Geoekologija I

I kolokvij

Osnove shvatanja ivotne sredine1

Teorijska i ideoloka shavatanja o vanosti ivotne sredine traju

kontinuirano od postanka civilizacije. Prirodna sredina je preduvjet
ovjekovog postojanja, smisao njegove egzistencije, uma i razuma, objekat
stalnog istraivanja i biolokog bitisanja. Spoznaja prirodne sredine, njenih
procesa i pojava u potpunosti se zasnivala na informacijama koje je ovjek
primao iz prirodne sredine, te saznanjima koja su izvedena iz racionalnog
sagledavanja uzroka prirodnih pojava i njenih posljedica. U ranim zapisima
Herodota i Plinija se nailazi na svjedoanstva o aktivnom ovjekovom
sudjelovanju u mijenjanju prirodne ravnotee. Antropogena djelovanja u
prirodnoj sredini posebno su bila izraena kod seobenih naroda, pa tako i
kod Slavena. Prvi zaeci o institucionalnom uvanju elemenata prirodne
sredine do antropogenog stihijskog iskoritavanja. Isto tako zapoinje
organizovano suprostavljanje prirodnim nepogodama. Prve zaetke
teorijskih i praktinih meuzavisnosti naselja i njihovih prirodnih okruenja
nalazimo u radovima Vitrurija. U svom djelu o nastanku naselja spomenuti
autor daje uputstva koja se odnose na pogodnost lokacije uz svestrano
izuavanje prirodnog okruenja. Prvi znaci neracionalnog iskoritavanja
prirodnih resursa doli su do izraaja pronalaskom parne maine. Sljedea
etapa poveanja ugroenosti iivotne sredine je pronalazak motora sa
unutranjim sagorijevanjem. Ovaj period se naziva i erom nafte ili erom
automobila. Uvidjevi tokom industrijskog perioda kakvih je razmjera
antropogena izmjena prirodne sredine zapoeta je faza njene zatite i
oivljavanja. Prvi akt o zatiti prirodnog rezervata donosen je poetkom
XIV stoljea u Poljskoj, a njime se zatitila bjelogorina uma-posljednje
utoita evropskih bizona. Prirodna zona koja je 1836. godine, prvi put u
svijetu stavljena pod zatitu drave, je Gran Paradiso u Grajskim Alpama
(SZ Italija). Prvi nacionalni park svijeta, Yellowstone, je proglaen 1872.
godine. Dok je 1875. godine donesen zakon o zabrani sjee Panieve
omorike u umskom ekosistemu Stolac kod Viegrada. Godine 1900. je
donesen zakon o zatiti peina i drugih krakih podzemnih oblika. Ozbiljni
problemi savremenog svijeta u oblasti ivotne sredine doveli su do
okupljanja svjetskih znanstvenika na Prvu konferenciju OUN-a, u
Stockholmu 1972. godine, na kojoj je raspravljano o globalnim aspektima
ivotne sredine. Druga meunarodna konferencija je posveena istoj
problematici, a odrana je 1992. godine u Rio de Janeiru. U Karlsruheu je
1980. godine osnovana partija Zelenih koja je iste godine odrala Prvi
internacionalni kongres. Deset godina kasnije donesena je Deklaracija iz
1Muriz Spahi-Osnove geoekologije
1

Manausa koju su potpisali Venecuela, Peru, Kolumbija, Surinam, Gvajana,

Ekvador, Bolivija i Brazil , zbog ouvanja plua svijeta to podrazumijeva
meunarodnu kontrolu nad slivom rijeke Amazon. U istoj 1990. godini, 22.
april je proglaen Meunarodnim danom planete Zemlje. Uzimajui uee
u rjeavanju geoekolokih problema dananjice, geografi su jo 1975.
godine odrali Prvi meunarodni internacionalni kongres o ivotnoj sredini.

Sutina pojma ivotna sredina

Nauka o ivotnoj sredini nema jasno pojmovno i definiciono odreenje.
Razlog toga je multidisciplinarni i interdisciplinarni nauni pristup ovoj
problematici. U Japanu se ivotna sredina definie kao imovina vezana za
ivot ovjeka i sredina u kojoj ive ivotinje i biljke. Komisija EU ivotnu
sredinu definie kao skup elemenata koji u sloenosti svojih odnosa ine
okvire sredine i uvjete ivota ovjeka i drutva. Kada se kod nas 70-ih
godina zapoelo znaajnije pisati i govoriti o problemima ovjekove
sredine, najvie su bili u upotrebi pojmovi: ovjekova ivotna sredina,
ovjekova ivotna i radna sredina, prirodna okolina, prirodna sredina,
sredina, habitat, okolina, okoli. Vjerovatno se radilo o slobodnom
prijevodu francuske rijei milieu. Naem jeziku bi vie odgovarao izraz
okolina na osnovu prijevoda engleske rijei environment, odnosno
ovjekova okolina, mada se rije ovjekova u meunarodnim naunim
raspravama u ovoj oblasti rijetko upotrebljava. ovjekova ivotna sredina,
ovjekova okolina, okoli i okolje su oito sinonimi i asociraju na
homicentrizam pojava i procesa. Navedeni termini vode korijene jo od
Strabonove geografske misli. On je u geografiju za predmet izuavanja
uveo ovjekov dom, ojkos, u ekumenskom prostoru. Da bi se smanjila
uloga homocentrinosti, ee se upotrebljavaju pojmovi okolina kojem
su po znaenju slini pojmovi okolica i okoli. Pod okolicom se
definie prostor oko nekog naselja, npr. sarajevska okolica. Okoliem se
smatra prostorni ambijent oko nekog objekta u prirodnoj sredini, npr. okoli
kole. Pojmovi okolina i sredina oznaavaju dijelove geografske sredine.
Pojmovi okolina i sredina skupa ine kovanicu ruske rijei okruajuaja
sreda, to u slobodnom prijevodu znai okruenje sredine, a u
geografskom smislu odgovarajui prijevod je geografska sredina. S
obzirom na svoj kompleksan prilaz izuavanju ivotne sredine, u
najopijem smislu te rijei, geografi pod pojmom ivotne sredine ili okoline
podrazumijevaju i upotrebljavaju terminoloke odrednice kao to su
prirodna sredina i geografska sredina.

Prirodna sredina
Prirodna sredina predstavlja ukupnost prirodno-geografskih procesa i
pojava, odlikuje se samoodranjem bez intervencije ovjeka. esto se pod
2

prirodnom sredinom u bukvalnom znaenju, podrazumijevaju nenaseljeni

dijelovi Zemlje. Meutim, djelovanje ovjeka na svoje prirodno okruenje
ne moe se ograniiti u lokalne ili regionalne okvire iz razloga to veliki
geografski kruni tokovi obuhvataju cijelu Zemlju. Zbog toga bi ovjek u
svojim aktivnostima trebalo da sarauje sa prirodom i da se ne
suprostavlja njenim osnovnim zakonima.

Geografska sredina
Pod geografskom sredinom podrazumijeva se dio prirode, s kojom
neposredno i uzajamno djeluje drutvo u datoj etapi svoga razvoja. U
ranijim geografskim radovima prirodna sredina se zvala anekumena, a
geografska sredina ekumena. Geografska sredina se odlikuje sebi
svojstvenim univerzalnim zakonima. Ona ini prirodno okruenje ovjeka i
drutva u cjelini i kao takva je unikatna samo za planetu Zemlju.
Ona je neposredna veza izmeu prirodnih zakona i zakonomjernosti i
zakona svojstvenih ljudskom drutvu, u kojoj se sve promjene
manifestiraju po zakonu samoodranja i zakona samoregulisanja u obimu
koliko ovjek svojim djelatnostima to dozvoljava. Geografska sredina ini
neposrednu vezu prirodnih i drutvenih procesa u cjelini. Geografska
sredina je predmet eksploatacije resursa od strane ljudskog drutva.
Stepen iskoritenosti prirodnih resursa najee je proporcionalan nivou
kvaliteta geografske sredine. Naziv geografska sredina je prikladniji u
odnosu na termin ivotna sredina iz razloga to geografska sredina
kompleksno odraava stanje interakcije ovjeka i njegovog prirodnog
okruenja.

Sutina pojma kvalitet ivotne sredine

Svaka promjena prirodne sredine i njenog funkcionisanja koja negativno
djeluje na ljudski ivot i drutvene aktivnosti tretira se nekvalitetnom
sredinom ili neravnoteom. Za poremeena prirodna stanja upotrebljavaju
se razliite terminoloke odrednice kao to su degradacija,
oneienje, zagaenje, nekvalitetna sredina i sl., a posebno u
komponentnim fiziko-geografskim naukama upotrebljava se opi naziv
modifikacija. U oblasti ivotne sredine izazivai modifikacija nazivaju se
degradenti, zagaivala i polutanti, a u geografiji modifikatori i
agensi. Neki naunici nii stupanj naruavanja kvaliteta okoline, bez
bitnih promjena geosistema, nazivaju oneienjem, a tvari koje ga
uvjetuju oneiavalima. Vii nivo naruavanja kvaliteta ivotne sredine,
odnosno izmjena bitnih prirodnih osobina funkcionisanja geosistema i
ekosistema neki zovu zagaenja, a antropogene agense zagaivala.
Nii nivo naruenosti kvaliteta ivotne sredine vezan je za sluajeve kada
je mo samopreiavanja dovoljna da sprijei bitno naruavanje
3

funkcionisanja prirodnih elemenata. Kod vieg nivoa naruenosti kvaliteta

ivotne sredine vraanje na prvobitno, priblino prirodno stanje mogue je
samo uz dodatnu antropogenu intervenciju. Prirodna i geografska sredina,
koja je izmijenjena namjernim ili nenamjernim ljudskim aktivnostima, pri
emu se u manjoj ili veoj mjeri naruavaju ustaljeni prirodni procesi,
kaemo da je antropogenizirana. Naruavanje prirodne postojanosti
prirodno-teritorijalnih
kompleksa
nazivamo
antropogenim
modifikacijama,
a
izazivae
tih
modifikacija
agensima
ili
modifikatorima. esto se antropogeni agensi u geografskoj literaturi
nazivaju polutanti. U pojedinim sluajevima ivotna sredina pod istim
stepenom polutantskog optereenja moe biti nejednako zagaena, to je
posljedica razliitog nivoa samoregulacionih procesa u geografskoj sredini.
Nivo samoregulacionih procesa zavisi od kapaciteta okoline i
samoregulacionih procesa u njoj, kako bi ona sauvala odrivi razvoj.
Granine vrijednosti tetnih polutanata nisu jedinstvene. Gornje granine
vrijednosti utvruju se i prema nivou samoregulacionih procesa date
geografske sredine. U razvijenim zemljama za dozvoljene limite
ugroenosti sredine ili maksimalno dozvoljene koncentracije (MDK)
pojedinih polutanata u datoj sredini propisane su rigorozne mjere. Bit
geografske nauke iz oblasti ivotne sredine nalae istraivanja mogunosti
racionalnog svoenja svih antropogenih varijantnih stanja, stanja ubrzanog
dotoka materije i energije koja ne podlijeu prirodnim zakonima, u mjeri u
kojoj bi Zemlja mogla ta stanja ukljuiti u prirodnu ravnoteu.
Geografska prouavanja ivotne sredine su kompleksna i odnose se na
shvatanje funkcionisanja geosistema na Zemlji kao planeti, pa se zbog
toga ona i nazivaju geoekoloka. Geoekologija je istovremeno
komponentna
i
kompleksna
geografska
nauka
koja
prouava
samoregulativne prirodne procese i pojave u geografskom omotau, s
ciljem sagledavanja mogunosti eliminisanja antropogenih modifikacija
ekvivalentom prirodnih procesa.

Geografija i (geo)ekologija
Ekoloki aspekt ivotne sredine
Ekologija je nastala od gr. rijei oikos-kua, dom i logos-nauka. Predstavlja
odnos organizama prema okolini. Faza nauno-tehnike revolucije i njen
odraz na prirodnu sredinu uslovila je sutinsko proirenje pojma ekologije.
Tako su u naunu upotrebu uvedeni termini ekologija ovjeka, ekologija
drutva, humana ekologija i sl. Ovo je dovelo do ekologizacije prirodnih
i drutvenih nauka. Ekologizacijom ovih nauka, po nekima, se definiu
metodoloki pravci uzajamnih veza meu tradicionalnim naukama. Danas
se u savremenoj ekologiji razlikuju dva pravca, dvije ekologije i to:
4

 Autoekologija; i
Sinekologija.
Autoekologija (idioekologija) prouava uzajamne odnose pojedinih biljnih i
ivotinjskih vrsta, njihove populacije i uzajamne odnose meu brojnim
vrstama i odnose unutar iste vrste.
Sinekologija (biogeocenologija ili geobiocenologija) prouava uzajamne
odnose biljaka i ivotinja i njihove populacije sa prirodnom sredinom. U
amerikoj eciklopediji se pod nazivom ekologija razlikuju najmanje etiri
osnovna pravca (opa ekologija, aplikativna ekologija, ekologija
ovjeka i fizioloka ekologija).
Opa ekologija podrazumijeva prouavanje odnosa ivih organizama sa
njihovom sredinom. (E. Odum)
Ekologiju ovjeka L. Dajs definie ne samo kao nauku koja obuhvata
biologiju ve i mnoge druge prirodne i drutvene nauke kao to su
fiziologija, psihologija, klimatologija i dr. Dakle, ekologija ovjeka
objedinjava istraivake grane koje se bave prouavanjem odnosa izmeu
ovjeka i njegove biotike, abiotike i socijalne sredine. U ruskoj nauci pod
pojmom ekologija podrazumijeva se odnos bilo kojeg prouavanog objekta
prema njegovoj okolini i ukupnoj prirodnoj sredini. Posebna nauka nazvana
humana ekologija, odnosno ekologija drutva ima tendenciju
objedinjavanja svih problema vezanih za ivotnu sredinu i iznalaenja
najoptimalnijih rjeenja ovog problema. Osnovna zamisao pobornika ovog
pristupa je svoenje u ekoloke nauke sve to je na relaciji drutvo-ivotna
sredina. Prvi rad u kojem se spominje pojam humana ekologija vezuje se
za G. Stalenda koji je 1947. godine objavio knjigu pod naslovom Humana
ekologija.
Pripisivanje geogafiji uloge, pa i njeno poistovjeivanje sa humanom
ekologijom datira odmah nakon Prvog svjetskog rata. Tako je A. Baron
ustvrdio da je geografija isto to i humana ekologija. Po miljenju P.
Duvigne i M. Tamghe (Biosfera i mjesto ovjeka u njoj-knjiga) ekologija nije
toliko nauna disciplina, koliko nauno gledanje i nauni pristup
istraivanju svih problema zakonomjernosti ivota u geografskoj sredini
ukljuujui i one koji pripadaju ljudskom drutvu.

Geografski (geoekoloki) aspekti ivotne sredine

Vanu ulogu u sagledavanju funkcionisanja kvaliteta i zatite ivotne
(geografske) sredine ima geografija. Kompleksni pristup prirodnogeografskoj zatiti zasniva se na potpunoj spoznaji funkcionisanja prirodne
sredine kao cjelovitog i univerzalnog sistema i njemu potinjenih prirodnoteritorijalnih kompleksa razliitog taksonomskog ranga. Sloenost takvog
5

sistemskog pristupa nalazi se i u obaveznim spoznajama izmjenljivosti

prirodnih procesa i pojava pod antropogenim djelovanjem to je rezultiralo
novim pravcem-izuavanje antropogenih modifikacija u prirodnoteritorijalnim kompleksima. Ovaj pravac ima za cilj ocjenu stepena
ugroenosti ivotne sredine, potencijalnih resursa, predupreivanje i
iskljuivanje negativnih posljedica izazvanih antropogenim dejstvom i
iznalaenje najoptimalnijih rjeenja za prevazilaenje tih stanja. U
Francuskoj nauka o pejzau ili landaft ima za cilj kompleksno izuavanje
tipova prirodne sredine. U njoj se tretiraju uzrono-posljedine veze koje
postoje unutar geografske sredine.
Sintetika geografija ne izuava aritmetiku sredinu djeliminih uzroka
geografskih pojava koje su sagledane u komponentnim geografskim
disciplinama ve uzajamne komponente unutar geografskog kompleksa od
kojeg zavisi oblik konkretnog landafta, zone ili ekonomsko-geografske
regije. Rezolucijom Meunarodne konferencije u oblasti zatite ivotne
sredine koja odrana u Otavi 1986. godine predloeno je da se prirodnoteritorijalni kompleksi posmatraju kao operativne jedinice biosfere u
okviru kojih je potrebno rjeavati upravljanje prirodnom sredinom. U
prouavanju razliitih negativnih procesa u prirodnoj sredini i mogunosti
upravljanja antropogenim procesima prua landaftno-geografski pristup.
Ovaj pristup se zasniva na nekoliko etapa i nivoa istraivanja.
U prvoj etapi vri se inventarizacija i parametrizacija pojava i
procesa u geosistemima.
Druga etapa je predstavljena konkretnom ekspertnom ocjenom
geosistema s ciljem mogueg poboljanja i ouvanosti njegovog
potencijala i prirodne osobenosti.
Trea etapa ukljuuje prirodni i antropogeni monitoring na
poremeenim geosistemima. Monitoring geosistema omoguuje
sagledavanje intenziteta negativnog djelovanja i prognoziranje
negativnog razvia.
etvrta etapa podrazumijeva optimalno prilagoavanje i uvoenje
mjera
zatite
geosistema.
Optimizacija
ne
podrazumijeva
maksimizaciju produktivnosti, ve vid zatite geoekolokih procesa i
racionalnog odnosa na geosisteme i samo u razmjerama koliko su
oni sposobni da se samoregulativno obnavljaju.
U poetnoj fazi tretmana kvaliteta ivotne sredine javila se tenja za
zatitom iskonski ouvane, malo dirnute ili nedirnute prvobitne prirode.
Kod ovog pristupa dolaze do izraaja dva pravca ili dvije koncepcije i to:
Tenja za ouvanjem iskonske prirodne sredine; i
Zatita fizioloki zdrave ivotne sredine.
6

Zatita iskonske prirodne sredine podrazumijeva potpuno ouvanje u svom

prvobitnom obliku, ako je to mogue, tipinih dijelova prirodnih pokrajina
ili rezervata prirode, prirodnih odnosno nacionalnih parkova u najuem
smislu rijei. Koncepcija ouvanja iskonske prirodne sredine, pored svojih
prednosti, ima i svojih nedostataka. Naime, ovakva sredina je postojea
kategorija iz razloga to se ona ne moe ograditi od negativnih
antropogenih uticaja i procesa koji se zakonomjerno prirodnim sistemima,
prenose na velike razdaljine.
Zatita fizioloki zdrave ivotne okoline je ua koncepcija i po miljenju
mnogih spada u komponentne geoekoloke pristupe. Ova koncepcija se
odnosi na spreavanje od zagaenja geokomponenata ivotne sredine kao
to su zrak, voda, biljni i ivotinjski svijet, tlo i sl.
U posljednje vrijeme u geografiji je snano izraen produktivno resursni
pristup koji podrazumijeva inventarizaciju, klasifikaciju i kvantitativnokvalitativnu ocjenu prirodnih resursa odreene regije s ciljem njihovog
iskoritavanja. Racionalno iskoritavanje prirodnih resursa podrazumijeva
njihovu zatitu i obnovu. U geoekolokim istraivanjima razvijen je i pristup
zatite antropogenih dijelova geografske sredine. Ljudsko naslijee bilo je
poetni impuls za osnivanje specijalizovanih institucija u svrhu njihovog
ouvanja.

Geografski omota
Osnovna svojstva geografskog omotaa
Globalni planetarni sistem u geografiji se izuava pod nazivom geografski
omota, to u osnovi i ini objekat fiziko-geografskog prouavanja. Pored
naziva geografski omota nekada se gotovo ravnopravno tretiraju nazivi
landaftna sfera, landaftni omota, biogeosfera, antropogeosfera
i u novije vrijeme noosfera-sfera razuma. Antropocentrinost
planetarnog omotaa je rezultat njegove podlonosti antropogenim
promjenama. Pojam geografski omota, kao univerzalnu zemljinu sferu, u
geografiju je uveo i detaljno razradio ruski geograf A. A. Grigorijev. Po
njemu geografski omota je kompleksni omota, najsloeniji dio nae
planete, formiran pod uticajem kosmikih i telurskih sila, sastavljen od
Zemljine kore, niih dijelova atmosfere, hidrosfere, biosfere i pedosfere.

Geografski omota se odlikuje vieznanom prostranstvenom strukturom,

koja se u najkraem moe shvatiti kroz ova osnovna svojstva:

 Geografski omota je trodimenzionalan.

Geografski omota je sferian, pa mu je prostranstvo zatvoreno,
zbog velikih geografskih krunih tokova, a ono je bezgranino.
Razliiti poloaji Zemlje u Kosmikom prostranstvu uvjetuju
postojanje
geografskih
zona
na
njoj,
to
opredjeljujena
fundamentalna geografska izuavanja geografske zonalnosti.
Zemljina povrina je oblast najizraenijeg djelovanja geokomponentii
na njoj se najintenzivnije smjenjuju geografski procesi i pojave.
Sve geografske pojave i svi dijelovi Zemljine povrine nalaze se u
konanoj sumi ope uzajamnosti i mogu se raspoznati samo u
konanom sumiranju tih uzajamnosti.
Veina geografa se slae da je gornja granica geografskog omotaa na
visini ozonovog ekrana (najvea koncentracija ozona), tj. na visini od 25
km do 30 km. Donja granica geografskog omotaa se najee povlai po
sloju Mohoroviieva diskontinuiteta na kome lei Zemljina kora.
Geokomponente su najjednostavniji strukturni nivo u geografskom
omotau. Geosfere su zasebni dijelovi geografskog omotaa u kojima
preovladava jedna od geokomponenata. Geosistemi su vii strukturni nivo
u odnosu na geosfere. Ljudsko drutvo sa svojim tehnikim sistemima
obrazuje geotehniki sistem kao to je urbani, industrijski, saobraajni i sl.
koji zajedno sa prirodnim okruenjem predstavljaju geokomplekse.
Landaftom se definie objekat geografskog istraivanja. Pod landaftom
podrazumijevamo konkretni dio Zemljine povrine sa sebi svojstvenom
strukturom i dinamikom.

Osnove planetarnih sistema i sistemnost ivotne sredine

Zakon cjelovitosti
Geografski omota i njegove tvari ine cjeloviti sistem. Cjelovitost sistema
u geografskom omotau u osnovi je predstavljen planetarnim
geosistemom. U planetarnom geosistemu svi elementi su meusobno
povezani u lanani niz raznih nivoa organizacije iz kojeg je nemogue
apstrahirati bilo koju kariku bez naruavanja sistema. Geografski omota u
osnovi ini planetarni nivo ivotne sredine. ivotnu sredinu, prema ovoj
odrednici ine
prirodno-teritorijalni, prirodno-akvalni i tehnogeni
kompleksi. U kontekstu ivotne sredine osim opeg planetarnog i
regionalnog geosistema znaajna panja se poklanja lokalnom
funkcionisanju geosistema koji se jo zovu topoloki sistemi. Topoloki
sistemi ivotne sredine nastaju kao rezultat zonalnih (horolokih) i
azonalnih (mjesnih, lokalnih) inilaca. Ove sisteme karakterie klimatska
zona, visinska pojasnost i geografsko-topografske karakteristike.

Topografska sredina je presudan inilac za izdvajanje topolokih

geosistema, pa im i naziv potjee od mjesta (lokacije). Topoloki ili mjesni
sistem, veina prirodnjaka naziva ekosistem. Termin ekosistem u nauku
je uveo A. G. Tansley.
U isto biolokom smislu lokalni ekosistem (topoloki sistem) je najnii nivo
organizacije sistema, dok vii nivo ini regionalni ekosistem, to u
geografskom sistemu nauka odgovara landaftu ili prirodnoj zoni.
Planetarni ekosistem ili biogeocenoza bi odgovarao geografskom omotau.
Ekosistem je ui pojam od geosistema i ini njegov podsistem. Ekosistem
se moe definisati kao sistemski organizovano jedinstvo ivih organizama i
fiziko-geografskih uvjeta. On predstavlja kompleksan makrosistem sa sebi
potinjenim odgovarajuim sistemima. Izmjenom prirodnih sistema
(geosistema), tehnogenim sistemima mijenja se svojstvo ekosistema, pa
moe nastati ak novi ekosistem.
Funkcionisanje prirodno-geografskih sistema V. N. Soloncev razmatra u
kontekstu integralnog rezultata promjena u strukturi geografskog
omotaa. Za funkcionisanje procesa u onim prirodnim kompleksima koji su
izbalansirani karakteristian je reim periodinih promjena svih
parametara, gdje spadaju parametri sadraja odreene materije. U
uvjetima jasno izraenih sezona, godinji ciklus takvog sistema
predstavljen je smjenjivanjem perioda s relativno uravnoteenim reimom
sadraja materije i perioda s nestabilnim reimom koji se izraava kroz
vie ili manje otra odstupanja od date ravnotee. Zavisno od
koncentracije materije u prirodnom geokompleksu mogu se razlikovati
optimalna znaenja sadraja materije i ekstremna znaenja tih parametara
koji se izraavaju tokom nestabilnog reima. Stanje geokompleksa koje
zahvata oblast kolebanja izmeu ekstremnih znaenja sadraja odreenih
materija, moemo nazvati kapacitetom geokompleksa.

Samoregulativnost geografskog omotaa

Vanu osobinu dinamike geografskog omotaa predstavlja samoregulacija
procesa i pojava. Zahvaljujui samoregulativnosti mnogi procesi u
geografskom omotau odravaju se i funkcioniu na ustaljenom nivou, pa
se time eliminiu veoma otra kolebanja. Dostignuto stanje ravnotee ima
dinamiku formu. Geografski omota je sloen sistem zatien
samoregulativnim funkcijama od nametnutih vanjskih faktora. U njemu
postoji toplotna regulacija u interakciji Svjetskog oceana i atmosfere zbog
ega je temperaturno kolebanje znatno manje nego na Mjesecu. U mnogim
sluajevima dinamika ravnotea ima karakter trenutnog ili periodinog
kolebanja, poveanja i smanjenja, pri osnovnim fiziko-geografskim
procesima u odnosu na srednja stanja. Takav karakter imaju procesi u
9

uzajamnosti sistema na relaciji Suneva radijacija-temperaturaisparavanje-oblanost. U sluaju brzog poveanja temperature u odnosu
na koliinu vlage oblanost se nee poveati. Destabiliziranje sistema
vremenski je ogranieno. Oblanost u ovakvom sistemu ima
destabilizirajui uticaj, tj. ulogu regulatora. Dejstvo takvog stabilizatora
naziva se sistem suprotne veze, koji spreava izmjenljivost parametara
sistema. Ravnoteu u geografskom omotau, kao dinamikom sistemu,
uvjetuju neprekidni kompenzacioni procesi. Ravnotea oceanske i
kontinentalne kore na atmosferi odrava se zahvaljujui procesima
kompenzacije.
Postoji itav spektar kompenzacija u landaftnoj sferi. Velike izmjene
landafta mogu biti posljedica prirodnih elementarnih nepogoda, koje su u
vremenu i prostoru ograniene forme, i antropogenih uticaja promjenljivog
intenziteta. Vrijeme obnavljanja izmijenjenih landafta je razliito. Princip
kompenzacije omoguava duboko shvatanje mehanizma funkcionisanja
geosistema u geografskom omotau i predstavlja osnovni zadatak ukupne
geografske nauke.
Samoobnavljanje prirodnih procesa omoguava svestranije sagledavanje
granica do kojih se varijantna stanja antropogenog uticaja na ivotnu
sredinu mogu samoregulacionim procesima svesti u stanja prirodne
ravnoee. Na osnovu ovih granica se utvruju parametri maksimalno
dozvoljenih doza tetnih materija, koje se iz proizvodnog ciklusa mogu
upustiti u ivotnu sredinu, a da pri tome nemaju tetno dejstvo.

Metode i metodologija geoekolokih istraivanja

Metode analize i sinteze u geoekologiji
Analiza i sinteza su suprostavljeni nauno-istraivaki postupci, ali njihova
jedinstvenost ispoljava isti cilj saznanja. Suprotnost se ogleda u tome to
analizom saznajemo dijelove cjeline, a sintezom funkciju cjeline.

Vrste analitikih i sintetikih postupaka u ocjeni kvaliteta

ivotne sredine
Analiziranje geokomponenti unutar geosfera, njihovih uzajamnih odnosa i
veza, te pojava i procesa koji iz njih proizilaze, i njihovo sintetiziranje u
oblike, pravila, zakone i zakonomjernosti ubrajaju se u osnovne metode
istraivanja ivotne sredine. U najznaajnije analitike postupke ocjena
kvaliteta ivotne sredine ubraja se analiza strukture, kauzalna,
funkcionalna, genetika, komparativna, kvalitativna i eksperimentalna
analiza.

10

Analiza strukture omoguava izuavanje geokomponenata u sastavu

ivotne sredine. Potrebno je napomenuti da analizu strukture treba
razlikovati od analize sadraja. Analiza strukture izuava raspored, veze i
odnose unutar jedne i izmeu vie geokomponenata, dok analiza sadraja
ima zadatak samo da pokae prisustvo pojedinih elemenata u datom
sistemu.
Kauzalna analiza je nauno-istraivaki postupak kojim se otkrivaju
uzrono-posljedini
odnosi
i
veze
meu
geokomponentama
i
geokompleksima. Ovaj postupak u sebe ukljuuje i vremensku distancu,
to ini osnovu prognoziranja razvoja ivotne sredine.
Funkcionalna analiza otkriva i utvruje zakonomjerne odnose i veze meu
geokomponentama, dok genetika analiza pokazuje uzroke pojedinih
pojava u ivotnoj sredini. Ovaj istraivaki postupak je veoma znaajan iz
razloga to omoguava planiranje i preduzimanje odgovarajuih postupaka
i mjera za otkrivanje uzroka naruavanja kvaliteta ivotne sredine.
Komparativna analiza omoguava da se poreenjem strukture, zakona i
zakonomjernosti u datoj sredini otkrivaju funkcionalna i druga svojstva u
drugoj sredini. Ova metoda omoguava istraivanje ivotne sredine
pomou modela i realne stvanosti.
Kvantitativna analiza je objektivni analitiki postupak i podrazumijeva
parametrizaciju mjerljivih elemenata u datoj sredini. Ovim naunoistraivakim postupkom se utvruje stepen razlika pojava, procesa,
odnosa i veza unutar jedne i meu vie tipova ivotne sredine.
Eksperimentalnom analizom saznajemo injenice o stvarima i procesima
koje se postupcima posmatranja i mjerenja ne mogu otkriti. Ova metoda
iziskuje tehnika pomagala i moe se obavljati na terenu i u laboratorijima.
Sinteza je nauno-istraivaki postupak spajanja dijelova, sa svim njihovim
svojstvima u jedinstvenu cjelinu. Omoguava da kroz povezivanje
elemenata, pojava i procesa saznamo sredinu kao univerzalnu cjelinu.
Deskriptivna analiza predstavlja sintetizovanje znanja po osnovu forme i
spoljnih manifestacija tih inilaca, dok eksperimentalna sinteza objanjava
svojstva sredine na osnovu stanja i inilaca te sredine.
Funkcionalna sinteza integrie istraivaka znanja na osnovu funkcije i
funkcionisanja geokomponenata date sredine, a kauzalna sinteza
objredinjava znanja o uzrono-posljedinim vezama i odnosima u datom
geosistemu.

Metode ocjene i valorizacije ivotne sredine

11

Valorizacija ivotne sredine je od posebnog znaaja, kako za utvrivanje

optimalne namjene odreenih teritorija, tako i radi preduzimanja
odgovarajuih mjera i postupaka za sanaciju, poboljanje i ureenje tih
teritorija. Valorizacija moe biti kompleksna, komponentna ili granska i
elementarna.
Kompleksna valorizacija ivotne sredine obuhvata ocjenu i uporeivanje
svih elemenata, odnosa i veza odreenog geokompleksa pri emu se sve
geokomponente, procesi i pojave tretiraju u potpunom obliku.
Granska ili komponentna valorizacija podrazumijeva obradu samo onih
elemenata koji su neophodni i koji su u funkciji neke privredne djelatnosti.
Elementarna valorizacija obuhvata istraivanje i ocjenu samo jednog
elementa ivotne sredine.
Valorizacija ivotne sredine moe biti kvalitativna i kvantitativna.
Kvalitativna valorizacija podrazumijeva ocjenu svojstava geokomponenti ili
geokompleksa, dok se kvantitativnom valorizacijom obuhvata ocjena
koliina ili dimenzija tih komponenti.

Regionalizacija geografskog prostora i valorizacija ivotne

sredine
Regionalizacija geografskog prostora moe biti razliita to ovisi od
njegove veliine koja se uzima kao osnova. Za potrebe prostornog
planiranja od najvee vanosti su mikroregionalizacije, dok u
fundamentalnim istraivanjima ivotne sredine ee upotrebljavamo
globalnu i makroregionalizaciju. Jedan od najvanijih principa koji se
primjenjuje kod regionalizacije sredine je kompleksna tipinost koja
podrazumijeva istorodnost svih elemenata koji grade cjeloviti prostor.
U kompleksnom izdvajanju geografskih cjelina primjenjuje se postupak
posebne regionalizacije. On podrazumijeva analitiko regionalisanje u
kojem se izdvajaju i kartiraju kvantitativna i kvalitativna svojstva svake
geokomponente datog prostora. Ovakvo analitiko kartiranje naziva se
tipoloko, a analitika karta oleatom datog elementa. One se rade posebno
i svaki element definie odreenu geokomponentu. U sljedeem postupku
vri se preklapanje oleata kartirane teritorije. Nekada se za izdvajanje
granica regija primjenjuje vodei faktor.
U posljednje vrijeme se za granice pojedinih regija nastoji uvesti
antropogeni faktor gdje se pojedine geografske cjeline izdvajaju i nose
naziv ekonomski najrazvijenijeg centra ili nodusa. Ovaj tip regionalizacije
naziva se nodalno-funkcionalni koji u oblasti valorizacije ivotne sredine
nema veeg znaaja. Geografske granice kod regionalizacije ne
12

predstavljaju apsolutne linije ili pojaseve. Sve geografske granice su

uvjetne i nalaze se u geografskom kontinuumu.

Metod kvalitativne valorizacije sredine

Kvalitativna valorizacija ili ocjena date sredine je postupak donoenja
zakljuaka da li i u kome stepenu ta sredina ili neka njena geokomponenta
odgovara odreenoj namjeni. Za razliku od drugih strunih profila geograf
ravnopravno tretira sve elemente sredine i daje njenu kompleksnu
kvalitativnu ocjenu. Kvalitativna valorizacija sredine podrazumijeva ocjenu
njenog poloaja tj. lokacioni faktor i svojstva date sredine ili atributivni
faktor.
Lokacioni faktor se prvenstveno odnosi na vrednovanje poloaja sredine za
razliite namjene. Lokacioni faktor ima veliku vanost u funkcionalnoj
ocjeni date sredine. Lokaciono vrednovanje zavisi i od dostupnosti datog
geografskog prostora. U vaan lokacioni faktor spada i funkcionalni
poloaj.
Meu najznaajnije odrednice valorizacije ivotne sredine spada atributivni
faktor. Na osnovu njega uoavamo kvalitativne razlike pojedinih cjelina u
datoj geografskoj regiji. Atributivna svojstva mogu biti vezana za elemente
fiziko-geografske ili za elemente drutveno-geografske sredine. Skup svih
svojstava definie datu sredinu kao povoljnu, nepovoljnu ili nemoguu za
ljudske aktivnosti.

Monitoring ivotne sredine

Monitoringom ivotne sredine nazivamo sistem mjesnih stacionara
odreene geografske sredine na kojima se stalno vre osmatranja
prirodno-geografskih elemenata, procesa i pojava u cilju upoznavanja
funkcionisanja prirodnih sistema. Praenje promjena funkcionisanja
osnovnih prirodnih elemenata i pojava, kao posljedica namjernog ili
nenamjernog antropogenog dejstva na sredinu, esto se zove antropogeni
monitoring. Pod monitoringom, uope, podrazumijevamo kontrolu sastava
ivotne sredine, racionalnog koritenja prirodnih resursa i preduzimanja
mjera i aktivnosti na sprjeavanju naruavanja njenog kvaliteta.
Monitoring se zasniva na brojnim informacijama mjerljivih elemenata,
pojava i procesa ivotne sredine. U organizaciji monitoringa sprovode se tri
nivoa istraivanja i to:
Sanitarno-higijenski ili biogeoloki;
Geosistemski nivo monitoringa; i
Biosferni nivo.
13

Sanitarno-higijenski ili biogeoloki podrazumijeva ocjenu sastava ivotne

sredine sa stanovita njenog uticaja na zdravlje ljudi. Ovaj nivo pokazuje
reakcije ovjeka, kao ivog bia, na izmjenu ivotne sredine. Na osnovu
svih parametara zagaenja ivotne sredine sainjava se skala MDK i drugih
normi za pojedine polutante.
Geosistemski nivo monitoringa sastoji se u analizi prirodnih i prirodnotehnikih sistema. Ovaj nivo monitoringa pokazuje materijalnu, energetsku
i bioloku produktivnost MDK polutanata i sposobnost geosistema na
samopreiavanju istih.
Biosferni nivo bazira istraivanja globalnih parametara ivotne sredine kao
to su prozranost atmosfere, svjetski balans vlage, zagaenost Svjetskog
oceana vlage, energetska razmjena izmeu geografskog omotaa i
Kosmosa i sl. Objekt istraivanja je geografski omota i elementi kao to su
geosfere i geosistemi. Osnovni cilj biosfernog monitoringa je sagledavanje
globalnog antropogenog poremeaja geosistema u geografskom omotau,
to moe izazvati ozbiljnu opasnost za opstanak ovjeanstva.

Uvodne napomene i pojmovne odrednice

Poetkom sedamdesetih godina, kad se poelo vie razmiljati o sve
naglaenijim ekolokim problemima, najee su se upotrebljavali pojmovi
sredina, ovjekova sredina i ljudska sredina. Vjerovatno se radilo o
slobodnom prijevodu francuskog izraza milieu ili o koritenju ruskog
izraza seredina. U osamdesetim godinama ee se primjenjivao naziv
okolina. Meutim, u isto vrijeme koristio se i naziv okoli, kao i okolica.
Okolina ima socijalno znaenje, npr. kree se u looj okolini. Okolica
sadri prostorni aspekt, npr. zagrebaka okolica.
Okoli ima kompleksno ekoloko znaenje, tj. obuhvaa prirodnu osnovu i
drutvenu modifikaciju. Razlike u nazivima postoje i u drugim zemljama.
Tako se npr. u njemakoj literaturi koristi pojam die Welt koji obuhvaa ivi
i neivi svijet. Pojam Aussenwelt obuhvaa ukupni realitet bez ivih
organizama, a Umwelt dio Aussenwelta koji je relevantan za iva bia.
Mitwelt je iri pojam koji osim prirodne osnove ukljuuje i ljudsku
nadogradnju. Na engleskom jezinom podruju koristi se pojam
environment koji se definira kao zbroj ukupnih uvjeta koji okruuju ovjeka
na nekom mjestu Zemljine povrine. Sastoji se od dva dijela (prirodnog i
drutvenog). U francuskom jeziku za pojam okoli rabi se rije milieu, a u
ruskom seredina.

Mate Matas-Geografski pristup okoliu

14

Nii stupanj naruavanja okolia vezan je za sluajeve kada je mo

samoproiavanja dovoljna da se sprijei bitno naruavanje prirodnih
elemenata, a kvaliteta se okoline prestankom djelovanja oneienja
spontano, bez ovjekova zahvata, moe vratiti u prvobitno stanje. Pri
viem stupnju naruavanja kvalitete okoliavraanje u prvobitno stanje
mogue je samo uz znatnu ovjekovu intervenciju. S odreivanjem stupnja
ugroenosti okoline izravno je povezan i kapacitet okolia. Pod tim
pojmom, koji je selektivan s obzirom na vrstu tvari i s obzirom na obiljeje
danog sustava, smatra se sposobnost okolia da u odreenom vremenu
primi odreenu koliinu neke tvari bez tetnih posljedica za taj sustav.
Koncentracije nekih tvari od kojih nema vidljivog nepovoljnog utjecaja na
ovjeka i/ili biocenozu, obino su propisane graninim vrijednostima.
Ekosistem (gr. sistem, sklop) najee se definira kao ukupnost
meusobno povezanih sastojaka koji tvore neku svrsishodnu cjelinu, ili kao
skupina sastojaka, predmeta, svojstava, odnosa i razvojnih tokova koji
djeluju kao cjelina. Ekosistemi se sastoje od biotopa (zajednikih fizikih
obiljeja prostora) i biocenoze (organizama koji ive u biotopu).
Abiotiki ili neivi dio ekosistema obuhvata splet initelja fizike i hemijske
prirode koji se esto zovu i fiziko-hemijski uvjeti ivota. Od brojnih
abiotikih initelja koji djeluju u ekosistemu spomenut emo samo neketemperaturu, svjetlost, vodu i vlagu. Biotike elemente ini ivi svijet kod
kojeg dolaze do izraaja posebne ivotne zakonitosti-rast, razmnoavanje,
irenje i prilagodba i sl. Rije je o biljkama i ivotinjama koje tvore ivotne
zajednice (biocenoze) i koje su u tijesnoj meuovisnosti s lokalnim
abiotikim kompleksom. Ekologija je biologijska nauna disciplina.
Ekologija se najee definira kao sinteza brojnih prirodnih znanosti, a bavi
se istraivanjima meusobnih veza, odnosa i utjecaja ive i neive prirode
na lokalnoj, regionalnoj i globalnoj razini. Ona prouava kako okoli djeluje
na ivi svijet i kako ivi svijet mijenja okoli.
Indeks ivih vrsta (Living Planet Index-LPI) brojanim pokazateljma ukazuje
na promjenu brojanih odnosa vrsta i populacija. Ekoloki pritisak
(Ecological footprint-EFP) procjena je pritiska koji ovjeanstvo vri na
globalne ekosisteme, odnosno na bioloki produktivno podruje radi
proizvodnje hrane i drvne mase, izgradnje infrastrukture i apsorbiranja CO 2
koji se oslobaa izgaranjem fosilnih goriva.

Geografski pristupi okoliu i koncept ekosustava

Geografski ekoloki koncept se mijenjao i prilagoavao promjenama u
geografiji kao znanosti i geografskoj stvarnosti. To je i razlog da se u
primjeni metoda i postupaka ekolokog koncepta u geografiji razlikuju
tradicionalni i moderni pristupi.
15

Tradicionalni pristupi
Tradicionalni pristupi obuhvataju:
Antropoekologiju ili ljudsku ekologiju koja se primjenjivala poetkom
XX stoljea i koja je odnos ovjeka i prirode objanjavala na uzronoposljedini nain.
Ekoloki pristup ili koncept u okviru tzv. kulturne geografije u kojoj se
izdvajala kulturna ekologija sa zadaom objanjavanja kulturnog
pejzaa kao posljedice naina ivota pojedinih kulturnih skupina i
njihova prilagoavanja prirodnoj osnovi.
Socijalnu ekologiju u kojo su uz sociologe bili veoma zastupljeni i
geografi koji su na temeljima tzv. socijalnog darvinizma objanjavali
socijalne skupine i urbane sredine.
U razdoblju tradicionalnog ekolokog pristupa geografi su u suradnji s
drugim znanostima (interdisciplinarni pristup) pridonijeli definiranju tipova
krajolika (ekosistema, geosistema), kao naprimjer:
Prirodni krajolici (pejzai) ili prirodni predjeli (relativno malih
dimenzija) iji je prirodni izgled rezultat prirodnog razvoja;
Kultivirani krajolici (pejzai-najvei dio Zemljine povrine) koji su
nastali kao posljedica raznolikih ljudskih djelatnosti i zbog kojih je uz
brojne pozitivne promjene dolo i do raznih negativnih procesa.

Suvremeni pristupi
Suvremeni pristupi ekolokog koncepta (intenzivniji i kvalitetniji) u
geografiji zapoinju prije tridesetak godina, odnosno u vrijeme kada se
poinju zapaati sve naglaeniji ekoloki problemi suvremenog svijeta i
traiti uzroci i posljedice tih problema. Meu smjerovima ili teorijama
suvremenog ekolokog koncepta istiu se:
Geoekologija; i
Nova ekologija ili ekologija neravnotee.

Geoekologija
Geoekologija, kao poseban smjer u geografiji, prouava sadraj Zemljine
povrine u njezinom totalitetu odnosno meusobnom proimanju
16

(korelaciji i integraciji) litosfere, pedosfere, hidrosfere, atmosfere i biosfere.

Geoekologija, dakle, prouava cjelokupno djelovanje ivotnih zajednica
(biocenoza) i ivotnih uvjeta okolia to se na Zemljinoj odraava u obliku
mozaika odnosno geografske raznolikosti. U skladu s konceptom
landaftskunde iz kojeg je proistekla, geoekologija prouava raznolike
aspekte krajolika odnosno njegovu morfologiju, kronologiju, ekologiju,
sistematizaciju, regionalizaciju i sl. morfologija krajolika oituje se kroz abiotike,
biotike i duhovne ili antropogene skupine elemenata. Najvanija zadaa
prouavanja krajolika je analiza njegovih elemenata, utvrivanje njegovih oblika,
funkcija i njihovo prostorno grupisanje na razliitim razinama. Jednako je vano
izdvajanje tipova krajolika (sistematika) kao i prouavanje stadija razvoja u
prolosti (hronologija). Meu metodama geoekolokog planiranja krajolika
posebno se istie Landep metoda (Landscape Ecological Planing) koja se temelji
na stvaranju baze ekolokih podataka dobivenih interdisciplinarnim istraivanjima
odreenog krajolika, a u kojima se nalazi inventarizacija ili pregled elemenata
vezanih za abiotiki, biotiki i antropogeni kompleks. Tako prikupljena baza
podataka prua mogunost:

Usporedbe prostornih jedinica sa zahtjevima razvojnih potreba

drutva, tj. konfrontiranja odreenog oblika ljudskih aktivnosti i
ekolokih
sposobnosti
krajolika
da
podnese
takav
oblik
iskoritavanja.
Vrednovanja stupnja pogodnosti odreene prostorne jedinice za
pojedine ljudske aktivnosti odnosno oblike koritenja i spoznaje o:
Uincima lociranja odreenih aktivnosti na svojstva prostora u
prolosti;
Sadanjem stanju prirodno i antropogeno uvjetovanih procesa i
svojstava krajolika;
Prilagoenosti krajolika odnosno njegovih ekolokih svojstava
funkcionalnim zahtjevima koritenja
(koja je aktivnost
najpogodnija s kombiniranog ekolokog i gospodarskog
stajalita).
Izraivanje prijedloga optimalnog smjetaja ljudskih aktivnosti u
odgovarajui krajolik na temelju rezultata geoekolokog vrednovanja
izrauje se prijedlog.
Geoekoloko prouavanje krajolika kao ekosistema ima vertikalno i
horizontalno stajalite. Vertikalno je bioekoloki orijentirano. Ono sintetizira
meuzavisno djelovanje relevantnih elemenata na jednoj lokaciji.
Horizontalni aspekt orijentiran je na prostorno ekoloko ureenje iz ega
proizilaziprostorno diferenciranje.

17

Funkcionalna razina promatranja Prostorna razina promatranja

Struk
a

Struk

Morfotop

Krajolik

Pedotop

Fitoto
p

Bioto
p

Zooto
p

Antropoto
p

Geoto
p

Hidrotop
Klimatop

Morfosustav

Fitocen
oza

Biosust
av

Zoocen
oza

Antroposus
tav

Geosust
av

Pedosustav
Hidrosustav

Ekosustav krajolika

Klimasustav

Bioekologij
a

Geoekologi
ja

Slika 1. Geoekologija, ekosustavi i planiranje u prostoru

Nova ekologija ili ekologija neravnotee
Nova ekologija ili ekologija neravnotee odnosno kaosa u posljednjih
desetak godina dobiva sve vei broj pristaa i meu geografima. Pristae
nove ekologije smatraju da u okoliu umjesto perzistentne stabilnosti
mora vladati neravnotea, kaos, nestabilnost, jer takvo stanje uvjetuju
prirodni i ljudski imbenici. Pristae nove ekologije prouavanje zatite
prirode stavljaju prije svega u okvire gospodarskog razvoja zbog ega se
ona esto naziva i teorijom odrivog razvoja ili zatita s razvojem.

Koncept
ekosustava-optimalni
sagledavanja problema okolia

geografski

model

Koncept ekosistema na najbolji mogui nain objanjava probleme okolia i

razvoja i nudi modele razrjeenja. Po tom se konceptu u prouavanju
meuovisnog odnosa ivih bia i okolia uglavnom pristupa sustavno, to
18

znai da se iva bia i okoli smatraju funkcionalno povezanom cjelinom

zvanom ekoloki sistem ili ekosistem.
Ekoloki sistem ine dvije skupine strukturnih sastavnica meu kojima
postoji djelatna meuovisnost, a to su:
Abiotiki ili neivi initelji ekosistema (temperatura, svjetlo, vlaga,
koncentracija soli i plinova, tlo i sl.) koji obuhvataju splet initelja
fizike i hemijske prirode i koji se esto nazivaju fizikim i hemijskim
uvjetima ivota.
Biotike sastavnice odnosno ivi organizmi koji se mogu podijeliti na
gene, stanice, organe, organizme, populacije i zajednice.
Tabela 1. Shematski prikaz razvrstavanja ekolokih imbenika

Klimatski

Abioti
ki
initelji

Edafski

Geografski

Virogeni
Biotiki Fitogeni
initelji

Zoogeni
Antropoge
ni

temperatura
padaline i vlanost
svjetlost
vjetar
hemijski sastav tla
klimatska struktura tla
vodni reim podloge
druga djelovanja vezana za osobine tla koje utjeu na
biotske sustave
nadmorska visina
nagib terena
izloenost terena pojedinim djelovanjima klimatskih
imbenika
druga djelovanja na biotske sustave ovisne o reljefu i
podlozi
djelovanje na biotske sustave koji dolaze od virusa
djelovanje na biotske sustave koji dolaze od biljnih
organizama
djelovanje na biotske sustave koji dolaze od ivotinjskih
organizama
djelovanje na biotske sustave koji dolaze od ovjeka

RAZVOJ I DEFINICIJA POJMOVA

Predmet istraivanja ekologije krajolika (geoekologije) je krajolik (ili
zemljite-land)
i to njegov oblik, djelovanje i geneza tj. razvoj
(Zonneveld, 1990.). Jednu od najkompleksnijih definicija ekologije krajolika
dao je Miklos (1994.): Geoekologija tj. ekologija krajolika je
primijenjena znanost o krajoliku (kao okoliu ivota i rada ovjeka i drugih

A. Bognar-Interna skripta
19

organizama) iji je cilj definiranje ekoloki optimalne prostorne organizacije

koritenja i zatite krajolika.

POJAM REGIJE I OKOLIA

POJAM REGIJE
Vidal de la Blache (1922, preuzeto iz: Miklos, 1994.), poznati regionalni
geograf, definirao je regiju kao izraz jedinstva ovjekove aktivnosti i
prirodnog okolia; kao meusobno djelovanje ljudi i okolia u regijama
ime se stvara genre de vie. Priroda, u skladu s tom definicijom, stvara
kuu koja ima svoju temeljnu strukturu: vanjske zidove, pregradne
zidove (planine), hodnike, vrata i prozore (doline, planinski hrptovi,
prijevoji). Ta kua bi se, u interesu svih njenih stanovnika, trebala koristiti u
meusobnoj harmoniji i slozi. Jednako tako, vlasnici bi trebali koristiti
postojee prozore, vrata i hodnike (a ne ih ruiti i graditi nove), ne dijeliti
postojee prostorije u vie manjih, te koristiti zajednike prostorije uz
meusobno potivanje i uvaavanje. Neuvaavanje navedenih postavki
dovelo bi i do ekoloke i do gospodarske tete, to se, na alost, kroz
povijest ovjeanstva esto deavalo (Miklos, 1994.)

POJAM OKOLIA
Pojam okoli (eng. environment), kako to naglaava Vink (1983.), ima
razliito znaenje za razliite ljude. Kod nas, u definiranju pojma okoli jo
uvijek postoje odreene nejasnoe i nedoreenosti, i to posebno u odnosu
na druga dva pojma okolina i okolica.
Vrlo esto se pojam okolina koristi u smislu drutvenog okruenja (ovjek i
rezultati njegova djelovanja), a pojam okolica u smislu prirodnog (biotiki i
abiotiki elementi). Pojam okoli, u tom kontekstu, predstavlja skupni naziv
za komplesno ovjekovo okruenje (prirodno i drutveno) (Saletto Jankovi,
1995.).

RAZVOJ I PRIMJENA GEOEKOLOKIH IDEJA I PRISTUPA

Tijekom posljednjih 30-40 godina, ekologija krajolika (geoekologija) je
prola kroz neke znaajnije promjene i transformacije. Nakon rijetkih i
pojedinanih studija i istraivanja provoenih u poratnom razdoblju,
krajem 50-tih javlja se nova, Njemaka geoekoloka kola, predvoena E.
Neef-om.

20

U svom radu, Drdo (1994.) naglaava znaaj brojnih studija nastalih

tijekom 60-tih u okviru te kole, koje su doprinijele utemeljenju i afirmaciji
ekologije krajolika (geoekologije) kao grane znanosti sa svojim opravdanim
mjestom u znanstvenom sustavu. Kao znaajne Drdo (1994:119) navodi
radove Neef-a, Haase-a, Hubrich-a, Klink-a, Barsch-a i drugih. U tom su
razdoblju poloeni temelji ekologije krajolika, a panja je bila posveena
razradi i primjeni Troll-ovih temeljnih pristupa orijentiranih na istraivanje
veza horizontalnih (geografskih) i vertikalnih (ekolokih). Jedna od prvih
organizacija koja je prihvatila holistiki pristup u istraivanju, kartiranju i
vrednovanju zemljita bila je Division of Land Reseach (kasnije nazvana
Land Use Research) u okviru Commonwealth Scientific and Industrial
Research Organization (CSIRO) u Australiji. Pod vodstvom C. S. Christian i
A. G. Steward, s velikim je uspjehom primjenjen koncept zemljinih
jedinica i zemljinih sustava (land units i land systems, Christian,
1958.). Holistiki koncept krajolika dalje je razraivan i razvijan u okviru
Internatioan Institute for Aerial Survey and Earth Science (ITC) u
Nizozemskoj. Prema Zonneveld-u (1972., 1994.), sredinje mjesto u
geoekologiji ima zemljite (land) kao takvo, a ne ivi organizmi.
U skladu s tim, on (1979., 1994.) dalje naglaava da geoekologija
(ekologija krajolika) nije bioloka disciplina, ve geografska, i to zbog
svoje trans-disciplinarnosti. Zonneveld je, prouavajui razmjetaj jedinica
krajolika u prostoru, predloio slijedee hijerarhijske nivoe krajolika (iz:
Naveh i Lieberman, 1984:5).
1. Ekotop (ili stanite) je najmanja holistika jedinica zemljita, ija
je karakteristika homogenost barem jednog od atributa geosfere
(atmosfere, vegetacije, tla, stijena, vode ili dr.), te ne preveliko
variranje ostalih atributa.
2. Zemljna ploha/povrina (ili mikrohor) je kombinacija ekotopa koji
tvore odreenu strukturu prostornih odnosa i koji su blisko
povezani s karakteristikama barem jednog atributa zemljita
(najee oblik).
3. Zemljini sustav (ili mezohor) je kombinacija zemljinih
ploha/povrina koje tvore pogodnu kartografsku jedinicu za
potrebe istraivanja.
4. Glavni krajolik (ili makrohor) je kombinacija zemljinih sustava u
okviru jedne geografske regije.
Za ovakvu klasifikaciju krajolika, Zonneveld (1990.) kae da je
preduvjet konkretne primjene geoekolokih pristupa. Naime, hijerarhijske
razine, odnosno klasifikacijske jedinice kako ih jo naziva (1990:15), ine
temelj vrednovanja krajolika, koje je pak temelj geoekolokog planiranja i
gospodarenja krajolikom.
U Sjevernoj Americi geoekoloke ideje su, kao to je ve reeno, relativno
nove i njihov razvoj zapoinje 1983. Godine kada je National Science
Foundation (NSF) 17 organizirala Seminar o ekologiji krajolika (Workshop
on Landscape Ecology Forman, 1990.). Forman (1990.) kao poetke
znaajnijeg ukljuivanja amerikih znanstvenika u izuavanje geoloke
problematike, istie osnivanje Meunarodnog udruenja za ekologiju
krajolika (International Association for Landscape Ecology IALE) 1982.
godine. Nakon osnivanja IALE, sve se vei broj amerikih znanstvenika
ukljuivao u rad kongresa i skupova u Europi.
21

Komentirajui pojavu i razvoj geoekolokih ideja u Sjevernoj Americi,

Forman (1990.) istie razvoj teorijske i aplikativne dimenzije geoekologije,
no naglaava i potrebu za dodatnim uvrivanjem i detaljnijom
definicijom njenih teorijskih postavki. Nadalje, on istie potrebu za vrim
povezivanjem s modernom europskom (i dr.) geoekolokom kolom, te
preporua uvoenje geoekologije (ekologije krajolika) kao predmeta u
program svih fakulteta.
Iako geoekologija kao pojam tj. grana znanosti nije ranije spominjana, neki
su se autori (Cvijanovi, 1989, iz: Bognar, 1990; Bognar, 1990; Osreki,
1992. i dr.) ve ranije bavili prouavanjem krajolika (prostora) u smislu
njegove pogodnosti za potrebe drutveno-gospodarstvenih aktivnosti. U
okviru tih radova provoena su vrednovanja krajolika po principima i
pristupima zastupljenima u okviru geoekolokog vrednovanja.

EKOSUSTAVI
Ekosustavi su osnovne prostorne ili organizacijske jedinice organizama i
neive tvari meu kojima se stvaraju, krue i izmjenjuju tvari i energija.
Ovo je irok pojam koji ukljuuje razliite populacije (skupina ljudi ili
organizama iste vrste u nekom prostoru) odreenih organizama
(biocenoza) na odreenom stanitu (biotop).
EKOSUSTAV = BIOCENOZA + BIOTOP

Troll, 1945.: pojam EKOTOP = najmanji ekoloki homogeni dio Zemlje

(hidrotop, pedotop, klimatop - homogenost voda, tla, klime, reljefa,
vegetacije, itd.).

FIZIOTOP - homogeni prostor bez obzira na ive organizme (bez

ovjekovog djelovanja).
GEOTOP - homogeni areal ovjekovog djelovanja (npr. geotop panjaka);
prirodna sredina + ovjekovo djelovanje;

struktura ekosustava je sloena i ukljuuje populacije organizama,

ivotne zajednice, stanita i neivi okoli koji su u stalnim
dinaminim promjenama kruenja tvari i energije izmeu njegovih
ivih i neivih dijelova.
svi ekosustavi zajedno = BIOSFERA (litosfera, hidrosfera i atmosfera)

ABIOTIKI FAKTORI
- temperatura, vlaga i voda, svjetlost, minerali
Temperatura - znaajan faktor koji na Zemlji varira: od vrlo hladnih
podruja vjenog leda i snijega do vruih pustinjskih krajeva

22

dnevne i mjesene razlike u temperaturi koje su vrlo znaajne za

ivot, jae su izraene na kopnu nego na moru
temperatura je znaajan regulativ biolokih funkcija - pri poveanju
temperature za 10C biokemijski procesi u organizmu ivotinja mogu
se poveati ak 3x, uz uvjet da temp. ne prijee granicu tolerancije
organizma
ivot postoji izmeu temp. granica od 0 do 50C (za svaku pojedinu
vrstu temp. razlike su mnogo manje, npr. ljudi: izmeu 30 i 40C)

Vlaga i voda

voda je sastavni dio svih organizama (raspon od 1-2%: bakterijske

spore, do 98%: krastavac, rajica)
voda je univerzalno otapalo mnogih organskih i anorganskih tvari i
javlja se u tri agregatna stanja koja su bitna za postanak i odravanje
ivota
najvea gustoa vode - 4 0C - nalazi se na dnu svih vodenih povrina,
nad njom pliva led koji je dobar izolacijski sloj i proputa svjetlost ivot je mogu ispod leda
koliina vode na Zemlji nije jednako rasporeena, to utjee na
rasprostranjenost biljnih i ivotinjskih vrsta; prilagodbe organizama u
suhim podrujima (npr. biljke imaju deblje listove manje povrine,
manje pui, dublji korijen)

Voda u tlu:
- nekoliko oblika:
1. KEMIJSKI VEZANA VODA - voda koja je sastavni dio minerala u tlu (gips:
21 % H2O), biljkama nije korisna
2. VODENA PARA - nalazi se u porama zraka u tlu; postaje korisna kad se
kondenzira
3. HIGROSKOPNA VODA - vezana je jakim silama za estice tla; biljkama
nije korisna
4. FILMSKA VODA - tanki film koji se povezuje sa 3. zonom; vezana je
slabijim silama; nije korisna
5. KAPILARNA VODA - biljkama je najvanija; nalazi se u kapilarnim porama
u tlu; dostupna je biljkama; nalazi se u tekuem stanju i iznad vodnog lica
vode temeljnice
23

6. GRAVITACIJSKA VODA - silom gravitacije otjee u tlo

7. PODZEMNA VODA
- temeljnica; gravitac. voda koja je dola do
nepropusnog sloja; nakupila se na podlozi
8. LED
- tlo ima sposobnost zadravanja vode
- kapacitet tla za vodu:
1. maksimalni kapacitet - predstavljen je onom koliinom vode koja
ispuni sve pore u tlu (zasienje tla vodom)
2. kapilarni ili retencijski kapacitet - koliina vode koja ispunjava samo
kapilarne pore a to ovisi o poroznosti tla K r = volumen pore u tlu (%)
x poroznost tla /100
[u mm] - tla sa sitnim esticama imaju veliki
kapacitet
3. poljski kapacitet - koliina vode u tlu neposredno nakon dugotrajnih
kia (mjeri se nakon 1 - 3 dana); privremeni
s obzirom na vodu biljke mogu biti: HIDROFITI - velike koliine vode
(ive u vodi, npr vegetacija mangrove); KSEROFITI - suha stanita
(kaktus); MEZOFITI - ni presuha, ni prevlana stanita (kod nas) veina biljaka
gornjih 20 cm tla najgue je iskoriteno
GUSTOA KORIJENA - najvea je ondje gdje se moe crpsti najvie vode, tj.
gdje je najbolja mogunost crpljenja vode (na rubu kronje)
- kad biljka ne moe zadovoljiti potrebu za vodom dolazi do uvenua koeficijent uvenua - koliina vode nepovoljna za biljku (ovisi o sastavu
tla); razliita je u razliitim tlima
VODNI REIM TLA - sve pojave vezane uz kretanje vode u tlu; kvantitativni
izraz: vodna bilanca
VODNA BILANCA: pozitivna - dospijevanje u tlo (padaline), negativna gubitak vode iz tla - evaporacija, transpiracija i otjecanje
EVAPORACIJA - isparavanje povrinske vode (ovisi o meteorolokim
prilikama, unutranjim osobinama tla i karakteru povrine tla: reljef,
nagibi, ekspozicije)
TRANSPIRACIJA - gubitak vode procesom disimilacije (disanjem biljaka); dio
vode se gubi a dio se zadrava u biljci (ne transpirira se sve)
1. STOMATERNA TRANSPIRACIJA - normalan put H 2O; kroz stome na donjoj
strani biljke voda se transpirira; biljka moe utjecati na ovu transpiraciju
2. KUTIKULARNA TRANSPIRACIJA - voda isparuje kroz epidermalni sloj
kutikule i biljka na to ne moe utjecati, pasivni oblik

24

- za transpiraciju je potrebna toplina koja se kondenzira u vodenoj pari;

toplina se dobiva od Sunca; na transpiraciju se troi 36 - 40 % energije
Sunca
- 1,4 milijarde km3 - sva voda na Zemlji (34 milijuna km3 - slatka voda)
- vodena para se u zraku zadrava u prosjeku oko 10 dana (od nekoliko sati
do 2 tjedna); nad morem ispari 84 % a padne 77 %; nad kopnom ispari 16
%, a padne 23 % - dolazi do poravnavanja odnosa - HIDROLOKI CIKLUS
KOEFICIJENT TRANSPIRACIJE - koliina vode koja se koristi za proizvodnju 1
grama suhe tvari (hranjive tvari)
Svjetlost

koliina svjetlosti izuzetno je vaan faktor odravanja ivota; bez

Suneve svjetlosti nema primarne biljne organske proizvodnje u
biosferi o kojoj ovisi sav ivot
suneva svjetlost znaajna je za zagrijavanje Zemlje jer se njegove
zrake velikim dijelom apsorbiraju i pretvaraju u toplinu; biljke su se
evolucijom prilagodile na razliit intenzitet svjetlosti
na Zemlju stiu 2 milijardinke Suneve energije - od toga na povrinu
Zemlje stie samo 1/3, ovisno o visini Sunca i koliini apsolutne
vlage
od ukupne koliine koja stie na Zemlju 10 % se reflektira, 10 % se
apsorbira, 10 % se transmitira, 70 % slui za fotosintezu.
biljke iskoritavaju zraenje valne duljine 0,38 - 0,71
za sunana dana dolazi svjetlost od 70 000 luksa, a kad je oblano 7
x manje, od ega najvie svjetlosti padne na vrhove vegetacije vrni dio biljke dobiva najvie svjetlosti (visoke kronje); ispod
vrnog dijela osvjetljenost je manja
prema potrebama za svjetlou razlikujemo: HELIOFITE - za razvoj im
je potrebna direktna suneva svjetlost; SKIOFITE - vie im odgovara
sjena
potrebe biljaka za svjetlou nisu jednake tokom cijele godine; biljka
se prilagoava razliitim koliinama svjetlosti - FOTOTROPIZAM:
aktivna reakcija biljaka na izvor svjetlosti (biljke se prilagoavaju
razliitim koliinama svjetlosti).
biljkama je za razvitak potrebna ukupna koliina energije koja se
tokom faze razvoja biljke razlikuje - FENOFAZE
ivotinje: pretvaranje svjetlosnih podraaja u vizualne doivljaje; vid
je od izuzetne vanosti za njihovo preivljavanje; duljina dana i
intenzitet svjetlosti znaajan su regulativ reproduktivnog ciklusa
mnogih ivotinja i viih biljka (ivotinje prilagoavaju fizioloku
aktivnost prema ritmu svjetlosti)

Minerali
- nalaze se u tlu i u vodi
1. MAKROELEMENTI - biljke ih koriste u velikim koliinama (O,N,P,K Ca, Mg)
25

2. MIKROELEMENTI - biljke ih koriste u malim koliinama (B, Cu, Zn, Mn, Fe,
Ca, Ni)
- tlu esto nedostaje N, K, P - to se nadoknauje gnojenjem
- proteinski bogata tla - suha tla u suhim podrujima (stepe) imaju
dovoljno N i P
Plinovi
DUIK (N)
- u zraku ga ima 78 %
- biljke ga iz tla koriste u obliku nitrata
- sastavni je dio proteina i nakon smrti organizma se vraa u tlo;
- kontrola koliine amonijaka pokazuje ravnoteu razgradnje proteina i
koliinu biljnih bakterija; koliina amonijaka u vodi ukazuje na oneienje
ekosustava
KISIK

u atmosferi ga ima oko 21 %, a najveim dijelom se obnavlja u

biosferi posredstvom fotosinteze; troe ga svi organizni u procesu
disanja
najvea koliina kisika nastaje fotosintetskom reakcijom u morima

VODIK -najvaniji je kao sastavni element vode - hidroloki ciklus

CO2

velika je potronja ovog plina pri stvaranju organske tvari - proces

FOTOSINTEZE
razgradnja - energija hrane se metaboliki iskoritava za fizioloke
funkcije uz oslobaanje CO2 i razgradnih produkata organske tvari DISIMILACIJA

PRILAGODBA ORGANIZAMA NA OKOLI

svaki organizam ima odreeni stupanj tolerancije i prilagodbe na okoli STUPANJ ADAPTACIJE
EKOLOKA VALENCIJA - amplituda kolebanja jednog ekolokog faktora za
jedan organizam
svaki organizam ima fiziko (abiotiko) i bioloko (biotiko) okruenje +
organizam = EKOLOKA NIA
abiotiki faktori: vlaga, temperatura, tlak, slanost
EURIHIGRI = organizmi s velikom ekolokom valencijom s obzirom na
vlagu, STENOHIGRI = organizmi s malom ekolokom valencijom s obzirom
na vlagu
26

HIDROFITI - velik dio biljke nalazi se nad zemljom; KSEROFITI - jaka

redukcija nadzemnog dijela biljke (biomasa je veinom u korijenu)
EURITERMNE B. - velika ekol. valenc. s obzirom na temp.; STENOTERMNE
BILJKE - mala ekol. valenc. s obzirom na temperaturu

BIOTIKI FAKTORI

obuhvaaju intraspecijske i interspecijske odnose

INTRASPECIJSKI ODNOSI - odnosi organizma s organizmom iste vrste
INTERSPECIJSKI ODNOSI - odnosi organizama razliitih vrsta

POPULACIJA = osnovna jedinica u ekologiji koju ini grupa genetski slinih

organizama koji su meusobno povezani (nain razmnoavanja i
zajednika zaliha gena);populacija predstavlja dinamian sustav koji se
stalno mijenja i u kojem postoji interakcija organizama u razvitku strukture
i funkcija
Odnosi meu populacijama: komenzalizam, simbioza
predatorstvo, parazitizam, kompeticija, amenzalizam

(mutualizam),

KOMENZALIZAM - oblik zajednikog ivota dviju vrsta organizama u kojem

jedna vrsta ima znaajnu korist iz zajednikog ivota; stalan ili povremen;
npr. odnos izmeu ovjeka i takora, mia, goluba i vrapca (svi oni ive u
ovjekovoj blizini i hrane se njegovom hranom)
SIMBIOZA ILI MUTUALIZAM - meusobno pomaganje i uzajamna korist
meu pripadnicima razliitih vrsta organizama; npr. simbiotska zajednica
izmeu zelenih algi i gljivica bez klorofila (osnova prehrambenih lanaca u
hladnim polarnim regijama)
PREDATORSTVO - odnos izmeu dvije vrste u kojem pripadnici jedne vrste
ubijaju druge i njima se hrane; odnos: grabeljivac - rtva (npr. jastreb i
poljski mi; lav - antilopa); u prirodi postoji ravnotea izmeu predatora i
njihovog plijena - prirodna selekcija organizama; ovu ravnoteu esto
naruava ovjek namjernim istrebljivanjem divljih ivotinja, najee
grabeljivaca
PARAZITIZAM - odnos u prirodi gdje jedan organizam ivi na raun drugog i
od njega uzima hranu; ee se javlja izmeu ivotinja nego meu
biljkama; povremeno (krpelji, pijavice) ili stalno djelovanje parazita
(trakavice, metilji, bakterije, virusi); specifine morfoloke, funkcionalne i
biokemijske promjene organizama parazita (redukcija probavnog sustava,
stvaranje prianjaljki itd.); svojim djelovanjem paraziti mogu iscrpiti
organizam domaina pa ga ak i ubiti
KOMPETICIJA - odnos dvaju organizama koji djeluju jedan na drugog
aktivnom i pasivnom konkurencijom; do nje dolazi zato to dva organizma
razliite vrste mogu imati sline ivotne uvjete (hrana i stanite); ako taj
odnos traje dulje vrijeme, obino je jedan kompetitor iskljuen sa
zajednikog mjesta

27

AMENZALIZAM - specifian odnos meu populacijama u kojem jedna

populacija onemoguuje razvoj druge (npr. u umama visoka stabla
zaklanjaju sunevo svjetlo manjim stablima i posredno im usporavaju rast;
gljivice iz roda Penicillium otputaju tvari koje ubijaju mnoge bakterije antibioza)

Osnovni drutveno-geografski uzroci naruavanja

kvaliteta
II kolokvij

ivotne sredine*
Iz okvira problematike odnosa drutveno-geografskih inilacaprema
ivotnoj sredini i negativnog sistema suprotne veze postaju mnoga, esto
nerazjanjena pitanja. U osnovi ona se razmatraju u okvirima gornjih
granica ekonomskog razvoja, nunog diferenciranja materijalnog rasta i
drutvenog napretka, porasta ljudske populacije prema kapacitetu prirode,
njenim resursima i td. S obziorm da se radi o vie dimenzionalnim
sloenim egzistencijalnim pitanjima koja ukljuuju politiku, misaoni faktor,
praksu i sl., ona se smatraju centralnim drutvenim pitanjima. Nesuglasja
ovog tipa su najjasnije izraena na zasijedanju Skuptine OUN-a koja je
posveena ivotnoj sredini (maj 1992. godine). U nabujalim
proturjenostima na relaciji drutvo-ivotna sredina, osnovno rjeenje
opstanka na Zemlji treba traiti u sposobnostima otkrivanja uzroka
osnovnih ivotnih problema i njihovog racionalnog iskoritavanja. Nauka, i
pored odreenog zastoja za tehnikim progresom i dozom neutralnosti,
otkriva nove istine i postaje znaajan pokreta drutva.
Pojava ovjeka na Zemlji, prije 1 do 1,5 miliona godina, rezultirala je nakon
potpunog rasprostranjenja biljnih i ivotinjskih organizama. Ljudska
populacija je inila u cijeloj svojoj evolutivnoj fazi zanemarujui dio mase
bisfere-svega 0,0000025 ili 0,001 dijelova ive tvari. ovjek, pored toga,
kao bioloko bie i istovremeno kao socijalni tip ima ogromne uticaje na
prirodnu sredinu, koji se po svojim mogunostima priblino mogu mjeriti sa
prirodnim procesima. Obim ljudskog uticaja na prirodnu sredinu je
evidentan, i zavisi od drutveno-ekonomskog razvoja.

Rast ljudske populacije i ivotna sredina

Prirodni oblik postojanja praktino svih vrsta ivih organizama je
populacija. U biolokom smislu populacijom smatramo prostorni i
vremenski zatvorenu kategoriju istovrsnih organizama koji su primarno
meusobno vezani reproduktivnim odnosima. Populacija je osnovna
jedinica evolucionog procesa. Ovaj termin potie od latinske rijei populus
to znai narod. Ljudska populacija ini dio biosfere to se prirodno uklapa
u opi zakon funkcionisanja planetarnih geosistema. Rast ljudkse
populacije jedna je od drutvenih i biolokih najvanijih osobina kada je
rije o prirodnom stanju biosfere. Rauna se da je u vremenu i do 1,5
** Muriz Spahi-Osnove geoekologije
28

miliona godina naom planetom bitisalo (raalo, ivjelo i umiralo) oko 80

milijardi ljudi od ega je svega 5% naih savremenika.
Dejstvo ovjeka na prirodnu sredinu tokom kamenog doba je zanemarivo i
izlino ga je porediti sa savremenom epohom. U ovom periodu ljudsko
djelovanje na prirodnu sredinu se nije razlikovalo od nivoa djelovanja
drugih ivih organizama. Prvobitni ljudi, iz perioda donjeg paleolitika, koji
je zapoeo prije 700 000 godina, a zavrio prije 40 000 godina, su ivjeli
odvojeno u grupama i bili su krajnje malobrojni. U gornjem paleolitiku
zavrava se faza formiranja ovjeka savremenog tipa, izdvajaju se
posebne ljudske rase i ovjeanstvo je preivjelo ledenu epohu, koja je, po
svemu sudei, smanjila brojnost ukupne ljudske populacije i iznosila je 2 do
3 miliona ljudi.
U neolitu, razdoblje od 13 hiljada godina, pa do 4 hiljade godina prije nove
ere, bili su naseljeni ameriki i australijski kontinenti. Zahvaljujui
ponajprije postojanju krupnih ivotinja, omogueno je preivljavanje
vjerovatno oko 5 miliona ljudi.
Otapanjem lednika znaajno je aktivirana ljudska djelatnost i ovjeanstvo
se prvi put ozbiljnije susrelo sa antropogenom krizom koja je nastala kao
posljedica fizikog istrebljenja mnogih krupnih ivotinjskih organizama
(mamuta, nosoroga, peinskih medvjeda i td.). Kriza hrane ubrzala je
traenje novih puteva razvitka ovjeanstva i okrenula ga zemljoradnji i
stoarstvu. U jednom relativno dugom periodu ovjeanstvo se
udvostruavalo svakih 1700 godina. Ulazak ljudske populacije u bronzano
doba (9 do 10 hiljada godina prije nove ere) u arheolokoj hronologiji se
oznaava poljoprivrednom revolucijom. Poljoprivredna revolucija je znaila
kraj divljatva i predstavljala je proces koji je ovjeku omoguio bolju
snabdjevenost proizvodima biljnog i ivotinjskog porijekla.
Poetkom bronzanog doba bilo je oko 25 miliona ljudi, poetkom eljeznog
doba (prije 3 500 godina) oko 70 miliona, dok je pred raspad
robovlasnikog drutva i poetkom nove ere stanovnitvo planete je
brojalo oko 130 miliona stanovnika, a neke procjene navode na cifru od
250 miliona stanovnika. Procvat robovlasnitva je znaio novinu monog i
veoma dubokog ataka na prirodnu sredinu. Ve tada su ume u slivu
Sredozemnog mora bile zamijenjene u holokarstne pustinje, a cvijetne
oaze Male Azije, Afrike i drugih drevnih regija u pjeane pustinje. Kroz
srednjovjekovnu epohu, kada je na Zemlji bilo oko 300 miliona stanovnika,
tempo privrednog razvoja evidentno je nastavio unitavati ume i
ivotinje. Stalni ratovi i epidemije su bili limitirajui faktor porasta
stanovnitva, pa je u XI stoljeu svjetsko stanovnitvo brojalo oko 275 do
300 miliona ljudi. Na kraju feudalnog drutva, sredinom XVII stoljea,
29

ukupno je na Zemlji bilo neto vie od pola milijarde stanovnika, kada se

ujedno zavrava faza ravnomjernog rasta ljudske populacije.
Odluujui faktor koji je savremeno ovjeanstvo doveo na grane nove
antropogene ekoloke krize je prelazak od feudalizma prema kapitalizmu.
Ve u samom poetku kapitalistikog privreivanja u mnogim evropskim
zemljama nastupila je regionalna kriza izazvana porastom svjetskog
stanovnitva i njegovom najezdom na prirodne resurse. Ova epoha je
posebno znaajna po unitavanju ogromnih umskih kompleksa i
ivotinjskog svijeta. Nedostatak ovih resursa ubrzano je zamijenjen
mineralnim sirovinama. Iskoritavanje mineralne energije dalo je novi
impuls razvoju industrije koja je iz osnova izmijenila kvalitet prirodne
sredine. Ekoloke posljedice industrijalizacije evidentno su uveane
urbanizacijom, koja predstavlja simbol neravnotee izmeu drutva i
prirode. Gradovi u ovom razdoblju inili su epidemioloka arita ekumene.
Sredinu XIX stoljea karakterie nodalno-ekoloka kriza. Rjeavanje
nagomilanih urbanih problema bilo je imperativ i djelimino su rjeavani
izgradnjom vodnih akumulacija, kanalizacija i drugih sanitarno-higijenskih
zahvata. Ovo su poeci planskog djelovanja na saniranje ugroene ivotne
sredine, nastale u fazi burnog i haotinog razvoja industrije koja je imala
nesagledive posljedice po atmosferni, hidrosferni, biosferni i pedosferni
kompleks.
Ubrzani dotok materije i energije u prostoru i vremenu iniciran
industrijskim razvojem imao je nesagledive posljedice po ivotnu sredinu.
Poveanje konfliktnih odnosa na relaciji drutvo-priroda, od zavretka
feudalizma do savremene epohe, rezultiralo je smjenom faze
ravnomjernog rasta ljudske populacije sa fazom demografske eksplozije.
Nakon zavretka faze ravnomjernog rasta svjetskog stanovnitva, za
narednih 200 godina (do 1850. godine) ono se udvostruilo i iznosilo je 1
milijardu stanovnika. Za novo udvostruenje trebalo je samo 80 godina.
Oko 1930. godine na Zemlji je ivjelo priblino 2 milijarde stanovnika.
Samo 40 godina kasnije svjetsko stanovnitvo je poveano na 4 milijarde,
to znai da se vrijeme dvostruenja u odnosu na prethodno razdoblje
smanjilo za polovinu. Planeta danas biljei oko 7 milijardi stanovnika. Broj
stanovnitva se udvostruio od 1950. godine, ali se dvostruko vie
poveala i potronja i uticaj stanovnitva na prirodnu sredinu.
Poboljanjem zdravstvene zatite ivotni vijek je produen, npr. sa 33
godine 1840. godine na 50 godina u siromanim zemljama svijeta,
odnosno na 60 godina u razvijenim zemljama.

Osnovni izvori ljudske egzistencije i kvalitet ivotne sredine

30

Osnovni izvori ljudske egzistencije i faza demografske eksplozije ve sada

ispoljavaju ozbiljne meusobne neusaglaenosti. Neusaglaenost porasta
svjetskog stanovnitva, njegova dinamika i regionalne razlike znaajno se
odraavaju na ue i ire prirodne cjeline. Za poveani broj stanovnika
potrebno je osigurati odgovarajui ivotni prostor i prehrambene izvore
opstanka. Osnovni izvori ljudske egzistencije moraju ne samo
kvantitativno, srazmjerno poboljanju drutvenog standarda, pratiti porast
svjetskog stanovnitva. Trend savremenog porasta svjetskog stanovnitva
nedovoljno prati ravnomjerna regionalna proizvodnja hrane to se osjea u
gotovo polovini svijeta, preteno nerazvijenog, iji stanovnici gladuju ili su
na ivici gladi. Najezda svjetskog stanovnitva na prirodu izaziva neeljene
posljedice koje se vrlo negativno odraavaju po drutvo. Duina koritenja
prirodnim resursima u direktnoj je vezi sa racionalnim odnosom prema
postojeim rezervama. Kada je rije o izvorima ljudske egzistencije
nezaobilazan je odnos porasta svjetskog stanovnitva i obradivih povrina.
Prosjena gustina svjetskog stanovnitva od 8 do 10 stanovnika po km 2 u
1985. godini ili 1 stanovnika po km2 iz 1650. godine, odnosno 20
stanovnika po km2 u predstojeoj 2025-oj godini su samo numeriki
pokazatelji, jer su sraunati prema ukupnoj povrini planete Zemlje (510
miliona km2). Ove brojke su nerealne, jer 361 milion km2 ili 70,8% povrine
Zemlje zauzima Svjetski ocean koji danas ne prua, ekoloki, povoljne
uvjete za naseljavanje. Preostaje samo 149 miliona km 2 ili 29,2% kopna za
naseljavanje. Najveu gustou stanovnitva u Evropi ima Nizozemska i
iznosi 335 st/km2. U Evropi je za oko 2 puta manja gustoa seoskog
stanovnitva u poreenju sa Azijskim kontinentom. Najveu gustou
stanovnitva u Aziji ima Banglade, 533 st/km2. Postoje velike regionalne
razlike gustoe stanovnitva jedne te iste zemlje. U aziji postoji velika
koncentacija stanovnitva u plodnim podrujima u kojima je razvijeno
intenzivno navodnjavanje. Afriki kontinent je podjednako slabo naseljen.
Najveu gustou, izuzev nekoliko otoka, ima Ruanda (160 st/km 2), a
najmanju Zapadna Sahara (0,3 st/km2). U Sjevernoj i Junoj Americi postoji
dosta velika slinost, kada je rije o gustini naseljenosti, sa Afrikim
kontinentom. Razlike su evidentne kada je rije o udjelu ruralnog
stanovnitva u ukupnom stanovnitvu amerikog i afrikog kontinenta.
Tako je u Sjevernoj Americi udio urbanog stanovnitva je dvostruko vei
nego ruralnog, to je za afriki kontinent obrnuta pojava. Najveu gustou
stanovnitva na Amerikom kontinentu ima Centralna Amerika (Salvador
192 st/km2), a najmanju Gvajana (0,7 st/km2) i Kanada (2,3 st/km2). Neke
geografske regije koje su u prolosti nepovoljne ivotne uvjete, danas su
sve vie osvojene od strane ovjeka.
Na osnovu ukupne globalne ocjene na Zemlji susreemo, uvjetno govorei,
tri kategorije teritorija pogodnih za masovnije naseljavanje u blioj
budunosti:
31

 Prvoj kategoriji pripadaju prostori sa povoljnim prirodno-geografskim

uvjetima bez potrebe uvoenja znaajnijih inenjersko-meliorativnih
zahvata i bez naroite aklimatizacije stanovnitva u njima. Od
ukupnih kopnenih povrina (149 miliona km 2) na ovu kategoriju
otpada 64,4 miliona km2 i vie od njene polovine (55%) nalazi se u
umjerenom geografskom pojasu.
Drugoj
kategoriji
pripadaju
pogodna
prirodno-geografska
prostranstva uz uvoenje znaajnijih inenjersko-meliorativnih
zahvata, bez posebne aklimatizacije i adaptacije stanovnitva za
ivot u tim prostorima. Ovoj kategoriji pripada 37,5 miliona km 2
kopnenih povrina.
Treoj kategoriji pripadaju prirodna prostranstva koja karakteriu
teki fizioloki uvjeti i na kojima se teko adaptira stanovnitvo i
pored opsenih ekolokih poboljanja. Ovoj kategoriji pripada 6,4
miliona km2 povrina.
Na ostale prostranstvene kategorije otpada 40,8 miliona km2, koje su u
blioj budunosti nepodesne za masovno naseljavanje. Oko ovih
prostranstava nalaze se u polarnim i subpolarnim geografskim zonama.
Svjetsko stanovnitvo je neravnomjerno raseljeno. Na jednoj strani se
nalaze gusto naseljene regije u kojima prosjeno ivi vie od 1000 st/km 2,
a nasuprot njima prostori od ukupnog kopna su praktino nenaseljeni.
Stalna naselja znatno su brojnija junije od 78 N i sjevernije od 54 S. Na
najgue naseljene regije svijeta otpada 7% kopnenih povrina, na kojima
ivi, gotovo 70% svih stanovnika svijeta. Pri tome svjetskog
stanovnitva naseljava nizije do 500 m nadmorske visine. Na ove
hipsografske prostore otpada neto vie od ukupnih kopnenih povrina.
U Nizozemskoj ak ukupnog stanovnitva ivi na polderima od kojih
veina lei u zonama depresija. Nasuprot ovim primjerima postoje zemlje u
kojima vie od ukupnog stanovnitva obitava na hipsometrijskim
nivoima iznad 1000 m. Druga vana crta koja karakterie razmjetaj
stanovnitva i naselja je udaljenost od mora. U pojasu od 200 km daleko
od obala Svjetskog mora, to ini 16% ukupnih kopnenih povrina,
skoncentrisana je polovina svjetskog stanovnitva. Poveanje obradivih
povrina je gotovo neznatno u poreenju sa ukupnim porastom svjetskog
stanovnitva. Prosjek od 3278 m2 obradivih povrina iz 1979. godine uz
agrotehnoloko pravilno i racionalno iskoritavanje moglo bi prehraniti i
vie od cjelokupnog broja dananje ljudske populacije. Meutim, u
demografskoj literaturi su prisutni podaci da je gotovo 30% svjetskog
stanovnitva danas slabo hranjeno, a da 10% hronino trpi od nedovoljne i
slabe ishranjenosti. Oigledno je da postoje regije svijeta koje imaju
previe hrane i da je potrebno uvesti pravilnu preraspodjelu prehrambenih
proizvoda. Ukupne svjetske zalihe zemljita su ograniene i procjenjuju se
na oko 32 miliona km 2. Podrazumijevajui pri ovome standardan nain
32

ishrane rauna se da je za egzistenciju naeg savremenika potrebno oko

2000 m2 obradivih povrina. Za visoki standard ameriki ekolozi raunaju
da je dovoljno 2 ha po jednom stanovniku obradivih povrina, a od toga
svega
0,6 ha je neophodno za proizvodnju hrane.
Ovim povrinama svakako treba dodati i oko 20 miliona km 2 svjetskih
panjaka. Kada bi se sadanje i potencijalne oranike povrine kultivisale i
intenzivno obraivale mogle bi prehraniti oko 16 milijardi ljudi. Ukoliko bi
se svi svjetski panjaci agrarno iskoristili moglo bi se prehraniti jo 10
milijardi, to bi ukupno iznosilo 26 milijardi stanovnika. uz intenzivno
koritenje hrane koju prua Svjetski ocean, onda bi Zemlja mogla
prehraniti oko 100 milijardi ljudi.

Urbanizacija i ivotna sredina

Geografske posljedice urbanizacije
Posljedice brze i esto neracionalne urbanizacije u svijetu i kod nas su
intenzivne i mnogoznane. Urbanizacijom je naglaena neracionalna
potronja ogranienog prostora naroito produktivnog poljoprivrednog tla
ije su povrine na Zemlji ograniene. Urbanizovane zone i industrijski
gradovi znaajno i veoma opsano ugroavaju kvalitet ivotne sredine i
njenih komponentnih dijelova (zraka, vode (podzemnih i nadzemnih),
produktivnog tla, biljnih i ivotinjskih vrsta). Pored toga, nekontrolisan rast
gradova i urbanih sistema, kako po horizontali, tako i po vertikali znaajno
utiu na izmjenu mikroklimatskih obiljeja i drugih prirodnih vrijednosti, to
vodi dehumanizaciji ivota, razliitim tjeskobama, napetostima i drugim
sociolokih i psiholokim poremeajima. irenjem starih i gradnjom novih
urbanih cjelina, ogromni poljoprivredni produktivni prostori zamijenjeni su
novm tehnikim sistemima kao to su beton, plastika, elik i drugi sadraji.
Savremeni gradovi se odravaju zahvaljujui materijalnim dobrima iz
udaljenih dijelova svijeta, a rijetko, samo neki iz svog okruenja.
Savremeni gradovi su podloni slomu i raspadu zbog razvoja koji je
prerastao proizvodne mogunosti njihove materijalne i energetske
proizvodnje. Savremenom urbanom centru sa 1 milionom stanovnika za
normalnu dnevnu opskrbu njegovog stanovnitva potrebno je 2 miliona kg
hrane koja se, zbog iscrpnosti ili nepostojanja agrarne okolice mora
dovoziti iz udaljenih podruja, a za to su potrebne dodatne koliine
energije. Urbani i drugi socio-tehnogeni sistemi na Zemlji zauzimaju oko
2,5% do 3% ukupne kopnene povrine. Ovaj podatak je samo trenutaan i
stalno se poveava. Ukoliko se zadri ovakav tempo urbanizacije za oko
150 godina svaki stanovnik planete e raspolagati sa tek 0,5 ha obradivog
kopna. Problem otkrivanja i prilagoavanja novoosvojenih teritorija za

33

urbane potrebe je najaktuelniji svjetski problem, posebno u visoko

urbanizovanim zemljama svijeta.
Negativne posljedice gubitka poljoprivrednih povrina sve su oitije i u
naim gradovima, posebno onim veim i onim koji se bre ire. Ovo se
prije svega odnosi na okoli industrijskih gradova i naseljima ija ruralna
okolina zbog nepovoljnog reljefa i geolokih uvjeta oskudijeva ziratnim
povrinama. Ovo je posebno izraeno u krakim podrujima. Urbanizovane
regije su najvei potroai razliitih energenata, a time i najvei zagaivai
okoline. Potroaka energetska postrojenja kao kuna loita i sl. izbacuju
razliite polutante kao to su plinovi i vste tvari. Od ovih polutanata iznad
gradova se formiraju gusti slojevi dima, koji sa maglom obrazuju smog.
Smog, prema engleskoj rijei, ini maglu sa velikom koncentracijom
ugljendioksida i drugih otrovnih gasova i svojevremeno je bio
karakteristian za engleska industrijska podruja, a posebno za London u
kojem je 1952. godine od posljedica takve magle umrlo 4000 stanovnika. I
nai brojni gradovi, meu kojima posebno Zenica i Sarajevo, preteno u
hladnijem periodu godine odlikuju se velikom koncentracijom otrovnih
polutanata u atmosferi. Ova koncentracija esto po nekoliko puta
prevazilazi dozvoljene doze.
Velike koncentracije otrovnih polutanata u atmosferi iznad nekih urbanih
cjelina u
Bosni i Hercegovini posljedica su visokotonane procesne
tehnologije i morfolokog sklopa u kojem se ti gradovi nalaze. Prirodno
provjetrvanje ovih kotlinskih urbanih sistema je u vrijeme stabilne
atmosfere gotovo zanemarujue zbog ega se u hladnijem periodu godine
javljaju temperaturne inverzije koje mogu da traju, nekada, kontinuirano i
15 dana. U tom razdoblju koncentracija tetnih polutanata se znatno
povea. Sistem antropogenog monitoringa u Zenici je pokazao
koncentraciju SO2 u atmosferi dva puta veu od maksimalne dozvoljene.
Koncentracija lebdeih estica u zenikom zraku u svim mjesecima vea je
od doputenog prosjeka i iznosila je 0,11 mg/m 3 zraka. Koliina taloenog
praha u Zenici u prosjeku iznosi 805 mg/m3, a norme za industrijska
podruja dozvoljavaju najvie
450 mg/m 3. Negativne
posljedice zagaenosti atmosfere prisutne su i u drugim urbanim centrima
Bosne i Hercegovine zbog neplanske izgradnje visokotonane procesne
tehnologije, posebno u njenim dolinsko-kotlinskim podrujima.
Velike koliine vrstih polutanata, para i gasova isputaju se u atmosferu
iznad urbanih sredina koji smanjuju broj sunanih dana za oko 5% do 15%
u odnosu na ruralne sredine. Iznad urbanih sredina ljetne magle su za oko
30%, a zimske ak za 100% prisutnije u odnosu na ruralna podruja.
Poveana temperatura atmosfere iznad urbanih sredita stvara zonu nieg
pritiska, prema kojoj se usmjeravaju zrane struje iz podruja sa viim
34

pritiscima. Ovo, kao i vea koncentracija aerosola koja potie od ispusnih

gasova automobila je uostalom razlog to urbana sredita imaju vie
padavina za 5% do 10% u odnosu na ruralna podruja. Jedan od velikih
problema vie vjekovnog
postojanja gradova u prirodnoj sredini je
stvaranje kulturnog sloja koji nastaje od premjetanja, ravnanja i
nanoenja novih antropogenih reljefnih naslaga. Pored dezorganizacije
povrinske rijene mree kulturnim slojem, velika koncentracija
stanovnitva i proizvodnih pogona u gradskim naseljima uveliko se
odraava na vodne sisteme. Veina urbanih sistema nastajala je u
podrujima koja su bogata vodom. Meutim, u brzini kojom suse irili i
narastali iz malih u velike gradove, posebno nakon industrijske revolucije,
osjeao se nedostatak vodnih resursa. Kanalizacijski ureaji u urbanim
sredinama svakodnevno u rijene recipijente unose obilje organskog i
suspendovanog mulja i drugih otpadaka. Rijeni tokovi koji protiu kroz
urbane centre najee su otpadni kanali.
Meu problemima koji smanjuju kvalitet ivotne sredine u urbanim
sredinama su svakako i velike guve. Gradske sredine, posebno vea
makroregionalna sredita i svjetske metropole optereene su velikom
koncentracijom ljudi na jedinici povrine. Na jednom km 2 povrine u
velikim urbanim centrima ivi nekoliko hiljada stanovnika. saobraajne
guve u gradovima su redovite pojave. Velike guve uslovljavaju sporu
cirkulaciju ljudi i saobraajnih vozila. Gradski stanovnici redovito sklapaju
manji broj prijateljstava nego stanovnici ruralnih oblasti. Veliki je broj
stanovnika u urbanim sredinama koji se stvarno poznaju, ali meusobno
ne komuniciraju. Veliki urbani sistemi redovito imaju vii procenat ubistava
i razbojnitava od manjih gradova. Veina gradskih naselja, zbog
spontanog i nekontrolisanog razvoja, siromani su zelenim povrinama,
znaajnim za fiziko i psihiko zdravlje ovjeka.
Osobit problem urbanizacije su zahvati koji negiraju tradicionalnu
prepoznatljivost okoline, to je posljedica primarne standardizacije stilova
u gradnji pojedinih objekata ili gradskih etvrti. ovjek je u ranoj fazi
graditeljstva stremio da urbane cjeline uklopi u prirodno okruenje. Tokom
razvoja urbanizacije ti gradovi su prerasli kapacitet svog prirodnog
okruenja. Takoer, postoje gradovi, posebno u aridnim zonama, koji
daleko vie pruaju nego prirodna sredina. Openito, gradovi u surovim
prirodnim uvjetima se javljaju kao interzonalni areali povoljni za ivot i
znatno se razlikuju od svojih surovih okruenja. Oni uspjeno demonstriraju
uspjeh ovjekovog razuma, ukljuujui i dostignua nauke i tehnologije i
pobjedu ovjeka nad prirodom.

Osnovni ekonomsko-geografski aspekti ivotne sredine

35

U uzajamne odnose s prirodnom sredinom ovjek ne ulazi prosto kao

bioloka jedinka ve kao dio drutvene zajednice. Odgovarajua struktura
razmjene tvari u ciklusu
priroda-drutvo-priroda primijenjena je
radi zadovoljenja svih materijalno-kulturnih potreba drutva u cjelosti.
Pored osnovne bioloke grane kruenja tvari u prirodi, s razvojem ovjeka,
formirana je i specifina drutvena karika u lancu opeg kruenja tvari na
Zemlji. Drutvena karika kruenja tvari zahvata ukupni dio ivotne sredine
s kojom je ona u direktnoj vezi. Izuavanje drutvene karike u ukupnom
prirodnom okruenju materije i energije mora se zasnivati na poznavanju
osnovnih zakona razvoja i razmjetaja drutvene proizvodnje. Razmjena
tvari izmeu prirode i drutva je sloen i mnogostruk proces.
U taj proces ukljuena je i drutvena borba sa stihijskim prirodnim
nepogodama, koje se javljaju u odreenim prirodnim ciklusima.
Zahvaljujui razvoju nauke i tehnike stvorene su povoljne pretpostavke za
bri i racionalniji odnos izmeu prirodne i drutvene sredine. Razmijenjeni
obim tvari na relaciji priroda-drutvo ima policiklini karakter i ne postoji
uzajamni sklad tih procesa. Tako se u svijetu godinje iz litosfere vadi na
desetine milijardi tona raznih resursa, a s druge strane u procesu prerade
prirodnih tvari u atmosferu se uputaju na desetine milijardi tona, a u vode
na desetine hiljada milijardi tona raznog otpada. U sistemu drutvo-priroda
do danas su iz zemljine utrobe izvaeni na njenu povrinu svi poznati
hemijski elementi. S napretkom proizvodnih procesa veoma brzo se
smanjuju zalihe mineralnih resursa posebno nafte, uglja i gasa, te nekih
obojenih i posebno rijetkih metala. Brzi porast koritenja prirodne sredine i
uslonjavanja njene strukture dovelo je, u nekim podrujima, do velike
prirodne izmjenljivosti. Prirodno uravnoteenje obima razmjene tvari
izmeu prirode i drutva moe se postii jedino racionalnim koritenjem
prirodnih resursa.

Energija-sveopi pokreta razvoja ovjeanstva

Ukupni razvoj proizvodnih sila u velikoj mjeri zavisi od stanja energetske
baze. U analizi obima, razmjene trvari izmeu drutva i prirodne sredine
potrebno je u cjelosti shvatiti resursne cikluse. Pod resusrsnim ciklusima
podrazumijevaju se promjene prirodnih svojstava kao i premjetanja
odreenih prirodnih elemenata ili grupe elemenata u procesu njihovog
iskoritavanja od strane ovjeka. Resursni ciklusi ne obuhvataju samo
proizvodne, ve i ostale stadije razmjene tvari izmeu prirode i drutva.
Potrebno je, pri ovome, napomenuti da se u resursne cikluse ubrajaju i
obnovljivi resursi kao to je tlo, vegetacija, vode i sl. ovi resursi su u vrlo
tijesnoj vezi sa biolokom karikom kruenja tvari. Iz svih navedenih ciklusa
najvaniji je energoresursni ciklus, odnosno ciklus energije koji je tijesno
vezan sa materijalno-energetskom strukturom prirodne sredine.
36

Energoresursni ciklus i ciklus energije je opi pokreta materijalne

proizvodnje, pa time i vih ljudskih aktivnosti u prirodnoj sredini. Pored svih
energija u geografskom omotau postoji i energija svjetske industrije koja
se mjeri po historijskoj skali i ima trend udvostruenja za svakih 15 godina.
Prema svjetskim podacima godinje sagori oko 9 milijardi tona uslovne
toplote (1 kg uvjetne toplote daje oko 7000 kg cal toplote). Narastanje
potrebe za energijom i istodobno smanjenje osnovnih energetskih resursa
dovele su do upotrebe energetskih sirovina sa niskim stepenom
energoiskoristljivosti. Prirast svjetske energije i industrijske proizvodnje
godinje iznosi 7% to u poreenju sa populacijskim prirastom izgleda
povoljno.
Meutim, energetska i industrijska proizvodnja nesrazmjerno bre raste u
razvijenim u odnosu na nerazvijene zemlje. Proizvodnja energije je u
stalnom usponu sa nekim malim stagnacijama koje su samo prividne.
Izvanredno brz porast proizvodnje energije iza Drugog svjetskog rata
nastavlja se i u posljednjim decenijama stoljea. Pored stalnog uspona
proizvodnje energije mijenja se i njena struktura. Ukupne svjetske geoloke
rezerve uglja, po ocjeni IX meunarodne energetske konferencije (1980.
godine) iznose 10 milijardi tona uvjetne toplote, od koje na kamene
ugljeve otpada 60%. Vie od 95% svih rezervi uglja rasporeene su na
sjevernoj polukugli. Zalihe ugljeva na junoj polukugli su zanemarljivo
male.
Dok je razdoblje XIX stoljea karakterisala upotreba uglja dotle je XX
stoljee razdoblje nafte i plina. Znaajan udio u dananjoj energiji
osigurava se iz atomskih centrala. Struktura potronje energenata vrlo
brzo se mijenja na tetu uglja, a u korist nafte i prirodnog plina. Nafta kao
izvor energije dobila je naroit znaaj u visoko razvijenim industrijskim
zemljama. Svjetski podaci govore da se oko 63% ukupnih svjetskih rezervi
nafte nalazi na Bliskom i Srednjem istoku. U potrazi na novim naftnim
rezervama zapoeta su i obimna istraivanja dna Svjetskog oceana.
Najpogodniji su za sada prostori elfa i kontinentalnog odsjeka, jer se ovaj
dio oceanskog dna sastoji od stijena koje odgovaraju kontinentalnim
masama. Rauna se da udio elfovske nafte u ukupnoj svjetskoj proizvodnji
ovog resursa iznosi oko 30%. Pored toga brojni geoloki istrani radovi
potvruju da se polovina svjetske nafte nalazi pod morima i oceanima.
enevskom konvekcijom iz 1958. godine dozvoljena je eksploatacija
elfovske nafte samo do dubine od oko 200 m. Danas se podmorska nafta
vadi i sa veih dubina. U skladu sa eksploatacijom podmorske nafte
nastale su podjele Svjetskog mora. Pored nafte iz zone elfa danas se u
znatnom obimu dobijaju i rude, posebno eljeza i uglja. Nuklearna energija
danas je znaajan energetski izvor. Prema raspoloivim informacijama, u

37

svijetu rade 392 nuklearne elektrane i one podmiruju 14% do 15%

svjetskih potreba za elektrinom energijom.

Uticaj energetike na kvalitet ivotne sredine

Nafta kao energent posredno i neposredno utie na stanje kvaliteta ivotne
sredine kako u fazi istraivanja leita nafte i njihove eksploatacije, tako i
pri transportu, preradi, te potronji. Najmanji su negativni uticaji u fazi
istraivanja, a ogledaju se, prije svega, prisutnou garnitura za buenje,
te njihovim lokalnim negativnim uincima. Opasnosti se poveavaju u fazi
eksploatacije, kada se zbog mogueg kvara na proizvodnim buotinama,
sabirnom sistemu i drugim ureajima moe dogoditi eksplozija i poar.
Posebne opasnosti javljaju se u fazi transporta, neovisno o tome da li se
nafta transportuje cisternama, naftovodima ili brodovima. Broj akcidenata
pri transportu nije zanemarljiv, premda se ne zna taan broj. Najvei uticaj
na okolinu ima prerada i upotreba nafte, prije svega zbog nepridravanja
tehnoloke discipline. Pored nenamjernih radnji u preradi nafte koje mogu
imati teke posljedice za ivotnu sredinu postoje i namjerne radnje kao to
je isputanje nusprodukata (merkaptana) u more.
Otpadne vode koje se koriste u preradi nafte veoma su optereene
organskim materijama. Nedostatak nafte u nekim zemljama nadoknauje
se ugljevima. U tu svrhu koriteni su ugljevi male kalorine vrijednosti
(lignit), dok je toplotni kvalitet drugih ugljeva, posebno kamenog,
optereen visokim postotkom sumpora. Upotreba lignita za proizvodnju
energije ekonomski i ekoloki veoma je problematina. Lignit se mora
drobiti neposredno uz nalazite kako bi se izbjegli veliki trokovi prijevoza
nisko kalorine vrste uglja i jalovine. Negativne posljedice po prirodnu
sredinu ove vrste uglja stvaraju se pri transportu, utovatu i istovaru.
Izgaranjem lignita nastaju velike koliine ljake, pepela, to mehaniki
optereuje ivotnu sredinu i namee problem njenog odvoza, deponiranja,
zatite voda i pedolokog pokrova. Problemi koji nastaju upotrebom
energetski kvalitetnijih ugljeva su jo vei.
Pri normalnom funkcionisanju nuklearnih elektrana, koje su viestruko
osigurane uz stalni visoko struni nadzor od neeljenih posljedica pri radu
nisu direktno opasne po kvalitet ivotne sredine. Meutim, one su ipak,
kao djelo ljudskog uma nesavrene, pa je teorijski i praktino pogreka
uvijek mogua, a to su pokazali primjeri Otok 3 milje u SAD-u 1979.
godine i ernobil u Ukrajini 1986. godine. Havarijom nuklearne elektrane u
ernobilu, gotovo cijela sjeverna hemisfera je zahvaljujui zranim
strujanjima bila zahvaena radioaktivnou. Stanovnitvo i okolina osjetit
e posljedice ove havarije i nakon nekoliko decenija. Procjenjuje se da e
od raka uzrokovanog radijacijom od tog udesa umrijeti od nekoliko stotina
38

do vie hiljada ljudi. Na osnovu analiza pogibije ljudi od raznih nesrea kao
to su saobraajne, trovanja, vatra, utapanja, ubistva, samoubistva i sl.
daleko je vei od riizika pogibije havarijom nuklearne elektrane. Potrebno
je dobro razmisliti prije nego se konano odrekne nuklearne energije, jer
pojedinani akcidenti moraju se uzeti u obzir pri odluivanju, ali ne smiju
biti jedini argumenti. Sasvim je sigurno da su posljedice u sluaju
akcidenata najvee u sluaju nuklearnih elektrana, ali danas znamo da
nita manje nisu pogubne posljedice upotrebe uglja i nafte u proizvodnji
elektrine energije. Negativne posljedice po ivotnu sredinu upotrebom
ovih energenata su evidentne u propadanju uma i efektima staklenika.
ini se da su najmanje posljedice po ivotnu sredinu u proizvodnji energije
upotreba vodnih snaga. Meutim, vodne akumulacije zauzimaju velike
povrine najplodnijih zemljita i utiu na poveanje nivoa izdanskih voda.
Izdizanjem nivoa gornjih izdanskih vod neposredno uz akumulacije plave
se plodne poljoprivredne povrine i tako ostaju neiskoritene. Pored toga,
este oscilacije voda u hidroakumulacijama negativno se odraavaju na
otpornost obala, koje postaju labilne, pa se na njima stvaraju urnisi ijim
produktima se ubrzava zatrpavanje novostvorenih basena. Zatita ivotne
sredine i kompleksnog geografskog omotaa od negativnih efekata
energoresursnog ciklusa u narednom periodu, vrlo vjerovatno e se
odvijati u dva osnovna pravca, i to:
U pravcu traenja novih savremenih nezagaujuih energenata; i
U pravcu ouvanja postojeih izvora uz mjere racionalne potronje.
U rjeavanje nagomilanih tehniko-tehnolokih problema u koritenju
prirodnih energenata potrebno je prije svega imati na umu ouvanje i
poboljanje svojstava postojee geografske sredine. Gotovo, kao imperativ
je koritenje suneve energije i maksimalno smanjenje upotrebe
raspoloive energije.

Budunost mineralnih resursa

Raspoloive koliine mineralnih resursa su zabrinjavajue iz razloga to su
oni na naoj planeti strogo ogranieni i konani. Problem organskih
mineralnih resursa, pored njihove evidentne potronje u fazi porasta
industrijske proizvodnje, vezan je i za njihov krajnje neravnomjeran
geografski razmjetaj po kontinentima i dravama. Na planeti Zemlji,
pored rijetkih izuzetaka, ne postoje prostori na kojima mineralni resursi
mogu u potpunosti podmiriti sopstvene nacionalne potrebe. Regionalni
oruani sukobi, koji karakteriu drugu polovinu ovog stoljea, uglavno su
posljedica globalnih ekonomskih interesa. Naime, oko 90% ukupnih
svjetskih rezervi nafte, 70% prirodnog plina, 74% boksita, 87% kalaja, 65%
bakra i oko 60% antimona nlazi se u regijama van razvijenog dijela
39

svijeta.geolozi svjetskog glasa predviaju skori nestanak prirodnih zaliha

nafte, plina, uglja, urana, eljezne rude i nekih obojenih metala. Posebno
otra upozorenja bila su izreena o smanjenju i nestanku nekih stratekih
mineralnih sirovina, a ove prognoze su obuhvatile i obnovljive resurse kao
to su tlo, slatke vode, zrak i dr. ova upozerenja bila su bazirana na
procijenjenim zalihama prirodnih resursa i na osnovu trenda njihove
potronje. Ukupno pretpostavljene rezerve prirodnih resursa, za dui
period u predstojeem stoljeu mogu podmiriti samo ekonomske potrebe.
Problemi nisu samo u koliini potrebnih rudnih resursa koliko u njihovom
kvalitetu. Pored toga, problemi su i u tome to su dananji rudni reviri u
dovoljnoj mjeri iscrpljeni, pa se stoga moraju traiti novi izvori istih
prirodnih resursa. Vea proizvodnja prirodnih sirovina zavisi od ukupnog
tehnolokog progresa, odnosno tehnologije njihove eksploatacije i prerade.
Vea tehniko-tehnoloka opremljenost omoguuje preradu mineralnih
sirovina koje su doskora smatrane nerentabilnim. Svakako treba imati u
vidu da e nova geoloka istraivanja obuhvatati i daleko dublje rudonosne
horizonte litosfere u odnosu na dananje. Geoloki istrani radovi koji e
obuhvatiti dublje litosferne horizonte vjerovatno e otkriti nove znaajnije
rezerve mineralnih sirovina. Velike koliine rudnih sirovina mogu se
ostvariti kompleksnom preradom iskoritenih hladita. Tako su npr. u
naslagama eljezne rude zastupljeni vanadij, kobalt, bakar, cink, fosfor i td.
ogromne rezerve mineralnih bogatstava procjenjuju se u unutranjosti
oceanskih elfovskih zona i zona kontinentalnih odsjeka. Zajedno sa
biolokim resursima, mineralni resursi Svjetskog oceana ine najvee
izvore mineralnih sirovina potrebnih za industrijsku preradu u blioj i daljoj
budunosti. Razmjetaj prirodnih resursa na Zemlji je neravnomjeran.
Neravnomjernost rasporeda zahtijeva sistematska geoloka istraivanja
svakog dijela zemljine kore. Mnoga leita metalnih orudnjenja vezana su
za duboka magmatska ognjita i obrazuju rudne zone koje se proteu na
stotine km duine. Dakle, labilne zone zemljine kore koje sadre brojne
mineralne sirovine ne poznaju dravne granice. Poetkom 70-ih godina
eksploatacija rudnih sirovina sa morskog dna na dubini od 4 km do 6 km
smatrana je hipotetinom.
Ve danas postoje nauno-tehnika rjeenja o realizaciji ovakve zamisli, te
se smatra da e svojom rentabilnou ovakva eksploatacija osigurati
potrebe za nedostajuim mineralnim sirovinama.

Geografski initelji i okoli*

** Mate Matas-Geografski pristup okoliu

40

Intenzitet poremeaja kvalitete okolia i rasprostranjenost pojedinih

oneiivaa, te razlika u kvaliteti okolia esto su u izravnoj vezi s
geografskim osobenostima pojedinih podruja.

Reljefna i klimatska obiljeja prostora i okoli

Kopneni dijelovi zemljine kore, kao i dijelovi ispod vodenih povrina,
odnosno podmorje, veoma su neravni i dinamini. Zajedniki naziv za
vanjski izgled Zemljine kore, odnosno za sve ravnine i neravnine na Zemlji
jest reljef. Oblici reljefa utjeu na rasprostranjenost pojedinih klimatskih
tipova, na hidrografiju, tlo, vegetaciju i sl. s porastom nadmorske visine
mijenja se i klima, a s njom i ostali prirodni uvjeti. Planinski grebeni mogu
spreavati prodiranje vlanih, hladnih ili oneienih zranih masa i
vjetrova u odreenom smjeru, ali isto tako mogu biti i razlog duem
zadravanju ili stacioniranju zraka bolje ili loije kvalitete. Planinske padine
okrenute prema suncu (prisojne) imaju vee gospodarsko znaenje i
ekoloki su pogodnije za ivot ovjeka nego padine koje su zaklonjene od
sunca (osojne). Reljef utjee na hidrografiju i zonalni raspored vegetacije.
Kvaliteta obradivih tala takoer ovisi o reljefnim osobenostima. Zemljite
na strmijim padinama tee se obrauje, a za njegovu obradu potrebno je
vie energije i izloenije je eroziji i ispiranju. Reljefne osobenosti svjetskog
kopna i njegovih dijelova imaju velik utjecaj na gustou naseljenosti
stanovnitva. Gotovo 80% svjetskog puanstva ivi u predjelima s
nadmorskom visinom niom od 500 m. Veom gustoom naseljenosti i
koncentracijom gospodarskih djelatnosti posebno se istiu doline velikih
rijeka. Velike rijene doline imaju brojne prednosti u usporedbi s drugim
reljefnim oblicima i povrinama, jer je u njima obino kvalitetnije tlo,
rijene vode omoguuju natapanje obradivih povina, opskrbu
stanovnitva pitkom i tehnikom vodom, a rijeke slue i kao prometnice.
Meutim, osim nesumnjivih prednosti, velik broj rijenih dolina ima i
negativnu stranu, posebno zbog smanjene kvalitete pojedinih elemenata
(zrak, pitka voda i sl.) o kojima ovisi kvaliteta svakodnevnog ivota.
Reljefna udubljenja (doline) danju su toplije, a nou hladnije od susjednih
reljefnih uzvienja, to je vrlo znaajno za stvaranje i zadravanje
neugodne magle. Prirodne magle u kombinaciji s prainom, plinovima i
parama koje nastaju izgaranjem golemih koliina fosilnih goriva u
razvijenom dijelu Evrope djeluju veoma negativno na zdravlje ljudi, a u
krajnjim sluajevima poveavaju smrtnost stanovnitva.
Npr. masovno trovanje plinom u Londonu od 02. do 14. 12.1952. godine
zbog guste magle stvorene prirodnim meteorolokim prilikama i due
obogaivane velikim koliinama umjetno stvorenog smoga. Magla
41

takoer oteava vrlo gust rijeni promet rijekom Rajnom. Zastoji u prometu
i nerijetki sudari nanose velike tete. Zbog magle su esto zatvoreni i
aerodromi. Celovaku kotlinu u Austriji, te Sarajevsku i Zeniku zavalu
zbog toplinskih inverzija karakterie poveana koliina odnosno broj dana
sa maglom, osobito u zimskom dijelu godine kada se due vremena
zadrava inverzan raspored temperatura, pa se u niim prizemnim
slojevima zadravaju raznoliki oneiivai zraka. Velika koncentracija
plinova i drugih tetnih tvari loe djeluje, odnosno degradira prirodne
vode, tlo, biljni i ivotinjski svijet, te radom stvorene vrijednosti. Visoki
planinski lanci utjeu na jainu vjetrova, njihovu meteoroloku i ekoloku
ulogu. Klimatski i ekoloki utjecaj oituje se u podruju planinskih
uzvienja niih nadmorskih visina o emu svjedoi i primjer zaljeva San
Francisco. Ohlaeni zrak s pacifika prodire prema zaljevu kroz Zlatna vrata
(Golden Gate), ali se djelomice prebacuje i izravno preko umovitoga
poluotonog kopnenog prostora. Zrak koji prolazi preko kopna jae se
zagrije od zraka koji struji preko relativno hladnije vode u zaljevu. Kad se
njihove putanje ukrste, topliji zrak nae se iznad hladnijega, zbog ega
nastaju temperaturne inverzije. Na taj nain lokalni reljefni oblici, odnosno
njima uvjetovana zrana strujanja bitno doprinose jakoj oneienosti
atmosfere u zaljevu San Francisco, jer se oneiivai rasprostiru u niim
hladnijim slojevima i ne mogu se izdii kroz slojeve toplijeg zraka, jer nema
okomitog strujanja zraka.
Reljefne osobitosti uih i irih racionalnih cjelina i njihova naglaena uloga
za kvalitetu okolia nameu nunost racionalnog pristupa, posebno u
razliitim prostornim i drutvenim planovima. Pri izboru lokacije razliitih
proizvodnih pogona i drugih aktivnosti i sadraja treba maksimalno uzimati
u obzir i reljefne osobenosti prostora. Vee ili manje visinske razlike
(energija reljefa) na pojedinim kontinentima utjeu na smjerove i brzinu
otjecanja povrinskih voda, a izduenost oceana i kontinenata u
meridijanskom pravcu sjever-jug, uz odreene planetarne razloge, utjee
na postanak i smjerove kretanja zranih masa i vjetrova, te vrlo sloenog
sustava morskih struja. Kreui se u odreenom smjeru, vjetrovi, morske
struje i vode tekuice prolazei kroz oneiena podruja ili iznad njih
prihvaaju odreene koliine oneiivaa i odnose ih u blia ili udaljenija
podruja, te ugroavaju, odnosno smanjuju kvalitetu njihova okolia. Veliku
ulogu u prenoenju pojedinih oneienja imaju vjetrovi. Za evropske
klimatske prilike posebno je bitno da se u ljetno doba velika azorska
anticiklona pomie prema sjeveru. Njezin se utjecaj osjea sve do kotske.
U tom ljetnom razdoblju islandska ciklona i eurosibirska anticiklona dosta
oslabe. U takvim uvjetima s hladnijeg Atlantskog oceana, iznad kojega se
formira podruje vieg tlaka zraka, struje zapadni vjetrovi preko cijele
zapadne i srednje Evrope dopirui i do obala Sredozemnog mora. Na svom
putu preuzimaju velike koliine plinova, para i drugih estica iz atmosfere
42

iznad industrijski razvijenih regija i prenose ih dalje prema istoku

oneiujui atmosferu, hidrosferu i litosferu zemalja i regija koje bi, prema
svojim emisijama, trebale imati kvalitetniji okoli. zemlje uz Atlantski
ocean, u koje zapadni vjetrovi dopiru izravno s oceana, dakle isti, imaju
vee emisije nego imisije SO2.
Istonije zemlje imaju, naprotiv, vee imisije nego emisije. U kvaliteti
okolia, odnosno morskih voda u irem ili uem smislu, veliku ulogu imaju i
morske struje koje oznaavaju kretanje vodenih masa u moru. Osim to su
vaan initelj u prijenosu i izmjeni svojstava mora, jer izravnavaju razlike
koje nastaju zbog raznih utjecaja na temperaturu, slanost, gustou i
hemijski sastav u pojedinim njegovim dijelovima, morske struje mijeaju i
vode razliite istoe. Morske struje u Jadranskom moru, koje su dio
sustava strujanja morskih voda veeg, Sredozemnog mora ulaze kroz
Otranska vrata i kreu se uz istone obale Jadranskog mora. Glavna struja
dopire sve do Transkog zaljeva, gdje se zbog reljefnih razloga okree u
smjeru suprotnom kretanju kazaljki sata i vraa se uz talijansku obalu.
Takav nain kretanja morskih struja (glavnog i sporednih ogranaka) ima
veliku ulogu u izmjeni kvalitete morskih voda. U sjevernom dijelu jadrana,
odnosno u Rijekome, a posebno u Transkom zaljevu, kvalitetu vode
zbog izljeva otpadnih voda iz industrijski najrazvijenijeg dijela Italije
(Padska nizina) vrlo je loa. Glavni ogranak morske struje u Jadranu zahva
velike koliine takvih oneienih voda i odnosi ih dalje prema jugu, uz
talijansku obalu, te tako smanjuje kvalitetu voda junijih obalnih podruja.
U sluaju hvarije tankera ili neke druge plovne jedinice morske struje mogu
ukloniti ili pveati opasnost od oneienja nekog priobalnog podruja to
ovisi o mjestu havarije, te o smjeru i brzini kretanja morske vode. U
prenoenju oneiivaa i ugroavanju okolnih prostora veliku ulogu imaju
i rijeni tokovi bez obzira na njihovu veliinu. Veina rijenih tokova u
novije je vrijeme, naalost pretvorena u otvorene kanale u koje se
isputaju oneiene vode iz industrijskih pogona i gradskih kanalizacija.
Tekui prema prirodnim zakonima iz reljefno viih u reljefno nia podruja,
rijeni tokovi preuzetim teretima oneiuju i ugroavaju kvalitetu
okolia nizvodnih prostora, a esto oteavaju i opskrbu stanovnitva
pitkom vodom.

METODA LANDEP GEOEKOLOKO PLANIRANJE*

LANDEP (Landscape Ecological Planning, tj. Geoekoloko planiranje) je,
kako ga ukratko definira Miklos (1994:36), metoda iji je cilj:
1. Ekoloki optimalna prostorna organizacja, koritenje i zatita krajolika,
2. Iznalaenje odgovora na pitanje gdje i kako, i
** A. Bognar-Interna skripta
43

3. Odabiranje (ekoloki) najmanjeg zla.

Preciznije govorei, LANDEP je kompels primjenjenih geoekolokih
metoda iji je cilj ekoloki optimalna prostorna organizacija, koritenje i
zatita krajolika, koja rezultira prijedlogom za najpogodniji smjetaj
(lokaciju) potrebnih drutvenih aktivnosti u datom prostoru (odnosno,
odgovor na pitanje gdje?) i prijedlogom potrebnih mjera za osiguranje
ekoloki ispravnog djelovanja tih aktivnosti na datoj lokaciji (odgovor na
pitanje kako?).
Temeljni principi i sadraj LANDEP-a mogu se, zapravo, saeti u
jedno pitanje: Gdje i kako osigurati drutvenu aktivnost u prostoru a da
ona bude u to je mogue manjem proturjeju s prirodnim stanjem
prostora? (Miklos, 1994:38).
Jezgru LANDEP-a pri tom, ini proces donoenja odluka (eng.
decesionmaking process), temeljen na konfrontaciji i prijedlogu naina
harmonizacije.
a) kompleksa znaajki geosustava s jedne strane ,i
b) zahtjeva i utjecaja ljudskih aktivnosti na te znaajke, s druge
strane.
Metoda LANDEP je otvoren sustav s loginim okvirnim postavkama, no
njen konkretni sadraj varira u skladu s odreenim zadatkom. Glavna
tematska podruja LANDEP-a su:
a. Opa teorijsko-metodoloka pitanja
organizacije, koritenja i zatite krajolika.

ekologizacije

prostorne

b. Ekoloki planovi za regije koji zavravaju prijedlogom ekoloki

optimalne organizacije teritorija. To je glavna smjernica LANDEP-a,
orijentiranog prvenstveno na prostorno planiranje.
c. Sukobi interesa u krajoliku koji vode k problemima u okoliu i
ekolokom vrednovanju drutveno-gospodarskih pojava u krajoliku.
d. Specifini prostorno-ekoloki problemi, kao to je to npr. teritorijalni
sustav ekoloke stabilnosti, ekoloki kapacitet snoljivosti krajolika
(eng. ecological bearing capacity of landscape), erozija tla itd.
Metoda LANDEP obuhvaa nekoliko faza - opsenu geoekoloku
analizu, sintezu, geoekoloko vrednovanje teritorija, te izradu prijedloga za
optimalan nain koritenja prostora. Konceptom LANDEP-a naglaava se
potreba za vrednovanjem krajolika kao prostora u kojem se drutvo i
drutvene aktivnosti razvijaju na temelju prirodnih pojava i procesa.
LANDEP se sastoji od dva temeljna dijela (Ruika i Miklos, 1979.,
1981.,1982a, 1982b, prema: Ruika i Miklos, 1990): ekoloke baze
podataka i ekoloke optimalizacije koritenja krajolika.
I. Ekoloka baza podataka (analiza i sinteza)
U ovoj fazi se provode detaljna interdisciplinarna istraivanja
odreenog prostora tj. krajolika. Ta istraivanja obuhvaaju inventarizaciju
i procjenu slijedeih elemenata krajolika:
a) abiotikih elemenata krajolika (geoloke znaajke, tlo, reljef,
klima, vode),
44

b) biotikih elemenata krajolika (postojea vegetacija i ivotinjski

svijet) i
c) antropogenog kompleksa (rezultati i posljedice ljudskog
djelovanja u krajoliku).
+zavrni ispit

Metode i metodologija geoekolokih istraivanja *

Metode u geoekologiji su: metode analize i sinteze u geoekologiji,

statistiki metod u geoekologiji, klasifikacija kao metod u istraivanju
ivotne sredine, metod neposrednog posmatranja sredine, teledetekcione
metode u istraivanju ivotne sredine, metoda eksperimenta u istraivanju
ivotne sredine, metode ocjene i valorizacije ivotne sredine.

Geoekoloke prognoze ivotne sredine

Geografskim prognozama se rjeavaju principijelna pitanja plana
istraivanja radi podrobnijeg upoznavanja funkcionisanja opih, posebnih i
pojedinanih komponenata geosistema, a to sve zavisi od cilja prognoze.
Ako se ciljem prognoze odreuju mogue promjene prirodne sredine kao
posljedica antropogenih uticaja, onda je prognozerski program potrebno
provesti kroz tri faze:
U prvoj fazi se odvija nauna spoznaja zakonomjernog razvia i
funkcionisanja prirodne sredine, opih geosistema, geosfera i
geokomponenti.
U drugoj fazi vri se prikupljanje naunih informacija o stepenu
mogue izmjenljivosti prirodnih sistema u fazi antropogenih
dejstava.
Trea faza podrazumijeva praenje uzajamnih veza i odnosa meu
prirodno-teritorijalnim i tehnogenim geokompleksima.

Program prognoziranja ivotne sredine odreuje se na osnovu dvije glavne

prognostike etape:
Prva etapa obuhvata sagledavanje neprekidnosti i razvojnosti
prirodnih elemenata, pojava i procesa u savremenoj ivotnoj sredini.
Druga etapa podrazumijeva istraivanje produktivnosti ivotne
sredine u malim i velikim geografskim krunim tokovima.

** Muriz Spahi-Osnove geoekologije

45

Metode su: paleogeografski metod, metod vremenskih odjeljaka, metode

ekstrapolacije i interpolacije (najpouzdanije), indikacioni metod,
dijagnostika etapa, metod ocjene, logiki metod.

Regionalne razlike demografske ekspanzije

ovjeanstvo se brojno nejednako povealo u pojedinim dijelovima svijeta,
pa je npr. stopa rasta stanovnitva u Japanu 1, a u Brazilu oko 30.
Izrazito nisku stopu rasta stanovnitva biljee zemlje Zapadne Evrope (oko
2), dok neto veu stopu biljee zemlje Istone Azije (oko 10).
Nasuprot razvijenim zemljama je svijet nerazvijenih zemalja u kojima su
stope rasta stanovnitva visoke i iznose ak 25. Zbog razlika u stopama
rasta stanovnitva 1986. godine u nerazvijenim zemljama broj stanovnika
se poveao za 65,5 miliona, dok se u razvijenim zemljama broj stanovnika
poveao za 18,6 miliona. U posljednjih 300 do 400 godina stopa rasta
ljudske populacije je bila u stalnom usponu, a maksimum je zabiljeen u
periodu od 1961. do 1970. godine i iznosio je 22,3. Osim regionalnih
razlika u stopama prirasta svjetske populacije, zabiljeene su i vremenske
etape porasta.
Sve do 1920. godine razvijene industrijske zemlje biljeile su veu stopu
porasta stanovnitva u poreenju sa nedovoljno razvijenim i nerazvijenim
zemljama. Nerazvijene zemlje i zemlje u razvoju karakteriu niske stope
privrednog i demografskog porasta sve do poetka XX stoljea. Nakon
svjetskih ratova dolazi do eksplozivnog porasta stanovnitva u
nerazvijenim regijama svijeta, a relativno sporog porasta primarnih
proizvodnih dobara. Ovo je potpuno obrnut proces u odnosu na razvijene
regije svijeta. Ovaj trend i danas traje i potvruje tvrdnju da bogati postaju
jo bogatiji, a siromani imaju sve vie djece.
Ukoliko bi svjetsko stanovnitvo zadralo udvostruenje svakih 50 godina
ve za 100 godina bi poraslo na 18 milijardi stanovnika. Smatra se kako bi
onda prema ovoj stopi rasta 4200. godine masa ljudskih tijela izjednaila
sa masom planete.
Prema procjenama strunjaka Svjetske banke za razvoj, koja se temelje na
analizama stopa i zakonitostima trendova demografskog razvoja u
razvijenim i nerazvijenim zemljama, mogunost udvostruavanja dananje
ljudske populacije je za 40 godina veoma izvjesna, bez obzira to se u
velikom broju nerazvijenih zemalja zapaaju ohrabrujue promjene
smanjenja super eksponencijalnog porasta stanovnitva i laganog kretanja
prema fazi demografske ravnotee ili stabilizacije. Prema podacima OUN-a
do stabilizacije najmnogoljudnija zemlja e postat Indija ije e
stanovnitvo porasti za 116 i stabilizirat e se na 1,7 milijardi.
Stanovnitvo Kine e se prema demografskim procjenama stabilizirati na
46

brojci od 1,57 milijardi. Zemlje u razvoju su u 1950. godini uestvovale sa

67% svjetskog stanovnitva. Dok e prema prognozama OUN-a 2025.
godine uestvovati sa oko 90% svjetskog stanovnitva, to itekako moe
zabrinjavati.

Osnovni tokovi urbanizacije svijeta

Najaktivnija arita na relaciji priroda-drutvo su urbane sredine. Od toga
koliko e se uspjeno rjeavati uzajamni odnosi urbane prema prirodnoj
sredini zavisi opstanak naselja , ljudske populacije i prirodne sredine
uope. Urbanizacija predstavlja prostorni i demografski razvoj gradova,
irenje gradskog naina ivota i predstavlja najvaniju
prostornu
kategoriju uzajamnosti drutva i prirodne sredine. Pod urbanim sistemom
se podrazumijeva sistem veza i odnosa kojima se ostvaruju interakcije u
cirkulaciji ljudi, roba i informacija. Urbanizacija je vrlo stara pojava. Prvo
naselje na Zemlji je nastalo prije 10 do 12 hiljada godina kada su se javili
prvi prastari zanati. Takva naselja su brojala 100 do 150 stanovnika i
funkcionalno su za sebe vezala okruenje u radijusu od 3 km do 4 km.
Naselja su snano uticala na mijenjanje biocenoza koje su pretvarane u
agrobiocenoze. Prirodna okruenja u radijusu od 10 km do 15 km oko prvih
naselja su trpila daleko manja antropogena oteenja u odnosu na
dananja. Prvi gradovi su nastali prije 3000 godina kao posljedica
teritorijalne organizacije i podjele rada, kao prostorna forma iskoritavanja
prirode i njenih resursa,
te trgovine i razmjene dobara. Pored toga,
gradovi su bili ishodita novih
drutveno-ekonomskih
odnosa i novog poretka. U njima su nicala robovlasnika drutva. Osnovna
odlika ovih gradova (Babilon, Memfis, Kartagena, Rim, Aleksandrija) je
nizak stepen
drutveno-ekonomskih odnosa i mala povrina koju su
zauzimali. Gradovi su bili tijesno vezani za ruralna podruja i zavisili su od
seoske produktivnosti. Pritisak na prirodna urbana okruenja ogledao se u
intenzivnoj zemljoradnji to je uticalo na pojavu mozainog landafta.
Pored toga, za ivot u gradu je bilo potrebno omoguiti izvore ivota kao
to je voda. Ovaj prirodni resurs nije se racionalno iskoritavao. Tako je npr.
svaki stanovnik ueg jezgra Rima dnevno troio 1000 l vode na dan. To je 2
do 3 puta vea potronja vode od one koja se danas prosjeno troi u
nekim velikim svjetskim centrima.
U srednjem vijeku, smjenom robovlasnikog feudalnim drutvenoekonomskim poretkom, nastao je novi tip gradova (grad-utvrenje,
okruen visokim odbrambenim zidinama). Graeni su neplanski i
nepravilnih ulica. Glavni centri nalazili su se na mjestima putnih vorita u
kojima je cvjetala razmjena dobara-trgovita. Najvei od njih formirali su
se kao glavni politiki, administrativni i trgovaki centri. Srednjovjekovni
gradovi nisu bili brojni i imali su rijetko nekoliko hiljada stanovnika.
47

Najveu gustou stanovnitva imalo je sredite grada- trg, koja je naglo

opadala prema periferiji.
Feudalno privreivanje bilo je zasnovano na ekstenzivnoj privredi,
osvajanju prirodnih resursa i disperznom djelovanju na prirodnu sredinu.
Tokom srednjeg vijeka pojedine prirodne zone, zbog nepovoljnosti za ivot,
ostale su netaknute i sluile su kao velike biosferne rezerve za neredni
period (npr. tropske ume). Kvalitativno nova etapa u uzajamnom odnosu
drutva prema prirodnoj sredini javila se u prijelazu od feudalizma ka
kapitalizmu. Industrijska revolucija koja je svoj puni zamah dobila u
vrijeme velikih geografskih otkria dovela je do jaanja pojedinih centara i
stvaranja velikih gradskih aglomeracija. U uvjetima industrijske revolucije
nastaje industrijski grad, kao posljedica snane podjele rada, socijalnog
prestruktuiranja i prostorne mobilnosti stanovnitva. U gradovima se
osnivaju razne industrije, sa velikim brojem fabrikih dimnjaka sa novim
tehnolokim postrojenjima to je svakako imalo svog odraza na prirodnu
sredinugotovo niko se u to vrijeme nije zapitao kakve e negativne
posljedice iz takvog procvata industrije proizii- s poetkom XIX stoljea
uzajamni odnosi i veze s okolinom bitno se mijenjaju. Rue se odbrambene
zidine, grade se eljeznike stanice, a pruge se centripetalno usmjeravaju
od centra prema interesnim podrujima i naseljima. Tako otvorenost i
saobraaj postaju novi limitirajui faktor rasta i razvoja gradova i openito
urbanizacije jedne zemlje. Industrija, posebno metalurgija dislocira se na
ivicu grada i u povoljna saobraajna mjesta. Ova privredna grana sve vie
privlai radnu snagu koja, uglavnom potie sa sela. Ovom spregom grada
sa okolinom nastaju novi kvalitativni odnosi u naseljenom i urbanizovanom
prostoru. Deruralizacija i deagrarizacija utjecale su na narastanje gradova i
depopuliranje ruralnih podruja. U razvijenim zemljama svijeta ovaj proces
je poodavno uznapredovao, pa su se oko gradova razvila gradska naselja
ija je jezgra davno bila ruralna. To su satelitska naselja-trabanti. Ovi
procesi znajno su se odrazili na brzo narastanje, posebno velikih gradova.
Poetkom XX stoljea 12 gradova imalo je vie od 1 milion stanovnika, a
1975. godine u svijetu je bilo 190 milionskih gradova. Brzo narastanje
gradova posebno je bilo izraeno u Engleskoj, Francuskoj, SAD-u,
Njemakoj i drugim razvijenim zemljama svijeta. To je vrijeme stvaranja
tehnogene sredine i mranih landafta.
Bez obzira na iskazane probleme koje je priinjavala industrija u
gradovima, oni su i dalje ostali najprivlanija mjesta za razvoj ove
privredne grane. Savremeni trend ukazuje na dislokaciju industrije iz
centralnih urbanih u prigradske i ire prostore gradske regije. Tako,
industrija visokih tehnologija je okupljena u tzv. industrijske parkove, koje
esto nazivamo tehnoparkovima. Njihove ekoloke vrijednosti su velike, jer
48

u njima preovladavaju zelene povrine koje okruuju objekte namijenjene

istraivanjima i proizvodnji.

Savremene etape urbanizacije

Porast gradske populacije u svijetu bio je vrlo raznolik to je zapravo odraz
nivoa i tempa drutveno-ekonomskih odnosa i industrijskog razvoja
pojedinih regija i kontinenata. Postoji uzajamna korelativna veza meu
ekonomskim razvojem i stepenom urbanizacije. Pregledi OUN-a pokazuju
kako stepen urbanizacije u velikoj mjeri prati nacionalni dohodak po
stanovniku.

Ovaj trend se najbolje moe pratiti prema podacima Svjetske banke gdje
su zemlje svijeta podijeljene u pet grupa:
Zemlje sa niskim dohotkom (33 zemlje) imaju prosjeni stepen
urbanizacije od 17%;
Zemlje sa srednjim dohotkom (ima ih 63) imaju prosjek urbanizacije
od 45%;
Industrijske zemlje istone Evrope (bilo ih je 6) imaju prosjek
urbanizacije od 62%;
Zemlje izvoznice nafte s visokim dohotkom (ima ih 4) imaju prosjeni
stepen urbanizacije 66%; i
Razvijene zemlje sa trinom ekonomijom (ukupno 19) posjeduju
prosjek stepena urbanizacije od 78%.
Izuzetak ovog pravila ine zemlje Latinske Amerike gdje se biljei stepen
urbanizacije vei od 65% i ne odgovara nacionalnom dohotku po
stanovniku. Ovj tip urbanizacije se naziva siromana urbanizacija. Stope
rasta urbanizacije u nerazvijenim zemljama uglavnom su vee od stope
rasta nacionalnog dohotka i privrednog razvoja, a u apsolutnom smislu
mnogo vee nego u razvijenim zemljama u periodu njihovog industrijskog
razvoja. Neto vii tempo urbanizacije biljee zemlje u razvoju, posebno
zemlje azije i Afrike, gdje je uloga gradskog stanovnitva jo uvijek
zanemarljiva. U velikim evropskim zemljama gradsko stanovnitvo
obuhvata ukupnog stanovnitva. Stepen urbanizacije Bosne i
Hercegovine u 1981. godini, u poreenju sa svjetskim trendom je relativno
nizak i iznosio je 34,2%. Meutim, broj naselja gradskog tipa bio je vrlo
visok.
Priblino polovina svjetskih zemalja biljei natprosjeni stepen svjetske
urbanizacije, a druga polovina ima nii stepen urbanizacije od svjetskog
prosjeka. Veoma vaan pokazatelj stepena urbanizacije, pored brojnosti
gradskog stanovnitva, je udio naselja sa vie od 100 000 stanovnika.
49

prema podacima posljednjih decenija udio gradskog stanovnitva u visoko

razvijenim zemljama Evrope se smanjuje, a posebno u Njemakoj, Velikoj
Britaniji, Belgiji, vedskoj i vajcarskoj. Proces razvitka savremenih urbanih
aglomeracija ne odlikuje se samo prostim proirenjem postojeih gradova.
Gradovi se mijenjaju u smislu kvalitativnih promjena.niu brojni gigantski
metropolitski gradovi sa viemilionskim stanovnitvom. Gradske teritorije
zahvataju velike povrine oko kojih se stvaraju ogromne prigradske
urbanizovane i neurbanizovane zone. Gradovi sa prigradskim naseljima
meusobno su spojeni u u rbanu regiju koja zahvata vie hiljada km 2. U
SAD-u ve sada funkcioniu tri gigantske urbane regije i to BOSVA
(Boston-Washington) sa 80 miliona stanovnika,
IPITS (ChicagoPittsburgh) sa 40 miliona stanovnika i SANSAN (San Francisco i San Diego)
sa 20 miliona stanovnika. mnogomilionske konurbacije stvaraju se i U
Japanu, Njemakoj, Engleskoj, Holandiji i td. srastanje urbanih sistema u
megalopolise bit e glavno obiljeje narednog stoljea. Urbanizacija je
proces koji je tijesno povezan sa nauno-tehnikom revolucijom XX
stoljea. Tempo urbanizacije je i socijalno-geografski fenomen koji je usko
vezan sa drutvenim ureenjem i politikim stanjem jedne zemlje i zavisi
od drutvenih tokova. Gradskim aglomeracijama, urbanim regijama i
urbanim sistemima su snano izmijenjeni areali prirodne sredine i
zamijenjeni su tehnogenim sistemima.
Ovakvim preobraajem prirodne sredine dalekoseno se odraava na
preobraaj i drugih njenih komponenata to dovodi do naruavanja
prirodne ravnotee.

Urbani sistemi-pretpostavka optimizacije drutva i prirode

Urbanizovana i prirodna sredina su suprostavljene kategorije koje se
meusobno ne iskljuuju, kod kojih postoji jedno vano svojstvo, a
proizilazi iz socijalne sutine-vei grad proizvodi veu devastaciju prirodne
sredine. Ovaj odnos je naroito prisutan u razradama kod ekologa
alarmista koji ne vide niti jedna put u rjeavanju nagomilanih problema
izmeu prirodne sredine i drutva osim zaustavljanja progresa, rasta
krupnih gradova i ubrzanja stabilizacije brojnosti stanovnika svijeta.
potpuno suprotna miljenja su kod nekih naunika koji zagovaraju da se
prirodna sredina jedino moe sauvati samo zahvljujui planskoj
urbanizaciji. Urbanizacija predstavlja sloen proces planiranja koji u sebe
ukljuuje specijaliste raznih profila. Razumno poimanje razvoja urbocenoza
i njihovo svestrano istravanje i povezanost sa biocenozama je bezuvjetno
neophodno. Rauna se da priroda moe biti ouvana samo zahvaljujui
planskoj urbanizaciji, to pretpostavlja uspostavljanje ravnotee izmeu
urbanizacije sa nauno-tehnikim i socijalno-ekonomskim progresom.
Nauno-tehnika revolucija i urbanizacija u sutini predstavljaju
50

progresivne tokove koji mogu imati i negativne uticaje na ivotnu sredinu.

Zbog toga je neophodno planirati urbane sisteme koji e u najmanjoj
moguoj mjeri uestvovati u izmjeni prirodne sredine i njenih svojstava.
Urbane sisteme je potrebno meusobno povezati u krupne urbane
funkcionalne regije i ujedno zatititi neurbanizovane teritorije u isto
prirodnim ambijentima. Automobilizacija poveava migratornu mobilnost
stanovnitva ime se ire zone dostupnosti prirodnim landaftima. Sa
razvojem automobilizma raste potreba za modernizacijom postojee i
izgradnjom novih saobraajnica ime se znatno naruava postojanost
prirodnih sredina. Urbanizacija je usko povezana sa kategorijom gustine
svjetskog stanovnitva. Sa kategorijom gustine stanovnitva usko je
povezana nepromjenljivost teritorije, kao prostorne kategorije, koja ujedno
ini osnovu za naseljavanje. Ljudima je gotovo uvijek bilo tijesno na
planeti, zato to ljudske zajednice u ekonomskoj evoluciji polaze od
ekstenzivnih putevarazvoja. Kad to ne bi bilo prisutno ljudi ne bi osvajali
nove povrine, ne bi stremili migracijama i ne bi bilo geografskih otkria.
Poveanje gustine stanovnitva na jedinicu povrine ostvaruje se u
projektnim zadacima urbanih sistema tipa kua-gradska cjelina pri kojima
se ostvaruju zahtjevi visokih kua-nebodera. Globalni normativni
pokazatelji o optimalnoj gustini stanovnitva svijeta danas ne postoje, iako
su oni neophodni u planiranju i predvianju ivotne sredine.
Postoje eksperimentalni podaci o uzajamnom odnosu ovjek-priroda i
ivotna sredina u razliitim uvjetima i pri razliitim mogunostima
opstanka. Ovo je veoma vano kad je rije o problemu rasta stanovnika pri
utvrenim normativima za odreenu regiju ili grad. Istraivanja su
pokazala da poveana gustina objekata izaziva skuenost stanovnitva i
porast epidemiolokih sluajeva. Ameriki ekolozi i demografi raunaju na
jo uvijek visok standard u sluaju neophodnih 2 ha produktivne povrine.
Od toga za stanovanje i industrijske potrebe otpada 0,2 ha, za proizvodnju
hrane 0,6 ha i za ostalo (sport, rekreaciju, odmor, puteve i sl.) otpada 0,2
ha. Ovo je vie psiholoka norma neophodna za jednog stanovnika i po
amerikim strunjacima predstavlja psiholoki komfor. Njemaki planeri
raunaju da je kritina gustoa stanovnitva u gradskim aglomeracijama
od 1000 do 15 000 stanovnika po km 2. Poljski urbani planeri diferenciraju
gustinu gradskog stanovnitva u tri nivoa. Centralna prostorna organizacija
aglomeracije (jezgro grada) ima gustinu 3000 do 5000 stanovnika,
aglomeracija u cijelom ima gustinu od 800 do 2000 stanovnika, dok
urbanizovani rejon ima gustinu od 300 do 1000 stanovnika po km2.
Neophodnost ouvanja landaftne sfere i nemogunost zaustavljanja
urbanizacije su evidentni procesi. Uzajamne veze razvoja tehnogenih i
landaftnih sistema moraju se nadopunjavati. Pri ovome biosfera poprima
51

novi sloeniji tok koji se odlikuje sveukupnou dinamikih fizikih,

biolokih, socijalnih, ekonomskih i tehnikih procesa. Jednu od vanih
procesnih karika u tom sloenom sistemu zauzima urbanizacija kao
prijelazna kategorija prema tehnosferi. Glavni cilj takvog prijelaza sastoji
se u osiguranju potpuno zdrave sredine na Zemlji. Vana ekoloka
pretpostavka efikasnog prelaska biosfere u tehnosferu javila se tokom
nauno-tehnike revolucije kada su uvedene u praksu neke novine iz
oblasti oienja industrijskih tokova i otpada, poveanja bezotpadne
produktivnosti, uvoenja reciklaa voda, toksinih i hemijskih preparata,
bioloke zatite ivotinja i sl. Potrebno je pronai nain usporenijeg rasta
gradova i poveanje kvaliteta ivotne sredine, uz racionalno iskoritavanje
svih prirodnih i radom stvorenih vrijednosti. Treba poticati razvoj manjih
gradskih naselja, u kojima je jeftinije graditi, raditi i ugodnije ivjeti.
Policentrini razvoj u svakom sluaju bi trebao zamijeniti lo monocentrini
razvoj.

Kratak historijsko-geografski
resursa

pregled

eksploatacije

rudnih

U dugoj historiji ovjeanstva mnoge stijene, metali, ugalj, a kasnije nafta,

prirodni plin, uran i druge vrste prirodnih mineralnih bogatstava koje su
eksploatisane iz zemljine kore imali su, i imaju veliku vanost u opstanku
ljudskog drutva. Zbog toga nije sluajno to se raniji period razvoja
ovjeanstva dijelio na epohe koje su dobile naziv po odgovarajuoj
upotrebi prirodnih resursa kao epohe kamenog, bronzanog i eljeznog
doba. I dananje doba se esto naziva stoljeem nafte ili atomskim dobom,
jer nafta i uran obiljeavaju savremenu epohu razvoja energetike. Meu
prvim rudama koje su bile od koristi ovjeku bila je kamena so, a meu
prvim poznatim metalima bili su mu dostupni zlato i bakar, preteno
samorodni, prirodnog oblika. Upotreba ovih metala imala je iroku
primjenu zahvaljujui maloj tvrdoi i lakom kovanju. Veliki znaaj u razvoju
drevnih civilizacija imao je bakar. U cilju traenja najboljih metala, ljudi su
pokuali topiti zajedno bakar i olovo od kojih su dobili bronzu koja je sluila
za izradu oruja, zatitnih ljemova, posuda, ukrasa i sl. najvei
revolucionarni znaaj u razvoju ljdskog drutva imalo je eljezo. Teko bi
bilo nabrojati iroku lepezu primjene eljeza u svakodnevnom ivotu.
Primjenom eljeza zamijenjen je vijek bronze.
Na osnovu brojnih dokumenata materijalne kulture, prvobitno eljezo kojeg
su ljudi koristili poticalo je od meteorita. eljezoviti meteoriti susreu se
veoma rijetko i praktino ne mogu podmiriti potrebe za ovim metalom.
Dobijanje eljeza iz rude u Egiptu i Mezopotamiji datira od prije 2000
godina stare ere. Ovladanjem eljezom i njegovom univerzalnom
primjenom u razliite namjene poveana je mogunost dobijanja drugih
52

metala i dragocjenih minerala. Velikom proizvodnjom eljezne rude i

prerade u eljezo stvorene su velike pretpostavke za brim ovladavanjem
drugih prirodnih resursa. eljezo je istovremeno nalo veliku primjenu u
proizvodnji naoruanja koje se masovno koristilo, uglavnom za osvajake
ratove. Epohu rudarstva pratio je razvoj gradova, hramova, utvrenja
skulptura i ukrasa od dragog kamenja, bronze, zlata i srebra, koja ne
plijene samo umjetnikom vrijednou, ve ukazuje na razvoj rudarstva i
industrije tog vremena.
Nakon pada Rimske imperije rudarstvo i industrija se potpuno sele u ostali
dio Evrope, to je posebno izraeno nakon V stoljea nove ere. Tokom XVIII
i XIX stoljea razvoj rudarstva se nastavlja u gotovo svim zemljama svijeta.
energija drveta supstituirana je kamenim ugljem visoko kalorine
vrijednosti, koji je postao osnovni izvor energije. S poveanom
proizvodnjom kamenog uglja rasla je metalurka proizvodnja kao i razvoj
eljeznikog i pomorskog transporta. Poetkom XIX stoljea poklonjena je
puna panja znaaju nafte, kao osnovnom energetskom resursu, a
sredinom istog stoljea nakon utvrenih geolokih rezervi, pokazalo se da
je nafta resurs budunosti. Na prijelazu iz XIX u XX stoljee energentima
nafti i plinu dato je ogromno znaenje. Posebno nagli skok u koritenju i
potrebama za mineralnim sirovinama i rudnim resursima zabiljeen je u
periodu od 1950. do 1980. godine. ovjek u lana c industrijske prerade
uvlai velike zalihe mineralnih resursa iz plitkih horizonata Zemljine kore.
Posebno brz napredak, u posljednjih nekoliko decenija ovog stoljea biljei
hemijska industrija. Iz ogranienog broja hemijskih elemenaata ovjek je
uspio, uz koritenje dostignua savremene hemije i fizike, posebno fizike
vrstog stanja, proizvesti na desetine neorganskih i stotine hiljada
organskih spojeva. Razvojem industrije, nauke, tehnike i tehnologije danas
se sve vie primjenjuju sintetiki materijali, posebno legure i visoko
kvalitetni crni metali. Proizvodnja sintetikih materijala, plastinih masa,
kao i drugih vjetakih tvari zasnovana je na koritenju nafte, prirodnog
plina, ugljenih kriljaca i drugih mineralnih sirovina prirodnog porijekla.
Trend potreba za mineralnim sirovinama stalno raste.

Prognoze razvoja svjetske energije

Porast stanovnitva na planeti je glavni faktor poveanja apsolutne
potrebe za energijom. Na osnovu brojnih i dosta pesimistinih prognoza
javila su se miljenja o neophodnosti usporenja ukupnog porasta svjetskog
stanovnitva, posebno u prvoj polovini narednog stoljea, te da bi bilo
svrsishodno njegovog zavretka zadrati broj svjetske populacije na 10 do
13 milijardi ljudi. Nastavak ekonomskog razvoja u cijelom svijetu je drugi
manje vaan faktor, koji e odreivati nivo i strukturu budue potrebe za
energijom.
53

Provedena istraivanja u posljednjim godinama pokazuju da e tempo

ekonomskog rasta u razvijenim zemljama biti znatno manji za oko 1,0% do
2,0% od onog predvienog za period do kraja 20. stoljea ija se
predvianja kreu u prosjeku 3,0% do 4,0%, a u najrazvijenijim zemljama
6,0% do 7,0% u godini. U prvoj etvrtini 21. stoljea potronja energije e
porasti na 30 do 38 milijardi tona uvjetne toplote i stabilizirat e se krajem
stoljea na nivou 65 do 80 tona uvjetne toplote. Karakteristine tendencije
razvoja svjetske energetike u spomenutom razdoblju imat e odlike
stalnog smanjenja energenata organskog sastava (od 92% do 17% krajem
21. stoljea) uz odgovarajui porast, praktino neiscrpnih energetskih
resursa. Znaajan porast se oekuje u proizvodnji uglja sa 2,97 milijardi
tona uslovne toplote, koliko je iznosila u 1980. godini, do 5,7 u 2025.
godini. U blioj budunosti oekuje se dalji rast proizvodnje prirodnog
plina. Predvianja ukazuju da e se u prvoj etvrtini
21. stoljea
proizvodnja ovog energenta udvostruiti, a potom opadati sve do kraja 21.
stoljea. Obnovljivi energetski resursi kao hidroenergija, suneva energija,
geotermijska toplota, po ocjeni velikog broja strunjaka, e se udvostruiti
sa sadanjom ukupnih svjetskih potreba. I pored ovih do sada evidentno
ispoljenih negativnosti po ivotnu sredinu vlada miljenje da e do kraja
21. stoljea biti vrijeme atomske energije. Potrebno je napomenuti da e
se u mnogim regijama svijeta, kao osnovnim energentom, ljudi
zadovoljavati upotrebom nekomercijalnim energentima, kao to su drvo
otpaci iz privrede i sl. od nekomercijalnih energenata velika opasnost,
posebno prijeti umama. Ovaj obnovljivi energetski resurs praktino
nestaje i znatno bre nego to se obnavlja. Procjene govore da se u cijelom
svijetu za jednu minutu u prosjeku posijee 20 ha ume , to u toku jedne
godine ini povrinu koja je teritorijom jednaka onoj to zajedno zahvataju
Danska, Nizozemska i Belgija. Na osnovu takvih saznanja postavlja se
osnovni zadatak zaustavljanja koritenja drveta u svrhu energenata to
podrazumijeva njegovu brzu supstituciju sa drugim energetskim izvorima.
Na osnovu svih raspoloivih predvianja s pravom se oekuje poveana
potreba za energijom krajem 21. stoljea kada e biti potrebno osigurati
25 do 35 puta veu potronju energije u odnosu na dananju.

Litosfera*
Litosfera je vanjski stjenoviti omota Zemlje. Njezina je debljina razliita i
iznosi od 8 km do 70 km. Sastoji se od donjega, plastinog, rastaljenog
bazaltnog sloja, u kojemu preovladava silicij i magnezij (SIMA), i gornjega,
krutog, granitnog sloja, u ijem sastavu prevladava silicij i aluminij (SIAL).
U izravnoj su vezi s litosferom pedosfera, hidrosfera, te biljni i ivotinjski
** Mate Matas-Geografski pristup okoliu

54

svijet. S gospodarskog i ekolokog stajalita vrlo je vaan i hemijski sastav

litosfere. Savremena industrijska proizvodnja za svoju preradu i energetske
izvore koristiraznolike elemente izvaene iz pliih ili dubljih dijelova
litosfere. Predmeti industrijske proizvodnje s otpadnim elementima kojui
nastaju u njihovoj proizvodnji ujedno su znatan uzrok poremeaja kvalitete
okolia. U toku dugog povijesnog razdoblja ovjek se za svoje razliite
potrebe koristio razliitim mineralima i energentima izvaenim iz litosfere.
Prevelikom i esto neracionalnom eksploatacijom pojedinih sastavnih
elemenata litosfere, osim promjena elemenata litosfere u biohemijskim
ciklusima, okoli se i vizualno degradira, te se mijenjaju njegove pejzane
osobitosti. Iznad podzemnih rudarskih kopova tlo se slijee i stvaraju se
reljefna udubljenja u kojima se ponegdje skuplja voda i nastaju jezera,
ime se stvaraju i novi pejzani elementi u prostoru.

Pedosfera
Pojam pedosfera oznaava tlo odnosno rastresiti povrinski sloj Zemljine
kore ili litosfere. Tlo je dakle onaj sloj Zemljine kore koji je stanite (biotop)
za organizme to ive u njemu i na njemu. Debljina mu je od nekoliko
centimetara i decimetara do nekoliko metara. Tlo je nastalo i nastaje od
mineralnih i organskih tvari zajednikim djelovanjem matinog supstrata
(stijena), klime, vode, te biljnog i ivotinjskog svijeta. najgornji dio tla
debljine 10 cm do
20 cm, koji je rastresitiji i koji sadri vie vie
zraka, topline i vlage, ujedno je i najvaniji, jer se u njemu dogaaju
najintenzivniji procesi raspadanja organskih tvari ime se stvara humusosnovna pretpostavka plodnosti tla. Za stvaranje tla i njegovu kvalitetu i
vrstu vrlo su vani ostali elementi biosfere. Rastresiti povrinski sloj nataje
drobljenjem i raspadanjem stjenovite podloge zbog naizmjeninog
zagrijavanja (danju i ljeti) i hlaenja (nou i zimi). U vlanim i toplim
klimatskim podrujima osim ispiranja znaajna je i intenzivna oksidacija
metala, zbog ega se stvaraju lateritna tla. U pojedinim dijelovima svijeta
snani su vjetrovi nanijeli velike koliine prapora ili lesa, a voda, odnosno
rijeni tokovi velike koliine aluvijalnog nanosa. Za kvalitetu tala posebno
su vani organski procesi koji se dogaaju u njima, osobito u gornjem sloju,
ivici gdje se zbog raszta i truljenja travne vegetacije ili lia u listopadnim
umama stvaraju velike koliine humusa. Osim prirodne plodnosti, koja
ovisi o mineralnim sastojcima i organskim tvarima, postoji i umjetna
plodnost, uvjetovana ovjekovim radom odnosno dodavanjem hranjivih
tvari koje daju plodnost tlu. Proces formiranja tla vrlo je spor.
Za nastajanje jednog centimetra tla potrebno je i do 100 godina djelovanja
vrlo sloenog mehanizma u kojemu bitnu ulogu imaju bezbrojni sieni
stanovnici tla. U biosferi tlo ima vanu ekoloku funkciju. Ono je osnova
55

egzistencije vegetacije, a istovremeno je bitno za izmjenu tvari u sklopu

biogeohemijskih ciklusa, pri emu je osobito vana uloga vezanja i
filtriranja organskih i anorganskih tvari otopljenih padalinama i
povrinskim vodama, to je od velike vanosti za istou podzemne vode.
Zbog predrasuda da je tlo samo po sebi prljavo i kao takvo otporno na
mogue oneiavanje, te da ga ima u neogranienim koliinama,
problemima oneienja tla ljudi su posveivali manje panje nego
oneienju vode ili zraka. Hemijski sastav tla vrlo je sloen i prostorno
raznolik to rezultira i raznolikou njegovih pogodnosti kao stanita za ivi
svijet. Raznolikost prirodnog matriksa u koncentraciji nekih elemenata
esto moe biti problem pri odreivanju stupnja oneienja tla.
Odstupanja mogu odgovarati prirodnom matriksu tla promatrane lokacije,
a mogu biti uvjetovana i antropogenim dodavanjem odreenih elemenata
prilagoenih namjeni tla.
Promatrani element moe biti u termodinamiki stabilnom strukturnom
obliku, tj. moe biti inertan/perzistentan u danim uvjetima. Stoga je pri
odreivanju hemijskog sastava tla uveden i pojam ekoloki aktivnog
udjela. Odreivanje nije jednostavno, a pod tim pojmom podrazumijeva se
onaj dio nekog elementa koji izravno ulazi u biohemijski ciklus. Zbog
navedenih razloga, pri odreivanju mogue kontaminacije tla nije uveden
pojam maksimalno doputenih koncentracija odnosno graninh vrijednosti
oneienja, kao to je uinjeno u vezi sa zrakom i vodom.

Ekosustavi voda ili hidrosfere

Ekosustavi voda zauzimaju najopseniji ivotni prostor na Zemlji. Svi
vodeni ekosustavi povezani su kruenjem vode. Razlikuju se:
Ekosustavi slatkih voda (ekosustavi rijeka, jezera, bara, movara i
sl.);
Ekosustavi rubova kopna (ua rijeka, morske obale);
Ekosustavi mora i oceana.
Voda u tekuem stanju pokriva 71% povrine naeg planeta. Od ukupne
koliine vode samo 2,6% pripada skupini tzv. slatke vode i moe se bez
posebnih primjena upotrebljavati za zadovoljavanje veine ljudskih
potreba. Iako je u promatranju djelovanja biosfere ak i nekorektno govoriti
koja tvar ima vee znaenje, jer su za postojee stanje ekosustava sve one
gotovo podjednako vane, ipak bi, kada bi se pokualo njihovo
vrednovanje, voda bi zajedno sa kisikom, ugljikom i duikom bila na
prvome mjestu.
Najvanije uloge vode u biosferi:
Stanite je za velik broj organizama;
56

Vaan je imbenik u fotosintezi;

Otapalo je za sve hranjive elemente tla;
Hrana je za veinu ivih organizama;
U svom biohemijskom ciklusu vaan je prenositelj energije;
Zbog procesa isparavanja i kondenzacije, te relativno visokog
toplinskog kapaciteta bitan je klimatski initelj u toplinskoj bilanci
Zemlje.

Voda na Zemlji neprestano krui. Hidoloki ciklus obuhvaa isparavanje,

padaline, poniranje i otjecanje. Voda se s vodenih povrina, tla i biljnog
pokrova isparava zbog djelovanja Suneve energije i vjetra. U atmosferi se
vodena kondenzira i u obliku padalina ponovo vraa na Zemlju. Zbog
zranih strujanja i razlika u temperaturi zraka voda se moe transportirati
na velike udaljenosti, a najvee koliine padalina najee su upravo u
viim predjelima. Na taj je nain omogueno koritenje energetskog
potencijala vode. Godinje je krunim tokom obuhvaeno oko 500 000 km 3
vode, pri emu iz oceana i mora ispari 86%, a u kruni tok isparavanjem s
kopna dospije 14%. U obliku padalina na kopno padne oko 40 000 km 3
vode vie nego to se s njega ispari u atmosferu. Taj viak ponajvie
potjee iz oceana. S obzirom na svoj kruni tok, voda je obnovljivi izvor.
Gledano globalno, te su koliine vode dovoljne za zadovoljenje
svakodnevnih potreba sadanjeg broja stanovnika, pa ak i deseterostruko
veeg.

Voda, pokreta ivota-sve vei svjetski problem

Koliina isparene vode na sjevernoj polutki mnogo je manja nego na junoj.
ak dvije treine vode koja se vraa u oceane preko kopna vrlo brzo otjee
bujicama, tako da su tete esto vee od koristi. Stoge se pri balanciranju
ukupnih koliina vode samo 14 000 km3 vode godinje smatra slatkom i
raspoloivom za koritenje. Po stanovniku to iznosi malo manje od 2800 m 3
godinje. Koliine obnovljive raspoloive vode vremenski i prostorno nisu
ravnomjerno rasporeene. Tako je u Indiji zbog strujanja ljetnih vlanih
monsuna s mora oko 90% padalina vezano za ljetno razdoblje (izmeu jula
i septembra). Afrika se s pravom naziva ednim kontinentom, bez obzira
na to to su prosjene raspoloive koliine vode po stanovniku vee od
svjetskog prosjeka i iznose gotovo 3500 m3. Npr. rijeka Kongo koja prikuplja
oko 30% svih obnovljivih koliina vode tog kontinenta protjee kroz vrlo
slabo naseljeno podruje, dok priblino 60% stanovnitva afrikog
kontinenta ima manje od obnovljivih koliina voda. Juna Amerika
vodom je najbogatiji kontinent, meutim u porijeje rijeke Amazon
dospijeva oko 60% svih obnovljivih koliina voda. I na relativno malim
promatranim prostorima razlike u raspoloivim koliinama vode mogu biti
velike. Npr. na Palagrui padne prosjeno 266 mm padalina, a u Crkvicama
57

(Boka kotorska) 4926 mm godinje. Voda, kao i zrak, ne poznaje dravne

granice. Godinje potrebe savremenog drutva za vodom iznose oko 10%
koliine vode koja je u krunom toku. Meutim, u krunom toku vode
ukupna raspoloiva koliina ne sudjeluje jednakim intenzitetom.
U toku kruenja atmosferska voda otapa i ispire veinu eistoa iz
atmosfere. Naroito je primijeen porast kiselosti kie, tako da danas nije
rijetkost da kinica umjesto kiselosti pH=5,4 koja proizilazi iz ravnotee s
plinovitim CO2, bude mnogo kiselija i da prosjeno bude oko pH=4. Kisele
padaline se mogu uspjeno neutralizirati prolaskom kroz slojeve tla, na
tetu u njemu sadranih alkalija. Kiselija je voda agresivna i otapa metale
u tlu i cijevima. Istraivanja provedena u vedskoj pokazala su da kisele
kie nisu djelovale samo na odumiranje jezera, ve da su ozbiljno ugrozile i
zalihe pitke podzemne vode. Vea opasnost podzemnim vodama prijeti od
proputanja kanalizacije, to se svojevremeno dogodilo u Zagrebu zbog
ega su zatvoreni neki bunari, te ugroavanja pitke vode nekontroliranim
odlaganjem tekuih, muljevitih i krutih (topljivih) otpadaka. Za
zadovoljenje najelementarnijih biolokih potreba za vodom (pie i kuhanje)
ovjeku su potrebne samo 2 do 3 litre vode na dan. Vie je vode potrebno
za odravanje osobne higijene, pranje rublja i sl. Postoje znaajne razlike u
dnevnoj potronji vode. Samo 4% svjetskog stanovnitva troi dnevno vie
od 300 l vode po stanovniku, a oko 75% troi manje od 50 l dnevno. Prema
standardima Svjetske zdravstvene organizacije za sanitarne potrebe
stanovnitva potrebno je prosjeno po stanovniku oko 150 l vode na dan,
to ukupno uzevi u obzir cjelokupno svjetsko stanovitvo iznosi 750 km 3
vode.
Svjetski prosjek potronje vode u domainstvima, javnim ustanovama,
sitnom obrtu, ugostiteljstvu i sl. iznosi oko 8% raspoloivih vodnih zaliha. I
u tom pogledu postoje znaajne razlike. U industriji se troi 22% do 24%
zaliha vode. Nakon upotrebe voda redovito mijenja kvalitetu i postaje
oneiena. Sve do prije 50 godina vode su se naelno nakon jednokratne
upotrebe, bez proiavanja isputale natrag u rijeku ili jezero, obino
nizvodno i dalje od mjesta gdje se voda tih rijeka i jezera uzimala za
upotrebu. Najvea koliina raspoloive vode odnosno oko 70% troi se u
poljoprivredi. I u ovom segmentu postoje vrlo velike regionalne razlike, a
to je direktno u vezi sa koliinom i rasporedom padalina.
S porastom brige o zatiti voda postupno je stvorena obveza proiavanja
voda prije isputanja u recipijent. Budui da je rije o vrlo velikim
koliinama koje se moraju proiavati, morali su se graditi i posebni
ureaji za proiavanje. U veini industrijski razvijenih zemalja spoznalo
se da se recirkulacijom vode uz jednaka ulaganja mogu ostvariti bolji
financijski uinci, smanjiti koliine otpadnih voda i osigurati potrebne
58

koliine vode za druge namjene. Trae se i rjeenja za smanjivanje

potronje vode u domainstvima, u kojima se ovisno o stupnju razvoja
pojedinih zemalja, upotrebljava izmeu 7% i 46% ukupne potronje vode.
Ako se nastavi postojei trend zagaivanja voda, naroito u nerazvijenim
zemljama, u daljnjem razvoju ozbiljan e problem biti i koritenje sve
zagaenijih otvorenih vodotoka zbog potencijalne mogunosti da
zagaivala dospiju u prehambeni lanac.
Voda je osnova ivota i niim se ne moe zamijeniti. Znatna koliina vode
troi se i za sanitarne potrebe, vie u razvijenim, a manje u nerazvijenim
dijelovima svijeta. Ukupna potronja po stanovniku u najrazvijenijim
zemljama procjenjuje se i do 500 j do 1000 l na dan. U nerazvijenim
zemljama i onima u razvoju potronja vode sigurno je mnogo manja. Ako bi
se svuda u svijetu voda troila kao u najrazvijenijim zemljama, proizilazi da
bi dnevna potronja vode iznosila priblino 2500 km 3, dakle otprilike 10%
ukupne koliine vode u rijekama i jezerima irom svijeta. dovoljna koliina
zdrave pitke vode od prvorazrednog je znaenja za zdravlje i ivot ljudi.
Izraz potronja vode treba shvatiti uvjetno. Naime, voda se ustvari ne
troi. Ona ne nestaje iz glavnoga krunog toka , ve samo mijenja poziciju,
moda agregatno stanje. Najmanji dio potroene vode zadrava se u
proizvodima, a najvei se ili isparava i tako preko atmosfere posredno
vraa u prirodni ciklus, ili se kao otpadna drenana voda iznova vraa u
vodne tokove ili podzemne vode. Prema tome, uzimanje vode odnosno
njezino troenje samo je skretanje kruenja manjeg dijela vode, pri emu
se cjelokupna voda koja je skrenuta prema potroau prije ili kasnije
ponovno vraa u svoj prirodni hidroloki ciklus. U hidrolokom ciklusu voda
se isparava, kondenzira, ponire ili otjee. Osim to su tim mehanizmom
omogueni transport i preraspodjela vode na Zemlji voda se u sklopu
kruenja vrlo kvalitetno proiava. Isparavanjem u atmosferu odlazi
praktiki ista, destilirana voda, koja se ve u atmosferi djelomice
obogauje plinovima i solima, a najveim dijelom (naroito solima) u toku
poniranja kroz tlo, kada se filtrira. Samopreiavanje je iznimno vano
svojstvo vode koje omoguuje odravanje neke stalne kvalitete. Proces
tee u sklopu neprekinutog lanca u kojemu heterotrofni organizmi
razgrauju organsku tvar stvarajui ivotne uvjete za autotrofne
organizme koji uz kisik i djelovanje Suneve svjetlosti opet stvaraju
biomasu. Treba razlikovati ekosustave slatkih voda od ekosustava rubova
kopna (ua rijeka, morske obale), te ekosustave mora i oceana.

ume i umski ekosistemi

Zbog reljefnih, geolokih, klimatskih, hidrografskih i pedolokih osobina na
kopnu se mogu izdvojiti posebni ekosustavi ili podsustavi manje
rasprostranjenosti koji se ponekad nazivaju i biomima. Na krajnjem sjeveru
59

je pojas tundre. Pojas etinarskih uma nalazi se junije od pojasa tundre i

ini gotovo neprekidni pojas u Evropi, Aziji i Sjevernoj Americi. Junije od
etinarskih umapojas je listopadnih uma. Na njih se nadovezuje
prijelazno podruje lesostepa (les, ruski, uma-lesostepa ili umostepa,
uma izmijeana sa stepom). Stepska je zona travnati biljni pojas koji se
razvio u podruju umjerene klime. Zona stepa najznaajnija je za prehranu
svjetskog stanovnitva. Mediteranska zona razvila se u podrujima
neravnomjerno rasporeenih padalina odnosno umjereno toplihzapadnih
primorja. Pustinjska zona u afrikom podruju nalazi se izmeu
mediteranske na sjeveru i junije savanske zone. Savanska zona je junije
od pustinjske zone. Visoke trave narastu u kinom periodu i do 5 m visine,
a u sunom se razdoblju osue. Oko ekvatora je praumski pojas gdje su
stalno visoke temperature i velika koliina padalina. To je bujna praumska
vegetacija visokih uma isprepletena povijuama.
Na visokim planinskim podrujima, posebno u ekvatorijalnom pojasu,
postoji vertikalno zoniranje koje u izvjesnom smislu odgovara irinskom
zoniranju. Velike povrine zemljita prekrivene su raznolikom vegetacijom,
meu kojom se znaenjem posebno istiu ume. Ukupno se pod umama
nalazi 41 milion km2 ili priblino 30% svjetskog kopna.
ume su rasporeene zonski, prema geografskim irinama, ali i prema
nadmorskim visinama. U podruju vlane i tropske klime ire se praume
sa visokim drveem i gustom podstojnom vegetacijom. U subtropskim
klimatskim podrujima rasprostranjene su zimzelene ume. U umjerenom
klimatskom podruju nalaze se listopadne ume, a u viim predjelima i
subpolarnom podruju rastu crnogorine ume. ume iimaju izuzetnu
ulogu u guspodarskom i ekolokom smislu. uma je odjea zemlje i
hranitelj rijeka. Ona utjee na oblikovanje klime i visinu prinosa. uma je
rekreacijski prostor i initelj turistikog razvoja pojedinih regija i zemalja.
Osim to proizvode velike koliine kisika, ume hvataju iz atmosfere
mnoge tetne tvari. ume, i zelenilo uopte, tite od buke, a istraivanja su
pokazala da je u naseljima s vie zelenila buka smanjena priblino 30%.
Zelene povrine poboljavaju mikroklimu i djeluju povoljno na psihofiziko
zdravlje ovjeka. Osim toga, dokazano je da 1 ha ume:

Dnevno ispari do 47 000 l vode i utjee na klimu u krugu od 60 km;

Godinje pohrani i profiltrira 2 miliona l vode;
Za velikih kia vee 250 mm vode, ime sprjeava bujice i poplave;
Godinje proizvede 21 t kisika;
Godinje filtrira 68 t praine (to je razlog to se ume esto nezivaju
pluima prostora).

60

Naalost, ovjek se ne ponaa razumno prema umskim povrinama. Meu

globalnim problemima savremenog svijeta znaajno mjesto pripada i
deforestaciji odnosno nestajanju uma.

Stanovnitvo i okoli
Savremena kriza okolia u mnogim se radovima najee povezuje sa
eksponencijalnim porastom svjetskog stanovnitva. Eksponencijalni rast
definira se kao ubrzano poveanje. Precizniju rekonstrukciju naseljenosti
svjetskog kopna u ranijim razdobljima vrlo je teko napraviti zbog
pomanjkanja podataka. Prije otprilike milion godina na Zemlji je ivjelo
samo desetak hiljada praljudi. Trebalo je oko 900 000 godina da bi se ta
brojka poveala na otprilike 100 000, to znai da je ukupni godinji prirast
iznosio jedva deset stanovnika. ivot praljudi bio je vrlo teak, pun
neizvjesnosti i opasnosti od nestanka i izumiranja ljudske vrste. Osmo
tisuljee prije Krista u znaku je velikih pozitivnih promjena u ivotu ljudi,
ali i prvoga naglaenijeg utjecaja ovjeka na okoli. Zapoela je prva meu
brojnim uspjenim revolucijama ljudskog roda koja se obino naziva
agrarnom. Agrarna revolucija znaila je kraj razdoblja divljatva, u kojemu
se ovjek nije bitno razlikovao od ivotinja. Ona ini proces koji je ovjeku
omoguio bolju opskrbu proizvodima biljnog i ivotinjskog porijekla.
Rauna se da prije agrarne revolucije na cijeloj Zemlji nije ivjelo vie od
20 miliona ljudi. Poetkom nae ere, na svijetu je ivjelo oko 250 miliona
ljudi, potkraj prvog milenija oko 300 miliona, a sredinom 17. stoljea
otprilike 500 miliona ljudi. Velike seobe mongolskih, germanskih, slavenski
i drugih plemena najlake se mogu objanjavati suprotnostima koje su se
javile na relaciji ovjek-okoli.
Pradomovina barbarskih naroda, zbog iscrpljenih panjaka i drugih izvora
preivljavanja, postala je pretijesna i njezini su stanovnici krenuli prema
novim prostorima. Osim s opasnou od barbara, graani starog Rima bili
su suoeni i sa smanivanjem kvalitete okolia u vjenom gradu, to je
bila izravna posljedica gradskog naina ivota. Vii stupanj poremeaja u
odnosu izmeu ovjeka i okolia nastaje s promjenama koje donosi
industrijska revolucija koja je na stanovit nain omoguila demografsku
eksploziju odnosno eksponencijalni porast broja stanovnitva. Oko 1650.
godine u cijelom je svijetu ivjelo oko 500 miliona stanovnika, a taj se broj
do 1850. godine poveao na milijardu. To znai da se stanovnitvo za samo
200 godina udvostruilo. Za novo udvostruenje jo veeg broja
stanovnika trebalo je samo oko 80 godina. Porast stanovnitva i njegov
raspored u svjetskim razmjerima nije ravnomjeran. S obzirom na
demografske promjene savremeni se svijet moe podijeliti na dvije velike i
bitno razliite cjeline. Razvijene zemlje imaju manji porast stanovnitva. U
posljednjih 300 do 400 godina stope rasta stanovnitva bile su u znaku
61

stalnog poveanja, a maksimum je zabiljeen izmeu 1960. i 1970. godine,

kada je prosjeno iznosio 22 godinje. Nakon toga stope su se polako
smanjivale. Nakon industrijske revolucije (slino je bilo i nakon agrarne
revolucije) javlja se demografska eksplozija.

Novi uvjeti ivota prekidaju ustaljenu ravnoteu razmnoavanja ljudske

vrste i porast stanovnitva u toku odreenog razdoblja izmie kontroli,
da bi se nakon nekog vremena ponovno uspostavila ravnotea. Ravnotea
u fazi dominacije poljoprivredne ekonomije temeljila se na visokim
stopama nataliteta (35% do 55%), ali i visokim stopama mortaliteta. Brzim
promjenama u nainu ivota nakon industrijske revolucije, poboljanom
prehranom, boljim higijenskim uvjetima i napretkom medicine smanjuju se
velike oscilacije i visoke stope mortaliteta, a stope nataliteta i dalje su
visoke. Osm velikih regionalnih razlika u stopama porasta stanovnitva,
postoje i vremenske razlike u trendovima porasta. Tako su do 1920. godine
danas ekonomski razvijene zemlje u usporedbi s nedovoljno razvijenima
imale vee stope rasta stanovnitva. Nakon 1920. zbiva se preokret. Stope
porasta stanovnitva nedovoljno razvijenih zemalja poslije 1950. godine
dvostruko su vee nego u razvijenim zemljama, pa veina demografa
govori o supereksponencijalnom poveanju broja stanovnika tih zemalja. U
julu 1987. generalni sekretar UN-a Peres de Cuellar u vrijeme odravanja
Svjetskih studentskih igara u Zagrebu poelio je dobrodolicu na svijet
petmilijarditom stanovniku planete Zemlje. Proglaenje estmilijarditog
stanovnika Zemlje obavljeno je u Sarajevu 12. oktobra 1999. godine. Uz
pretpostavku da e se stope prirodnog prirasta (15) due zadrati,
proizilazi da e se stanovnitvo svijeta u sluaju linearnog prirasta za
priblino 60 godina udvostruiti, a prema eksponencijalnom prirastu, to bi
se trebalo dogoditi za otprilike 40 godina ili 2040. godine. U zemljama
nieg stupnja razvoja prema statistikim pokazateljima na kraju drugog
tisuljea ivi ovjeanstva. Smanjivanje prirasta posebno je dolo do
izraaja u nekoliko novoindustrijaliziranih zemalja kao to su Juna Koreja,
Tajland i neke druge. Zanimljiv je podatak da je i u najmnogoljudnijoj zemlji
Kini smanjen fertilitet na razinu od 2,1 djeteta po eni, a to otprilike znai
nulti rast stanovnitva. Ukupnom porastu svjetskog stanovnitva manje
razvijene zemlje pridonose priblino 95%. Procjene budueg kretanja
svjetskog stanovnitva kreu se od opreznog optimizma do maltuzijskog
pesimizma. Prema optimistikoj varijanti fertilitet bi se smanjio na
prosjenih 1,7 djece po eni ve u prvoj etvrtini sljedeg stoljea, a rast
stanovnitva zaustavio bi se sredinom stoljea na 7,8 milijardi, nakon ega
bi uslijedio polagani pad. Najmnogoljudnija zemlja postat e Indija, iji e
se broj stanovnika poveati za 116% i stabilizirati na oko 1700 miliona.

62

Ostale zemlje s brzim prirastom pripadaju uglavnom nerazvijenim

zemljama.

Postaje li zemlja pretijesna?

Porast svjetskog stanovnitva i nain odnosno dinamika njegova porasta
vrlo bitno utjeu na promjenu kvalitete okolia, pojedinih uih lokaliteta, ali
i ire zajednice u globalnim razmjerima. Za poveani broj stanovnika treba
osigurati vie prostora. Poveana demografska masa zahtijeva veu
proizvodnju poljoprivrednih i industrijskih proizvoda koji moraju udovoljiti
ne samo uobiajenim zahtjevima i potrebama nego i zahtjevima
poveanoga ivotnog standarda dostojnoga ovjeka savremenog
razdoblja. Porast stanovnitva i raznolikih proizvodnih aktivnosti ostavlja
negativne tragove na kvalitetu zraka, vode, tla, biljnog i ivotinjskog
svijeta, na neobnovljive prirodne izvore, kao i na samog ovjeka. Ukupna
povrina Zemlje iznosi 510 miliona km2.
Meutim, vei dio Zemlje 361 milion km 2 ili 70,8% je pokriven vodom, koja
je izuzetno vana za ovjeka, ali u sadanjoj fazi tehnolokog razvoja ipak
nije prikladna za naseljavanje. Preostaje manji dio Zemljine povrine
odnosno 149 miliona km2 ili 29,2% kopna. No, ni ono u cjelosti nije
pogodno za naseljavanje. Veliki dio kopna demografska je pusto
(anekumena) ili polupusto (subekumena). U statistikim godinjacima
najee se kao ukupna svjetska povrina, prema kategorijama koritenja,
navodi brojka od 134 miliona km2. Aritmetika gustoa stanovnika na toj
povrini 1999. godine iznosila je jo sasvim prihvatljivih 44 stanovnika po
km2. Prema istoj pretpostavci aritmetika e gustoa 2025. godine, kad e
prema odreenim procjenama na Zemlji ivjeti 10 milijardi stanovnika,
iznositi 76 stanovnika po km2. Gustina naseljenosti pojedinih kontinenata
takoer je odgovarajui prosjek. Naime, pojedini su dijelovi kontinentalnih
prostora zbog manje povoljnih reljefnih, geolokih, klimatskih i
vegetacijskih osobina vrlo rijetko naseljeni. Procjenjuje se da oko 60%
svjetskog kopna ima gustou naseljenosti manju od 10 stanovnika po km 2.
Osim toga, relativno malen dio svjetskog kopna (manje od 10% svjetskih
povrina) ima vrlo veliku gustou naseljenosti, blizu 500 stanovnika po
km2. U tim dijelovima svijeta oito je postalo pretijesno i sve su naglaeniji
sukobi u odnosima ovjek-ovjek i ovjek-okoli. Suprotnosti izmeu
ogranienih prostornih mogunosti pojedinih svjetskih regija i zahtjeva sve
veeg broja stanovnika prema okoliu radi zadovoljavanja svakodnevnih
ivotnih potreba jo su oitije ako se promatraju kroz prizmu tzv. agrarne
gustoe naseljenosti koja predstavlja odnos izmeu broja stanovnika i za
obradu pogodnih povrina. Prema statistici FAO-a (Food and Agriculture
Organization) u obradivo zemljite ukljuuju se oranice, vrtovi, vonjaci,
vinogradi i povremene livade. Poveanje obradivih povrina od 1900. do
63

1991. (127,6%) u usporedbi s ukupnim porastom stanovnitva u istom

razdoblju (326%) vrlo je maleno, a postoje i znatne regionalne razlike.
Zbog toga se znatno poveao broj stanovnika po hektaru obradivih
povrina, odnosno smanjene su raspoloivepovrine po jednom
stanovniku. Osim evidentnog poveanja agrarne gustoe postoje i velike
regionalne odnosno kontinentalne razlike. Najveu agrarnu gustou imaju
Azija (6,69 st/ha) i Afrika (3,89 st/ha). Najmanju gustou ima australija i
Oceanija, u kojoj na jednog stanovnika prosjeno otpada 17 857 m 2.
Prosjek obradivih povrina (2375 m2-1994. god) pri sadanjoj agrotehnikoj
tehnologiji i nainu raspodjele nije dovoljan za normalnu opskrbu svjetskog
stanovnitva poljoprivrednim i drugim proizvodima ije je dobivanje
vezano za obradive povrine. Naime, u takvim se okolnostima pojavljuje
manjak hrane, odnosno glad stanovnitva. Glad ima regionalna obiljeja.
Pojedine zemlje i kontinenti ive u izobilju hrane visoke kvalitete. Nasuprot
njima, u velikom je broju zemalja, posebno u nerazvijenom dijelu svijeta,
nestaica hrane svakodnevna pojava. O broju stanovnika koji u svijetu
gladuju ili nisu dovoljno ishranjeni postoje razliiti podaci. Meutim, u
veini radova koji se bave ovom problematikom istie se da je gotovo 30%
svjetskog stanovnitva slabo hranjeno, a oko 10% kronino trpi od
nedovoljne i slabe prehrane. Uz pravilnu raspodjelu hrane gladovati se ne
mora. Dugoronije rjeenje za glad je poveanje produktivnosti postojeih
obradivih povrina na tetu povrina pod livadama, panjacima ili
umama, razmjerno porastu stanovnitva.

Urbanizacija i njezin utjecaj na kvalitetu okolia

Meu initeljima ugroavanja kvalitete ovjekova okolia i kvalitete ivota
uope posebno mjesto pripada urbanizaciji. Urbanizacija je vrlo stara
pojava. Meutim, grad kakav mi poznajemo relativno je nova drutvena
pojava. U strukturi aktivnog stanovnitva gradova predindustrijske faze
prevladavaju primarne djelatnosti, a veliina gradova najizravnije je ovisila
o mogunostima okoline u kojoj se grad razvio. U toj je fazi urbanizacije jo
uvijek veliki broj slabije razvijenih zemalja. Naglim razvojem industrije i
sekundarnih djelatnosti uope poinje druga, tzv. industrijska faza
urbanizacije. Industrija svojim specifinim zakonitostima zahtijeva mnogo
radne snage i njezinu koncentraciju u sreditima rada, to uzrokuje naglo
stvaranje novih i irenje starih gradskih sredita. Porast gradske populacije
na kontinentima i u dravama bio je vrlo raznolik, a to je zapravo
odraavalo stupanj i tempo industrijskog razvoja odnosno drutvenoekonomskog razvoja pojedinih kontinenata i zemalja. Postoji izravna veza
izmeu gospodarskog razvoja i stupnja urbanizacije. to je razdoblje
industrijalizacije krae, burniji su njezini tokovi. Stupanj urbanizacije
uvoliko prati nacionalni dohodak po stanovniku. To ope pravilo potvruju i
podaci Svjetske banke u kojima su zemlje svrstane u pet skupina i to:
64

 Zemlje s niskim dohotkom (33 zemlje) u kojima prosjena razina

urbanizacije iznosi 17%;
Zemlje sa srednjim dohotkom (63) u kojima je prosjek urbanizacije
oko 45%;
Industrijske zemlje Istone Evrope (6) u kojima je prosjek
urbanizacije oko 62%;
Zemlje izvoznice nafte s visokim dohotkom (4), s prosjenom
razinom urbanizacije 66%;
Razvijene zemlje s trinom ekonomijom (19), s prosjekom
urbanizacije 78%.
Iznimku od ovog pravila ine zemlje Latinske Amerike u kojima je razina
urbanizacije vrlo visoka, via od 65%, i ne odgovara nacionalnom dohotku
po stanovniku. Takav tip urbanizacije esto se naziva i siromanom
urbanizacijom. Stope rasta urbanizacije u nerazvijenim zemljama
uglavnom su vee od stopa rasta gospodarskog razvoja, a u apsolutnom
su smislu mnogo vee nego u razvijenim industrijskim zemljama u
razdoblju njihova industrijskog razvoja. Meutim, u relativnom smislu,
urbanizacija nerazvijenih zemalja nije mnogo bra nego u industrijskim
zemljama u doba industrijske revolucije, jer je ukupan porast stanovnitva,
urbanog i ruralnog, u nerazvijenim zemljamau savremenom razdoblju
mnogo bri nego to je bio u razvijenim zemljama u razdoblju njihove
industrijalizacije i urbanizacije.

Energetika i okoli
Energija kao pokreta svih ekosustava na Zemlji i kao simbol razvoja
predstavlja i simbol krize okolia. U radovima o energetici esto se
razlikuje primarna i sekundarna energija. Primarnom energijom smatra se
fotosintezom hemijski vezana suneva energija (hrana i neposredna fosilna
goriva), energija vjetra, kinetika i potencijalna energija vode, atomska
energija i sl. Sekundarnu energiju ini preobraena energija kao to je
elektrina energija, benzin i sl. proizvodnja i potronja energije u stalnom
je porastu. U razvijenim se zemljama troi oko 75% ukupne potronje
energije u svijetu, a u nerazvijenima samo 25% s tendencijama daljnjeg
poveavanja udjela razvijenih zemalja. Veina energije potjee od fosilnih
goriva (oko 80%). Iz nuklearnih elektrana potjee oko 5%, hidroelektrana
6% i td. energija je i jedan od simbola naruene kvalitete okolia.
Nafta kao energent posredno i neposredno ujee na okoli:

U fazi istraivanja;
Pri transportu;
U toku prerade; te
Pri potronji.
65

Negativni utjecaji najmanji su u fazi istraivanja i oituju se prije svega

prisutnou garnitura za buenje, te njihovim lokalnim negativnim
uincima. Opasnosti se poveavaju u fazi eksploatacije, kada se zbog
mogueg kvara na proizvodnim buotinama, sabirnom sustavu ili drugim
ureajima moe dogoditi eksplozija ili poar. Posebne se opasnosti javljaju i
u fazi transporta, neovisno o tome transportira li se nafta cisternama,
naftovodima ili brodovima. Broj nesrea u transportu nije malen, premda
se ne zna taan udio. Najvei utjecaj na okoli ima prerada nafte, prije
svega zbog nepotivanja tehnoloke discipline, zbog ega je ugroeno
stanovnitvo u neposrednoj okolici postrojenja. Pri preradi nafte
potencijalnom oneienju zraka najvie pridonose po neugodnom mirisu
prepoznatljivi vodik, sumpor i merkaptan, no pojavljuju se i razliiti
ugljikovodici koji znatnije ne optereuju okoli neugodnim mirisom, ali
mogu imati mnogo tee posljedice. Otpadne vode nastale u tehnolokom
procesu prerade nafte organski su vrlo optereene.
Plin kao energent smatra se ekoloki najprikladnijim energentom, jer nema
bitnijeg utjecaja na okoli.
Upotreba ugljena kao energenta ekoloki je posebno problematina. Tako
npr. niskokalorini lignit u pravilu se mora troiti neposredno uz nalazite
kako bi se izbjegli visoki trokovi prijevoza. Izgaranjem lignita nastaju
velike koliine ljake, pepela to mehaniki optereuje okoli i namee
problem odvoza, deponiranja, tezatite voda, vodocrpilita i sl. neke vrste
kaloino vrjednijeg ugljena imaju visok postotak sumpora (10% do 12%)
to stvara velike tekoe ve pri izgaranju. Agresivni sumporni i duikovi
spojevi koji nastaju izgaranjem izazivaju jaku koroziju i brzo propadanje
materijala s kojima dolaze u dodir, a kao otpadni plinovi oneiuju okoli.
Odgovarajue utjecaje na okoli ima i hidroenergija. Gradnjom vodnih
stepenica na nizinskim rijekama mijenja se razina podzemnih voda to
izravno utjee na iskoritenje poljoprivrednih povrina, uma,
vodocrpilita, prometnice, plovne puteve. Meutim, novoizgraene vodne
stepenice i promjena reima podzemnih voda mogu imati i odreene
prednosti za pojedine gospodarske grane i omoguiti prijelaz na druge
kulture.
U svijetu radi 437 nuklearnih elektrana i u njima se proizvodi oko 18%
ukupno proizvedene elektrine energije u svijetu. Pri normalnom
funkcioniranju nuklearne elektrane, koje su viestruko osigurane od
neeljenih poremeaja u radu, nisu izravno opasne za kvalitetu ovjekova
okolia. Meutim, one su ipak, kao djelo ljudskih ruku nesavrene, pa je
teorijski i praktiki greka uvijek mogua. To su pokazali i neki sluajevi
(npr. Otok 3 milje u SAD-u 1979. godine, ernobil u Ukrajini 1986. godine
66

i neki drugi sluajevi), to izaziva nepovjerenje stanovnitva s obzirom na

primjenu nuklearne tehnologije za proizvodnju energije.

GOSPODARENJE ZATIENIM PODRUJIMA*

U okviru gospodarenja krajolikom uope, gospodarenje zatienim
podrujima ima posebno mjesto. Tom aspektu planiranja koritenja i
zatite prostora posveuje se, i u svijetu i kod nas, velika panja, pa e u
nastavku, biti definirani neki temeljni pojmovi i principi.

POJAM NACIONALNOG PARKA I ZONE DIVLJINE

U skladu s napucima danim u Guidelines for Protected Area Management
Categories. (IUCN, 1994:7) prilikom odreivanja i definiranja tj. preciznog
opisa odreene kategorije zatite, pa tako i nacionalnog parka, polazna
toka mora biti definiranje zatienog podruja. Naime, bez obzira na
kategoriju zatite (o emu e biti vie rijei kasnije), svaki zatieni prostor
mora se, po svojim znaajkama, nai u okviru slijedee definicije (IUCN
1994:7):
Zatieno podruje je povrina zemljita i/ili mora koja je posebno
odreena za zatitu i odranje bioloke raznolikosti, te prirodnih i uz njih
vezanih kulturnih bogatstava, a kojima se gospodari putem pravnih
instrumenata i drugih djelotvornih oblika gospodarenja.
Vano je naglasiti da, iako sva zatiena podruja odgovaraju temeljnim
naznakama sadranim u ovdje danoj definiciji, u praksi se javlja mnogo,
meusobno vrlo razliitih razloga i svrha proglaenja zatienog podruja.
Samim tim postoji i nekoliko razliitih kategorija zatienih podruja.
U literaturi koja se bavi (u potpunosti ili jednim svojim dijelom) zatienim
podrujima, javlja se nekoliko definicija nacionalnog parka:
Ukazujui na potrebu prihvaanja ideje nacionalnih parkova u Britaniji,
Dower (1945, iz: Countryside, 1991; Philips, 1990) je dao slijedeu
definiciju:
Nacionalni park je vee podruje lijepe i relativno divlje prirode u kojoj, za
nacionalnu korist, a putem odgovarajuih dravnih odluka i postupaka:
Znaajke ljepote krajolika su strogo ouvane;
Osigurani su pristupi i objekti za zabavu graana na otvorenom;
Divlji svijet (ivotinje), te graevine i mjesta od arhitektonskog i
povijesnog interesa su zatieni na odgovarajui nain; i
Postojee poljodjelstvo je uspjeno odrano.
Na vanost i znaaj koncepta nacionalnog parka ukazuje i panjol (1994.),
pozivajui se pri tome na citat Trenta iz 1961. godine: Ujedinjeni narodi
uviaju vanost nacionalnih parkova, i slinih rezervata za ovjeanstvo na
kulturnom i znanstvenom polju, kao i njihovo ekonomsko znaenje, te
mogunosti da se flora i fauna na tim podrujima zatite u prirodnom
stanju.
** A. Bognar-Interna skripta
67

U skladu sa Zakonom o zatiti prirode iz 1976. godine (NN, 1976.):

Nacionalni park je prostrano podruje osobite prirodne, kulturne,
znanstvene, odgojne, obrazovne, estetske, turistike i rekreativne
vrijednosti, a obuhvaa jedan ili vie sauvanih ili neznatno izmijenjenih
ekosistema. U nacionalnom parku dozvoljene su djelatnosti kojima se ne
ugroava izvornost biljnog i ivotinjskog svijeta, te hidrografske,
geomorfoloke, geoloke i pejsane vrijednosti nacionalnog parka, kao i
radnje kojima se odrava ili uspostavlja prirodna ravnotea.
Putem Komisije za nacionalne parkove i zatiena podruja (CNPPA),
IUCN je, tijekom posljednjih 25 godina davao smjernice za kategorizaciju
zatienih podruja na meunarodnoj razini. Jo 1969. godine dali su
definiciju pojma nacionalni park,a 1978. godine, u Izvjetaju o
kategorijama, svrsi i kriteriju izdvajanja zatienih podruja, predlau
deset kategorija zatienih podruja. Iako je taj sustav kategorija bio
prihvaen i intenzivno koriten (pa i ukljuen u zakonodavstvo mnogih
zemalja), a na temelju njega je napravljena i tzv. UN-ova lista nacionalnih
parkova i zatienih podruja, javila se potreba za njegovom revizijom i
obnovom (IUCN, 1994.). To je rezultiralo novom kategorizacijom,
predstavljenom u Guidelines for Protected area Management Categories
(IUCN, 1994.) U okviru te nove kategorizacije, dano je est kategorija
zatienih podruja, koje bi trebale biti koritene u svim zemljama i na taj
nain omoguiti meunarodnu usporedbu i inventarizaciju zatienih
podruja u svijetu.
Zbog toga se ovdje navodi ( i u nastavku koristi) definicija nacionalnog
parka i zone divljine, kakva je dana u okviru Guidelines , (IUCN,
1994:19).
Nacionalni park je prirodna povrina zemljita i/ili mora, odreena
a) titi ekoloku cjelovitost (nepovredivost) jednog ili vie ekosustava i to
za dananje i budue generacije, b) da iskljui iskoritavanje ili
zaposjedanje prostora suprotno razlogu imenovanja podruja nacionalnim
parkom i c) da osigura temelje za provoenje duhovne, znanstvene,
obrazovne, rekreacijske i posjetiteljske aktivnosti, koje sve moraju, u
kulturnom smislu te u smislu ouvanja okolia, biti meusobno uskladive
(kompatibilne).
Cilj gospodarenja naionalnim parkom, pri tom je (IUCN, 1994.):

Zatita prirodnih i slikovitih podruja od nacionalne i meunarodne

vanosti za duhovne, znanstvene, obrazovne i turistike svrhe;
Ouvanje, u to je mogue prirodnijem stanju, reprezentativnih primjera
fiziko-geografskih regija, biotikih zajednica, genskih rezervi i izvora,
te osiguranje ekoloke stabilnosti i raznovrsnosti;
Upravljanje intenzitetom i nainom koritenja parka od strane
posjetitelja za obrazovne, kulturne, rekreacijske i inspiracijske potrebe, i
to na razini koja e odrati tj. ouvati dato podruje u njegovom
prirodnom, odnosno gotovo prirodnom stanju;

68

Da se ukloni i sprijei iskoritavanje i zaposjedanje suprotno razlogu

proglaenja nacionalnog parka;
Potivanje ekolokih, geomorfolokih, svetih (vjerskih) ili estetskih
znaajki zbog kojih je proglaen nacionalni park, te
Da se uvae potrebe lokanog stanovnitva, ukljuujui i koritenje
prirodnih bogatstava neophodnih za ivot i to u onom obimu u kojem to
ne djeluje negativno na ostale ciljeve i zadatke gospodarenja
nacionalnim parkom.
Prema definiciji danoj u Smjernicama za kategorije zatienih podruja
(IUCN, 1994;17):
Zona divljine je veliko podruje zemljita i/ili mora s ouvanim
prirodnim znaajkama i utjecajima, te podruje u kom nema stalnih ili
znaajnijih nastambi, a koje je zatieno i kojim se gospodari u cilju
ouvanja njegovog prirodnog stanja.
Cilj gospodarenja zonom divljine je (IUCN, 1994.):

Osigurati buduim generacijama mogunosti da upoznaju i uivaju u

podrujima koja su uglavnom neporemeena aktivnostima ovjeka
tijekom dugog perioda vremena;
Odrati bitne (nune) znaajke i kakvou okolia tijekom dugog
razdoblja;
Omoguiti pristup javnosti na onoj razini i u onom obliku koji e najbolje
zadovoljiti fiziku i duhovnu dobrobit posjetitelja uz istovremeno
ouvanje znaajki divljine datog podruja, i to za sadanje i budue
generacije; i
Omoguiti lokalnom stanovnitvu ivot u ravnotei i skladu s
raspoloivim prirodnim bogatstvima nunim za odranje njihovog
naina ivota.

Budui da je, u skladu s ranije navedenim definicijama (Dower, 1945;

NN, 1976; IUCN, 1994.), turistika, odnosno rekreacijska funkcija jedan od
znaajnih aspekata nacionalnih parkova, a i zona divljine, izuzetno je
vano da se, pri izradi planova gospodarenja, posebna panja posveti i toj
funkciji. To posebno dolazi do izraaja u sluaju zona divljine, koje su, zbog
svog neizmijenjenog prirodnog stanja izuzetno rijetke, a samim tim i
izvanredno vrijedne.
Govorei o gospodarenju zonama divljine, Stankey (1972.) naglaava da
je to jedan od najizazovnijih i najteih zadataka u okviru gospodarenja
okoliem i prirodnim bogatstvima. Naime, prilikom izrade plana
gospodarenja odreenim podrujem divljine valja voditi rauna o tri
kljuna problema:
a) institucionalna ogranienja;
b)ograniena raspoloivost bogatstva divljine; i
c) nagli porast koritenja zona divljine za potrebe rekreacije.
Izuzetno je vano (i neophodno!) da se, tim aspektima posveti panja i
to, kako pri gospodarenju nacionalnim parkovima uope, tako i pri
69

gospodarenju zonama divljine unutar njih. Potrebno je, dakle, odmjeriti

neophodnost ljudskih zahvata u odreenom krajoliku, odnosno, odrediti
koje su granice u okviru kojih smo spremni mijenjati prirodni okoli, tj.
odreenu zonu divljine. U skladu s tim, Lucas i dr. (1985.), te Stankey i dr.
(1986.) razrauju ideju i koncept granica prihvatljivih promjena tj. tzv.
LAC sustav planiranja, u okviru kojeg pokuavaju pomiriti zahtjeve
zatite i turistike valorizacije zone divljine.

70