HDROELEKTRK SANTRALLERN MODELLENMES

Ebru ZBAY

Muhsin Tunay GENOLU

Frat niversitesi, Mhendislik Fakltesi, Elektrik-Elektronik Mhendislii Blm, Elaz

eozbay@firat.edu.tr, mtgencoglu@firat.edu.tr

ZET
Yenilenebilir enerji kaynaklarnn nemi ve kullanm gn getike artmaktadr. Elektrik enerjisi retim oranlar
dikkate alndnda, yenilenebilir enerji kaynaklar ierisinde en byk paya hidroelektrik enerji sahiptir. Byk
gce ihtiya olan yerlerde, barajl byk hidroelektrik santraller (HES) yaplrken, kk su kaynaklarn
deerlendirmek amacyla kk veya mini HESler de yaplmaktadr. Suyun kinetik enerjisini elektrik enerjisine
dntren HESlerde, gerekli hesaplamalarn doru bir ekilde yaplmas ve verimi arttracak yeni kontrol ve
kumanda teknolojilerinin gelitirilmesi olduka nemlidir. Bu amala HESlerin tm birimleri ayr ayr
modellenerek, benzetim almalar yaplmaktadr.
Bu almada; HESlerin yaps ve HESlerde kullanlan trbin eitleri ksaca anlatlmtr. Bir HES i
oluturan ana elemanlarn modelleri ayr ayr incelenerek, HESlerin modellenmesi ayrntl olarak
aratrlmtr.
Anahtar Kelimeler: Hidroelektrik Santral, Trbin, Dorusal Model, Dorusal Olmayan Model.

alabilmesi iin frekansn, alclarda imalat

srasnda belirlenen frekansa uygun olmas gerekir.

1. GR
En eski enerji kaynaklarndan biri olan hidrolik
enerji, yenilenebilir enerji kaynaklar ierisinde en
ok kullanlandr. Akan su iindeki enerji miktarn
suyun ak veya d hz tayin eder. Kanal ya da
borular iine alnan su, trbinlere doru akarak,
elektrik retimi iin trbinlerin dnmesini salar.
Trbinlere bal olan generatrler, mekanik enerjiyi
elektrik enerjisine dntrrler. Hidroelektrik enerji
santralleri, ime, kullanma ya da sanayi suyu
salamak amacyla rmaklarn n kesilerek
oluturulan baraj gllerinde kurulmaktadrlar.
HES lerin yllk retimleri, kaynaa gelen su
miktaryla doru orantl olduundan ve bir yl
boyunca gelen su, tam kapasite altrmaya
yetmeyebileceinden, genel olarak puant santrali
olarak altrlrlar. Devreye aln ve karllar
ok kolay ve hzl olduundan, su rejimine bal
olarak enerji gereksiniminin ok olduu puant
saatlerde altrlarak, enerjiye az gereksinim
olduu zamanlarda devre d braklrlar. Tam
kapasite almada, trbin kanatlarnn nndeki su
giri kapakklar tamamen aktr ve geen su
miktar en st dzeydedir. Ancak, sistemden ekilen
enerji, kullanclarn devreye girme ve kmalarna
gre deiir. Sisteme anlk olarak istenilen enerjinin
verilmesini, retim nitesindeki reglasyon sistemi
salar. Reglasyon sistemi, trbin kanatlarnn
nndeki su giri kapakklarn otomatik olarak
ayarlayarak, daha az su giriine paralel olarak daha
az retim yapar. Bu olaya sistemde frekans tutma
denir. Tm elektrikli alclarn salkl ve verimli

108

Hidrolik dng; atmosfer, gl, deniz, okyanus, kara,

yeralt sular, nehir arasnda suyun dngsel
tanmas ilemidir. Buharlama ve younlamada,
gne enerjisi ve yer ekimi kuvveti en etkili rolleri
oynamaktadr. Hidrolik dng, zaman, mevsimsel
hava ve toprak artlar, jeolojik konum, vb birok
bilinmeyen ve ok sayda parametresi olan bir dng
olduu iin, matematiksel olarak modellenmesi ok
zordur. Uzun sreli alma periyotlarnda ve
tahminlerde,
simlasyon
yaparken
hidrolik
dngnn nemi vardr. Ancak, anlk, dinamik
simlasyonlarda hidrolik dng dikkate alnmaz
[1,2].

2.HDROELEKTRK
YAPISI

SANTRAL

HESlerin ana blmleri; baraj seti arkasndaki

rezervuar suyu, su giri kaplar, tneller, cebri
borular, hidrolik trbinler, generatrler, trbinden
getikten sonra suyun dar akt ksmlar,
transformatrler ve su akn ve elektrik enerjisi
datmn denetleyen yardmc donanmlardr.
HESlerde giri gc, suyun potansiyel ve kinetik
enerjisinden olumaktadr. Rezervuardan cebri boru
iine akan su, sahip olduu potansiyel enerji ve
trbine kadar kazanm olduu kinetik enerji ile
trbini evirir ve kta elektrik enerjisi elde edilmi
olur. Basit bir HES in yaps ekil 1 de
gsterilmitir. Cebri borular, suyu trbinlere ileten
byk borular ya da tnellerdir. Trbinler, akan
suyun hidrolik enerjisini mekanik enerjiye

V. YENLENEBLR ENERJ KAYNAKLARI SEMPOZYUMU 2009 - DYARBAKIR

dntrrler. Transformatrler, generatrler ile

retilen alternatif gerilimi uzak mesafelere iletmek
zere, gerilimi ykseltmek iin kullanlrlar. Yap ve
bileenleri ile bir HES in blok diyagram ekil 2 de
gsterilmitir [3].

ekil 1. Basit bir HES in yaps

ekil 3. Hidrolik ykseklie bal olarak giri ve

k gc erileri [4]

ekil 2. Yap ve bileenleri ile bir HES in blok diyagram

HES lerde retilen g, kritik bir deere kadar
suyun net ak yksekliine, yani net hidrolik
ykseklie ve cebri borudan akan suyun debisine
baldr. Rezervuar su seviyesi ile su k seviyesi
arasndaki mesafe, brt ak ykseklii olarak
tanmlanr. Net hidrolik ykseklik ise, kayplardan
dolay brt ykseklikten daha azdr. Farkl hidrolik
ykseklikler iin HESin giri ve k karakteristii
ekil 3 de gsterilmitir [1].

2.1. Trbin eitleri

Hidrolik trbinler, suyun hidrolik enerjisini dner
arklar (rotorlar) yardm ile mekanik enerjiye
eviren hidrolik makinalardr. Hidrolik makinalar, su
trbinleri ve su arklar olmak zere ikiye ayrlrlar.
Su trbinleri dinamik hidrolik makinalardr, su
arklar ise su arl kuvveti makinalardr.
Hidrolik trbinlerde, trbin rotorunun kanat
aralklarndan geirilen suyun basnc, dnen trbin
rotorunun kanat aralklarnda mekanik enerjiye
dntrlr. Buna karn su arklarnda, suyun
mevcut olan potansiyel enerjisi, suyun ark
kepelerine dolmas ve arlk tesiri ile ark
dndrmesi suretiyle mekanik enerjiye dnr. Su
trbinlerinden elde edilen elektrik enerjisinin, iletim
hatlar ile uzak mesafelere iletilmesi ile birlikte daha
byk, daha gl ve birbirleri ile paralel olarak
alan HES ler kurulmaya balanmtr. Modern

anlamda otomatik olarak yk-frekans ayarlamas

yaplabilen, Francis, Kaplan ve Pelton tipi hidrolik
trbinler, 1920 lerden itibaren kullanlmaya
balanmtr ve bu tip trbinler hala ok yaygn
olarak kullanlmaktadr. Gnmzde imal edilen
byk gl hidrolik trbinlerin verimleri %95 e
kadar ykselmitir. letme tarzlarna, yapl
ekillerine, hidrolik dye ve hidrolik akmn
rotordaki ynne gre, hidrolik trbinleri eitli
snflandrmalara tabi tutmak mmkndr. Ancak,
genellikle hidrolik trbinler; aksiyon trbinleri ve
reaksiyon trbinleri olmak zere iki ana gruba
ayrlrlar.

2.1.1. Reaksiyon Trbinleri

Reaksiyon trbinleri grubuna, Francis tipi hidrolik
trbinler ile Kaplan tipi hidrolik trbinler
girmektedir. Bu tip trbinlerde, trbin rotoru
kanatklar arasndaki suyun giri basncnda bir
d meydana gelir. Su basncnda meydana gelen
bu d, suyun ivmelenmesine, yani hzlanmasna
neden olur. Hidrolik dnn ve trbinden geecek
su debisinin deerlerine gre, hidrolik trbinlerin
kullanm alanlar deimektedir. Kaplan tipi hidrolik
trbinler byk su debilerinde ve kk dlerde
kullanlrlar. Francis tipi hidrolik trbinler ise, genel
olarak orta ykseklikteki su dlerinde ve orta
deerlerdeki su debilerinde kullanlrlar.

V. YENLENEBLR ENERJ KAYNAKLARI SEMPOZYUMU 2009 - DYARBAKIR

109

2.1.2. Aksiyon Trbinleri

Bu tip trbinler 1880 ylnda Pelton tarafndan
kefedilmi ve gelimeleri gnmze kadar devam
etmitir. Pelton tipi hidrolik trbinler, ok yksek
hidrolik dler ve kk su debileri iin
kullanlmaktadrlar. Michell-Banki tipi trbinler de
bu trbin snfna dahil edilebilirler. Bu tip trbinler,
1903 ylnda M.Michell tarafndan kefedilmi ve
1917 ylnda D.Banki tarafndan gelitirilmitir. Bu
tip zel trbinlerin kullanlma sahas ok dar olup,
genellikle kk gl, nehir tipi santrallerde tercih
edilmektedirler [5].

3. MODELLEME
Hidroelektrik santral modelleri genel olarak dorusal
modeller ve dorusal olmayan modeller eklinde
snflandrlrlar. Bu snflandrma, modelin ierdii
denklemlerin karmaklna baldr. Modeller
kendi ierisinde, cebri borudaki elastik su yk ve
elastik
olmayan
su
yk
eklinde
snflandrlabilirler. Dorusallatrlm modeller,
kontrol sistem kararll veya kk sinyal
kararll almalarnda kullanlrlar. ekil 4 de bir
HES de hz kontrolnn genel modeli
gsterilmitir.

benzer
bir
sistem
iin
dorusal
trbin
karakteristiklerinin modellerinin yetersiz kaldn
kantlamtr.
Kundur
[15],
bir
santralin
modellenmesinde, dorusal olmayan elastik su yk
etkisi dinamikleri zerinde durmutur. Fangtong
[16], reglatr sistem tasarm iin, hidro trbingeneratr
ayarlamalarnn
modellemesinde
parametre tahmin teknikleri ve santral tanmlama
zerinde durmutur. Qijuan [17], tekrarlanan en
kk kareler tahmin algoritmasn kullanan, lokal
yk ile hidro trbin-generatrn dinamik
modellemesini tantmtr. Vournas [18], ortak cebri
boruyu paylaan hidrolik trbinler iin transfer
fonksiyonunu gelitirmitir. Bu almada, cebri
borunun hem elastik olan hem de olmayan modeli
zerinde allmtr. Benzer bir almada, Hannet
[19] ve Jaeger [20] ayn almay, alan test temelli
modelde denemilerdir.
Aratrmaclarn ou, uzun cebri boruda sktrma
ve elastik etkilerin dinamiklerini kapsayan ok ynl
aratrmalar zerinde durmamlardr. Bu etkiler
hidrolik yapdaki irrasyonal terim olan e-2sTe nin
ertelemesini gsterir. rrasyonel terimli transfer
fonksiyonunun zm zordur ve bazen kararllk
almalarnda dorudan kullanlamayabilir. Elastik
olmayan su yk etkisi temelli, uzun cebri boru iin
yaplan almalarda, belirli hatalar olacaktr [21].

3.1. Dorusal Model

ekil 4. Hz kontrol genel modeli [1]

HES lerin modellenmesi ve kontrolr tasarm
zerine birok alma yaplmtr. Modelleme ile
ilgili olarak Oldenburger, elastik su yk etkilerini
kapsayan
almasnda,
dorusal
olmayan
dinamikleri alma noktasnda dorusallatrmtr.
Undrill [6], geici gerilim dmlerini hesaplamak
iin
takip
edilmesi
gereken
prosedrleri
belirlemitir. IEEE alma grubu [7,8], HES in
farkl modellerini ve g retimi kontrol iin
gerekli teknikleri rapor etmitir. Bu almada,
dorusal ve dorusal olmayan modellerde, elastik
olan ve olmayan su yk etkilerini incelemilerdir.
Ramey [9], Luqing [10], Wozniak [11], Malik [12]
ve Vournas [13] almalarnda, ideal ve elastik
olmayan su ykn dikkate alarak, alma
noktasnda dorusallatrlm klasik bir trbin
modelinden bahsetmilerdir. Benzer ekilde
Sanathanan [14], uzun cebri borulu durumda, hidro
trbinler iin azalan dzenli trev modelini nermi,

110

Dorusal modellemede, hidrolik diren (hidrolik

kayplar) ihmal edilebilir, cebri boru elastik yapda
deildir ve su sktrlamaz. Suyun hz, trbin
datc akl ve net hidrolik yksekliin karekk
ile, trbin mekanik gc ise, hidrolik ykseklik ve
su hznn arpm ile doru orantldr. Trbin ve
cebri boru karakteristikleri cebri boru su hz, trbin
mekanik gc ve su yk ivmesi olmak zere
temel eitlik ile belirlenir.
Cebri boru su hz, trbin datc akl ve net
hidrolik yksekliin karekk ile doru orantl
olduu iin
(1)
yazlabilir. Burada Ku hz sabitidir.
alma noktasndan kk bir sapma olduu
durumda, hz deiimi, hidrolik ykseklie ve
datc pozisyonuna bal olarak oluan hz
deiimlerinin toplamdr.

(2)
Ksmi trevlere srekli alma rejimindeki anma
deerleri yerletirilirse,

V. YENLENEBLR ENERJ KAYNAKLARI SEMPOZYUMU 2009 - DYARBAKIR

(3)

(12)

(4)

(13)

elde edilir. Baz deer olarak, anma deerleri

seilirse, eitlik (4) pu sistemde aadaki gibi
yazlabilir.

yazlabilir. Eitlik (13) deki trevsel terimin sol

taraf suyun hareket sresi (Tw) olarak adlandrlr.
Suyun hareket sresi, hidrolik ykseklik H0 iken,
cebri borudaki suyun U0 hzna ulamasna kadar
geen sredir. Bu sre, yke bal olarak
deimektedir. Suyun hareket sresi, uygulamada,
tam ykteki anma deerlerine gre belirlenir.

(5)
Trbin k gc, hidrolik ykseklik ve su hznn
arpm ile doru orantl olduu iin,

(14)
(6)
yazlabilir. Burada Kp mekanik g sabitidir.

(15)

alma noktasndan kk bir sapma olduu

durumda, mekanik g deiimi, hidrolik ykseklie
ve suyun hzna bal olarak oluan mekanik g
deiimlerinin toplamdr.

Su hznn datc pozisyonuna gre deiimi

incelenirse;

(16)
(7)
Ksmi trevlere srekli alma rejimindeki anma
deerleri yerletirilirse,

(17)
elde edilir. Bu eitlik hidrolik trbinin klasik transfer
fonksiyonudur.

(8)

Yukardaki eitlikler dikkate alnarak oluturulmu

dorusal trbin modeli ekil 5 de gsterilmitir.

elde edilir.
Baz deer olarak, anma deerleri seilirse, eitlik (8)
pu sistemde aadaki gibi olur.

(9)
(9) eitlii kullanlarak, (10) ve (11) elde edilir.
ekil 5. Dorusal trbin modeli [1]
(10)

3.2. Dorusal Olmayan Model

3.2.1. Elastik Olmayan Su Yk Modeli

(11)

Bu modelde, cebri boru modellenirken, elastik

yapda olmad ve suyun sktrlamaz bir akkan
gibi davrand dnlmtr. A kesit alanl ve L
uzunluundaki rijit boru gz nne alnrsa, cebri
boru ykseklik kayb, cebri boru duvarndaki su
srtnmesi ile debinin karesinin arpmdr.

Newton un ikinci hareket yasasna gre, hareketli

bir sistemde kinetik enerji ile potansiyel enerji
toplam daima sabittir. Bu nedenle, rezervuardaki
suyun cebri borunun giri noktasndaki hznn sfr
olduu kabul edilirse, trbin giriinde suyun
kazand kinetik enerji, potansiyel enerji deiimine
eittir.

(18)

Su ktlesi
, trbin giri basn deiimi
olmak zere;


V. YENLENEBLR ENERJ KAYNAKLARI SEMPOZYUMU 2009 - DYARBAKIR

111

Newton un ikinci hareket yasasn kullanarak cebri

borudaki debi deiim oran yle tarif edilir;

bu durumun gereklemesi imkanszdr. Aslnda, su

bir derece sktrlabilirse, tanecikler de ayn ekilde
hzlanmaz ve datcdaki hzl kapanma su yknn
ani duruuna neden olmaz. lk nce, sadece datc
ile temas eden su tanecikleri durur, daha sonra
dierleri durur.

(19)
Net debi ile yksz durumdaki debinin fark efektif
debiyi verir. Efektif debinin ykseklikle arpm
mekanik gc verir. Mekanik g doal olarak %
100 deildir. Datc aklnn bir fonksiyonu olan
trbin snmleme etkisi de ilave edilirse, birim
deer trbin gc;

Rijit cebri boru gz nne alnarak datcnn

aniden kapanmas ve datcdan yukar doru
basncn aniden artmasyla, baraj stnde (veya
denge bacasnda) ar basn dalgas oluur. Datc
yanndaki su tanecikleri zerlerindeki suyla
sktrlr. Su normal hzyla hareket eder ve suyun
birbirini izleyen tanecikleri sktrlr. Bu sktrma
hareketi dalga hareketine benzer ve yukar doru
hareket eder. Serbest su yzeyine ulaana kadar
basn dalgas hzla hareket eder. Basn dalgasnn
serbest su yzeyinden cebri boru uzunluu iindeki
hareketine kadar geen sreye, dalga hareket zaman
(Te) denir.

(20)
olarak bulunur. Trbin gc (MW) baz g olarak
alnr. Datclar tam ak (datc pozisyonu = 1)
kabul edilerek Qbaz trbin debisi seilmitir. Hbaz su
yzeyinin statik yksekliini (H0) gsterir. Dn trbin
verimindeki hz deiiminin (n) etkisini gsteren
bir katsaydr ve deeri 0.5 ile 2.0 arasnda deiir.
Trbindeki birim deer debi miktar;

(24)
Hareketli
suyun
kinetik
enerjisi,
suyun
sktrlmasyla ve cebri borunun gerilmesiyle
elastik enerjiye evrilir. Dier elemanlarn orijinal
halini takip etmesiyle, son su taneciinin serbest su
yzeyine yaylmas, negatif basn dalgasna sebep
olur. Dalgann aa doru hareketiyle, dalgann
t=2*Te zamannda datcya erimesiyle, artan su
basnc normal basncna dner. Datcdan
uzaklaarak hareket eden su, basn azalmasna
neden olur. Negatif basn dalgas yukar doru
serbest su yzeyine hareket eder.

(21)
ile bulunur.
Trbin kazanc, trbin kapa aklk orannn
kazanca yapt etki olarak;

(22)
eklinde gsterilir.

Cebri boru byk barajdan beslenen bir kanal olarak

kabul edilirse, trbin giriindeki ykseklik ve debi
bants transfer fonksiyonunu verir. Burada F,
cebri borudaki srtnme kayplar ve s Laplace
kompleks deikenini ifade eder.

Bu denklemler dorusallatrlarak;

(23)
elde edilir.
(25)

3.2.2. Elastik Su Yk Modeli

deal trbin parametreleri kullanlarak ve srtnme

katsays (F) sfr kabul edilerek, srtnme kayplar
ihmal edilirse;

Cebri borunun hassas dinamii iin hidrolik hat

karakteristiinin meydana getirdii su kounu da
hesaba katmak gerekir. Su kou, cebri borudaki
basn deiimlerinin sonucudur. Datcnn aniden
almas veya kapanmas, akan suyun hznn
azalmasna veya artmasna neden olur. Herhangi bir
nedenle su hznn hzl deiimi, su kouna sebep
olur. Bu olay, pozitif ve negatif basn dalga serileri
ile
karakterize
edilebilir.
Basn
dalgas,
srtnmeyle snmlenene kadar cebri boru iinde
ileri geri hareket devam eder. Datcnn ani
kapanmasyla btn su aniden durur, bu durum
hzda ok byk deiimlere neden olur. Newton
un ikinci hareket yasasna gre, bu durumda
kuvvetin sonsuza ulamas beklenir. Ancak pratikte

(26)
elde edilir. Burada,

, cebri boru normalize

empedansdr [1, 2, 8, 15, 19, 20].

3.3. Denge Bacas Modeli

Daralan az tipli denge bacas gz nne
alndnda, sistemde alak basn tneli, yksek
basn tneli ve denge bacas bulunur.

112

V. YENLENEBLR ENERJ KAYNAKLARI SEMPOZYUMU 2009 - DYARBAKIR

Denge bacasndaki debi, denge bacas alan (As) ve

denge bacas seviyesinin (Hs) deiimine baldr.
Bu ifade;

(27)
olarak ifade edilir. Birim deer denge bacas su
seviyesi;

(28)
ifadesi ile hesaplanr. Burada
depolama sabitidir.

denge bacas

(29)
Denge bacas azndaki ykseklik kayb, debi ve
nominal frekans (f0) ile orantldr. Alak cebri
borudaki ykseklik, denge bacas seviyesi ile
azdaki ykseklik kayb arasndaki farktr. Denge
bacas seviyesi alak cebri boru zerindeki
ykseklikle tanmlanr. Denge bacasnn eklenmesi,
su haznesi ile tank arasndaki zayf snml
salnmlarn artmasna neden olur. Her dnem iin
birka dakika olan bu salnm genelde ok yavatr.
Yk frekans kontrol ve denetleyici kullanlarak bu
salnm ihmal edilebilir.
Lump sistem teorisine gre; eer her iki tnel ve
azdaki ykseklik kayb ihmal edilirse, denge
bacasndaki denge osilasyonlarnn Tst gibi bir
periyodu olur. Bu sre, trbin yk deiimi ve
maksimum dalgann meydana gelmesi arasndaki
zaman sresidir.

(32)
Elektriksel hz, mekanik hz ile doru orantl olduu
iin, g sistemindeki elektriksel hz ve frekans
deiecektir. Kaliteli bir g sisteminde, frekansn
kabul edilebilir bir aralkta sabit olmas istendii
iin, hz kontrol yaplr. Hz reglatr, hem hz
hem de retilen elektrik gcn ayarlar. Hz,
referans hza gre geri besleme yaptrlarak, hz
reglatrnn datc pozisyonunu deitirmesine
ve srasyla, mekanik ve elektriksel gcn
deimesine neden olacaktr. Geri besleme iin
kabul edilen maksimum hz deiimine gre, kalc
hz eimi kullanlr. Kalc hz eimi, bal olunan
ebeke ynetmeliklerine gre, genellikle % 4-5
arasnda seilir. %5 hz eiminin kullanlmas, hzn
%5 deimesi durumunda, datc pozisyonunda
veya k gcnde %100 deiimin elde edilecei
anlamna gelir. ekil 6 da kalc hz eimi
kullanlarak elde edilen HES modeli gsterilmitir.
Hidrolik trbinlerde suyun ataletinden dolay,
datc pozisyonundaki bir deiiklik, ters ynde ilk
trbin gc deiimini oluturur. Ani deiiklik,
sistemin dengesiz almasna neden olmaktadr. Bu
nedenle, kalc hz eimi etkisini kompanze etmek
iin, byk geici hz eimi ve uzun sfrlama sresi
gerekir. Geici hz eimi, datc pozisyonundaki
deiimi kontrol altnda tutarak, suyun akndaki
deiimin g deiimini yakalamasn ve e
zamanl hareket etmesini salar. ekil 7 de geici
hz eimli bir HES modeli gsterilmitir. Sonu
olarak, hz reglatr, yksek hz dalgalanmasnda
yksek hz eimi (dk kazan) ve normal alma
rejimindeki kk hz dalgalanmalarnda ise dk
hz eimi (yksek kazan) salar [1].

Bu periyot;

(30)
ifadesi ile hesaplanr. Burada, Ls su haznesinden
denge bacasna olan tnel uzunluunu, As denge
bacas kesit alann ve A tnel kesit alann ifade
eder [2].

3.4. Reglatr Modeli

ekil 6. Kalc hz eimi ile HES modeli [1]

Bir generatrn rettii elektriksel g, elektriksel

yk ile iletim kayplarnn toplamna eit olmaldr.
Aksi takdirde, trbin aftna etki eden toplam tork,
yani mekanik ve elektriksel tork fark, retilen
gcn hat kayplar ile tketilen gcn toplamna
eit olana kadar trbinin hzlanmasna veya
yavalamasna neden olur.
(31)

V. YENLENEBLR ENERJ KAYNAKLARI SEMPOZYUMU 2009 - DYARBAKIR

113

F: Srtnme katsay
Z0: Cebri boru normalize empedans
Qs: Denge bacasndaki debi (m3/s)
Hs: Denge bacas seviyesi (m)
As: Denge bacas kesit alan (m2)
cs: Denge bacas depolama sabiti
Tst: Trbin yk deiim ve maksimum dalgann
meydana gelmesi arasndaki zaman sresi (s)
Ls: Su haznesinden denge bacasna olan tnel
uzunluu (m)
Pe: Generatrn rettii elektriksel g (joule)
Pyk: Tkettilen g (joule)
Pk: Hat kayplar (joule)
Tm: Mekanik tork (tork)
Te: Elektriksel tork (tork)
w: Trbin asal hz (rad/s)
J: Eylemsizlik momenti
Rp: Kalc hz eimi
Kd: PID koktrol trevsel katsays
Rt: Geici hz eimi
Tr: Sfrlama sresi (s)

ekil 7. Geici hz eimi ile hz reglatr modeli

[1]

4. SONU
Bu almada, HES lere ait eitli aratrmaclar
tarafndan elde edilen matematiksel modeller
incelenmitir. Matematiksel bir model kullanlarak,
bir
hidroelektrik
sistemin
simlasyonu
gerekletirilebilir. Bu alma zel bir HES i
kapsamamakla birlikte, kk deiikler ile zel bir
hidroelektrik santrale uyarlanabilir. Bu deiiklikler,
santralin hidrolik ksmlarna gre farkllk
gsterirler. Trbin-cebri boru modeline, denge
bacas ile trbin datc modeli ilavesiyle gerek bir
santral iin alma yaplabilir.

KAYNAKLAR
1. Klkap, E., Hidrolik Santralin Dinamik
Simlasyonu, Yksek Lisans Tezi, Gazi
niversitesi Fen Bilimleri Enstits, 2007.
2. Eke, ., Hidroelektrik Santrallerin Modellenmesi
ve Simlasyonu, Yksek Lisans Tezi, Krkkale
niversitesi Fen Bilimleri Enstits, 2004.
3. Yumurtac Z., ztrk R., Hidroelektrik Enerji,
Yldz Teknik niversitesi Makina Mhendislii
Blm, stanbul.
4. Wollenberg, B.F.,Wood, A.J., Power System
Generation Operation and Control, 2nd Ed., J.
Willey&Sons, New York, 20-23, 131-138, 1996.
5. Demirhan, A. Y., , Kk Hidroelektrik
Santrallerde Trbin Tasarm, Yksek Lisans
Tezi, Yldz Teknik niversitesi Fen Bilimleri
Enstits, 2006.
6. Undrill, J., Woodward, J., Nonlinear Hydro
Governing Model and mproved Calculation for
Determining Temporary Droop, IEEE Trans on
Power Appar Syst, 86:22833, 1967.
7. IEEE Committee, Dynamic Models for Steam
And Hydro Turbines in Power System Studies,
IEEE Trans on Power Appar Syst, 92:190415,
1973.
8. IEEE Working Group, Hydraulic Turbine and
Turbine Control Models for System Dynamic
Studies, IEEE Trans on Power Syst, 7:16779,
1992.
9. Ramey, DG., Skooglund, JW., Detailed Hydro
Governor Representation for System Stability
Studies, IEEE Trans on Power Apparatus and
Systems, 89:10612, 1970.
10. Luqing, YE., Shouping, WEI., Malik, OP.,
Hope, GS., Variable And Time Varying
Parameter Control for Hydroelectric Generating
Unit, IEEE Trans Energy Conv, 4:2939, 1989.

Hz
reglatr
parametrelerinin
etkilerini
gzlemlemek amacyla, hidrolik trbinler iin
dorusal model kullanlabilir. Geici hz eiminin
kullanm, sistemin kararlln arttrmak iin
gereklidir. Geici hz eimi sabiti iin ok yksek ve
ok dk deerler kullanld durumlarda hz
reglatrnn tepkime sresi uzamaktadr. Sistem
frekansnn kabul edilebilir aralklarda tutulmas
iin, hz reglatr tepkime sresinin ksa olmas
gerekir.

Ksaltmalar
U: Cebri boru su hz (m/s)
G: Datc akl (%)
H: Net hidrolik ykseklik (m)
H0: lk su ykseklii (m)
U0: Suyun ilk hz (m/s)
G0: lk datc akl (%)
Pm: Trbin k gc (joule)
: Su younluu (kg/m3)
L: Cebri boru uzunluu (m)
A: Cebri boru kesiti (m2)
Tw: Suyun hareket sresi (s)
Hf: Cebri boru ykseklik kayb (m)
fp: Cebri boru duvarndaki su srtnmesi
Q: Debi (m3/s)
At: Trbin kazanc
Dn: Trbin snmleme etkisi
n: Hz deiimi
Gfl: Tam ykte ideal datc akl (%)
Gnl: Yksz durumda ideal datc akl (%)
Te: Dalga hareket zaman (s)

114

V. YENLENEBLR ENERJ KAYNAKLARI SEMPOZYUMU 2009 - DYARBAKIR

11. Wozniak, LA., Graphical Approach to

Hydrogenerator Tuning. IEEE Trans Energy
Conv, 5:41721, 1990.
12. Malik, OP., Hope, GS., Hancock, G., Zhaohui,
L., Luqing, YE., Shouping, WEI., Frequency
Measurement for Use with A MicroprocessorBased Water Turbine Governor, IEEE Trans
Energy Conv, 6:3616, 1991.
13. Vournas, CD., Second Order Hydraulic Turbine
Models for Multimachine Stability Studies, IEEE
Trans Energy Conv, 5:23944, 1990.
14. Sanathanan, CK., A Frequency Domain Method
for Tuning Hydro Governors, IEEE Trans on
Energy Conv, 3:147, 1988.
15. Kundur P. Power System Stability and Control,
New York: Mc Graw-Hill; 1994.
16. Fangtong, Xu., Yonghua, Li., Qijuan, C., Study
of The Modeling of Hydroturbine Generating
Set. In: International IEEE/IAS Conference on
Industrial Automation and Control: Emerging
Technologies, p. 644-647, 22-27 May, 1995.
17. Qijuan, C., Zhihuai, Xiao., Dynamic Modeling of
Hydroturbine Generating Set. In: IEEE
International Conference on Systems, Man and
Cybernetics, p. 34273430, 811 Oct. 2000.
18. Vournas, CD., Zaharakis, A., Hydro Turbine
Transfer Functions with Hydraulic Coupling.
IEEE Trans Energy Conv, 8:52732, 1993.
19. Hannet, L., Fardanesh, B., Feltes, J., Field Tests
to Validate Hydro Turbine-Governor Model
Structure and Parameters. IEEE Trans Power
Syst, 9:174451,1994
20. De Jaeger, E., Janssens, N., Malfliet, B., De
Meulebroeke, FV., Hydro Turbine Model for
System Dynamic Studies. IEEE Trans on Power
Systems, 9:170915, 1994.
21. Kishora, N., Sainia, R.P., Singhb, S.P., A
Review on Hydropower Plant Models and
Control, Science Direct, Renewable and
Sustainable Energy Reviews, p. 776-796, 2007.

V. YENLENEBLR ENERJ KAYNAKLARI SEMPOZYUMU 2009 - DYARBAKIR

115