike je konsolidacija javnih finansija sa prioritetom smanjenja
budetskog deficita kroz poveanje prihoda, kao i racionalna potronja alociranih
sredstava, koja e, uz smanjenje rizika aktiviranja garancija izdatih u prethodnom
periodu doprinijeti promjeni trenda javnog duga.
Od prvog januara 2014. godine poela je primjena Zakona o izmjenama i
dopunama Zakona o porezu na dohodak fizikih lica, a novine koje donose ove
izmjene propisuju da poreskom obvezniku koji obavlja odreene djelatnosti 22 ne
moe se priznati pravo da porez plaa u godinjem paualnom iznosu. S tim u vezi,
poreski obveznik koji je tokom 2013. godine porez plaao u paualnom iznosu i
koji nastavlja da obavlja tu djelatnost u 2014. godini, bio je duan da do 15.
januara 2014. godine podnese Poreskoj upravi procjenu ostvarenja prihoda za
2014. godinu, radi obrauna i plaanja mjesenih akontacija poreza na prihode od
samostalne djelatnosti za ovu godinu.
U aprilu 2014. godine doneen je Zakon o budetu i fiskalnoj odgovornosti, kojim
se, izmeu ostalog, ureuje planiranje i izvrenje budeta, pozajmice i garancije.
Zakon ima za cilj i unaprjeenje ukupnog sistema javnih finansija i harmonizaciju
propisa koji se odnose na oblast javnih finansija sa relevantnim propisima
Evropske unije. U skladu sa pravnom tekovinom EU, njime se uvodi institut
numerikih fiskalnih pravila, srednjoroni budetski okvir, fiskalna strategija,
inspekcijski nadzor, kao i odgovarajue kaznene mjere. Zakon predvia uvoenje
fiskalnih pravila koja podrazumijevaju budetski deficit do tri odsto bruto domaeg
proizvoda i nivo javnog duga do 60% BDP-a. Predvia se i uvoenje prekrajne
odgovornosti, kojom se u sluaju krenja zakona predviaju novane kazne od 200
do 4.000 eura. Zakon o budetu i fiskalnoj odgovornosti, predvia dalje
22

Advokatska, notarska, revizorska, raunovodstvena, zdravstvena, konsultanska, projektanska djelatnosti, zatim

djelatnost geometra, javnog izvritelja, drugih profesionalnih i intelektualnih zanimanja, frizera, bilijar klubova,
zabavnih igara, trgovine na malo i veliko, ugostiteljstva, hotelijerstva, finansijskih posredovanja i aktivnosti u vezi s
nekretninama, osim trgovinske i ugostiteljske djelatnosti koja se obavlja na tezgi, u privremenom objektu, slinom
montanom ili pokretnom objektu.

55

unaprjeenje sistema javnih finansija kroz jaanje fiskalne odgovornosti,

transparentnosti i srednjorone i dugorone odrivosti javnih finansija.
Paralelno sa politikom fiskalnog prilagoavanja, intenzivirane su aktivnosti u borbi
protiv sive ekonomije. Utvren je Predlog Akcionog plana za suzbijanje sive
ekonomije za 2014. godinu, koji je koncipiran po sljedeim oblastima djelovanja:
zakonodavne aktivnosti, operativne aktivnosti, jaanje institucija (IT i kadrovskih
kapaciteta), saradnja i edukacija. U cilju eleminisanja nelojalne konkurencije i
slabljenja konkurentnosti preduzea koja legalno posluju, Komisija za suzbijanje
sive ekonomije e nastaviti sa implementacijom mjera u borbi protiv sive
ekonomije. Osnovno opredjeljenje Komisije e i u narednom periodu, biti nulta
stopa torelancije uz potovanje principa neselektivnosti i pune transparentnosti, uz
primjenu rigoroznije kaznene politike. Imajui u vidu krizni kontekst i probleme
likvidnosti velikog broja poreskih dunika, znaajni napori usmjereni su na naplatu
zaostalog poreskog duga.
U 2014. godini, dolo je do rasta javnog duga koji je, prema preliminarnim
podacima Ministarstva finansija, na kraju prvog polugodita dostigao nivo od
57,5% BDP-a. Do kraja 2014. godine oekuje se dalji rast duga usljed potrebe za
dodatnim sredstvima kako bi se izmirile odreene obaveze i pokrio deficit za 2014.
godinu. Skupi izvori sredstava dodatno optereuju budue servisiranje obaveza i
potencijalno kreiraju faktore fiskalne nestabilnosti. Takoe, izvjesno je da e u
godinama kada dospijevaju emisije euroobveznice (2015. i 2016.) biti potrebno
novo zaduivanje, jer njihov ukupan iznos nee biti mogue otplatiti iz redovnih
prihoda, to e prouzrokovati rast dravnog duga i u narednim godinama. Ipak,
ohrabruje tendencija da je rast javnog duga znaajno usporen.
S obzirom na to da garancije predstavljaju potencijalni javni dug, neophodan je
veoma oprezan i restriktivan pristup u narednom periodu u pogledu izdavanja
novih garancija.
Moe se konstatovati da su preduzete ozbiljne i sveobuhvatne mjere fiskalne
konsolidacije koje su dale pozitivne rezultate. Oni su prije svega vidljivi u snienju
budetskog deficita, smanjenju sive ekonomije i usporavanju tendencije rasta
javnog duga.

56

Operativne mjere
U periodu koji je pred nama, bie potrebno stvoriti preduslove za snaniji rast, kroz
fiskalnu konsolidaciju i poveani stepen fiskalne odrivosti, to se postie kroz
nastavak implementacije strukturnih reformi, dalje smanjenje biznis barijera, kao i
kroz realizaciju znaajnih projekata u sektoru turizma, energetike i poljoprivrede,
kao i razvoj infrastrukture.
U cilju smanjenja javne potronje, neophodno je sprovesti detaljnu analizu svih
budetskih rashodnih pozicija u okviru tekueg budeta. S tim u vezi, vano je
nastaviti jaanje fiskalne kontrole svih potroakih jedinica budeta, kao i kontrolu
finansijskog poslova dravnih preduzea.
Okonati aktivnosti koje se odnose na evidentiranje obaveza potroakih jedinica
na obraunskoj osnovi, odnosno prelazak na obraunsko raunovodstvo ime se
omoguava pregled preuzetih obaveza svih jedinica u realnom vremenu, a sve u
cilju znaajno efikasnijeg upravljanja sredstvima, kao i njihovog planiranja.
Izdaci zaposlenih u dravnoj administraciji i dalje su visoka rashodna kategorija u
budetu. Stoga je neophodno izvriti kontrolu i obezbijediti efikasnije sprovoenje
Kadrovskog plana, kojim je definisano restriktivno zapoljavanje.
Vaan faktor fiskalne konsolidacije je i finansijska odrivost Fonda za penzijsko i
invalidsko osiguranje. Penzije predstavljaju oko treinu fiskalnih rashoda i neto
vie od 11% BDP-a. I pored dobro dizajniranih reformi u ovoj oblasti u
prethodnom periodu, rizik predstavlja demografska struktura i porast broja
penzionera. U cilju smanjenja deficita Fonda za penzijsko i invalidsko osiguranje
neophodno je nai model za obezbjeivanje veeg nivoa odrivosti penzijskog
sistema.
Sistem javnih nabavki predstavlja prostor za ostvarenje uteda, redukciju
nepotrebnih troenja i postavljanje prioriteta, ijom punom implementacijom e se
ove prednosti i materijalizovati. Shodno tome, neophodno je u to kraem roku
donijeti Zakon o izmjenama i dopunama zakona o javnim nabavkama u skladu sa
relevantnim regulativama EU, a u cilju uvoenja centralizovanog sistema javnih
nabavki.
Kako bi se odrala makroekonomska stabilnost i osigurala fiskalna odrivost,
posebnu panju usmjeriti na zaustavljanje tendencije rasta javnog duga i izdatih

57

garancija. Problem dravnog duga predstavlja znaajno pitanje kome je potrebno

dati prioritet u narednom periodu.
Potrebno je pripremiti novu Strategiju upravljanja javnim dugom, koja bi ukljuila
plan otplate duga i inoviranu projekciju odrivosti javnog duga. Potrebno je
zadrati politiku visokog uea duga sa fiksnom kamatnom stopom, kao i
dominantnog zaduivanja u eurima, kod onih institucija kod kojih je mogue vriti
izbor valute zaduivanja.
Implementirati reenja kreirana EU dokumentom Paket est (Six pack)
legislative, koja se odnosi na tretman ekstremnih disbalansa fiskalne politike, kako
bi se u duem roku obezbijedila ravnotea budeta, a ujedno primjenili zahtjevi
pravne tekovine EU u ovoj oblasti.
Pored analize javne potronje, od velikog znaaja je i adekvatno upravljanje i
odravanje kontinuiteta efikasne kontrole prihoda budeta.
Potrebno je nastaviti stroiju primjenu Zakona o sprjeavanju nelegalnog
poslovanja, u cilju smanjenja nivoa sive ekonomije, ime e se obezbijediti
poveanje budetskih prihoda i smanjiti nivo poreskog duga. Takoe, potrebno je
nastaviti sa sprovoenjem efikasne naplate javnih prihoda, uz istovremeno
poveanje kontrole poreskih obveznika i primjenu svih zakonskih mjera prema
obveznicima koji ne izmiruju svoje obaveze u skladu sa pozitivnim propisima.
Odnosno, potrebno je poveati poresku disciplinu obveznika i definisati kazne za
povratnike u krenju propisa.
Privesti kraju aktivnosti neophodne za usvajanje i primjenu Zakona o javnoprivatnom partnerstvu kako bi se poveala efikasnost limitiranog stratekog resursa
kapitala, kako u dravnom, tako i u privatnom vlasnitvu.
Potrebno je formirati transparentnu bazu podataka o projektima koji su povezani sa
budetom, ime bi se postigla kvalitetna analiza fiskalnih rizika, a koja bi
prevashodno pomogla procesu efikasnog odluivanja pri donoenju odluka o
prioritetnim investicionim projektima. U skladu sa zakonom o godinjem budetu,
pojaati monitoring realizacije zapoetih investicionih projekata, u cilju praenja
troenja planiranih sredstava. Neophodna je detaljna analiza svakog krupnog
infrastrukturnog projekta i striktno voditi rauna da njihova realizacija ne ugrozi
fiskalnu odrivost.

58

Centralna banka u poslednjih nekoliko godina ukazuje na potrebu implementiranja

uputstva OECD-a u vezi transfernih cijena koja se odnose na evaziju poreskih
obaveza. Meunarodne kompanije esto izbjegavaju zakonska poreska optereenja
koristei se sistemom transfernih cijena u prekograninim transakcijama. One sele
profit, putem ovog mehanizma, u dravu gdje su poreske stope nie, kako bi
plaale manji porez na dobit preduzea. OECD je dao niz prepuruka koje treba
sprovesti, a odnose se na: davanje veeg ovlaenja poreskim vlastima vezano za
uvid u bankarske informacije; jaanje pravila vezanih za izvjetavanje o stranim
investicijama; ukidanje poreskih ugovora sklopljenih sa poreskim oazama i
obezbjeivanje efikasnije razmjene informacija, itd.

59

VIII. PREPORUKE U DOMENU FINANSIJSKOG SISTEMA

1. Bankarski i nebankarski sektor
Kljune preporuke 23
Intenzivirati aktivnosti na izradi regulatornog okvira koji se
odnosi na osnivanje, poslovanje i kontrolu faktoring kompanija,
kao i na unapreenju postojeeg zakonskog okvira u dijelu
kontrole poslovanja lizing kompanija
Definisati nivo najvie dozvoljene ugovorne kamatne stope u
skladu sa zakonom ili drugim propisom
Podsticati mehanizme za rast trita osiguranja u cilju
obezbjeenja dodatnog kapitala u finansijskom sektoru
Predlaganjem odgovarajuih zakonskih propisa, unapreivati
supervizorske kapacitete svih regulatora finansijskog trita u
cilju bre harmonizacije regulatornog okvira i ispunjavanja
obaveza na putu pristupanja EU
Glavni rizici
Visoka izloenost i ekonomska povezanost Crne Gore sa
okruenjem i zemljama EU, kao i injenica da su banke u
veinskom privatnom stranom vlasnitvu, ine ekonomiju Crne
Gore, pa i finansijski sektor, ranjivim i osjetljivim na negativna
kretanja u okruenju.
Visoka nelikvidnost realnog sektora
I dalje prisutan visok procenat loih kredita
Visoke aktivne kamatne stope banaka i mikrokreditnih
finansijskih institucija

Rok za realizaciju
Kratak rok
Kratak rok
Kontinuirano
Kontinuirano
Smjer rizika

Konstantan

Rastui
Konstantan
Rastui

Opis trenutnog stanja

Bankarski sistem je i u prvoj polovini 2014. godine bio stabilan i likvidan, to se,
izmeu ostalog, ogleda kroz parametre likvidnosti i solventnosti, koji su u
posmatranom periodu bili iznad propisanog nivoa.
Restriktivna kreditna politika banaka se odrazila na poveanje novanih sredstava i
generalno opteg nivoa likvidnosti. Koeficijent solventnosti je iznosio 15,83% na
kraju juna ove godine, to je bilo vie kako u odnosu na kraj prethodne godine
23

U kljunim preporukama nisu date preporuke u nadlenosti CBCG.

60

(14,44%), kao i posmatrano na godinjem nivou (15,50%). Nakon izvrenih

dokapitalizacija u 2013. godini u ukupnom iznosu od 22,9 miliona eura, u prvih
est mjeseci 2014. godine dokapitalizovane su dvije banke u ukupnom iznosu od
16,5 miliona eura. Nedavno je poela sa radom jedna domaa banka, pa se
bankarski sistem Crne Gore sada sastoji od dvanaest banaka.
Depoziti kod banaka rastu, to je dovelo do poboljanja kreditno-depozitnog
odnosa. Depoziti su na kraju juna zabiljeili rast, i to za 2,3% u odnosu na kraj
2013. godine, odnosno za 6,8% na godinjem nivou.Razduivanje banaka, koje je
bilo izraeno u prethodnom periodu, u prvoj polovini 2014. godine je usporeno. Na
kraju juna 2014. pozajmice ine svega 10,1% ukupne pasive banaka.
Ukupni krediti banaka u prvih est mjeseci biljee pad od 1,6% u odnosu na kraj
prethodne godine. Istovremeno, tokom prvih est mjeseci tekue godine
odobreno je ukupno 358,6 miliona eura novih kredita, to je za 4,5% vie nego u
istom periodu prethodne godine.
Najveu ranjivost bankarskog sektora, i potencijalni izvor rizika po finansijsku
stabilnost, i dalje predstavljaju nekvalitetni krediti. Nekvalitetni krediti su iznosili
402,6 miliona, to je bilo za 4,9% nie nego na kraju 2013. godine, odnosno za
8,8% nego godinu dana ranije. Nekvalitetni krediti banaka su inili 16,94%
ukupnih kredita i njihovo uee u ukupnim kreditima je smanjeno za 0,6 p.p. u
odnosu na kraj 2013. godine, odnosno za 1 p.p. na godinjem nivou. Meutim, i
pored poboljanja zabiljeenog u junu, tokom est mjeseci ove godine uee
nekvalitetnih u ukupnim kreditima je prosjeno iznosilo 17,20%, odnosno samo je
u martu i junu ovaj pokazatelj bio nii od 17%. Primjetna je pozitivna tendencija
koja se ogleda u poveanju pokrivenosti nekvalitetnih kredita ispravkama
vrijednosti kredita. Ukupna ispravka vrijednosti kredita banaka je iznosila 180,5
miliona eura i inila je 44,8% nekvalitetnih kredita banaka, to je bilo vie u
odnosu na isti period prethodne godine (40,4%).
Kljuni izazov i u 2015. godini predstavlja smanjenje obima nekvalitetnih kredita
kroz implementaciju Zakona o dobrovoljnom finansijskom restrukturiranju.
Krediti koji kasne sa otplatom inili su 21,55% ukupnih kredita banaka, to je bilo
vie za 7,1% u odnosu na kraj 2013. godine, dok su na godinjem nivou bili za
11,8% nii. Krediti koji kasne sektora privrede inili su 35,7% ukupno odobrenih
kredita ovom sektoru, odnosno 66,3% kredita koji kasne cjelokupnog bankarskog
sistema. Krediti koji kasne sektora stanovnitva inili su 16,3% ukupno odobrenih

61

kredita ovom sektoru, odnosno 28,3% kredita koji kasne cjelokupnog bankarskog
sistema.
U 2015. godini veliki izazov predstavlja smanjenje aktivnih kamatnih stopa banaka
i mikrokreditnih finansijskih institucija. Na kraju juna 2014. prosjena kamatna
stopa na ukupne kredite banakaje iznosila 9,5%, dok je prosjena kamatna stopa na
novoodobrene kredite iznosila 10,1%. Centralna banka kontinuirano prati kretanje
kamatnih stopa i preporuila je bankama da u narednom periodu snize kamatne
stope na novoodobrene kredite.
Centralna banka je vie puta dostavila preporuku Vladi Crne Gore za propisivanje
najvie dozvoljene ugovorne kamatne stope, kako bi se sprijeilo zakljuivanje
zelenakih ugovora.
Mikrokreditne finansijske institucije (MFI)
Bilansna suma MFI je na kraju drugog kvartala 2014. godine iznosila 41,7 miliona
eura i poveena je za 20,3% u odnosu na kraj 2013. godine, odnosno za 12,3% na
godinjem nivou.
Krediti MFI su iznosili 39,4 miliona eura, to je bilo za 7,3% vie u odnosu na kraj
prethodne godine, dok su na godinjem nivou zabiljeili pad od 1,1%.Tokom prvih
est mjeseci 2014. godine, MFI su odobrile ukupno 17,3 miliona eura novih
kredita, to je bilo vie za 11,7% u odnosu na isti period prethodne godine. Najvei
dio novih plasmana MFI (92,5%) odnosio se na kredite odobrene sektoru
stanovnitva. Najvei izvor finansiranja MFI je bio preko pozajmica. Ukupne
pozajmice su iznosile 15,1 milion eura, to je bilo vie kako u odnosu na kraj
prethodne godine (za 21,4%), tako i u odnosu na jun prethodne godine (za 19,5%).
Kapital MFI je iznosio 24,8 miliona eura, to je vie za 22,4% nego na kraju 2013.
godine, a za 8,3% na godinjem nivou. Od iznosa ukupnog kapitala, 56,8% se
odnosilo na kapital iz donacija, 23% na emitovani kapital, a 16,1% na
nerasporeenu dobit. Na agregatnom nivou, MFI su zavrile drugi kvartal 2014.
godine sa dobitkom od 729.000 eura.
Aktivne kamatne stopa MFI su visoke i predmet su stalnog praenja od strane
Centralne banke. Na kraju juna 2014. prosjena kamatna stopa na ukupne kredite
iznosila je 26,12%, dok je prosjena kamatna stopa na novoodobrene kredite
iznosila 26,63%.
62

Trite osiguranja
Na crnogorskom tritu osiguranja, poslove osiguranja obavlja jedanaest drutava
za osiguranje i to pet drutava koja se bave samo poslovima neivotnog osiguranja
i est poslovima ivotnog osiguranja.
Ukupna bilansna suma osiguravajuih drutava na kraju juna ove godine iznosila je
165,4 miliona eura i ostvaruje rast od 5,8% u odnosu na kraj 2013. godine.
Solventnost drutava, mjerena odnosom kapitala i margine solventnosti 24 bila je na
zadovoljavajuem nivou (243,63%).
Bruto premija osiguranja iznosila je 7,7 miliona eura u junu 2014. godine. U
ukupno ostvarenoj bruto premiji dominantno je uee neivotnog osiguranja
(84,6%), dok se na ivotno osiguranje odnosilo preostalih 15,4%. U strukturi bruto
premije neivotnih osiguranja u junu 2014. godine, dominantno uee ostvarile su
premije osiguranja od odgovornosti zbog upotrebe motornih vozila (50%), ostala
osiguranja imovine (16,1%), osiguranja od posljedica nezgode (13%), osiguranje
motornih vozila (8,9%) i osiguranje imovine od poara i drugih opasnosti (6%). U
strukturi ivotnih osiguranja, najvee uee je imalo osiguranje ivota (88,4%).
Trite osiguranja je na kraju juna ove godine ostvarilo bruto dobit u iznosu od 4,1
milion eura.
Trite lizinga u Crnoj Gori
U Crnoj Gori posluje est prualaca lizing usluga, i to etiri lizing kue sa
svojstvom pravnog lica i dvije banke.
Broj novozakljuenih ugovora uprvom kvartalu 2014. godine bio jeza 2,8% vii
nego u istom periodu prethodne godine, odnosno za 40% nii u odnosu na etvrti
kvartal prethodne godine. Najvei broj novo zakljuenih ugovora sklopljen je sa
pravnim licima (66,3%), dok se na ugovore sklopljene sa fizikim licima odnosilo
33,7%. Od ukupnog broja novozakljuenih ugovora, 95,7% se odnosi na
finansijski lizing, sa ueem od 96,9% u vrijednosti zakljuenih ugovora.
Preostali broj, odnosno vrijednost novozakljuenih ugovora odnosi se na operativi
lizing.

24

Definisano izmjenama i dopunama Zakona o osiguranju iz 2012. godine.

63

Posmatrano po vrijednosti novozakljuenih ugovora u prvom kvartalu 2014.

godine, 62,8% ukupne vrijednosti skopljenih ugovora odnosilo se na kupovinu
putnikih vozila, 22,4% na kupovinu graevinskih maina i opreme, 13,3% na
kupovinu privrednih vozila, dok se 1,5% odnosilo na kupovinu brodova.
Broj aktivnih ugovora na dan 30.06.2014.godine bio je za 2,53% nii nego na kraju
prethodne godine. Najvei broj aktivnih ugovora sklopljen je sa fizikim licima
(51%), zatim sa pravnim licima (48,7%), dok se na ugovore sklopljene sa
preduzetnicima odnosilo svega 0,3%.
Operativne mjere
U cilju stimulisanja kreditne aktivnosti banaka, potrebno je raditi na kreiranju
povoljnije investicione klime i stimulativnijeg poslovnog ambijenta. U tom smislu,
neophodno je nastaviti sa reformama kojima bi se poveala konkurentnost
crnogorske ekonomije i to posebno u segmentima poreske politike, korporativnog
upravljanja i oblasti vladavine prava.
Najvea ranjivost bankarskog sektora je i dalje visok nivo nekvalitetnih kredita.
Stoga je neophodno to prije usvojiti Predlog zakona o dobrovoljnom finansijskom
restrukturiranju, odnosno intenzivno raditi na primjeni rjeenja iz pomenutog
zakona, po njegovom usvajanju.
Imajui u vidu injenicu da su visoke kamatne stope jedan od faktora rasta
nekvalitetnih kredita, i da na taj nain mogu nepovoljno uticati na finansijsku
stabilnost u zemlji, Centralna banka je bankama preporuila da smanje nivo
aktivnih kamatnih stopa. Stoga je neophodno definisati nivo najvie dozvoljene
ugovorne kamatne stope u skadu sa zakonom i drugim propisom.
Neophodno je regulisati poslovanje faktoring kompanija kroz donoenje zakona o
poslovanju faktoring kompanija. Takoe, potrebno je zakonski definisati nadzor
nad poslovanjem lizing kompanija, kroz izmjene Zakona o finansijskom lizingu.
U cilju podsticanja rasta i razvoja trita osiguranja, potrebno je intenzivirati
edukativne i promotivne aktivnosti sa ciljem boljeg pozicioniranja osiguravajue
djelatnosti na tritu finansijskih usluga. Takoe, neophodno je stimulisati
edukaciju aktuara i implementirati standarde za njihovo licenciranje.

64

U cilju unaprjeenja efikasnosti i efektivnosti regulatornih i supervizorskih

kapaciteta svih regulatora finansijskog trita, potrebno je intenzivno raditi na
harmonizaciji postojee i/ili izradi nove zakonske regulative usklaene sa
direktivama Evropske unije i meunarodnim standardima.
Jedan od osnovnih preduslova donoenja pravovremenih i efikasnih mjera kreatora
ekonomske politike je kvalitetna statistika baza. Zato je neophodno intenzivno
raditi na harmonizaciji postojee regulative u oblasti statistike sa propisima EU. U
tom smislu, neophodna je koordinacija i komunikacija svih regulatora na
finansijskom tritu kako bi se definisala pravna rjeenja koja e obezbijediti
podatke usklaene sa propisima EU iz oblasti statistike.

65

2. Trite kapitala
Kljunepreporuke

Rok za realizaciju

Usvojiti novi Zakona o tritu kapitala

Nastaviti aktivnosti na intenziviranju povezanosti trita
sa regionalnim i evropskim tritima
Unapreivati zatitu prava manjinskih akcionara i
potovanja osnovnih principa korporativnog
upravljanja.
Implementiranje i potovanje meunarodnih standarda
finansijskog izvjetavanja
Zahtijevati od kompanija koje se kotiraju na berzi da
blagovremeno dostavljaju finansijske izvjetaje u cilju
pruanja tanih i pouzdanih informacija, koje e biti na
raspolaganju investitorima. Sprovesti efikasnu kontrolu
dostavljenih finansijskih iskaza kompanija
Intenzivirati edukativne aktivnosti stanovnitva

Kratak rok

Glavni rizici
Neadekvatan nivo likvidnosti trita
Plitko trite sa aspekta vrste trinog materijala
raspoloivog za trgovinu
Neadekvatna zatita vlasnikih prava manjinskih
akcionara
Neadekvatan nivo transparentnosti i kvaliteta
finansijskih iskaza kompanija ije se akcije kotiraju na
berzi
Visoka osjetljivost na rizik i uzdrmano povjerenje
investitora
Neadekvatno upravljanje imovinom fondova
Usporavanje privatizacije preostalih velikih preduzea

Kontinuirano
Kontinuirano
Kontinuirano

Kontinuirano

Kontinuirano
Smjer rizika
Konstantan
Konstantan
Konstantan
Konstantan
Konstantan
Konstantan
Konstantan

Opis trenutnog stanja

U prvoj polovini 2014. godine na Montenegroberzi je ostvareno 65 miliona eura
prometa, to je est puta vie u odnosu na isti period prethodne godine. Znaajan
rast prometa na Montenegroberzi najveim dijelom je rezultat emisije dravnih
obveznica u martu tekue godine, kada je izvrena prodaja dravnih obveznica u
ukupnoj vrijednosti od 43,2 miliona eura. Prosjeni mjeseni promet iznosio je
10,8 miliona eura tokom prvih est mjeseci 2014. godine, to je znatno vie od
66

prosjenog mjesenog prometa ostvarenog u 2013. godini (2,6 miliona eura).

Meutim, ukoliko bi iskljuili prodate dravne obveznice, prosjean promet u
ovom periodu bi iznosio 3,6 miliona eura. Od ukupno ostvarenog prometa u
prvoj polovini 2014. godine, 66,4% je ostvareno kroz primarnu prodaju,
prvenstveno kao rezultat emisije dravnih obveznica, dok se preostalih 33,6%
odnosilo na sekundarnu trgovinu. U strukturi ostvarenog prometa dominantno
uee ima promet raznim vrstama obveznica (71,7%), zatim promet akcijama
kompanija (19,5%) i akcijama fondova zajednikog ulaganja (8,8%). Ukupna
trina kapitalizacija akcija, na dan 30.06.2014. godine, iznosila je 2,9 milijardi
eura. Indeks Monex20 je na kraju juna 2014. godine bio nii za 125,3 indeksna
poena (1,3%), a indeks Monex PIF za 581,3 indeksna poena (17%) u odnosu na
kraj 2013. godine
Navedeni pokazatelji ukazuju da se trite kapitala nalazi u dubokoj krizi koja je
podstaknuta globalnom finansijskom krizom. Za razliku od prethodnih godina,
najvei dio prometa je ostvaren kroz primarnu prodaju. Meutim, kako je u pitanju
prodaja dravnih obveznica, moe se zakljuiti da i dalje ne postoji interesovanje
investitora za primarnu emisiju akcija. Visok stepen neizvjesnosti oporavka
meunarodne ekonomije negativno se odraava na sklonost investitora za plasman
u Crnu Goru, to znai da e njegov oporavak biti dug.
Pripremljen je Nacrt Zakona o tritu kapitala kojim je postignut visok stepen
usaglaenosti domae regulativesa regulativom Evropske unije iz ove oblasti.

Operativne mjere
Kontinuirano raditi na harmonizaciji propisa sa pravnom tekovinom EU, a posebno
u dijelu koji se odnosi na poslovanje investicionih fondova.
U cilju unapreenja poslovanja na tritu kapitala, vraanja povjerenja investitora i
obezbjeenja adekvatne zatiti investitora, s jedne strane, i dostizanja veeg nivoa
usklaenosti crnogorskog zakonodavstva sa EU regulativom, neophodno je da se u
to kraem roku usvoji novi Zakon o tritu kapitala, i pone sa njegovom
efikasnom primjenom.
Potrebno je kontinuirano unapreivati sistem nadzora trgovanja, kroz
uspostavljanje proaktivnog sistema koji koristi statistike testove i koji moe
identifikovati nepravilnosti u trgovanju u ranoj fazi.

67

Podsticati edukaciju uesnika na tritu kapitala u cilju podsticanja trgovine,

produbljivanja trita, poveanja protoka informacija, smanjenja rizika prilikom
investiranja itd.
Insistirati na punoj implementaciji MSFI kako bi se eliminisale pekulativne
aktivnosti koje proizilaze iz asimetrinih tokova informisanja. Potrebno je
zahtijevati od kompanija koje se kotiraju na berzi da blagovremeno dostavljaju
finansijske izvjetaje u cilju pruanja tanih i pouzdanih informacija investitorima i
ostalim korisnicima.
Kontinuirano unapreivati kvalitet izvjetavanja berze, posebno u dijelu koji se
odnose na indikatore nivoa rizika akcija, kako bi trini uesnici bili adekvatno
informisani o odnosu rizik/prinos pojedinih instrumenata trgovanja.
Podsticati primjenu Kodeksa korporativnog upravljanja sa ciljem daljeg
unapreenja kvaliteta korporativnog upravljanja kompanija koje se kotiraju na
berzi.

68

IX. PREPORUKE U DOMENU EKONOMSKIH ODNOSA SA

INOSTRANSTVOM
1. Platni bilans i konkurentnost crnogorske privrede
Kljune preporuke
Poveanje i diverzifikacija izvoza
Poveanje konkurentnosti i produktivnosti
Podsticanje na veu finalnu obradu
Pojaana promocija izvoza i izvoznih potencijala
Sprovoenje politike supstitucije uvoza i poveanje proizvodnje
Jaanje finansijske i nefinansijske podrke malim i srednjim
preduzeima i izvoznicima
Podsticanje udruivanja preduzea u klastere i valorizovanje
biznis zone
Smanjenje uvoza hrane i podsticanje domae poljoprivrednoprehrambene industrije
Osigurati punu primjenu CEFTA sporazuma i poveati saradnju
sa regionom
Usvajanje medjunarodnih standarda kvaliteta
Glavni rizici
Nizak izvoz i slaba diferenciranost
Visok uvoz i nepovoljna struktura uvoza (uvoz roba iroke
potronje)
Nedovoljna orjentisanost na izvozno orjentisanu proizvodnju
Volatilnost prihoda od turizma
Visoka zavisnost ekonomije od priliva stranog kapitala
Nedovoljna konkurentnost i produktivnost
Finansiranje deficita tekueg rauna zaduivanjem
Sporo usvajanje meunarodnih standarda kvaliteta

Rok za realizaciju
Kontinuirano
Kontinuirano
Kontinuirano
Kontinuirano
Koninuirano
Kontinuirano
Kontinuirano
Kontinuirano
Kontinuirano
Srednji rok
Smjer rizika
Rastui
Rastui
Konstantan
Konstantan
Konstantan
Konstantan
Rastui
Konstantan

Opis trenutnog stanja

Podaci platnog bilansa Crne Gore za prvih est mjeseci 2014. godine pokazuju da
je na tekuem raunu platnog bilansa ostvaren deficit u iznosu od 441,8 miliona
eura, ime je ostvareno poveanje od 5,6% u poreenju sa istim periodom 2013.

69

godine. Ovakva deavanja su u najveoj mjeri rezultat poveanja deficita na raunu

roba, kao i pada suficita na raunima primarnih i sekundarnih dohodaka. Deficit na
raunu roba prepoznat je kao glavni i najee jedini uzronik deficita tekueg
rauna. Na raunu roba ostvaren je deficit u iznosu od 643,6 miliona eura ili 3,5%
vie nego u 2013. godini. Suficiti na raunima primarnih i sekundarnih dohodaka
smanjeni su za 33,3% odnosno 5,1%. Na raunu usluga dolo je do porasta suficita,
ali to nije bilo dovoljno da bi se kompenzovala negativna kretanja na ostalim
podraunima. Suficit na raunu usluga iznosio je 121,4 miliona eura ostvarivi rast
od 11,6%.
Trend smanjenja deficita tekueg rauna prisutan je od 2009. godine, kao rezultat
kriznog prilagoavanja crnogorske ekonomije i smanjene mogunosti finansiranja
uvoza. Izuzetak je 2012. godina u toku koje je deficit neznatno porastao. U 2013.
godini deficit tekueg rauna je opet smanjen, da bi se u prvoj polovini 2014.
godine eksterna situacija opet blago pogorala. Uprkos smanjenju eksternog
disbalansa posljednjih godina, injenica je da je deficit visok i prisutan iz godine u
godinu. U uslovima sporijeg ekonomskog oporavka, ranjivog i nedovoljno
razvijenog izvoznog sektora, u prvi plan se stavlja pitanje odrivosti deficita
tekueg rauna. Domaa ekonomija se sa pitanjem deficita tekueg rauna
uspjeno nosi, zahvaljujui dovoljnom prilivu strane akumulacije kroz strane
direktne investicije. Meutim, postojanje dugogodinjih deficita ukazuje na
duboku eksternu neravnoteu za koje je finansiranje samo privremeno rjeenje.
Nakon samo kriznog prilagoavanja i kontrakcije deficita izazvanog smanjenom
mogunou finansiranja, sada je neophodno preduzeti itav set mjera kako bi se
napravile dubinske reforme u naoj ekonomiji i eksterna pozicija dugorono
popravila.
Globalna kriza je naglasila ranjivost privrede Crne Gore i dovela u pitanje
odrivost dosadanjeg modela rasta. Rast generisan agregatnom tranjom uz visok
priliv strane akumulacije bio je vezan za brz porast uvoza, na raun pogoranja
eksterne situacije. Niska izvozna baza, slaba diferenciranost izvoza i visoka
zavisnost od uvoza pokazatelji su slabe konkurentske pozicije Crne Gore i ukazuju
na neophodnost korigovanja postojeeg stanja. Jaanje i diverzifikacija izvoza uz
poveanje produktivnosti i konkurentnosti postavljaju se kao imperativi razvoja
crnogorske ekonomije u narednom periodu. Uz adekvatno angaovanje drave, ali
i veu inicijativu privatnog sektora, pojaanu finansijsku i nefinansijsku pomo,
crnogorska ekonomija mora proi kroz strukturne promjene neophodne za dalji
ubrzani rast i razvoj.

70

Operativne mjere
Model ekonomskog rasta zasnovan na proirenju i diverzifikaciji izvoza moe biti
snaan generator rasta crnogorske ekonomije u narednom periodu i potrebno ga je
postaviti kao prioritetni cilj ekonomske politike. Dugogodinji deficiti u razmjeni
roba sa inostranstvom rezultat su visoke uvozne zavisnosti i slabih izvoznih
performansi. Potrebno je snano angaovanje Vlade i privatnog sektora u pravcu
jaanja izvoznog potencijala. Ekspanzija izvoza podrazumijeva irenje na grane
koje nisu tradicionalno bile prisutne u izvozu. Jaanje izvoza osim poveanja
njegove vrijednosti i obima podrazumijeva i poboljanje njegove strukture u
pravcu vee diverzifikacije. U naem izvozu dominiraju proizvodi metalske
industrije i elektrina energija. Ovakva koncentracija izvoza na nekoliko proizvoda
ini na izvozni sektor ranjivim, uz veliku volatilnost iz godine u godinu. Otvoreno
je i pitanje poslovanja najveeg robnog izvoznika KAP-a.
Poveanje konkurentnosti i produktivnosti su imperativi razvoja u narednom
periodu. Akcenat treba staviti na mala i srednja preduzea, kao i nova izvozno
orjentisana preduzea. Osigurati kvalitetnu primjenu Strategije za podsticanje
konkurentnosti na mikro nivou 2011-2015, kojom se definiu mjere i aktivnosti za
razvoj konkurentnosti preduzea. Primjetno je i nedovoljno uee privatnog
sektora u evropskim istraivakim programima, pa je potrebno nastaviti sa
edukacijama privatnog sektora i MSP o mogunostima koje nam pruaju evropski
projekti. Potrebno je donijeti novu strategiju podsticanja izvoza, jer je postojea
doneena u uslovima globalne ekonomske ekspanzije, a novu je potrebno
prilagoditi novim zahtjevima crnogorske ekonomije i novom modelu rasta.
Potrebno je promijeniti strukturu izvoza na nain da se povea izvoz proizvoda sa
viim nivoom obrade, baziranih na novim tehnologijama i inovacijama. Uz veu
finalizaciju proizvoda ostvaruje se znatno vea cijena izvoznih proizvoda, vea
zarada, vea konkurentnost, kao i niz drugih pozitivnih efekata na ekonomiju. U
cilju promjene strukture izvoza potrebno je obezbijediti dodatna sredstva u vidu
povoljnih kredita ili grantova za nabavku opreme, za razvoj novih proizvoda i
procesa i primjenu savremenih tehnologija. Podsticati i stimulisati privatna
ulaganja u modernizaciju poslovanja i inovacije sa ciljem podizanja opteg nivoa
konkurentnosti proizvoda. Nastaviti sa finansijskom i nefinansijskom podrkom
novim biznisima, ali podrati i razvoj specijalnih programa kao to su franizing,
tehnoloki parkovi, biznis inkubatori. Podsticati preduzea na ukljuivanje na
inostrane proizvodne mree kako bi bila dio veeg i organizovanog lanca
proizvodnje.

71

U cilju jaanja izvoza i izvoznih potencijala potrebno je nastaviti sa dosadanjom

promocijom Crne Gore i crnogorskih privrednika na meunarodnim tritima,
ueem na specijalizovanim sajmovima, ekonomskim susretima i slino. Akcenat
treba staviti i na vee uee diplomatsko-konzularnih predstavnitava i
crnogorskih misija u inostranstvu u u promociji i izvozu crnogorskih proizvoda i
usluga.
Spoljnotrgovinski deficit je najveim dijelom rezultat visokog uvoza. Potrebno je
prouiti i uraditi analizu roba koje se uvoze kako bi se dolo do informacije koje je
robe zaista neophodno uvoziti, a koje bi se mogle nadoknaditi supstitucijom.
Politikom supstitucije uvoza smanjuje se zavisnost zemlje od uvoza i podstie
domaa proizvodnja i konkurentnost. Domaoj ekonomiji je potreban ubrzani
oporavak proizvodnje. Stimulisati preduzea koja se bave proizvodnjom i osigurati
da se to vei broj privrednika odlui na proizvoaku djelatnost. U cilju boljeg
praenja domaih proizvoaa potrebno je kompletirati rad na formiranju baze
postojeih i potencijalnih proizvoaa. Ovakva baza pruala bi dobru osnovu za
brojne analize i bila bi u slubi unapreivanja poslovnih aktivnosti.
Turizam, poljoprivreda i energetika su prepoznate kao strateke grane u kojima
Crna Gora ima ogroman potencijal za razvoj. U cilju njihovog uspjenog razvoja
neophodno je poveanje kvaliteta infrastrukture, poboljanje smjetajnih kapaciteta
realizacija planiranih krupnih investicija u turizmu (Ada Bojana, Velika Plaa,
Lutica, Kumbor i dr). Potrebno je unaprijediti energetsku i saobraajnu
povezanost. Ne treba zaboraviti ni na potencijal turizma u smislu jaanja veza sa
poljoprivredom, saobraajem i logistikom. U oblasti poljoprivrede takoe
iskoristiti znaajne potencijale, uz poveanu pomo i podrku drave. Podsticati
ulaganja u obnovljive izvore energije.
Neophodno je obezbijediti dovoljno finansijskih sredstva kako bi svi projekti
planirani Strategijom razvoja MSP 2011-2015 mogli da se realizuju. Unaprijediti
sistem izdavanja kreditnih garancija za MSP od strane Investiciono razvojnog
fonda. Nastaviti sa kreditnom i faktoring podrkom IRF-a prema sektoru malih i
srednjih preduzea, poljoprivrednim proizvoaima i preduzetnicima. Razmotriti
mogunosti za nastavak postojeih i uvoenje novih finansijskih instrumenata za
MSP (nove garancije, instrumenata za podrku izvozu, fondova rizinog kapitala).
Poseban akcenat staviti na finansijsku podrkunovim biznisima, a naroito onim
orijentisanim na izvoz. Iskoristiti mogunosti korienja sredstava evropskih
finansijskih institucija. Podsticati korienje raspoloivih finansijskih

72

instrumenatau okviru COSME-HORIZON 2020 25 programa. Takoe, potrebno je

unaprijediti kvalitet i dostupnost nefinansijske podrke. Nastaviti sa unapreenjem
postojeih i formiranjem novih biznis inkubatora, unapreenjem informisanja,
edukacijama i obukama za potencijalne preduzetnike, promotivnim aktivnostima,
savjetovanjima za postojee i nove biznise podsticanjem razvoja enskog
preduzetnitva. U ovom smislu je veoma znaajan rad Trino informativnog
servisa, te je potrebno njegove aktivnosti dalje unaprijediti.
Razvoj klastera moe znaajno da doprinese poveanju konkurentnosti i
produktivnosti crnogorske ekonomije. Potrebno je osigurati dalju primjenu
Strategije za odrivi ekonomski rast kroz uvoenje klastera 2012- 2016. godine. Za
mala i srednja preduzea udruivanje u klastere bi omoguilo pristup novim
tritima, prenos znanja, uvoenje novih tehnologija i smanjenje trokova
poslovanja. Ubrzati rad na formiranju i operacionalizaciji rada klastera. Aktivnije
promovisati formiranje regionalnih klastera. Klasteri u oblasti poljoprivrede, drvne
industrije, turistike ponude imaju potencijala za razvoj. Nastaviti sa aktivnostima
na uspostavljanu Inovaciono preduzetnikog centra Tehnopolis u Nikiu i
kompletiranju prvog Nauno-tehnolokog parka. Nastaviti sa Programom jaanja
konkurentnosti malih i srednjih preduzea kroz formiranje klastera i
radomnaproirenju Plana razvojabizniszona.
Crnogorska poljoprivreda nije dovoljno konkurentna, karakterie je slaba
produktivnost, neadekvatna tehnika i tehnoloka opremljenost i usitnjenost
parcela. Jaanjem domae poljoprivredne proizvodnje znaajno bi se mogao
smanjiti uvoz hrane koji viestruko nadmauje njen izvoz. Potrebno je poveati
raspoloiva sredstva kroz Agrobudet za subvencionisanje poljoprivredne
proizvodnje i preduzetnitva u poljoprivredi. Nastaviti sa projektom
Institucionalnog jaanja i razvoja poljoprivrede Crne Gore MIDAS projekat.
Iskoristiti grantove EU koji se plasiraju preko IPA fondova. Omoguiti
dosljednu primjenu Plana promocije investicionih potencijala Crne Gore i
privlaenje investitora u sektor poljoprivrede.
Jaa regionalna saradnja predstavlja dobru pripremu za ulazak u EU gdje nas
oekuje mnogo vea konkurencija. Osigirati bolju primjenu CEFTA sporazuma,
naroito kada je u pitanju ukidanje necarinskih barijera. Poboljati konkurentsku
poziciju Crne Gore u regionu. Podsticati izvoz u zemlje regiona, ali i zemlje EU.
25

COSME (Programme for the Competitiveness of enterprises and SMEs) je novi program Evropske unije za
finansijsko razdoblje 2014-2012 godina, kojim e se podsticati konkurentnost malih i srednjih preduzea. Zajedno sa
postojeim programom HORIZON 2020 malim i srednjim preduzeima e se omoguiti pristup finansijskim
instrumentima kroz investicije u start-up, ranu fazu i fazu rasta MSP-a.

73

Nastaviti sa trgovinskom liberalizacijom (olakavanje izvoza i uvoza kroz

skraenje carinskih procedura) i bilateralnom saradnjom sa zemljama iz okruenja.
Izdvajanja za istraivanje i razvoj u Crnoj Gori su veoma mala, a naroito u
privatnom sektoru. Potreban je dodatan napor i podrka privatnom sektoru kako bi
se to vei iznos sredstava izdvajao za istraivanje i razvoj. Prostor za jaanje
inovativnosti postoji, naroito u sektoru malih i srednjih preduzea. Nastaviti sa
projektom Vauerske eme za inovativna mala i srednja preduzea. Poveati
budet za ovu namjenu i iznos sredstava koja se dodjeljuju inovatorima. Nastaviti
sa finansijskom podrkom i poreskim olakicama MSP koja ulau u istraivanja i
razvoj i stimulisati ih na uee u meunarodnim programima za istraivanje i
inovacije (Horizon 2020, Cosme, Eureka). Nastaviti sa radom oko uspostavljanja
centara uspjenosti. Pojaati saradnju nauno-istraivake zajednice sa privredom i
osigurati primjenu Strategije nauno-istraivake djelatnosti Crne Gore 2012-2016.
Dati doprinos razvoju nacionalnog sistema inovacija.
Za veu konkurentnost i siguran plasman domaih proizvoda na trite EU i druga
trita neophodno je usvojiti brojne standarde kvaliteta. U ovom pravcu potrebno
je poveati sredstva za subvencionisanje uvoenja standarda. Nastaviti sa
informisanjem kompanija i graana o sertifikatima, tehnikim standardima,
pravilima o porijeklu robe i zatiti proizvoaa na tritu EU imajui u vidu znaaj
ovog trita za Crnu Goru i budue integracione procese. Unaprijediti bazu
podataka o MSP koja posjeduju standarde kvaliteta. Usvojiti nacionalnu strategiju
za standardizaciju. Podrati unapreenje postojeih brendova i razvoj novih uz
namjeru da dobiju regionalni i meunarodni karakter. Nastaviti sa brendiranjem
crnogorskih proizvoda i promocijom geografske oznake Made in Montenegro.

74

2. Strane direktne investicije

Kljune preporuke
Poveanje priliva stranih direktnih investicija u konkurentne i
izvozno orjentisane proizvodne sektore, u cilju podsticanja
ekonomskog rasta i razvoja
Poveanje uea greenfield investicija u ukupnim investicijama
Unapreenje investicione i poslovne klime

Rok za realizaciju
Kontinuiran
Kontinuiran
Kontinuiran

Glavni rizici

Smjer rizika

Velika konkurencija za privlaenje stranih direktnih investicija

Nastavak krize u zemljama euro zone i smanjena sklonost ka
investiranju
Postojanje administrativnih prepreka za uspjenu realizaciju
investicija
Zastoj u privatizaciji stratekih preduzea
Neuspjene privatizacije - neispunjavanje ugovorenih
investicionih i socijalnih programa od strane stratekih investitora
Administrativne barijere - loa koordinacija izmeu dravne i
lokalne administracije
Nepovoljna struktura investicija (koncentracija investicija u
uslunom sektoru)
Nedostatak greenfield investicija u visoko-tehnoloke i izvoznoorijentisane sektore
Problem nerijeenih vlasnikih odnosa nad zemljitem
Nedovoljno razvijena infrastruktura

Rastui
Rastui
Konstantan
Konstantan
Rastui
Konstantan
Konstantan
Konstantan
Konstantan
Konstantan

Opis trenutnog stanja

U poslednjih nekoliko godina strane direktne investicije bile su stabilan izvor
kapitala u Crnoj Gori i u znaajnoj mjeri su doprinijele finansiranju deficita
tekueg rauna platnog bilansa. Dominirale su investicije u usluni sektor, dok su
izostala znaajnija strana ulaganja u proizvodni sektor. Uprkos krizi naa zemlja je
uspjela da odri relativno stabilan nivo stranih investicija i bude lider meu
zemljama regiona po prilivu SDI po glavi stanovnika.
Poetak 2014. obiljeio je trend blagog rasta priliva SDI i nagovijestio mogui
oporavak nakon pada u prethodnoj godini. Ostvareno je poveanje vlasnikih i
dunikih ulaganja.Prema rezultatima istraivanja Svjetske banke Doing Business
75

2014 Crna Gora je napravila znaajan napredak u unapreenju poslovnog

ambijenta i nalazi se na 44. mjestu od ukupno 189. zemalja. Meutim, ovaj
napredak je zabiljeen samo u pojedinim oblastima (izdavanje graevinske
dozvole, registracija imovine, razvoj nekretnina), dok je u drugim oblastima
zabiljeena stagnacija ili pogoranje uslova.
Ekonomska kriza dodatno je naglasila znaaj realizacije investicija i konkurentnost
poslovnog ambijenta. Prema Izvjetaju o globalnoj konkurentnosti 20142015.
Svjetskog ekonomskog foruma, Crna Gora se nalazi na 67. mjestu na globalnoj
listi konkurentnosti, to je ista pozicija u poreenju sa 2013. godinom. Kao
najvee prepreke za razvoj biznisa izmeu ostalog prepoznate su neefikasnost
birokratije, slaba infrastruktura i nedovoljan stepen inovacija i edukacije radne
snage. Zato je potrebno uloiti dodatne napore u cilju poveanja konkurentnosti i
atraktivnosti zemlje za ulaganja.
Imajui u vidu postojee makroekonomsko okruenje izazov e u narednim
godinama predstavljati kreiranje povoljnijih uslova za privlaenje stranih
investicija.Potrebno je nastaviti proces privatizacije, kao strateke odrednice
crnogorskog razvoja, i promocije investicionih potencijala, to je od kljunog
znaaja za jaanje konkurentnosti crnogorske ekonomije. Promocija investicionih
potencijala Crne Gore prema novim brzorastuim tritima je pozitivan korak
imajui u vidu recesiju u zemljama EU i pad interesovanja za ulaganja u
inostranstvu. Stoga e u narednim godinama izazov predstavljati promocija i
privlaenje stranih investicija u izvozno orjentisane proizvodne sektore koji mogu
doprinijeti promjeni privredne strukture i brem ekonomskom rastu i razvoju.
Operativne mjere
Usmjeriti strana ulaganja ka sektorima za koje Crna Gora ima komparativne
prednosti. Imajui u vidu da se turizam, energetika i poljoprivreda vide kao
okosnice budueg ekonomskog razvoja nastaviti sa daljom promocijom i
privlaenjem SDI u ove sektore u cilju jaanja konkurentnosti crnogorske privrede.
Intenzivirati promociju poljoprivrede i turizma kao komplementarnih djelatnosti u
cilju bolje iskorienosti potencijala ova dva sektora. Podsticati ulaganja u
izvozno-orjentisane sektore u cilju promjene strukture izvoza od radno-intenzivnog
prema proizvodima veeg stepena obrade.
Crna Gora ima veliki potencijal za privlaenje stranih investicija u oblasti
energetike. Potrebno je intenzivirati promociju energetskog sektora uzimajui u
76

obzir njegove konkurentske prednosti (hidroenergetski potencijal, obnovljive

izvore energije, povoljan geografski poloaj), sa ciljem privlaenja kvalitetnih
investitora. Uee izvoza elektrine energije u ukupnom izvozu u 2013. godini
iznosilo je 25,4%, a u prvih est mjeseci 2014. godine 16%, to je znaajno vie u
poreenju sa 2010. godinom kada je iznosilo svega 5,2% i dovoljno govori o
izvoznom potencijalu ovog sektora. Potrebno je nastaviti sa poboljanjem
regulatornog okvira u oblasti energetike i kreirati uslove za jaanje konkurentnosti,
kroz unapreenje energetskog sektora i postepeno poveanje proizvodnih
kapaciteta.
U prethodnim godinama izostale su greenfield investicije koje mogu znaajnije
uticati na promjenu strukture privrede i poveanje konkurentnosti crnogorske
privrede. Potrebno je intenzivirati promociju greenfield investicijai kreirati
podsticajne mjere sa ciljem poveanja broja zapoljenih i transfera novih
tehnologija. Imajui u vidu jaanje konkurentnosti zemalja u regionu u privlaenju
stranih investicija, u narednom periodu od izuzetnog znaaja bie kvalitet i
efikasnost promocije investicionih potencijala Crne Gore, zato je vano dalje
jaanje institucija za promociju i privlaenje stranih investicija.
U 2015. godini potrebno je sprovoditi politiku targetiranja stranih investitora i
imati proaktivan pristup u podsticanju i privlaenju stranih investicija. Od velikog
znaaja e biti kvalitet promocije investicionih potencijala i uspostavljanje
transparentnog i stabilnog regulatornog okvira. Izazov e biti privlaenje novih
stranih investicija, posebno u izvozno orjentisane proizvodne sektore koji su
kljuni za poveanje izvoza i odriv ekonomski rast i razvoj.
Jedan od preduslova za vee privlaenje SDI i uspjenu realizaciju investicija jeste
unapreenje investicionog ambijenta. Neophodno je nastaviti sa reformama
regulatornog okvira u cilju pojednostavljivanja procedura i stvaranja efikasne
administracije. Nastaviti strukturne reforme koje se odnose na reforme radnog
zakonodavstva i uklanjanje biznis barijera. Za uspjeno privlaenje stranih
direktnih investicija potrebno je osigurati efikasan pravni sistem i stabilan poslovni
ambijent. Nestabilan poslovni ambijent i promjene uslova poslovanja utiu na
stvaranje nepovjerenja meu investitorima i poveanje trokova poslovanja. Osim
efikasnog pravnog sistema i stabilne makroekonomske politike, neophodno je
kreirati povoljnu investicionu klimu i poveati konkurentnost investicionih lokacija
ulaganjem u infrastrukturu i kreiranjem podsticajnih mjera.
Iako Crna Gora ima konkurentan regulatorni okvir, problem koji istiu strani
investitori je loa koordinacija izmeu dravnih i lokalnih institucija. Neophodna je
77

bolja koordinacija institucija na dravnom i lokalnom nivou, jer je uspjena

realizacija investicija mogua samo uz saradnju svih institucija ukljuenih u
realizaciju investicionih projekata. Dugotrajne administrativne procedure su esto
problem koji usporava realizaciju velikih investicionih projekata. Potrebno je
skratiti i pojednostaviti procedure za realizaciju domaih i stranih investicija.
Ubrzati realizaciju privatizovanih ili planiranih projekata eliminisanjem
administrativnih barijera na lokalnom nivou.
Neophodno je stvoriti preduslove za uspjenu valorizaciju turistikih potencijala
Crne Gore. To prije svega podrazumijeva razvoj detaljnih urbanistikih planova i
jaanje vladavine prava u oblasti razvoja nekretnina. Restitucija esto predstavlja
ograniavajui faktor za realizaciju velikih investicionih projekata. Potrebno je
unaprijediti mehanizme za rjeavanje pitanja restitucije.Rjeavanje problema
povraaja imovine (restitucije) i vlasnitva nad zemljitem je neophodan preduslov
za vei priliv stranih direktnih investicija.
Nedovoljno razvijena infrastruktura i dalje predstavlja ograniavajui faktor za
razvoj i realizaciju greenfield investicija. Potrebno je uloiti dodatne napore i
usmjeriti investicije u infrastrukturu, prije svega u oblasti saobraaja i energetike,
kako bi se poveala konkurentnost i atraktivnost Crne Gore u privlaenju stranih
investicija.

78

X. PREPORUKE U DOMENU EKOLOGIJE I ODRIVOG RAZVOJA

Kljune preporuke
Podsticati razvoj ekoloke svijesti graana
Poboljati zatitu ivotne sredine od devastacije, zagaivanja,
krivolova, degradiranja akvatorija, negativnih uticaja klimatskih
promjena, poara
Obezbijediti implementaciju principa zagaiva plaa
Obezbijediti racionalno korienje prirodnih resursa
Usmjeriti veu panju na obnovljive izvore energije, kao to su
energija sunca, vjetra, biomase i sl.
Unaprijediti sistem upravljanja vodama
Zatititi morsko i priobalno podruje od devastacije
Poveati efikasnost u primjeni zakona i propisa iz oblasti zatite
ivotne sredine, i unaprijediti sistem ekoloke bezbijednosti
Unaprijediti protivpoarnu zatitu
Jaanje ljudskih kapaciteta u sektorima zaduenim za zatitu
ivotne sredine i odrivi razvoj
Sprijeiti bespravnu gradnju, posebno na zatienim lokacijama
Uspostaviti odriv sistem finansiranja zatite ivotne sredine na
nacionalnom i lokalnom nivou

Rok za realizaciju
Kontinuirano
Kontinuirano
Kratak rok
Kontinuirano
Kontinuirano
Kontinuirano
Katak rok
Kratak rok
Srednji rok
Kontinuirano
Kratak rok
Kratak rok

Glavni rizici

Smjer rizika

Devastacija ivotne sredine

Proizvodnja hrane na takama sa prevelikim stepenom zagaenja
Zagaivanje zemljita prekomjernom upotrebom agrohemijskih
sredstava u poljoprivredi
Poveano zagaenje vazduha usljed upotrebe zastarjelih vozila i
vozila bez adekvatnih sistema zatite
Nedovoljna energetska efikasnost, nedovoljna upotreba
obnovljivih izvora energije
Zagaenje lokacija bogatih vodnim izvorima
Devastacija morskog i priobalnog podruja
Gubitak dijela biolokog diverziteta akvatorija uslijed velikih
razmjera krivolova
esti umski poari
Migracije kao rezultat neuravnoteenog regionalnog razvoja,
depopulacija seoskih naselja, opadanje poljoprivredne
proizvodnje, pritisakna infrastrukturu gradova, dalje socijalno
raslojavanje i dr

Ratui
Konstantan
Konstantan
Konstantan
Konstantan
Konstantan
Rastui
Rastui
Konstantan
Rastui

79

Opis trenutnog stanja

Znaajan dio teritorije Crne Gore je uvrten u meunarodne konvencije ili zatien
meunarodnim sporazumima.
S druge strane, nacionalnim zakonodavstvom je trenutno zatieno 9,05%
teritorije. Meutim, Crna Gora je jedina mediteranska zemlja koja nema zatieno
nijedno morsko podruje. Takoe, s obzirom na to da se deklarisala kao ekoloka
drava 26 , moe se zakljuiti da procenat nacionalno zatiene teritorije zemlje nije
dovoljan. Potreba poveanja zatite teritorije zemlje se naroito namee u
posljednjih nekoliko godina, kada su pritisci na ivotnu sredinu znaajni, a neke
prirodne vrijednosti su i ozbiljno ugroene.
Kao najznaajni rastui pritisci kojima su prirodna bogatstva zemlje u posljednjioj
deceniji izloena, istiu se sljedei: slabo upravljanje otpadom (neadekvatno
odlaganje komunalnog, medicinskog i industrijskog otpada, rastui broj neureenih
odlagalita otpada), loe upravljanje otpadnim vodama (isputanje netretiranih
otpadnih voda u povrinske, podzemne vode i more), intenzivni razvoj u
odreenim sektorima (naroito u turizmu, graevinarstvu), praen nelegalnom i
neplanskom gradnjom, konvertovanje prirodnih stanita u poluprirodna i vjetaka.
Takoe, u Crnoj Gori se neadekvatno upravlja vodama, to moe dovesti do
promjena i gubitaka u vodnim resursima, i imati negativan uticaj na ivotnu
sredinu, ali i ekonomsku i socijalnu situaciju u zemlji. Uslijed poveane
urbanizacije i nelegalne gradnje u uskom pojasu morske obale, nelegalne i
prekomjerne sjee uma, nekontrolisanog i nelegalnog lova i ribolova,
nekontrolisanog sakupljanja jestivog i ljekovitog bilja, gljiva i umskih plodova,
kao i nelegalne i prekomjerne eksploatacije ljunka iz rijenih korita, biodiverzitet
u zemlji je visoko ugroen. Pored navedenog, veliki je problem i neadekvatna
zatita od poara, koji iz godine u godinu unitavaju stanita pojedinih vrsta. U
neposrednoj blizini zatienih podruja nalaze se veliki zagaivai i generatori
otpada, koji u proizvodnim procesima koriste zastarjele tehnologije 27 . Kao veliki
zagaiva ivotne sredine istiu se i prevozna sredstva u upotrebi, i enormno
poveanje broja automobila. Analize Agencije za zatitu ivotne sredine pokazuju
nedozvoljenu koncentraciju izuzetno opasnih prakastih materija na velikom broju
mjernih podruja.
26

Deklaracija o ekolokoj dravi Crnoj Gori, Sl. list RCG, br. 39/91
Na teritoriji Crne Gore prepoznate su etiri crne ekoloke take kao kljuni ekoloki problemi. To su KAP,
Jadransko brodogradilite Bijela, termoelektrana Pljevlja i flotacijsko jalovite olova i cinka Gradac. Pored
navedenih, postoje i drugi generatori otpada, kao to su fabrika elektroda u Pluinama, rudnik uglja Pljevlja,
pogoni za odravanje rudarskih, graevinskih i drugih maina itd.
27

80

Uslijed dejstva svih navedenih pritisaka, raspoloivi prostor za ekoloku

valorizaciju prirodnog bogatstva zemlje se konstantno smanjuje, a uslijed
nepostojanja adekvatnih sistema njegove zatite, esto dolazi do direktnog
ugroavanja zatienog podruja zemlje i gubitka prirodnog bogatstva.
Zdravlje stanovnitva je direktno i indirektno povezano sa stanjem ivotne sredine,
o emu svjedoi podatak da su za jednu etvrtinu do jedne treine oboljelih uzrok
oboljenja upravo faktori ivotne sredine.
Deklaracijom o ekolokoj dravi, Crna Gora se strateki opredijelila da usvaja i
primjenjuje najvie standarde iz oblasti zatite ivotne sredine, i radi na ouvanju
prirode i obezbjeivanju ekonomskog razvoja na principima ekoloki odrivog
sistema. Ipak, vei stepen obaveznosti u pogledu zatite ivotne sredine proizilazi
iz obaveza koje proizilaze iz procesa pristupanja Evropskoj uniji. Zato se
posljednjih godina kontinuirano radi na unapreenju institucionalnog i
zakonodavnog okvira u oblasti ekologije i odrivog razvoja, sa osnovnim ciljem usaglaavanje nacionalnog zakonodavstva sa zakonodavstvom Evropske unije.
U pogledu unaprjeenja zakonodavnog i institucionalnog okvira, u proteklih
godinu dana postignuti su odreeni rezultati. Usvojen je Zakon o morskom dobru,
Zakon o nacionalnim parkovima, Zakon o odgovornosti za tetu nanijetu ivotnoj
sredini sa osnovnim princip zagaiva plaa i princip obaveznog osiguranja i dr.
Takoe, usvojena je Politika za drutvenu odgovornost u Crnoj Gori, Srategija
regionalnog razvoja Crne Gore za period 2014-2020. godine. Osnovan je Centar za
odrivi razvoj koji je otpoeo sa radom 1. januara 2014. godine ijim osnivanjem
su se stvorili uslovi za razmjenu iskustava, znanja, i praksi sa globalnom mreom
centara za odrivi razvoj. U okviru GEF/UNDP projekta Jaanje sistema zatienih
podruja u Crnoj Gori (PAS), vre se aktivnosti sa ciljem zatite regionalnih
parkova Piva i Komovi do kraja 2014. godine.
U formiranju klimatske politike zemlje ostvaren je odreeni napredak osnivanjem
Nacionalnog savjeta za odrivi razvoj i klimatske promjene, iji je jedan od
osnovnih zadataka praenje razvoja i sprovoenja nacionalne politike u oblasti
klimatskih promjena, politike razvoja Crne Gore sa aspekta konzistentnosti sa
politikom klimatskih promjena.
Takoe, preduzimaju se aktivnosti sa ciljem podizanja svijesti i informisanja
javnosti o pitanjima i problemima zatite ivotne sredine. U toku je realizacija
projekta Inicijativa za zelenu ekonomiju, koja ima za cilj jaanje kapaciteta
organizacija civilnog drutva da uestvuju u donoenju odluka i formulaciji javnih
81

politika, kao i promovisanju koncepta zelene ekonomije i njenog znaaja za razvoj

zajednice kroz inicijative civilnog drutva. U junu 2014. godine je zavrena
realizacija projekta CLEAN Edukacija iz oblasti ivotne sredine" koji je imao
za cilj poboljanje upravljanja otpadom u prekograninoj oblasti, jaanja kapaciteta
javnih komunalnih preduzea kroz nabavku potrebne opreme i obuke za zaposlene,
kao i podizanje nivoa svijesti graana o pravilnom odlaganju otpada.
Sa ciljem rjeavanja problema odlaganja svih vrsta vrstog otpada i njegovog
tretmana, u proteklom periodu zavren je projekat Priprema i implementacija
dravnog i lokalnih planova upravljanja otopadom koji je trajao od oktobra 2012.
godine do aprila 2014. godine, a u okviru kojeg su doneena tri kljuna dokumenta
Nacionalna strategija upravljanja otpadom 2014-2020, Dravni plan upravljanja
otpadom 2014-2020 i lokalni/regionalni planovi upravljanja otpadom. Od
planiranih osam regionalnih sanitarnih deponija, izgraene su dvije u Podgorici i
u Baru. U toku su odreene aktivnosti usmjerene na zatvaranje i sanaciju deponija
u Baru i Cetinju. Meutim, opcije za reciklau sirovina su ograniene, a odvojeni
sistem sakupljanja otpada se nalazi u poetnoj fazi. Postoje centri za primarnu
reciklau u Podgorici i Herceg Novom, gdje se vri selekcija pojedinih vrsta otpada
i njihova priprema za transport, u cilju dalje obrade, kao i manja linija za reciklau
u Kotoru.
U saradnji sa Svjetskom bankom, realizuje se Projekat upravljanja industrijskim
otpadom i ienja sa ciljem smanjenja zagaenja prirodnih resursa i smanjenje
rizika po javno zdravlje zbog izlaganja zagaenju sa lokacija za odlaganje
industrijskog otpada. U okviru ovog projekta planirana je sanacija crnih ekolokih
taaka 28 . Takoe, projektom je predviena izgradnja Nacionalnog postrojenja za
odlaganje opasnog otpada.
Odreen napredak je postignut u oblasti upravljanja otpadnim vodama. U 2014.
godini je poelo sa radom postrojenje za preiavanje otpadnih voda u Budvi, a u
toku je gradnja postrojenja za preiavanje otpadnih voda u Nikiu, Herceg
Novom, i zajednikog postrojenja za Kotor i Tivat.
U oblasti upravljanja kvalitetom vazduha, sdoneeni su planovi kvaliteta vazduha
za optinu Pljevlja i Niki sa predvienim mjerama kojima e se prekoraenja
propisanih graninih vrijednosti svesti na najmanju moguu mjeru i u krajnoj liniji
eliminisati. Tokom 2013. godine obavljen je remont elektrofilterskog postrojenja u
28

Kombinat aluminijuma u Podgorici - sanacija dva bazena crvenog mulja i izgradnja deponije vrstog otpada;
Jadransko brodogradilite Bijela - deponija ili izvoz industrijskog otpada (grita); Termoelektrana Pljevlja odlagalite pepela i ljake Maljevac i Rudnik uplja stijena Pljevlja (flotacijsko jalovite Gradac).

82

TE Pljevlja, a u eljezari Niki ugraen je sistem za otpraivanja izduvnih

gasova na novu elektrolunu pe. Sa ciljem podizanja javne svijesti o negativnom
uticaju korienja goriva sa visokim sadrajem zagaujuih materija za grijanje
domainstava, u okviru programa Evropske zelene nedjelje realizovana je akcija
Nedjelja ienja dimnjaka.
Pored navedenih, sprovode se brojne druge aktivnosti i projekti iz oblasti zatite
ivotne sredine. Meutim, iako je postignut odreen napredak u zakonodavnom i
institucionalnom okviru, kljuni rizici i faktori koji ugroavaju prirodna bogatstva
zemlje su i dalje u velikoj mjeri prisutni. Kljuni problem u oblasti zatite ivotne
sredine jeste nedovoljna efikasnost u primjeni doneenih zakona i propisa,
nesprovoenje mjera sankcionisanja zagaivaa, kao i izuzetno niska svijest
graana o znaaju zatite ivotne sredine.
Operativne mjere
Potrebno je poveati nacionalno zatiene povrine na 10% teritorije i zatititi
najmanje 10% teritorije obalne zone. Neophodno je uspostaviti mreu zatienih
podruja i integrisati ih u prostorno plansku dokumentaciju. Zbog mogunosti da
su pojedine lokacije djelimino ili u potpunosti izgubili specifinosti koje su bile
razlog njihove zatite, trebalo bi napraviti sveobuhvatnu analizu sistema zatienih
podruja van kategorije nacionalnih parkova. Takoe, trebalo bi usmjeriti
aktivnosti ka veem ekonomskom korienju potencijala zatienih podruja. Od
velikog znaaja bi bila i izrada strategije razvoja turizma u zatienim podrujima.
Potrebno je uspostaviti Informacioni sistem ivotne sredine, kako bi se obezbjedile
pouzdane i pravovremene informacije o stanju ivotne sredine neophodne za
efikasno sprovoenje politike zatite ivotne sredine.
U cilju zatite ivotne sredine od devastacije, potrebno je izraditi planove o
korienju prirodnih resursa (ume, rijeke, more, zemljite i dr), kao i
planove/programe zatite divljih biljnih i ivotinjskih vrsta. Neophodno je efikasno
sprovoditi princip zagaiva plaa, u skladu sa Zakonom o odgovornosti za tetu
nanijetu ivotnoj sredini.
Sa ciljem obezbjeenja adekvatne zatite zemljita od degradacije i zagaivanja
neophodno je, u skladu sa Zakonom o ivotnoj sredini, donijeti Nacionalni plan za
borbu protiv dezertifikacije i zagaivanja zemljita sa akcionim planom. Treba
pojaati nadzor svih (realnih i potencijalnih) zagaivaa zemljita i sprovesti otre
sankcije u skladu sa odredbama Zakona o ivotnoj sredini, ukljuujui i
83

obustavljanje procesa proizvodnje do ispunjavanja ekolokih zahtjeva. Trebalo bi

kreirati mapu lokacija u kojima postoji prevelik stepen zagaenja zemljita, a od
zagaivaa zahtijevati da sprovedu detoksikaciju pomenutih lokacija. Na
zagaenim lokacijama trebalo bi zabraniti proizvodnju hrane, a naknadu tete
poljoprivrednicima obezbijediti od zagaivaa. Efikasna mjera bi bila poresko
stimulisanje razvoja proizvodnih procesa koji zadovoljavaju ekoloke standarde,
kao i poresko destimulisanje potronje proizvoda tetnih po okolinu i zdravlje
ovjeka. Strogo kontrolisati uvoz i upotrebu sredstava za zatitu biljaka, kao i
vrenje nadzora nad primjenom mineralnih ubriva i pesticida. U ovoj oblasti je
potrebno dugorono usklaivati propise sa direktivama EU. Neophodno je
donoenje propisa o primjeni dobre poljoprivredne prakse, podsticanje upotrebe
organskih ubriva i biolokih sredstava za zatitu biljaka. Organizovanjem
praktinih obuka za proizvoae, treba uticati na poveanje razumijevanja o
ekolokim procesima koji utiu na proizvodnju, kao i o namjenskom korienju
poljoprivrednog zemljita.
Jedan od kljunih resursa u narednim decenijama e biti voda. Na to ukazuju
predvianja da e do 2030. godine na globalnom nivou postojati nedostatak vode
od 30%. Zato je potrebno posvetiti veu panju ekolokoj zatititi lokacija bogatih
vodnim izvorima, sa ciljem kreiranja komparativnih prednosti za budunost. Treba
napraviti katastar vodoizvorita i izvora realnih i potencijalnih zagaivaa voda.
Potrebno je uspostaviti zakonom propisane zone sanitarne zatite. Potrebno je
razviti i sprovesti sveobuhvatno i dugorono planiranje voda sa posebnim osvrtom
na razvoj politika za poveanje produktivnisti i efikasnosti u korienju voda u
svim sektorima, a naroito u poljoprivredi. Korisno bi bilo izraditi strategije zatite
voda ili strategije unapreenja monitoringa voda, sa predlogom razvoja kapaciteta
u dugoronom periodu. Potebno je intenzivno raditi na podizanju svijesti javnosti o
potrebi tednje vode i zatite voda. Dobro rjeenje pitanja zatite voda u Crnoj Gori
bilo bi osnivanje Agencije za vodu, ije bi zaduenje bilo zatita zdravlja i imovine
stanovnitva od tetnog djelovanja vode, monitoring i zatita povrinskih,
podzemnih, priobalnih voda, briga o namjenskom i racionalnom korienju voda i
dr.
Potrebno je donijeti Nacionalnu strategiju integralnog upravljanja obalskim
podrujem, kojom e se obezbijediti korodinacija i integracija politika koje se
odnose na obalsko podruje, i ojaati strateki okvir zatite ekosistema na obali,
proces praenja i prikupljanja podatka o obalnim procesima kao i proces primjene
operativnih instrumenta za odrivi razvoj obalnog podruja. Neophodno je
poboljati sisteme ekoloke zatite u lukama i marinama, sisteme zatite od

84

izlivanja naftnih derivata u akvatorij, kao i sisteme zatite od eksplozija i poara u

skladitima naftnih derivata u Boki Kotorskoj i uz Luku Bar.
Neophodno je intenzivirati aktivnosti usmjerene na efikasno rjeavanje problema
upravljanja otpadom, prvenstveno kroz realizaciju Plana upravljanja otpadom
2014-2020. Potrebno je nastaviti aktivnosti usmjerene na sanaciju i rekultivaciju
nesanitarnih odlagalita otpada (odlagalite afe u optini Bar, Vrtijeljka na
Cetinju), i intenzivno raditi na saniranju neureenih odlagalita otpada, kojih je,
prema Informaciji o stanju ivotne sredine za 2013. godinu Agencije za zatitu
ivotne sredine u Crnoj Gori evidentirano 273. Neophodno je izgraditi planirane
regionalne sanitarne deponije usklaene sa evropskim standardima, kao i izgraditi
nacionalno postrojenje za bezbjedno odlaganje i tretman opasnog otpada,
intenzivirati aktivnosti na izgradnji planiranih centara za reciklau. Posebno treba
istai potrebu jaanja saradnje izmeu dravnih i lokalnih vlasti i investicija u
oblasti upravljanja otpadom.
Potrebno je prije svega uspostaviti funkcionalan sistem recikliranja, intenzivirati
aktivnosti na organizovanju selektivnog sakupljanja otpada i formirati mreu
postrojenja za recikliranje. Od velikog znaaja je obuka pripadnika komunalne
policije za adekvatno reagovanje u sluajevima nepropisnog postupanja sa
otpadom. Neophodno je kontinuirano uticati na poveanje svijesti i kulture graana
o pravilnom odlaganju otpada, i podsticati njegovu ponovnu upotrebu i reciklau.
U promovisanju pravilnog odlaganja otpada i njegove ponovne upotrebe znaajniju
ulogu trebaju imati mediji.
Potrebno je podsticati proizvodnju i korienje razgradive i ekoloki podobne
ambalae. Stoga bi trebalo usvojiti Zakon o upravljanju ambalaom i ambalanim
otpadom. Naroito veliki ekoloki problem stvara prekomjerna upotreba laganih,
tankih plastinih kesa, posebno onih koje se koriste za noenje robe iz
supermarketa. Ovakve kese imaju jednokratnu upotrebu, a u velikoj mjeri
zavravaju u moru, i imaju izrazito negativan uticaj kroz gubitak bioloke
raznolikosti. Zato je potrebno razviti politiku i ciljeve za smanjenje upotrebe
laganih plastinih kesa, a trebalo bi razmotriti mogunost njihovog potpunog
ukidanja.
Kako bi se ouvao i poboljao kvalitet voda i postigli standardi EU, potrebno je
nastaviti aktivnosti na realizaciji projekata izgradnje postrojenja za preiavanje
otpadnih voda. Uporedo sa izgradnjom postrojenja za preiavanje otpadnih voda,
posebnu panju treba usmjeriti na rjeavanje problema zbrinjavanja produkta
tretiranja otpadnih voda (mulja). Stoga se istie potreba usvajanja Nacionalne
85

strategije za zbrinjavanje produkta tretmana otpadnih voda i usklaivanja postojee

zakonske regulative sa usvojenom strategijom.
Analiza stanja kvaliteta vazduha pokazala je da su stacionarni izvori, odnosno
krupna industrijska postrojenja, najozbiljniji izvori zagaenja vazduha. Tu je prije
svega TE Pljevlja - gdje je potrebno da se izvri sanacija deponije pepela, zatim
KAP - gdje je neophodno konano rjeavanje pitanja sanacije basena crvenog
mulja, eljezara Niki - gdje je potrebno unaprijediti kvalitet goriva koje se
koristi u industrijskim kotlarnicama. Znaajan izvor zagaenja vazduha u zemlji je
grijanje domainstava gorivom sa visokim stepenom sadraja zagaujuih
materija, stoga je neophodno nastaviti aktivnosti na podizanju svijesti javnosti o
njegovom tetnom uticaju. U cilju poveanja pokrivenosti teritorije za monitoring
kvaliteta vazduha, potrebno je poveati broj mjernih mjesta u zemlji. Neophodno je
kreirati plan kvaliteta vazduha za optinu Podgorica, gdje kvalitet vazduha nije u
skladu sa propisanim standardima i definisati strateke pristupe rjeavanju ovog
pitanja.
Neophodno je kontinuirano promovisati i razvijati prihvatljivije modele transporta
za ivotnu sredinu, pri emu bi jedan od prioriteta trebalo biti stimulisanje
korienja javnog prevoza, naroito u urbanim sredinama. Kao preduslov, potrebno
je poboljati sistem javnog prevoza, kao i poveanje njegove dostupnosti u veem
broju optina u zemlji. Potrebno je uvesti primjenu stroijih propisa o uvozu novih
i registraciji starih vozila, stimulisanjem kupovine vozila sa manjom emisijom
tetnih materija i hibridnih vozila (npr. kroz smanjenje cijene registracije), zatim
uvoenje posebnog poreza za vozila, ija bi visina zavisila od koliine ugljendioksida koje vozilo isputa u vazduh (CO2 porez). Potrebno je uspostaviti
odgovarajui pravni okvir kojim bi se osigurala proizvodnja, promet, kontrola i
korienje biogoriva i drugih obnovljivih goriva za transport. Trebalo bi uspostaviti
standarde emisija za prevozna sredstva i voenje inventara emisija. Takoe je
potrebno veu panju usmjeriti na promovisanje zdravih stilova ivota kroz
konkretne aktivnosti, kao to su postavljanje bisciklistike infrastrukture i
uvoenje pjeakih zona u urbanim zonama.
Treba kontinuirano raditi na poveanju stepena integracije problematike klimatskih
promjena u sektorske strategije. U skladu sa Zakonom o ivotnoj sredini,
neophodno je definisati klimatsku politiku zemlje, kroz usvajanje Nacionalnog
plana za ublaavanje klimatskih promjena i donoenja Nacionalne strategije u
oblasti klimatskih promjena do 2030. godine.

86

U cilju poboljanja zatite ivotne sredine od poara, potrebno je obezbjediti

adekvatan pravni okvir iz oblasti protivpoarne zatite, obezbijediti sredstva za
uspostavljanje efikasnijeg sistema zatite od poara. Posebno je potrebno ojaati
preventivni aspekt, koji bi sprijeio namjerno izazivanje poara, kao i pojavu
poara kroz grubi nehat. Razmotriti mogunost stvaranja regionalnog
protivpoarnog centra i zajednike nabavke aviona i helikoptera za gaenje poara.
Potrebno je preduzeti hitne mjere na obnavljanju i sanaciji degradiranih uma i u
tom smislu izraditi planove za poumljavanje i obnovu uma.
Potrebno je poveati kontrolu gradnje, i sprijeiti bespravnu i neplansku gradnju na
zatienim podrujima, i preduzeti potrebne mjere za otklanjanje posljedica istih.
Znaajno je pitanje zatite biolokog diverziteta od prekomjernog krivolova, i u
cilju njegovog rjeavanja potrebno je pojaati kontrolu i sprovoenje zakonom
predvienih sankcija i drugih mjera, ali i raditi na razvoju stimulativnih mjera
usmjerenih ka promjeni strukture ulova. Treba raditi na jaanju kapaciteta ribarske
inspekcije. Potrebno je donijeti Strategiju razvoja ribarstva i Nacionalni plan
upravljanja ribarstvom.
U cilju to kvalitetnije zatite Nacionalnih parkova i drugih zatienih podruja,
korisno bi bilo da se u Crnoj Gori formira udruenje nadzornika i uvara prirode (u
svijetu poznato kao udruenje rendera), ije bi zaduenje trebalo biti direktni
nadzor nad sprovoenjem Zakona o zatiti prirode, podnoenje prekrajnih i
kaznenih prijava u parkovima za koje su zadueni. Osnivanjem ovakvog
udruenja, stvorili bi se preduslovi za njegovo ulanjenje u Meunarodnu
federaciju rendera, ime bi se omoguila obuka nadzornika nacionalnih parkova
Crne Gore, razmjena iskustava iz razliitih zemalja svijeta, i prenos pozitivnih
praksi i modela nadzora koji bi se mogli primijeniti u naoj zemlji.
Treba nastaviti aktivnosti na donoenju planova zatite ivotne sredine na nivou
jedinica lokalne samouprave. Trebalo bi primijeniti standarde serije ISO 14000
koji se odnose na razliite aspekte upravljanja ivotnom sredinom, za kompanije i
organizacije koje nastoje da kontroliu svoj uticaj na ivotnu sredinu.
Potrebno posvetiti posebnu panju korienju fondova EU i drugih institucija, koji
su usmjereni na obnovljive izvore energije, obezbijediti podsticajne mjere za
njihovo korienje. U tom dijelu, posebno se istie znaaj podsticanja istraivanja,
razvoja i primjene ekoloki odrivih novih tehnologija u energetskom sektoru.

87

Kako bi se uspostavio odriv sistem finansiranja u oblasti zatite ivotne sredine,

neophodno je formirati Fond za zatitu ivotne sredine - Eko fond, kao i eko
fondove na lokalnom nivou. Eko fondovi bi trebali biti posveeni poslovima
vezanim za finansiranje i realizaciju programa i projekata u podruju ouvanja,
odrivog korienja, zatite i unapreivanja ivotne sredine, kao i na podruju
energetske efikasnosti i korienja obnovljivih izvora energije, kao i za efikasnu
implementaciju principa zagaiva plaa.
Za adekvatno sprovoenje svih mjera, potrebna su ulaganja sredstava javnog i
privatnog sektora. Ono to je u uslovima globalne finansijske krize prepoznato kao
ansa od strane razvijenih zemalja, jeste da potreba za ekonomskim reformama i
smanjenjem javnih dugova zemalja lanica nudi mogunost da ove zemlje ujedno
krenu ka formiranju resursno efikasnijih i nisko karbonskih ekonomija.
Potrebno je kontinuirano organizovati razne vidove kampanja od strane vladinog i
nevladinog sektora, kao i javnih rasprava u cilju informisanja javnosti o pitanjima
zatite ivotne sredine. Potrebno je nastaviti sa uvoenjem obrazovnog programa
pri emu ciljne grupe trebaju biti obrazovne institucije i nastavni programi u svim
nivoima obrazovanja (vrtii, osnovne, srednje kole, fakultet), zatim poslovni
sektor, nevladine organizacije, mediji, lokalne zajednice. Poseban akcenat treba da
bude i na poslovni sektor u zemlji, promovisanjem voenja kompanija na
drutveno odgovoran nain. U tom smislu, treba poreskim i drugim vidovima
olakica stimulisati ulaganje kompanija u tehnologije koje nemaju negativne efekte
na ivotnu sredinu, i podsticati kreiranje proizvoda koji promoviu potovanje
principa odrivosti.
Da bi se odrala ravnotea izmeu ekonomskog razvoja, socijalne pravde i potrebe
zatite ivotne sredine, finansijska infrastruktura privrede bi trebala biti
preorijentisana na ciljeve odrivosti. Da bi se to postiglo, vano je prepoznati
ulogu finansijskih institucija i investitora u pokretanju odrivog razvoja. Nastojei
da alociraju kapital u one firme koje posluju na principima odrivosti, finansijske
institucije mogu znaajno uticati na svoje klijente, nastojei tako da usklade
njihove aktivnosti sa dugoronim ciljevima odrivosti. Uloga berze moe takoe
biti znaajna u procesu prelaska na trita koja integriu ekoloka pitanja, putem
podsticanja transparentnosti u pogledu ekolokih performansi kotiranih kompanija
i time ohrabriti odgovoran i dugoroan pristup ulaganju. Stoga treba raditi na
podsticanju berze za promovisanje odgovornog ulaganja i korporativne odrivosti
crnogorskih kompanija.

88

Kako bi se poboljala efikasnost u primjeni regulative, potrebno je poveati

institucionalni i kadrovski potencijal za implementaciju obaveza iz zakonodavnog i
stratekog okvira i ujedno poboljati koordinaciju institucija nadlenih za ouvanje
ivotne sredine i sprovoenje relevantnih zakona. Neophodno je raditi na
osposobljavanju i povezanosti optinskih slubi kako bi se izazovi u svim
oblastima zatite sredine kvalitetno rjeavale. Takoe je potrebno obezbijediti
integrisani pristup sistemu upravljanja ivotnom sredinom, s obzirom na to da
Ministarstvo odrivog razvoja i turizma nije nadleno za sve elemente prirodnog
okruenja. U cilju ublaavanja negativnog dejstva aktivnosti sa tetnim uticajem na
ivotnu sredinu, neophodno je intenzivirati nadzor ekoloke inspekcije. Kako bi se
pojaao sveukupan sistem zatite ivotne sredine, korisno bi bilo formirati
instituciju Ombudsmana za zatitu ivotne sredine.
Odriv socio-ekonomski razvoj nije mogue ostvariti bez ravnomjernijeg razvoja
na lokalnom i regionalnom nivou. - Da bi se ostvario ravnomjerniji razvoj tri
regiona (kontinentalni, sredinji i primorski), potrebno je posvetiti veu panju
mjerama usmjerenim na uravnoteenje regionalnog razvoja. Prije svega, treba
intenzivno raditi na razvoju ljudskih kapaciteta i infrastrukture u manje razvijenim
jedinicama lokalne samouprave. Neophodno je nastaviti sa izradom podzakonskih
akata koji su u funkciji obezbjeivanja konzistentnosti interesa lokalnih zajednica i
opteg razvojnog okvira, ime se obezbjeuje usmjeravanje sredstava na adekvatan
nain u sve krajeve zemlje, i ravnopravna rasporeenost prioritetnih investicija.
Posebnu panju treba pokloniti korienju fondova EU koji su usmjereni na
ravnomjeran regionalni razvoj, i u tom smislu treba raditi na jaanju programskih i
projektnih kapaciteta za apliciranje za meunarodna sredstva. Da bi se regionalna
politika mogla efikasno sprovoditi i pratiti razvoj pojedinanih regiona, vano je da
i statistiki sistem pone produkciju osnovnih pokazatelja po regionalnom
principu.
Faktor od velikog znaaja za razvoj je stanovnitvo. Rezultati projekcija ukazuju
da e demografski razvitak Crne Gore u periodu do 2050. godine karakterisati
proces starenja, to potvruju i rezultati popisa iz 2011. godine. Tako u odnosu na
rezultate popisa iz 2003. godine, pad biljei broj stanovnika starosti do 24. godine,
dok broj stanovnika starosti preko 24 godine biljei stopu rasta. Ovi podaci
ukazuju na to da je neophodno otpoeti sa voenjem populacione politike, a
svakako bi bila neophodna izrada Nacionalne demografske strategije.

89

XI. PREPORUKE U OSTALIM OBLASTIMA

1. Statistika
Kljune preporuke
Jaanje administrativnih kapaciteta kontinuiranim upoljavanjem,
edukacijom i motivacijom
Korienje svih vidova podrke i programa tehnike pomoi
Obezbjeivanje adekvatnih prostornih i finansijskih mogunosti za
Monstat
Proizvodnja i publikovanje kvalitetnih makro indikatora kao to su
obraun kvartalnog BDP-a sa dodanom vrijednou po sektorima,
sa proizvodne strane, kvartalnog BDP-a po kategorijama potronje,
obraun godinjeg BDP-a po dohodovnom principu, odreenih
indikatora sektora poljoprivrede, turizma i sl.
Revidiranje podataka BDP-a primjenom metodologije ESA 2010
Glavni rizici
Nedostajui ljudski resursi, odnosno nepostojanje dovoljnog broja
iskusnih i motivisanih statistiara u Monstatu i drugim institucijama
koje proizvode statistiku
Nezadovoljavajui opti uslovi u radu neposrednih izvrilaca,
nedostatak radnog prostora, neadekvatna primanja, to moe voditi
odlivu kvalifikovanih kadrova i usporavanju procesa razvoja
statistike i statistikog sistema
Nepostojanje viegodinje serije podataka kvartalnog obrauna
BDP-a, kao i serije kvartalnog BDV-a po pojedinim sektorima, to
moe uticati na donoenje nekvalitetnih preporuka u ekonomskoj
politici za pojedine sektore
Nedovoljna pouzdanost odreenog broja podataka, koje prikupljuju
anketari

Rok za realizaciju
Srednji rok
Kontinuirano
Kratak rok

Kratak rok

Kratak rok
Smjer rizika
Konstantan

Konstantan

Opadajui
Opadajui

Opis trenutnog stanja

Zavod za statistiku Crne Gore (MONSTAT) kontinuirano radi na poboljanju
statistikih oblasti i istraivanja za koje je Zakonom o zvaninoj statistici i sistemu
zvanine statistike 29 zaduen. Razvojne aktivnosti u oblasti statistike vezane su sa
zahtjevima EUROSTATA kako bi se u potpunosti obezbjedila usaglaenost sa
29

"Slubeni list Crne Gore, br. 18/12.

90

Acquis Communautaire, to je obiman i zahtjevan posao. Tokom proteklog perioda

MONSTAT je kao korisnik predpristupnih programa uspjeno sproveo (i
kontinuirano sprovodi) niz projekata iji je cilj bio unapreenje razliitih
statistikih oblasti. Unapreenje i razvoj statistikih oblasti podrazumjeva
auriranje postojeih istraivanja, kao i osmiljavanje novih da bi se postigla
potpuna usaglaenost sa svim Acquis Communautaire zahtjevima u oblasti
statistike.
Tokom proteklog perioda pripremljena su tri kljuna strateka akta za oblast
statistike: Strategija razvoja zvanine statistike 2014 2018, Program zvanine
statistike 2014 2018 i Godinji plan zvanine statistike za 2014. godinu. Sva tri
akta imaju podjednaku vanost, s tim da Program zvanine statistike predstavlja
dokument kojim su definisani opti ciljevi, dok Strategija razvoja zvanine
ststistike dopunjava Program kroz definisanje stratekih pravaca u kojima e se
crnogorska statistika razvijati. Istovremeno i Strategija kao i Program zvanine
statistike predstavljaju detaljan plan usklaivanja Pregovarakog poglavlja 18.
Razvoj zvanine statistike planiran Strategijom je neophodan, a realizacija razvoja
e zavisiti od obezbjeivanja potrebnih ljudskih i finansijskih resursa, kao i
razvojne pomoi meunarodnih institucija.
U 2013. godini Zavod za statistiku je realizovao 184 redovna istraivanja od
ukupno 194, publikovao je 3 publikacije, objavio 334 saoptenja, 3 analize, 1
bilten, 9 statistikih metodologija, uestvovao na 87 meunarodnih konferencija,
sastanaka, radionica, treninga ili studijskih posjeta van Crne Gore u cilju
unapreenja zvaninog statistikog sistema Crne Gore, kao i u radu 19
meuinstitucionalnih radnih grupa. 30
U Godinjem planu zvanine statistike za 2014. godinu predvieno je 211
statistikih istraivanja, koja su obuhvaena kroz est oblasti: Demografska i
socijalna statistika, Makroekonomska statistika, Biznis statistika, Statistika
poljoprivrede, umarstva i ribarstva, Viedomenska statistika i Oblast koja se
odnosi na podrku za statistike rezultate.
Do sada je postignut napredak u veini statistikih istraivanja iz razliitih oblasti
poput nacionalnih rauna, trita rada, cijena, saobraaja, statistike turizma i sl.
Imajui u vidu predstojee izazove i sloenost Poglavlja 18, svi raspoloivi resursi
moraju biti poboljani kako bi se mogao obaviti posao koji proizilazi iz
sveobuhvatne implementacije pravne tekovine EU, odnosno kako bi se ispunio
30

Preuzeto iz Izvjetaja o radu za 2013. godinu, Zavod za statistiku Crne Gore, januar 2014.godine

91

osnovni strateki cilj zvanine statistike a to je usklaivanje s pravnim poretkom

koji se odnosi na zvaninu statistiku. U prilog sloenosti posla vezanog za
zvaninu statistiku, tokom narednog perioda, govori i injenica da je ovo Poglavlje
regulisano pravnom tekovinom Evropske unije, koju ini priblino 350 regulativa,
direktiva i preporuka.
Operativne mjere
Jedna od osnovnih aktivnosti treba da bude upoljavanje novih kadrova to je
definisano Programom pristupanja Crne Gore Evropskoj uniji 2014 2018.
godine 31 . Istovremeno je prema Pravilniku o unutranjoj organizaciji i
sistematizaciji broj 01-621/2 od 02.04.2008 godine predvieno da bi broj uposlenih
trebao biti 203 to je skoro duplo vie u odnosu na broj zaposlenih od 104 koliko je
MONSTAT imao na kraju 2013. godine. Omoguavanje usavravanja i edukacije
zaposlenih bi uz dodatnu stimulaciju (kroz poveanje zarada ili odreenih vrsta
nadoknada) obezbijedilo Zavodu za statistiku na dui rok, kvalitetan kadar koji bi
bio motivisan za izazove iz Poglavlja 18.
Iako se kontinuirano radi na edukaciji kadra putem raznih programa tehnike
pomoi, neophodno je obezbijediti da se edukovan kadar zadri. Podatak da je na
kraju 2009. godine u Monstat-u bilo uposleno 129 lica, a na kraju 2013. godine 104
lica 32 , dovoljno govori o nedostatku broja uposlenih da bi sve statistike oblasti
mogle uspjeno funkcionisati, kao i da bi se uspjeno izvrile budue obaveze koje
se tiu sprovoenja pravne tekovine u procesu pristupanja.
U cilju poveanja prostornih kapaciteta Vlada Crne Gore je, u 2014. godini,
dodijelila dodatni prostor Zavodu za statistiku. Meutim i dalje ostaje problem
nedostajueg i adekvatnog prostornog rjeenja za stvaranje odgovarajuih uslova
za rad, posebno ako se ima na umu da MONSTAT treba da uposli mnogo vei broj
statistiara, kako je i predvieno Programom pristupanja Crne Gore Evropskoj
uniji.
Zavod za statistiku u svom radu i proizvodnji finalnih podataka, za pojedine
statistike oblasti, koristi i podatke ostalih institucija u sistemu, odnosno zvaninih
proizvoaa odreenih statistikih podataka. Stoga je od posebne vanosti jaanje
uloge MONSTAT-a u kreiranju novih i poboljanju postojeih administrativnih
31

Tabela 3,2, Administrativni kapaciteti - na strani broj 355 prikazan broj upoljavanja po godinama za period 2014
do 2018. godine.
32
Izvjetaj o radu Monstat-a za 2013. godinu tabela br.4.

92

izvora podataka kako bi se povealo korienje podataka u statistike svrhe,

smanjila optereenost izvjetajnih jedinica, smanjili trokovi prikupljanja podataka
i sl. Posebnu panju treba posvetiti kontroli podataka, redovnom auriranju
registara kako bi, kroz implementaciju evropskog zakonodavstva u svim sferama,
dolo do kvalitetnih meunarodno uporedivih indikatora zvanine statistike.
MONSTAT kontinuirano radi na usklaivanju svih statistikih oblasti sa EU
regulativom. U Programu zvanine statistike 2014 2018. godine 33 dat je pregled
oekivanih rezultata zvanine statistike po oblastima, podaci o njihovoj
periodinosti i stepenu usaglaenosti sa meunarodnim standardima. Iako svaka od
navedenih statistikih oblasti grupisanih u pet osnovnih34 ima svoju specifinost i
vanost, fokus treba staviti na nacionalne raune u okviru makroekonomskih
statistika. Kako je sistem nacionalni rauna, odnosno obraun BDP-a, dio vrlo
sloene i sveobuhvatne statistike, kontinuirano treba raditi na poboljanju svih
statistikih istraivanja, koji se sprovode na mjesenom, kvartalnom i godinjem
nivou. To e doprinijeti unapreenju obrauna godinjeg i kvartalnog BDP-a, kako
u tekuim tako i stalnim cijenama, po djelatnostima na proizvodnoj strani i
kategorijama potronje na potronoj strani BDP-a. Jo uvijek se ne obraraunava
BDP po dohodovnom pristupu to se takoe zahtjeva pravnom tekovinom.
Realizacija aktivnosti u oblasti makroekonomske statistike, posebno nacionalnih
rauna uslovljena je poveanjem i strunim osposobljavanjem kadrovskih
kapaciteta. Poseban izazov u procesu usklaivanja ima i statistika sektora
poljoprivrede i sektora turizma, kao vanih segmenta ukupnog BDP-a. Iako su
uinjeni znaajni napori u ovim oblastima, jo uvijek se ne raspolae dovoljnim
podacima u agro monetarnoj statistici, raunima u poljoprivredi, podacima o
prihodima u individualnim smjetajnim kapacitetima i sl., koji bi olakali obraun
BDV-a ovih sektora u ukupnom BDP-u Crne Gore. Projekat koji pomae
unapreenju statistikog informacionog sistema u Crnoj Gori, a koji je poeo u
maju 2013. godine i trajae do maja 2015. godine, obuhvata i statistiku
poljoprivrede (komponenta 1 iz Projekta), nacionalnih rauna (komponenta 2) i
poslovne statistike (komponenta 3, kojom je obuhvaena statistika turizma).
Projekat e predvienim aktivnostima, izmeu ostalog, uticati na dalju
harmonizaciju pomenutih statistikih oblasti sa EU standardima, kao i proizvodnju
kvalitetnih meunarodno uporedivih indikatora:

33

Objavljen u Slubenom listu Crne Gore, broj 13/14, od 14.03. 2014. godine.
Navedeno u Programu pristupanja Crne Gore Evropskoj uniji 2014 2018, decembar 2013. godine, strana
br.320, Poglavlje 18: Statistika.
34

93

- Bruto domaeg proizvoda koji govori o jaini crnogorske ekonomije,

- Poljoprivredi koja kao sektor sa vie segmnata moe koristiti sredstva iz
evropskih fondova i
- Turizam koji je kao sektor najprepoznatljiviji u privlaenju SDI.
Metodoloki okvir za izradu nacionalnih rauna (ESA 1995) mijenja se s novim
evropskim sistemom nacionalnih rauna (ESA 2010) u septembru 2014.godine. U
odnosu na ESA 95, ESA 2010. ima 44 poboljanja. Nacionalni rauni u Evropi
imaju kljunu ulogu i temelj su mnogih pokazatelja koji ine okosnicu Evropske
fiskalne politike. Jedan od najvanijih prioriteta, Zavoda za statistiku Crne Gore, u
podruju makrekonomskih statistika je harmonizacija nacionalnih rauna sa
metodologijom ESA 2010. Zbog uporedivosti podataka sa ostalim zemljama koje
e objavljivati osnovne indikatore po ESA 2010 ve od oktobra 2014. godine, pred
statistiarima MONSTAT-a je ogroman izazov, posebno statistiarima nacionalnih
rauna. Stoga je neophodno obezbijediti podrku u ljudskim i finansijskim
resursima, kako bi se stvorili adekvatni uslovi za obavljanje jednog od
najsloenijih poslova u usvajanju regulativa EU, a to je kompilacija nacionalnih
rauna

94

2. Raunovodstveni i revizorski standardi i njihova primjena u Crnoj Gori

Kljune preporuke
Raditi na daljem strunom jaanju raunovodstveno-revizorske
profesije i prakse, kako bi se postigao zadovoljavajui nivo
kvaliteta, primjene etikih standarda i kodeksa ponaanja kao i
ujednaenog i koherentnog kvaliteta izvjetavanja sa
meunarodnim raunovodstvenim standardima
Intenzivirati primjenu usvojenih izmjena i dopuna Zakona o
raunovodstvu i reviziji, naroito u dijelu koji se odnosi na
potovanje rokova i forme za dostavljanje godinjih finansijskih
iskaza Poreskoj upravi Crne Gore
Razviti mehanizme nadzora nad kvalitetom obavljanja
raunovodstvene i revizorske prakse i institucionalni okvir eksterne
kontrole kvaliteta godinjih finansijskih iskaza
Intenzivirati saradnju sa IFAC-om, Svjetskom bankom u
ostvarivanju tehnike pomoi, prevoenju MRS i ukljuenje u rad
relevantnih tijela i institucija koja se bave raunovodstvenorevizijskim praksom;
Glavni rizici
Nekonzinstentna primjena usvojenih izmjena i dopuna Zakona o
raunovodstvu i reviziji iz 2011. godine u dijelu koji se odnosi na
implementaciju Meunarodnih raunovodstvenih standarda i
njihovih prevoda, kao i Meunarodnih standarda finansijskog
izvjetavanja i Meunarodnih revizorskih standarda;
Nedovoljna institucionalna saradnja, kao i nedovoljan obim
kontrolnih mehanizama kvaliteta rada raunovoa i revizora
Neblagovremeno dostavljanje godinjih finansijskih iskaza
Poreskoj upravi
Nepotovanje zahtjeva za finansijskim izvjetavanjem po MSFI, sa
ime bi se ispunila obaveza da sva akcionarska drutva na listingu
berze, u skladu sa acquis-em objavljuju finansijske iskaze
adekvatnog kvaliteta i blagovremeno
Nedovoljna nezavisnost revizora
Neadekvatno poklanjanje panje finasijskom izvjetavanju malih i
srednjih preduzea
Nedovoljno poklanjanje panje kvalitetu popunjavanja obrazaca
koji se predaju Poreskoj upravi

Rok za realizaciju

Kratak rok

Kratak rok

Kratak rok

Kratak rok
Smjer rizika

Konstantan

Konstantan
Opadajui
Opadajui
Konstantan
Konstantan
Opadajui

95

Opis trenutnog stanja

Primjena meunarodnih raunovodstvenih i revizorskih stanadarda i finansijskih
izvjetaja (MRS, MSFI, MSR 35 ) crnogorskih preduzea i pored poboljanja u
2014. godini ostaje nedovoljno adekvatna. Poreska uprava Crne Gore je
unaprijedila dostavljanje godinjih finansijskih iskaza privrednih drutava Crne
Gore preko znaajnih finansijskih ulaganja u pravcu elektronizacije kontrole.
Izmjene i dopune postojee raunovodstveno-revizorske regulative tokom 2014.
godine su trebale da obezbijede vii nivo usklaenosti nacionalnih propisa sa
direktivama i pravnim tekovinama Evropske unije, acquis communautaire, i
poveaju kvalitet podataka, naroito u domenu kritrijuma uporedivosti, stalnosti i
doslednosti u (fer) prikazivanju raunovodstvenih stanja i politika. Ipak, sama
implementacija je i dalje u toku. Implementacija ovih standarda predstavlja
praktino uputstvo za ureenje raunovodstvene prakse koji se moe jedinstveno
primjenjivati na zemlje razliitih ekonomskih karakteristika a sa druge strane,
podrava cilj Crne Gore da ispuni kriterijume neophodne u procesu pristupanja EU
u ovom domenu.
Tim Svjetske banke je tokom 2006. godine boravio u Crnoj Gori, uradio Izvjetaj o
potovanju standarda i propisa (ROSC - Report on the Observance of Standards
and Codes) koji se odnosi na raunovodstvo i reviziju (A&A) u Crnoj Gori.
ROSC-om su formulisane preporuke u cilju poveanja kvaliteta finansijskog
izvjetavanja u Crnoj Gori. Ove preporuke su prihvaene od strane Ministarstva
finansija Crne Gore i stejkholdera nadlenih za unapreenje kvaliteta
finansijskog izvjetavanja u Crnoj Gori (Ministarstva za ekonomski razvoj,
Monstata, Centralne banke Crne Gore, Komisije za hartije od vrijednosti, Poreske
uprave Crne Gore, Privrednog suda iz Podgorice, Instituta sertifikovanih
raunovoa i Instituta raunovoa i revizora Crne Gore). Takoe, Ministarstvo
finansija Crne Gore osnovalo je Nacionalni Savjet za raunovodsvo i reviziju sa
ciljem stratekog unapreenja raunovodstveno-revizorske prakse, upravljanja i
raunovodstveno organizovanje privrednih subjekata po stadardima MRS, MSR i
MSFI u Crnoj Gori. Uraena je Strategija i Akcioni plan i program operativnih i
etapnih reformskih mjera i aktivnosti stejkholdera za poboljanje zakonskog
okvira, institucija i raunovodstvene profesije i unapreenje poslovne i etike
kulture sa jedinstvenim raunovodstvenim ciljem: dostizanja vieg kvaliteta mikro
i makro finansijkog izvjetavanja koje e voditi usklaivanju crnogorskog
35

MRS- meunarodni raunovodstveni standardi; MSFI-meunarodni standardi finansijskog izvjetavanja;MSRmeunarodni standardi revizije.

96

regulativnog okvira bilansnog i drugog finansijskog izvjetavanja sa acquis-em. To

je ukljuivalo rad na pripremi konsolidovanih finansijskih iskaza, propisa koji
reguliu rad revizorskih agencija, centralizaciju baze zavrnih rauna, objavljivanje
finansijskih iskaza i poboljanje njihovog kvaliteta, elektronizacija
raunovodstvene prakse, rad na finansijskom razvrstavanju privrednih drutava na
mikro, mala, srednja i velika preduzea itd.
Tokom 2014. godine primijetno je kanjenje u implementaciji stubova Akcionog
plana u dijelu koji se odnosi na osnivanje tijela za javni nadzor rada revizora.
Istovremeno, usvojenim izmjenama i dopunama Zakona o raunovodstvu i reviziji
iz 2011. godine, utvreno je da se godinji finansijski iskazi dostavljaju Poreskoj
upravi. Postojee zakonsko rjeenje odreuje papirno i elektronsko godinje
finansijsko izvjetavanje, koje podrazumijeva mogunost elektronskog dostavljanja
godinjih finansijskih iskaza u jedinstvenu elektronsku bazu. Ovaj oblik
dostavljanja godinjih finasijskih iskaza jo uvijek nije u cjelosti implementiran u
praksi i pored toga to je u 2014. godini oko 15% godinjih finasijskih iskaza
dostavljeno nadlenoj instituciji u elektronskoj formi.
Takoe, tokom 2014. godine uoen je primjetan napredak u radu na obrazovanju
raunovoa i revizora od strane Instituta sertifikovanih raunovoa putem
seminara, kurseva, publikacija i sl. ime se znaajno doprinijelo viem kvalitetu
raunovodstveno-revizorske prakse u primjeni MRS, MSR i MSFI standarda u
Crnoj Gori. Potrebna je dodatna edukacija, naroito u pravcu irenja
elektronizacije raunovodstvenog posla, u privrednim subjektima i optinama koje
nemaju dovoljno razvijenu ovu praksu.
Operative mjere
Potrebno je nastaviti sa implementacijom Strategije i akcionog plana za
unapreenje kvaliteta finasijskog izvjetavanja u Crnoj Gori. Takoe, potrebno je
pozvati ROSC delegaciju da uradi progres (tzv. folow up) implementacije
Preporuka iz maja 2007. godine i reviziju progresa raunovodstvene i revizorske
prakse u Crnoj Gori.
Nastaviti na izvjetavanju o napretku korporativnog upravljanja u akcionarskim
drutvima u Crnoj Gori i izvjetavanja rada menadera koji se bave
raunovodstvenom praksom kako bi se formulisale neophodne mjere od strane
nadlenih vlasti za unapreenje ove oblasti.

97

Implementirati medjunarodne standarde u potpunosti. Izvjetaji revizije su sadrani

u MSR okviru, ali MSR nijesu u cjelosti prevedeni (IFAC prirunik) i usvojeni u
Crnoj Gori.
Nastaviti zapoete aktivnosti u okviru projekta REPARIS sa ciljem poboljanja
standarda obrazovanja i sertifikacije raunovoa i revizora u okviru nadlenih
nacionalnih tijela.
Ubrzati irenje i razvijanje baze godinjeg elektronskog finansijskog izvjetavanja
prvenstveno na sajtovima Poreske uprave, Ministarstva finasija Crne Gore,
Komisije za hartije od vrijednosti.
Nastaviti i ubrzati rad na FIRST inicijativi sa dva osnovna zadatka: (1)
obezbijediti tehniku pomo Vladi Crne Gore u odreivanju priporiteta u okviru
Nacionalnog plana ua unapreenje finansijskog izvjetavanja za period do kraja
2015. godine i (2) obezbijediti Savjetu za raunovodstvo i reviziju proirivanje
nacionalnog akcionog plana na srednji i dugi rok.
Jaati regionalnu saradnju, institucionalno i kontrolno povezivanje u oblasti
raunovodstva i revizije, naroito kod prevoenja i tumaenja MRS i MSFI. U
okviru nadlenih institucija kreirati instituciju zaduenu za kontrolu rada
revizorskih i raunovodstvenih kua. Ojaati organizacioni dio/jedinicu u okviru
nadlenog organa koji bi radio na kontroli usklaenosti finansijskih izvjetaja sa
normativnom regulativom.
Obezbijediti vii nivo transparentnosti poslovanja i izvjetavanja privrednih a
naroito osiguravajuih i reosiguravajuih drutava, investicionih fondova, NVO,
berzi i berzanskih posrednika kao i informacije o lanovima Odbora direktora
posebno u dijelu koji se odnosi na njihovo uee u vlasnikoj strukturi kao i
zarade menadmenta. Takoe, inicirati i objavljivanje (polu)godinjih finasijskih
izvjetaja akcionarskih drutava koja se kotiraju na berzi na sajtu KHOV.
Organizovati provjeravanje rada revizora kroz formiranje spacijalnog tijelaAgencije koja bi bila zaduena za nadzor i evaluaciju rada revizora, posebno za rad
(re)osiguravajuih kua.
Pootriti kontrolu i sankcije za firme koje ne dostavljaju u zakonskom roku
godinje finansijske iskaze.

98