Sözlük Psikoloji PDF

PSKOLOJ
ak bellek (ng. explicit memory): Szel bileenleri bulunan ve bilin dzeyindeki genel
bilgileri, gemi olaylar, kiisel yaantlar ieren; anmsanabilir eylere ilikin bellek; yksel
bellek, bildirimsel bellek.
ak davran (ng. overt behavior): Gzlemcinin kolayca gzleyebilecei davran.
ak renme (ng. explicit learning): Bilinli olarak gerekleen ve bilin dzeyinde
anmsanabilen bilgilerin elde edilmesini salayan renme.
adil dnya inanc (ng. just world belief / hypothesis): Dnyann adil olduu, insanlarn yaamda
hak ettiklerini yaadklar; kt eylerin kt insanlarn bana, iyi eylerin ise iyi insanlarn
bana geldiini varsayan savunmac ve yanltc ykleme.
adli ruhbilim (ng. forensic psychology): Ruhbilim ilkelerinin sorgulama yntemleri, su
saptaym, tankln deerlendirilmesi, insan ilikilerini ieren adli yntemlerin uygulanmas,
evlat edinme, ocuk sulular, uyuturucu kullanm, kmeler aras atma, vb. konularda gerekli
yasal dzenlemelerin yaplmasna yardmc olan ruhbilim dal.
agorafobi bkz. alan rks
agresyon bkz. saldrganlk
agulama (ng. cooing): Bebeklikte sesle ilgili geliimin ilk aamasnda karlan sesler.
ar zek gerilii (ng. profound retardation) : Zihinsel yetersizliin en aa dzeyde olma
durumu.
ar zek gerilii (severe mental retardation): Yaklak 20-35 zek blmne denk gelen
(yetikinlerde) bir zihinsel gerilik dzeyi.
azcl dnem (ng. oral stage): Freudun kiilik geliimi kuramnda, ruhsal-cinsel geliimin
doumdan 12-18. aya dein sren, temel doyum kaynann az olduu evresi.
ar eii (ng. pain threshold): Kiinin ac verici olarak duyumsad en dk uyarc derecesi.
aklc (ng. rationalist) : Akl yrtme ve anlama yetisi olan, aratrmada akl ve aklsal srelere
ncelik veren.
aklsal (ng. rational): 1. Aklla, akl yrtmeyle ilgili, zihinsel olan; fiziksel olmayan. 2. Akla
uygun, geerli olan. 3. Duyguya deil akla, bilie ynelik olan.
akla dayal davran kuram (ng. theory of reasoned action): Bir insann planl, amal
davranlarn en iyi aklayan etkenlerin, kiinin sz konusu davranlara ynelik tutumlar ile
znel ilkeleri olduu gr.
akla uygunlatrma (ng. rationalization): Ruhzmlemede, kiinin, usd drtlerini,
duygularn ya da davranlarn bilin dzeyinde daha sevimli, onaylanabilir klmak, hakl
karmak iin uygun gibi grnen, ancak geree uymayan gerekeler sunan bir savunma
dzenei, manta brnme.
akran kmesi (ng. peer group): Ayn toplumsal dzeye, ortak uralara ve normlara sahip
genellikle yaa birbirine yakn insanlarn oluturduu bir grup.
PSKOLOJ Dzeltmeleri ilenmi 14/05/07
aktarm (ng. transference): Ruhsaaltmda danann, yaamndaki nemli figrlere

(ebeveynlere, kardelere, vb.) ynelik olan bilind duygularn, yine bilind srelerle
bakalarna aktarlmas.
alan deneyi (ng. field experiment): erik olarak laboratuar deneyinden daha doal, gereki
olan ve gerek yaam durumlarnda yaplan deney.
alan etkisi (ng. field effect): Gestalt ruhbilimcilerine gre Bir imgenin ya da onun bir
blmnn grnmne ilikin uzamsal ya da geici ortam etkisi.
alan rks (ng. agoraphobia): (Yunanca "pazar yeri korkusu"): Kamann ya da yardm
almann olanaksz gibi gzkt alanlarda (kalabalk yerler, tneller, kprler, asansrler, toplu
tatlar, kuyruklar gibi) duyumsanan, yalnzlk korkusunun verdii kayg bozukluu, akalan
korkusu.
alg (ng. perception): En genel anlamyla, duyu organlar araclyla alnan uyarclarn (duyusal
bilgilerin) tutarl, anlaml bir btnlk oluturacak biimde rgtlenmesi, zmlemesi, yorumu
ve bireimiyle ilikili srelerin tm.
algsal alan (ng. perceptual field): Belli bir anda kiinin evresindeki uyarc zelliklerinin
toplam.
algsal btnlk (ng. perceptual unity): Bir varln, bir nesnenin, soyut zellikler ya da
ayrntlar toplam olarak deil, tmyle alglanmasndan oluan btnlk.
algsal deimezlik (ng. perceptual constancy): Nesnelerin, gzlemci zerinde brakt
izlenimlerin deiken olmasna karn, byklk, biim, renk gibi zelliklerine ilikin algnn
deimemesi.
algsal duyarlama (ng. perceptual sensitization): Alg eiinin, belli uyarclar karsnda
ynelik olarak ar dmesi, ar duyarl duruma gelmesi.
algsal renme (ng. perceptual learning): Bireyin evresindeki nesne ve varlklar alglayarak
renmesi ya da nceden rendiklerini yeni alglarla deitirmesi.
algsal szme (ng. perceptual filtering): Dikkatin, vcudun eitli duyu alclarn srekli
bombardman eden bir uyarclar karmaas iinden, u ya da bu nedenle kii iin anlaml olan
yalnzca kk bir blm zerinde odaklamas.
algsal ema/dzen (ng. perceptual schema): Alg araclyla kazanlan imge ya da nesnenin
yaplanm i tasla, algsal taslak.
algsal yanlsama (ng. perceptual illusion): Bir nesne, olay ya da yaantnn yanl alglanmas.
algsal-devimsel egdm (ng. perceptual motor coordination): Alglarn ve istemli
devinimlerin karllkl etkileimi, e gdm.
alkanlk (ng. habit): Dzenli ve srekli olarak kendini gsteren, renilerek edinilmi yaln
davranlar.
alma (ng. habituation): l. Bir tepkinin saysnda (sklnda) ya da etkisinde gzlenen azalma.
2. Alg ruhbiliminde, girdilerin yinelenmesi sonucunda bilgi ilem etkinliinde gzlenen azalma.
3. Bir maddenin srekli kullanm sonucunda o maddeye ruhsal ya da bedensel adan baml
duruma gelme. 4. Yeni tetiklenmi olan nronlarn, yeniden tetiklenebilmek iin ya daha gl
bir sinir uyars, ya da daha uzun bir yeniden yklenme sresi gerektirmesi.
alkolizm (ng. alcoholism): Aile yaamn, i ve arkadalk ilikilerini ar derecede etkileyen

uzun ve ar alkol kullanm, alkol bamll.
alt benlik (ng. id): Freud'un paral ruhsal yap modelinde, herkeste ortak olan temel
yaamsal igdleri, istek ve drtleri ieren bilin d ruhsal g kayna.
amal unutma (ng. intentional forgetting): Bastrma dzeneinden ya da bilinsiz bir unutma
isteinden kaynaklanan unutma.
amaszlk (ng. anomie): Toplumdaki ortak amalarn, toplumsal normlarn, deer yarglarnn
ve ak ynlendiriciliin olaanst koullarda ya da toplumdaki hzl ve kkl deiimler gibi
baka nedenlerle gszlemesi, ortadan kalkmas ya da birbiriyle atmas sonucu bireylerde
ortaya kan bir norm yoksunluu, duyarszlk, yabanclama, kayg ve kafa karkl.
ana ayrc zellik (ng. central trait): nsann kiiliini en iyi tanmlayan ekirdek zellikler.
anal dnem (ng. anal stage): ocukluun ilk yllarnda dklamaya ve ilikili organlarn
salad erotik duyumlara ballk gsterilen aama, dkl dnem.
anamnezi bkz. olgu yks
ansal bellek (ng episodic memory): Kiisel deneyim ya da olaylara ilikin uzun sreli bellek.
anlk (ng. intellect): Duyu ve istenten ayr olarak dnlen bilme yetisi; usavurma, yarglama
ve anlama gc.
anma (ng. remember): Daha nce renilenin ya da yaanann bilince kmas ya da davranta
yerini alacak biimde kendini ortaya koymas.
anma ars (ng. recall): renilen eylerin ya da yaantlarn bellekteki izlerinin bilin
dzeyine karlmas.
anne yoksunluu (ng. maternal deprivation): lk bir yl iinde, anne ya da srekli bakm veren
kiiden yoksunluk.
anormallik ruhbilimi (ng. abnormal psychology): Ruhbilimin, davransal, ruhsal ve duygusal
bozukluklarn tanm, nedenleri ve saaltmyla ilgilenen dal.
ara deiken (ng. intervening variable): 1. Aratrmada, gze alnmayan ya da tasarm
aamasnda gzden kaan ve sonular beklenmedik bir yolda etkileyen bamsz deiken. 2.
Uyarc olay ile tepki zaman arasnda organizma iinde gerekletii dnlen, ancak
gzlenemeyen sre.
aracinsellik (ng. intersex condition (intersexuality)): Hem erkek hem de kadnn zellikle ikincil
cinsel zelliklerini tama durumu.
aralk (ng. range): 1. Genel anlamyla, en dk ve en yksek deerler arasnda kalan blm. 2.
Saymlamada, bir dalmdaki en yksek ve en dk deerler. 3. Belli bir canlnn doal olarak
yayld ve yaad alan.
aralkl lek (ng. interval scale): Eit aralklara blnen ve istee bal bir sfr noktas
belirlenen lekler.
aralkl pekitirme (ng. intermittent reinforcement): Koullu renme deneylerinde pekitirici
uyaranlar dzensiz aralklarla uygulama.
art etki (ng. after effect): Duyunun, uyarm ortadan kalktktan sonra da srmesi.
art imge (ng. after image): D uyaran bitince uyarana benzer ya da kart olarak yeniden
canlanan imge.
art belirtiler (ng. positive symptoms): izofreni tansnda, sanr, varsan, dank konuma ve
ses uyumsuzluu tr belirtilere verilen genel ad.
art pekitirme (ng. positive reinforcement): Edimsel koullamada, istenen davran
glendirmek ve yineleme skln artrmak iin, edimsel davrann dllendirilmesi, katmal
pekitirme.
aadan yukarya bilgi ilemleme (ng. bottom-up processing): Uyarclarn (sisteme giren
bilgilerin) yaln ve ayrntl tanmlarndan balayp daha byk, karmak yaplarn olumasna
dein ileyen bilisel sreler.
aamal geveme (ng. progressive relaxation): Kayg bozukluklarnn dzeltilmesinde
kullanlan bir tr ruhsaaltm yntemi.
ar coku (ng euphoria): Abartl iyimserlik, honutluk, nee ya da sevin duygusu.
ar devingenlik (ng. hyperactivity): Srekli, ar devinimle tanmlanan dzensiz, ar etkin
olma durumu, ar hareketlilik.
ar yeme bozukluu (ng. bulimia nervosa): nce denetimsiz bir biimde ar miktarda yeme,
daha sonra da ya boazna parmak sokma ya da eitli ilalar kullanma yoluyla yediklerini
karma, ar diyet gibi yntemlerle yediklerini vcudundan dar atma ya da yakma abalaryla
tanmlanan ileyleyici bir yeme bozukluu.
ayrc zellik (ng. trait): Kiiliin temel birimleri olduuna inanlan, grece kalc ve kiiye
bakalarndan ayr, esiz olma niteliini kazandran dnme, tutum ve duyumsama.
ayrc tan (ng. differential diagnosis): Benzer ya da akan belirtileri olan iki ya da daha ok
sayda bozukluun birbirinden ayrdedilmesi sreci.
ayna izimi (ng. mirror drawing ): Bir kalemle yldz ve daire gibi biimlerin, elin ve biimin
kendine deil aynadaki yansmasna bakarak kopyalanmas.
aynlk geerlii bkz. zdelik geerlii
ayrlk bunalts (ng. separation anxiety): Genellikle ocukluk anda grlen, sevilen bir
kiiyi yitirme ya da ondan uzak kalma korkusu, ayrlk kaygs.
babalar tutma (ng. temper tentrum): ocuklarda genel olarak tekmeleme ve lk atmayla
kendini gsteren, sklkla gzlenebilen bir tr davranm sorunu.
baml deiken (ng. dependent variable): Bir deneyde bamsz deikende yaplan
deiimlerin, zerinde yol aaca etkiyi grmek iin llen deiken.
bamllk (ng. addiction): Organizmann, alkol, ttn, uyuturucu, vb. gibi maddeye ruhsal ya
da bedensel olarak baml duruma gelmesi.
bamsz arm (ng. free association): Ruhzmleme yaplan kiinin sedire uzanp belli bir
konuda (bir rya paras, bir simge, an vb. zerinde) ne denli ilgisiz, nemsiz, onaylanamaz, ho
olmayan ya da utandrc olursa olsun aklna gelen her eyi rtmeden ya da yarglamakszn,
ekleme karma yapmakszn, olduu gibi anlatmaya zendirildii temel bir alma uygulamas.
balanma (ng. attachment): 0-32 aylar arasda, bebein temel bakm veren kiiyle kurduu
zgn duygusal yaknlk.
basmlama (ng. imprinting): 1. Yaamn ilk evrelerinde gerekleen ve tre zg ok hzl,
grece tutarl, dzenli renme. 2. Yaamn nemli dneminde ana babaya balanma gibi
doutan, igdsel davran yaplarnn uyarlmas.
basmakalp davran (ng. stereotyped behavior): Belirli bir sorun karsnda zel koullarn ya
da varlan sonucun deitiremedii, hep ayn kalan davran.
bastrma (ng. repression): Kiinin belirli ruhsal etkinlik ve sreleri, istei dnda bilinaltna
itmesi ya da bu itilenlerin bilince kmasn nlemesi.
baar (ng. achievement): 1. Eitim ruhbiliminde, genel ya da okuma, matematik gibi zel
beceri alanlarnda belirlenen yeterlilik dzeyi. 2. Genel ruhbilimde, kiinin kendisince ya da
toplumca konulan amalara ulamas.
baar gds (ng. achievement motive): Engelleri ama, zorluklarn stesinden gelme, yarma
ortamlarnda baarl olma gereksinimi.
baarm (ng. performance): Bir davranlar dizisini tamamlama sreci.
bavuru kmesi (ng. reference group): Bireyin yesi bulunmad, ancak dzen ve deerlerini
rnek alarak kendini baml sayd kme.
bebek dili (ng. babbling): Konuma geliiminde bebein kard anlamsz birtakm seslerden
bababa ya da dada gibi yinelenen hecelerden oluan dil.
bebeklik iekapanm (ng. infantile autism): ki buuk yandan nce ortaya kan ve ie
kapanma, evrel etkileimine kapallk, iletiim bozukluklar, konuma yeteneinin gelimemesi
gibi belirtilerle grlen bozukluk.
beden imgesi (ng. body image): 1. Kiinin kendi bedenine ve bedeninin evreyle olan ilikisine
ilikin algs. 2. Kiinin, kendi bedeni ve grnm konusunda, toplumsal olarak tanmlanan
bedensel grnm lnlerine dayal tutum ve duygular.
bedenselletirme bozukluu (ng. somatization disorder): Belirlenebilir bedensel bir temeli
bulunmayan, sklkla uzun sreli birok bedensel yaknmayla (ar yaknmas, yutma, yrme
glkleri, bulank grme, karn ars, bulant vb. tanmlanan ve sklkla kadnlarda grlen bir
tr ruhsal kkenli rahatszlk.
belirti (ng. ?????) : Ruhsal bir bozukluun tannmasna anlalmasna kolaylk salayan olgu.
belirti kmesi (ng. syndrome): Birlikte ortaya kan ve ayrdedilebilir bedensel ya da ruhsal bir
rahatszl oluturan belirtiler bei.
bellek (ng. memory): 1. Bilgiyi (grlen, iitilen, dnlen, duyumsanan, vb. eyleri) alglama,
dzenleme, kodlama, saklama ve anmsamayla/tanmayla (kullanmayla) tanmlanan bilisel
sre. 2. Bu bilgilerin sakland varsaylan yer. 3. Bu ekilde saklanan bilgilerin kendisi.
bellek birimi (ng. mnemon): Bellein en kk birimi ya da bir bilgi kodlandnda sinir
dizgesinde ortaya kan en kk fiziksel deiim.
bellek yanlsamas (ng. paramnesia): Yalnzca dinlediimiz, bir olaya tanklk ettiimiz, yeni
grdnz bir yeri, daha nce grm olduumuz gibi yanlsamalar trnden bellek
arptmalar, bellek karkl.
bellek yitimi (ng. amnesia): Herhani bir nedenle anmsama gcnn bir parasnn ya da
tmnn yitirilmesi.
bellekte tutma (ng. retention): renilen davrann, yaantnn ya da konunun, kullanlmad
dnem boyunca korunmas; bellek srecinin ikinci aamas.
bellekte tutma erisi (ng. retention curve): Kiinin, rendiklerini zaman iinde belleinde
saklama derecesini gsteren eri.
ben iincilik (ng egocentrism): 1. Bakalarnn gereksinim ve karlarna kar duyarsz kalp
kendi karlaryla ilgilenme. 2. Gelimede ilemsellik ncesi evredeki ocuun kendisi ile kendisi
dnda alanlar ayramamas durumu, benmerkezcilik.
benlik (ng. ego): Ruhzmleme kuramna gre ruhsal aygtn i ve d uyaranlar alarak
deerlendiren, anlamlandran, evreye uyum salayan yetilerinin tm.
benlik gc (ng ego strength): Kiinin, kendi istekleri, drtleri, itkileri ile d gerekliin
gerekleri arasnda etkili bir denge kurma yetisi.
benlik savunmas (ng. ego defense): Ruhzmlemede, benliin yldrc, bastrc drtlere ve
atmalara kar korunma dzenekleri araclyla kendini savunmas.
benlik lks (ng. ego ideal): 1. Genel anlamyla kiinin olmak ya da ulamak istedii olumlu
eylerin toplam. 2. Ruhzmlemede benliin, ocuun ie yanstt, benimsedii ana baba
amalar, deerleri, ahlk kurallar vb. zdeleen blm.
betimsel aratrma (ng. descriptive research): Neden-sonu ilikilerinden ok gzlenebilir
zellikleri belirleyip tanmlamay amalayan, deneye deil gzleme dayal aratrma, tanmlayc
aratrma.
betimsel istatistik (ng. descriptive statistics): Belli bir evreden alnan rneklemden elde edilen
merkezi eilim, iliki, deiim gibi zel lmleri tanmlayan ve zetleyen nicel bilgiler.
beyin baatl (ng. cerebral dominance): Beden hareketlerinin balatlmas ve denetiminde
beynin bir diliminin tekine gre ar bast varsaym.
beyin esneklii (ng. brain plasticity): Beynin; renme, yeni bilgiler edinme, deiebilme,
esnek olabilme yetisi.
beyin frtnas (ng. brainstorming): Belli bir konuda (bir problemin zm, yeni tekniklerin ve
bulularn gelitirilmesi gibi) zgrce dnce retmek amacyla kullanlan bir ekip yntemi.
beyin plastisitesi bkz. beyin esneklii
biim-artalan (ng. figure-ground): Alg ruhbiliminde, algsal dzenein odakland ya da o
srada baka her eyden ayr olarak alglad ey (biim) ile bunun arkasnda uzanp alg
odann dnda kalan "baka her ey" (yer) arasndaki iliki.
bildirimsel bellek (ng. declarative memory): Dorudan doruya bilili eriime ak olan;
olgulara, kavramlara, olaylara ilikin bilgileri (bakalarna bildirilebilecek, anlatlabilecek
bilgileri) ieren bellek.
bilgi ileme (ng. information processing): Bilisel ruhbilimde, bilginin alnmas, yorumlanmas,
saklanmas, hatrlanmas, unutulmas ve kullanlmas gibi srelerin btn.
bilgilendirmeli olur (ng. informed consent): Kiinin, aratrmaya katlma ya da kendisine belli
bir tan, iyiletirme ya da koruyucu ilem yaplmas konusunda yeterli dzeyde bilgilendirildikten
sonra yaplacak ileme gnll olarak onay vermesi, bilgilendirilmi onay.
bilin (ng. conscious): 1. Kiinin belli bir anda alglad ve kavrad eylerin tmn kapsayan
ruhsal durum. 2. Kiinin kendisinin ve evresinin ayrmnda olma nitelii.
bilin ncesi (ng. preconscious): Belirli bir anda, bilinte bulunmayan, yalnz kolaylkla
anmsanp bilince arlabilen an ve yaantlarn nitelii.
bilinalt (ng. subconscious): 1. Ruhzmlemede, bilin altnda bulunan ve bilinli olmayan,
ancak kolayca bilin dzeyine karlabilen ieriklerin, srelerin bulunduu dzey. 2. Genel
kullanmda, bilin dzeyinde olmayan ancak bilince ulaabilecek her trl bilginin, yaantnn,
annn sakland yer.
bilind (ng. unconscious): Ruhzmleme kuramna gre kiinin bilinli olarak ayrmna
varamad, bilinli aba ile bilin alanna getiremedii an, drt ya da isteklerin ruhsal nitelii.
bilinli bastrma (ng. suppression): Uygun grlmeyen istek ve anlar bilinli olarak bilinten
uzaklatrma.
bilinlilik (ng. consciousness): Nesne, olay ve eylemlere kar uyank, bilinli bulunma durumu.
bili (ng. cognition): Alglama, anlama, tanma, bellek, yarglama, soyutlama gibi bilmeye,
renmeye, gerei deerlendirmeye yarayan yetiler btn.
bilisel biim (ng. cognitive style): Kiinin, bilgi ilem ve dzenleme konusundaki zgn,
tutarl yaklam biimi.
bilisel bilim (ng. cognitive science): nsan usunu, bilisel sreleri ve bilgiyi inceleyen bir dizi
bilim dalnn ortak ad.
bilisel davran deiimi (ng. cognitive behavior modification): Danann, ilevsel olmayan
isel konumasn daha uygun seeneklerle deitirmeyi ieren bilisel saaltm ve davran
deiimine dayal ruhsaaltm biimi.
bilisel geliim (ng. cognitive development): Bilisel yetenek ve kavrama gcnn doumdan
yalla dein geliimi.
bilisel ilev (ng. cognitive function): Beynin bilinsel deerlendirmeyi salayan, bilin, bellek,
alglama, soyut dnce, yarglama gibi zek ve ynetici ilevleri.
bilisel ruhbilim (ng. cognitive psychology): Davranlarn yalnzca gzlenen yanyla
aklanamayacan, altta yatan, belleksel olaylar, simgeler, inanlar vb. dzeyinde de
aklanmas gerektiini savunan ruhbilim anlay.
bilisel saaltm (ng. cognitive therapy): Bireyin alglama, dnce ve yorumlama biimlerini
olumlu ynlerde deitirmeyi amalayan ruh salatm tr.
bireim (ng. synthesis): 1. Verilerin bir btnlk ortaya karacak biimde birlemesi. 2.
Tutumlar, inanlar, davranlar, kiilik zellikleri gibi kiisel zelliklerin btnletirilmesi.
birey (ng. individual): nsan topluluklarn oluturan, insanlarn ortak yanlarn tamakla
birlikte kendilerine zg ayrc zellikleri de bulunan tek canlya verilen ad.
bireyleme (ng. individuation): ocuun gelierek zerk birey olma sreci.
biriken dl yntemi (ng. token economi): Edimsel koullamaya dayal davran olutururken,
istenilen davranlarn pekitirilmesi amacyla, daha sonra asl pekitirelerle deitirilebilen
kupon, marka gibi simgelerin, bir baka deyile ikincil pekitirelerin kullanlmas yolu.
birincil dikkat (ng. primary attention): renme sz konusu olmadan ve zel bir aba
gerektirmeden kendiliinden beliren dikkat.
birincil gd (ng. primary motive): Alk, susuzluk gibi temel yaamsal gereksinimlerden
kaynaklanan ve trn btnnde ortak olduu varsaylan renilmemi gd.
birincil nleme (ng. primary prevention): Bir bozukluun ortaya kmasn nlemek amacyla
alnan nlemler.
biyo-geribildirim (ng. biofeedback): 1. Organlarn ileyiinin denetiminden sorumlu olan bir
zdzenleme dzenei. 2. Kiinin, bu ileyii bilinli olarak denetlemeyi rendii edimsel
koullandrma uygulaym.
biyolojik ritimler (ng. biological rhythm): Dzenli aralklarla gerekleen dngsel davran
yaps, uyku-uyanklk dzeni gibi.
biyolojik saat (ng. biological clock): Byme, uyku-uyanklk, ayba gibi biyolojik dngleri
ieren i zamanlama dzenei.
biyo-ruhsal-toplumsal yaklam (ng. biopsychosocial model): Hekimlikte, saln
korunmasn, hastalklarn ortaya kmasn aklamak iin dirimbilimsel, ruhsal ve toplumsal
etkenleri birlikte ele alan ok dzlemli yaklam rnei.
bo inan (ng. superstition): 1. Doal olaylarn aknn, dua, by, kara by, uur getireceine
inanlan nesneleri tama, muska yazdrma, ruh arma gibi doast ya da byl glerle
deitirilebilecei inanc.
boylam ama etkisi (ng. jet lag): Ksa bir sre (rnein 12 saat) iinde birok zaman boylamn
birden amann sonucunda gnlk dzenin bozulmas.
boyun eme (ng. obedience): Kiinin bir yetkili tarafndan koyulmu kurallara ya da verilen
buyruklara uygun davranmas; deer yarglarn, kanlarn, dncelerini yetkinin gsterdii
ynde deitirmesi.
bozucu etki (ng. interference): 1. Genel anlamyla, iki eyin birbiriyle yararak, atarak,
etkilerini azaltmas ya da yok etmesi. 2. renmede, belli bilgilerin daha baka bilgilerin
renilmesini ya da annsanmasn engellemesi 3. Birbirine kart tepkilerin ortaya kmasnn ve
koullandrmasnn bir sonucu olarak, tepki gcnde grlen azalma.
bozuk plak konumas (ng. palilalia): Konuma iinde szck ve tmce paralarn
durmakszn yineleme.
blmleme lei (ng. nominal scale): Verilerin, saysal ya da adlandrmal ("evet," "hayr,"
"sar," "krmz," vb. gibi) dlayc gruplar olarak blmlendirildii bir lek.
blmleyerek alglama (ng. categorical perception): Uyaranlarn, bir sreklilik boyunca iki ya
da daha ok snfa ilikinmi gibi alglanmas.
blnme (ng. splitting): Kiinin atmadan ve zorlanmlardan kanmak amacyla benliini ve
bakalarn tmyle iyi ya da tmyle kt olarak deerlendirdii benliindeki kiileri ikiye
blerek iselletirdii savunma dzenei.
bunalt (ng. anxiety): En genel anlamyla tehlike ya da talihsizlik korkusunun ya da

beklentisinin yaratt kayg ya da tedirginlik, akl d korku.
bunalt bozukluklar (ng. anxiety disorders): Belirlenebilir bir olayla, nesneyle vb. orantl
olmayan tedirginlik, tasa, korku, vb. gibi olumsuz duygularla kendini gsteren ve bu duygulardan
tr genel ileyite ktlemelere yol aan uyum bozukluklar.
bunama (ng. dementia): Beyin dokusundaki yozlamaya bal olarak gelien, bellek yitimi,
davran bozukluu ve kiilik deiimi ile belirli sreen beyin hastal.
bysel dnce (ng. magical thinking): Dnceye, sylenen sze, yazlan yazya doast,
bysel g ykleyen dnce biimi.
canlclk (ng. animism): Bitkilerin, hayvanlarn ya da doadaki dier toplumdaki olaylar
etkileyen ruhlarla ya da yaam gleriyle donatlm olduu inanc, canslama.
ceza (ng. punishment):Uygun grlmeyen tepki ve davranlar nlemek iin uygulanan olumsuz
ve ac veren uyaranlar.
cinsel istek bozukluu (ng. sexual desire disorder): Kiinin cinsel ilgisinin eksiklii ya da
cinsellie ilikin etkin bir tiksinme olarak oluan bozukluk.
cinsel ilev bozukluu (ng. sexual dysfunction): Cinsel ilevin olaan fiziksel tepkilerinin
bozulmas ya da yitirilmesi.
cinsel kimlik (ng. sexual identity): Bireyin kendi bedenini ve benliini belli bir cinsiyet
temelinde alglay, kabullenii.
cinsel ktye kullanm (ng. sexual abuse):
kullanlmas.
nsan ya da hayvann cinsel adan ktye
cinsel sapknlk (ng. paraphilias): Cinsel doyum iin allmadk, toplumca kabul edilmeyen
imgelerin, nesnelerin ya da etkinliklerin kullanld ruhsal-cinsel sapmalarn ortak ad.
cinsel soukluk (ng. frigidity): Kadnda, cinsel haz istei ya da yetisi yokluuyla ortaya kan
cinsel bozukluk.
cinsel yetersizlik (ng. sexual inadequacy): Uygun e, uygun zaman, uygun yer olsa bile
uyarlma eksiklii, uyarlma yokluu ya da yeterli uyarlma olmasna karn cinsel organn
organik, ruhsal nedenlere bal olarak ilevsel bozukluk gstermesi.
cinsel ynelim (ng. sexual orientation): Bireyin cinsel kimliine uygun ya da kart biimde,
duygu, istek ve davranlarnn belli bir cinsiyete ekimi.
cinsiyet (ng. sex): Erkekle kadn birbirinden ayran kaltsal, bedensel ve ruhsal ayrmlar.
cinsiyete bal davran (ng. sex typed behavior): Kz ve erkeklere gre ayrm gsteren,
toplumca belirlenmi davran biimleri, cinsiyet temelli davran.
arm (ng. association): Davranlar, dnler, kavramlar arasnda, yer ve zaman birliinin
etkisiyle kurulan balantlar sonucu, bilin alanna bunlardan birisi girince tekini de bilince
ekmesi olay.
alma bellei (ng. working memory): renme, akl yrtme, kavrama, karlatrma gibi
karmak bilisel srelerin gerektirdii bilgileri ksa bir sreyle aklda tutma ve kullanmay
olanakl klan bellek.
alma tutkusu (ng. kleptomania): Hibir nesnel gereksinme sz konusu olmamasna karn
kiinin alma zorunluluu duymas.
ekinik ayrc zellik (ng. recessive trait): Genellikle baat olan bir zellik karsnda gizli
durumda kalan kaltmsal zellik.
ekirdek aile (ng. nuclear family): Anne, baba ve ocuklardan oluan aile.
eliik balanma (ng. ambivalent attachment): Bebein, bakcs (anababa ya da temel bakm
iini stlenen kii) yanndan ayrlmadan nce kaygland, bakcnn yannda olmad
zamanlarda ar tedirgin olmas ve yanna dndnde hem ona yakn olmaya almas, hem de
ondan kanmas ile tanmlanan bir balanma biimi, karasz balanma.
evre ruhbilimi (ng environmental psychology): 1. Fiziksel evrenin insann davranlar ve
ruhsal sreleri zerindeki etkilerini inceleyen ruhbilim dal. 2. nsann fiziksel evresini
iyiletirmeye yardmc olacak uygulanabilir ilkeleri inceleyen ruhbilim dal.
karsama (ng. Inference): Bir ya da daha ok yargdan baka bir yargya varma sreci.
karsamal istatistik (ng. inferential statistics): Bir evrenden alnan rneklemden elde edilen
sonularn, o evrene genelletirilmesi amacyla uygulanan t-testi, F-testi ve ANOVA gibi
istatistiksel yntemleri.
ldr (ng. psychosis): Gereklikle ilikinin yitirilmesi, olaan toplumsal ileyiin bozulmas ve
ar kiilik deimeleriyle tanmlanan organsal ya da ilevsel kaynakl ar bir ruhsal bozukluk.
izge (ng. profile): Bir birey ya da kme iin karlatrlabilir lm birimleriyle aklanan
puanlarn (ubuk grafii ya da histogram gibi) grafiklerle gsterilmesi yntemi.
ocuun ktye kullanm (ng. child abuse): ocuun yaad ilgisizlii, fiziksel, duygusal ve
cinsel olarak ktye kullanmn ieren karmak sorunlar yuma.
ocuk sululuu (ng. juvenile delinquency): Yasal olarak daha sorumluluk yana girmemi olan
ocuk ve genlerin topluma zarar veren ve yasalarca yasaklanm davranlarda bulunmalar
durumu.
ocukluk bunamas (ng. childhood disintegrative disorder): En az iki yllk normal geliimin
ardndan gelen ve dil yetenei, toplumsal beceriler, boaltm, devinimsel beceriler, etkileim ve
iletiimde nemli bozulmalar ieren yaygn geliimsel bozukluk.
ocukluk cinsellii (ng. infantile sexuality): Bebeklik ve ocukluk dnemlerindeki canllarn
bilinli ya da bilinsiz dzeyde cinsel duygu ve davranlar.
oklu ykleme yargs (ng. multiattribute decision making): eitli nedensel aklamalar,
zellikler ve ltler ieren bir seenekler kmesi iinden varlan kesin yarg.
kknlk (ng. depression): znt, sknt, karamsarlk gibi duygularla birlikte isteksizlik,
ilevlerde yavalama, gte, zgven ve zsaygda azalma gibi belirtiler gsteren ruhsal
bozukluk.
kknlk (ng. depression): znt, sknt, karamsarlk, aresizlik duygularyla birlikte
isteksizlik, zevk almama, ruhsal ve fizyolojik ilevlerde yavalama; enerjide, zgven ve
zsaygda azalma, uyku ve yeme bozukluu gibi belirtiler gsteren ruhsal bozukluk.
10
zlme (ng. differentiation): Bir dncenin, duygunun bilisel yapnn btnlnden ayrlp
zerklemesiyle uyurgezerlik, unutma,oul kiilik gibi davran bozukluklarna yol amas.
damga (ng. stigma): Toplum iinde baz hastalklara, rahatszlklara kar var olan ve kiinin
dlanmasna yol aan olumsuz gr ya da tutum.
danan (ng. counselee): Herhangi bir glk ya da sorunun zm iin ruhbilim
uzmanlarndan yardm isteyen (kii).
danan merkezli saaltm
(ng. client-centered therapy): Carl Rogersn gelitirdii
ynlendirmesiz insancl ruhsaaltm yaklam.
danma (ng. counselling): Kiisel sorunlarnn zmlenmesinde danana ruhbilimsel kuram
ve iletiim becerilerinin uygulanmas.
danmanlk ruhbilimi (ng. counselling psychology): Ruhbilim ilke ve aratrmalarnn
danmaya uyguland bir uygulamal ruhbilim alan.
davranm bozukluu (ng. conduct disorder): ocukluk anda, toplumsal kurallara ters den,
yineyen, direngen davranlar gsteren uyum bozukluu.
davran (ng. behavior): 1. Organizmann uyaranlar karsnda gsterdii her trl tepki. 2.
Organizmann, evrede ve/ya da evreyle olan ilikisinde deiiklik yaratan eylemi.
davran biimlendirme (ng. behavior modification): Edimsel koullama ilkelerine dayal
olarak insan davrann deitirmeye ynelik kullanlan uygulamalarn ortak ad.
davran bilimleri (ng. behavioral science): nsan ve hayvanlarn, toplumsal evrelerindeki
davranlarn nesnel olarak inceleyen bilimler.
davran bozukluu (ng. behavior disorder): Bedensel bir neden szkonusu olmadan zellikle
toplumsal uyuma ilikin davranlarda ba gsteren dzensizlikler.
davran zmlemesi (ng. behavior analysis): 1. Ruhbilimin, evrenin davran zerindeki
etkilerini; zellikle de davranlarn sonularnn yine davranlar zerindeki etkilerini inceleyen
dal. 2. Davran okulda yrtlen, davran deitirme uygulamas.
davran genetii (ng. behavior genetics): Kaltmla davranlar ve kiilik yaps arasndaki
ilikiyi inceleyen ruhbilim dal.
davran gizilgc (ng. behavior potential): Belirli durum ya da durumlarda, pekitirmeye
ilikin beklentinin deerine uyularak yaplan tepkinin gc.
davran rneklemesi (ng. behavior sampling): Denein yaamyla ilgili zellik ve koullar
rnek olarak belirtmek iin, belirli ve snrl zaman sreleri iindeki davran ve yaantlarn
gzleyip saptama ii.
davran saaltm (ng. behavior therapy): renme kuramna dayal dar kapsaml ve ksa
sreli bir ruhsaaltm uygulamas.
davran renme kuram (ng. behavioral learning theory): renmeyi davranlardaki
gzlenebilir deimeleri temel olarak aklayan kuramlarn ortak ad.
davranlk (ng. behaviorism): Aratrmaya deer ve aratrlmas gereken tek eyin
gzlenebilen, llebilen davrann nesnel kant olduunu savunan ruhbilimsel reti.
11
davransal zmseme (ng. behavioral assimilation): Aznlk kmelerinin, egemen kmenin

dilini, deer yarglarn ve davran yaplarn benimsemesi durumu.
deiim (ng. variance): Betimleyici istatistik, bir dizi puann dalm, deikenlik ya da yaylm
derecesi.
deiken (ng. variable): Bir aratrma ya da deneyde deiik deerler alabilen ve bu deerlerle
llen, gzlenen, denetlenen, deitirilen ya da ayn tutulan herhangi bir nesne, zellik,
davran, test, olgu, gzlem ve durum.
deikenlik (ng. variability): 1. Genel anlamyla bireylerin ya da trlerin deiebilme yetisi. 2.
statistik, bir rneklemdeki puanlarn birbirlerinden ya da merkezi deerlere gre deiiklik
derecesi.
deimez aralkl izelge (ng. fixed interval schedule): Edimsel koullamada, drt temel
pekitirme dzeninden biri.
denek (ng. subject): Deneylerde, belirli uyaranlar karsnda ortaya koyaca tepkilerin
incelenip, gzlendii canl.
deneme (ng. rehearsal): renilen gerecin daha sonra kolyca hatrlanmas amacyla bilin
dzeyinde yinelenerek uzun sreli bellee aktarlmas.
denetim deikeni: (ng. control variable): Belli bir zellik asndan birbirine benzeyen
durumlar arasnda saymsal bir iliki bulunup bulunmadn grmek amacyla zmlemeye
bal tutulan deiken.
deney deseni (ng experimental design): Geerli sonular elde edebilmek asndan, rneklem
seimi, gruplara ayrma, ilem koullar, llecek nicelikler gibi deerler tasarlanarak deneyin
mantna uygun olarak nceden belirlenmesi.
deney grubu (ng experimental group): Deneyde, deneysel ileme (belli bir bamsz deiken
deerine) bal tutulan grup.
deneyci yanll (ng experimenter bias): Deneyden elde edilen verilerde, deneycinin
beklentilerinin denekleri belli bir yolda (varsaymn destekleyecek biimde) davranmaya
istemeyerek zendirmesi sonucunda ortaya kan sapma ve hatalar.
deneysel kontrol (ng experimental control): Bir deneyde her trl d koullarn, deikenlerin
ve bamsz deikendeki farkllklarn yalnzca bamsz deikene balanabilecek biimde
dzenlenmesi.
deneysel ortam (ng. in vitro): Organizma dnda yapay ortamlarda gerekleen yaambilimsel
sreler ya da deneyler.
deneysel ruhbilim (ng experimental psychology): Ruhbilimin, arlkl olarak alg, renme,
bellek, dnme, dil, gdlenme, duygu gibi temel ruhsal sreler zerinde laboratuar
aratrmalar yapan dal.
denge kuram (ng. balance theory): Bireylerin insan ilikilerinde, dnce ve duygularnda
bilisel bir tutarllk ya da denge salamaya alt kuram.
dengelilik (ng. stability): 1. Kiide belli bir zelliin, yetinin, duygunun ya da durumun
sreklilik gstermesi. 2. Bir sistemin bozulan dengesini yeniden kurabilme yetisi.
12
dengelilik durumu (ng. homeostasis): Otomatik geribildirim dzenei araclyla bozucu

deiimin dnlenerek herhangi bir fiziksel, ruhsal ya da toplumsal sreteki dengenin
korunmas durumu.
depresyon bkz. kknlk
depreme (ng. relapse): yilie doru giden bir sayrlk ya da bozukluun yeniden balamas.
derecelendirme lei (ng. rating
derecelendirilmesinde kullanlan lek.
scale):
Herhangi
bir
zellik
ya
da
niteliin
derinlemesine grme (ng. depth interview): Genellikle niteliksel aratrmalarda ve kiinin

bilinalt istek ve gdlerini anlamak iin ve ounlukla yanstmal lerlerle desteklenerek
yaplan grme tr.
derinlik algs (ng. depth perception): Nesnelerin birbirlerine gre uzaklklarnn alglanmas.
destekleyici saaltm (ng. supportive therapy): Sorunlarn kaynana inmeye ya da temel kiilik
yapsn deitirmeye kalkmadan kiinin varolan savunmalarn glendirmeye, belirtilerini
hafifletmeye, duygusal bunaltsn gidermeye ve daha olumlu davran yaplarna zendirmeye
ynelik yzeysel saaltmlarn ortak ad.
devim art etkisi (ng. motion aftereffect): Belli bir devinen yapnn uzun sreyle izlenmesinin
sonucunda, duraan cisimlerin ilkine ters ynde deviniyormu gibi gzkmesi.
devimsel geliim (ng. motor development): Fiziksel devinim ve beceri iin gerekli kas
egdm ve kontrolunun gelimesi durumu.
devimsel ruhbilim (ng. dynamic psychology): Davran gdleyen isel etkenleri (drtler,
amalar, duygular, istekler, gereksinimler, vb.) ne karan ve davrann nedenini aklamaya
alan ruhbilimsel yaklamlarn ortak ad.
d geerlik (ng external validity): Aratrma ya da deneyden elde edilen bulgularn, aratrmaya
katlan denekler ya da rneklem dndaki insanlara, gruplara, ortamlara genelletirilebilir olmas.
d kontrol oda (ng external locus of control): Kiinin, kendi davranlar ve sonular
zerinde denetleyici olmadna, hayatnn ve yaad olaylarn ansszlk, yazg, vb. gibi kendi
dndaki etkenlere bal olduu inancyla belirtilen bir kiilik ynelimi.
da dnklk (ng. extraversion) : Kiinin ilgisini kendi duygu ve dnceleri yerine dtaki
nesne ve toplumsal evreye yneltmesi durumu.
dk karma (ng encopresis): Drt ya st ocuun uygunsuz yerlere (giysilerine, halnn
stne, vb.) dklamasyla tanmlanan bozukluk.
dsal gdlenme (ng extrinsic motivation): Bir eyi, etkinlikten haz almak iin ya da o
etkinlikten holanld iin deil, vg, not, n, para gibi dsal bir dl elde etmek amacyla
yapma istei.
dsal pekitirici (ng extrinsic reinforcer): Yapsal anlamda pekitirilen etkinlikle (renmeyle)
ilgisi olmayan para, dl, vg gibi gdleme artrc pekitirici.
dsal ykleme (ng external attribution): Bir olayn, davrann nedenlerini kiinin dndaki
(kiinin elinde olmayan) etkenlere, rnein ansa, baka insanlara, ya da durumlara (rnein krk
not almay snavn zorluuna balama) ykleme .
13
dsallatrma (ng externalization): Bireyin kendi duygu, alg, dnce ya da inanlarn d

dnyaya aktarmas.
dikkat (ng. attention): stenli ya da istensiz olarak bir uyaran daha alglanabilir duruma
getirmek iin tm ya da bir paras zerinde ruhsal gcn toplanmas durumu.
dikkat younlamas (ng. concentration): Dikkatin srekli olarak bir nesne ya da konunun
belirli bir yn zerinde toplanmas.
dilbilimsel psikoloji (ng. psycholinguistics): Ruhbilimcinin dile, dilbilimcinin ise ruhbilime
ilgisinden doan ve szel davrann altnda yatan ruhsal sreleri inceleyen bilim.
diren (ng. resistance): Ruhzmlemede bilindndaki eylerin bilin dzeyine kmasn
engellemeye ynelik her trl aba.
disleksi bkz. szlksel bozukluk
doal gzlem (ng. naturalistic observation): nsan ya da hayvan davranlarnn, kendi doal
evrelerinde denetlenmeksizin gzlendii aratrma.
donakalm (ng. catatonia): Kiinin belli bir duruta saatlerce, gnlerce kprdamadan kalmas.
doygunluk (ng. gratification): Bir istein yerine gelmesi, bir nesnenin elde edilmesi, varlmak
istenen bir amaca ulalmas sonucunda oluan duygu.
doymuluk (ng. satiation): 1. Yiyecek, su, cinsel uyarm gibi gereksinimlerin karlanmas ve
bunun sonucunda sz konusu gereksinimlerin yaratt gerilimin giderilmi olmas durumu. 2.
Davran yaklam asndan, bir uyarcyla st ste karlatrma sonucunda organizmann sz
konusu uyarcya kar duyarllnn azalmas; pekitiricinin pekitirici olma zelliini yitirmesi.
3. Srekli pekitirme yoluyla bir davran etkisizletirme uygulaym.
doyum (ng. satisfaction): Organizmada, alk, susuzluk, cinsellik gibi temel dirimbilimsel
gereksinimlerin ya da ilgi, sevgi, yaknlk, baar gibi ruhsal gereksinimlerin giderilmesi sonucu
denge durumunun yeniden kurulmas.
doyum ertelenmesi (ng. delay of gratification): 1. Doyurulmayan bir itkinin, dilein ya da
drtnn yaratt gerilime katlanabilme, doyumu uygun koullara ya da zamana erteleyebilme.
2. Daha deiik, daha dllendirici doyumlar uruna anlk doyumdan vazgeebilme yetisi.
dv ya da ka (ng. fight-or-flight response): Korkutulduunda, bedeni savamaya ya da
uzaklamaya hazrlayan sempatik sinir dizgesi tarafndan balatlan zorlanm tepkisi.
duruma ykleme (ng. circumstance attribution): Bir olayn, davrann nedenlerini kiinin
dndaki (kiinin elinde olmayan) etkenlere, rnein ansa, baka insanlara ya da durumlara
ykleme.
durum-baml bellek (ng. state dependent memory): Gemiteki bir olaya ilikin bellek
izlerinin, olayn gerekletii andakiyle, yerdekiyle ayn anlksal ve ruhsal durumlarda daha
kolay anlmas, buna karlk ayr durumlarda anlmasnn zorlamas.
durum-baml renme (ng. state dependent learning): Yaant anndaki fiziksel ya da ruhsal
duruma bal olarak renilen ve bu renmenin gerekletii durumlarla ilikisi olmayan
durumlara aktarlamayan ya da bu durumlarda anmsanamayan renme.
durumluk kayg (ng. state anxiety): Bireyin iinde bulunduu baskl durumdan tr ortaya
kan kayg.
14
duyarl dnem (ng. sensitive period): Bir organizmann, belli balanmalar, beceriler,
davranlar ve zellikler kazand geliim evresi.
duyarlk (ng. sensitivity): 1. Uyarclardan, zellikle de gsz uyarclardan kolayca etkilenme
ya da uyary ayrt etme yetisi. 2. Bakalarnn duygularn, durumunu zellikle belirgin olmad
zamanlarda anlama yetisi. 3. Olumsuz etkilere kolayca kaplma, kolayca yaralanma. 4. Bir testin,
rnein gerekten belli bir zellii saptama konusundaki doruluk derecesi.
duyarllama (ng. sensitization): Belli bir uyarcya kar yaamsal, sinirsel ya da davransal
anlamda duyarl (ar duyarl) duruma gelme.
duyarszlatrma (ng. desensitization): 1. Duyarl olunan eyle ardarda karlama sonucunda
sz konusu uyarana ynelik duyarlln azaltlmas. 2. Kayg, bunalt yaratan eyle ardarda
karlama sonucunda kaygnn ortadan kaldrlmas.
duygu (ng emotion): Mutluluk, sknt, tiksinti ve dier duygular da ieren ksa sreli herhangi
bir ruhsal durum.
duygudalk (ng. sympathy): Baka bir kiinin duygularn onunla paylama, ona duyguda olma
durumu, hoduyum.
duygudurum (ng. mood): Sevinli, dertli ya da okusal bir tepki gstermek iin kiinin isel
hazrl.
duygudurum bozukluklar (ng. mood disorders): Temel zellikleri duygu durumdaki
rahatszlklarla tanmlanan zihinsel bozukluklar snflamas.
duygudurum uygun (ng. mood congruent ): Bireyin yaad duyguduruma uygun tepkiler
gstermesi.
duygudurum uygunsuzluu (ng. mood incongruent ): Bireyin yaad duyguduruma uygun
olmayan tepkiler gstermesi.
duygulanm (ng. affect): Kiinin uyaranlara, anlara, dncelere, nee, fke, nefret, korku gibi
duygusal tepki ile katlma yetisi.
duygusal boalma (ng. catharsis): Ruhzmlemede, kiinin ruhsal sorunlarnn deilmesi ile
duygularn boalmas.
duygusal zek (ng emotional intelligence): Kendinin ve baka kiilerin duygularn
gzleyebilme; duygular uygun biimde ayrtrma ve etiketleme; duygusal bilgileri dncelere
ve davranlara yol gsterici olarak kullanabilme becerileri.
duyu (ng. sense): Duyu organlar yoluyla uyaranlarn alnmas yetenei.
duyum (ng. sensation): Duyu organlarmz yoluyla beden alanndan ya da d evreden toplanan
uyaran.
duyumsamazlk (ng. apathy): Genel anlamyla d olaylara, insanlara kar genel bir ilgisizlik,
uyuukluk ya da bir duygu eksiklii, aldrmazlk.
duyusal bellek (ng. sensory memory): Duyu organlar tarafndan ilemlenmi bilginin sakland
ok ksa sreli bellek.
duyusal yoksunluk (ng. sensory deprivation): D evreden gelen duyusal uyaranlardan kesilme
durumu.
15
drt denetim bozukluu (ng. impulse-control disorder): Kiinin kendine ya da bakalarna

zarar veren bir ey yapma drts, itki ya da kkrtmasna direnememesi bozukluu.
d (ng. dream): Gerekte var olmayan ya da o an iin var olmayan eylerin belli belirsiz
grn. 2. Bu biimde dlenen ey.
dlem (ng. fantasy): 1. mgeleme ya da zihinsel imge. 2. mgelemenin, zellikle gereklikten
kopmu bir rn. 3. Gereki olmayan bir dnce.
dleme (ng. daydream): Doyurulmayan istekleri uyank durumda dte canlandrma.
dsel dnme (ng. fantasy thinking): zmsel ruhbilimde, imgeleme, duygu ve sezgiye
dayal olan ve herhengi bir ahlaksal ya da mantksal snrlamaya bal olmayarak dnme.
dnce bozukluu (ng. thought disorder): Dnme srelerinde dnce ieriinin
bozulmas.
dnce uumas (ng. flight of ideas): Birbirine yalnzca ses uyumu ve anlam benzerlii gibi
d balarla balanm dncelerin hzla birbirini kovalamas.
dnme (ng. thinking): Alglama ve yapsal ilemlerden ok dnceleri kullanarak sorun
zme etkinlii.
dnselletirme (ng. Intellectualization): Gerek atmayla yzlemekten ya da atmann
yaratt duygulardan kanmak iin bir sorunun yalnzca dnsel terimlerle, genelletirilmesi ya
da zmlemeye allmas ile tanmlanan savunma dzenei.
dzgszlk bkz. anormallik
edilgen kanma koullamas (ng. passive avoidance conditioning): Cezadan ya da istenmeyen
uyarcdan kanabilmek iin belli bir tepkiden uzak durmay renme.
edim (ng. operant): Belirli bir durumla karlatnda kiinin yapabildikleri.
edimsel davran (ng. instrumental (operant) behavior): 1. Belli bir eree ya da belli
gereksinimlerin giderilmesine ynelik davran. 2. Belirli bir durumda karlat zaman kiinin
yapabildii davran.
edimsel koullama (ng. operant conditioning): Belirli uyarclarn var olduu bir ortamda,
davranlarn dl kazanmak ya da cezadan kanmak iin ortaya konulduu renme tr.
edimsel renme (ng. instrumental (operant) learning): Denein, amaca ynelmesini ksaltan
ve kolaylatran tepkileri renmesi.
edinilmi donanm (ng. nurture): nsan geliimini ve davrann etkileyen evresel etkenlerin
tm.
edinilmi drt (ng. acquired drive): Deneme ve renme yoluyla kazanlm drt.
edinilmi okuma gl (ng. acquired dyslexia): ncesinde okuyabilen bir kiinin, beyninde
hasar ortaya ktktan sonra okuyamamas durumu.
edinim (ng. acquisition): En genel anlamyla, kiinin daarcna eklenen her trl yeni tepki,
dnce ya da bilgi.
eitilir zek gerilii (ng. trainable mental retardatiom): Zek blm 50 ile 75 puan arasnda
bulunan zel izlence ve yntemlerle rgn eitimden yararlanabilen zek gerilii.
16
eitim ruhbilimi (ng. educational psychology): Eitim uygulamalar ve bunlarla ilgili

sorunlarn zmnde yararlanlan, bu konuda kuramsal ve uygulamal aratrmalar yapan
ruhbilim dal.
eksi belirtiler (ng. negative symptoms): ounlukla, izofreniye zg normalde bulunmas
gereken davranlarn ve duygularn bulunmamasyla tanmlanan belirtiler grubu, yitimsel
belirtiler.
eksiltmeli ceza (ng. negative punishment): lemsel koullamada, bir davrann yineleme
skln azaltmak iin olumlu uyarcnn kesilmesi.
eksiltmeli pekitirme (ng. negative reinforcement): lemsel koullamada bir davran
sonucunun, istenmeyen bir uyarcdan kurtulmay ya da kanmay salamasnn, o davrann
yinelenme skln/gcn artrmas.
el severlik (ng. altruism): Kendini dnmeden, dardan bir kazan ya da dl beklemeden,
bakalarnn karn ve iyiliini dnme, zgecilik.
elezerlik (ng. sadism): 1. Bakalarna ac ektirme yoluyla cinsel doyum salama biiminde
kendini gsteren bir tr sapknlk. 2. Bakalarna ac ektirerek, zarar vererek doyum salama.
el-zezerlik (ng. Sadomasochism): Elezerlik ve zezerliin ayn bireyde bir arada grld
kiilik eilimi.
emilim (ng. absorption): leyen bellek (ksa sreli bellek) ieriinin kesintisiz bir yolla uzun
sreli bellee aktarlmas.
empati bkz. eduyum
engellenme (ng. frustration): Belli bir amaca ynelik drtlerin ya da eylemlerin d ya da i
etkenlerle kstlanmas.
engelli (ng. handicapped): Doutan ya da sonradan edinilen fiziksel ve/ya da ruhsal engel
nedeniyle kendi yana ya da cinsiyetine denk den etkinlikleri, ilevleri yerine getirmekte
zorluk eken kii.
ergenlik (ng. adolescence): Cinsel organlarn fizyolojik olgunlua erimesiyle balayan erinlikle
yetikinlik arasndaki a.
ergonomi (ng ergonomy): rgt ruhbiliminin bir dal olarak kii ile atlye, aydnlatma, ses
dzeni, aletlerin yaps gibi evresel etkenler arasndaki etkileimi gze alan bir i tasarm
yaklam, ibilimi.
erinlik dnemi (ng. puberty): ocukluun sona ererek reme organlarnn gelitii ve ikincil
cinsel belirtilerin ortaya kt dnem.
erken boalma (premature ejaculation): Cinsel iliki srasnda erkein, yineleyici bir biimde en
az cinsel uyaranla ve olmasn istedii zamandan nce boalmasyla tanmlanan bir cinsel ilev
bozukluu.
eduyum (ng empathy): Geici ve istemli bir zdeimle kendini tekinin yerine koyarak, onun
duygu, dn ve davrann anlayabilme yetisi.
eikalt alg (ng. subliminal perception): Alg eiinin altnda bulunan, yani bilin dzeyinde
alglanamayacak kadar gsz ya da ksa sreli olan uyarclara ilikin alg.
17
ezamanl geerlik (ng. concurrent validity): Bir testin, ayn eyi lt sylenen teki
llerle ya da testlerle olan uyum (benzer sonular verme) derecesi.
etkileyici (ng. effector): 1. Kapal bir sistemde, bir alglaycdan gelen uyarya tepkili bir eylem
balatan e. 2.nsanda sinir uyarmlarn alan ve kaslmayla (kas) ya da salgyla (salg bezi)
tepki veren evresel bir organ, doku ya da hcre.
etkin imgeleme (ng. active imagination): Bir imge bilin dzeyinde tutulurken dlemleme ve
arm yapma yoluyla, imgenin ayrntlarn ve bilind kklerini ortaya karma abas.
etmen zmlemesi (ng. factor analysis): ok saydaki lm ya da test maddeleri arasndaki i
ilikileri zmlemekte kullanlan ok deikenli bir istatistik yntemi.
etmenli desen (ng. factorial design): ki ya da daha ok bamsz deikenin baml deiken
zerindeki ortak ve ayr ayr etkilerini belirlemek amacyla deiimlendii deneysel tasarm.
etnik kimlik (ng ethnic identity): Bireyin, belli bir etnik kmeye ait olma duygusu.
etnik merkezcilik (ng ethnocentrism): Kendi kltrnn zelliklerini, deer ve yarglarn stn
ve nde tutarak baka kltrlere bakma eilimi.
evlilik saaltm (ng. marital therapy): Evli iftlerin sorunlarn zmeyi amalayan ynlendirici
saaltmlarn ortak ad.
evre (ng. phase): Bir sre, geliim ya da evrim zincirindeki ayr ve tipik dnem ya da aama.
evrim ruhbilimi (ng evolutionary psychology): Ruhbilimin, organizmann evrimsel gemiinin,
davran yaplarnn ve bilisel stratejilerinin geliimine katklarn inceleyen, toplumsal
davrann evrimsel kkenlerini ortaya karmaya alan dal.
eyleme vurma (ng. acting-out): Bilind istek ve drtlerin anmsanmas ve anlatlmas yerine
eylemlerle aa vurulmas.
faktr analizi bkz. etmen zmlemesi
farkndalk (ng. awareness): Kiinin kendi iinde ya da dnda alglad bir uyarmn
(dncenin, duygunun, algnn, vb.) farknda olmas.
fenomen bkz. grng
fetiizm bkz. nesne tutkusu
fiksasyon bkz. saplanma
fizyolojik psikoloji bkz. bilisel ruhbilim
fobi bkz. rk
gecikmeli tepki (ng. delayed response): Uyarcnn sunulmasnn ardndan birka saniye aradan
sonra izin verilen koullu tepki.
geerleme (ng. validation): 1. Bir nermenin mantksal doruluunu belirleme. 2. Bir lmn
belirlemesi gereken eyi lp lmediini belirleme sreci. 3. Bu yolla, elde edilen verilerin
doruluunu belirleme.
geerlik (ng. validity): Herhangi bir lm aracnn, lmeyi amalad deikeni lmedeki
yeterlii.
18
gei nesnesi (ng. transitional object): Bebeklerin, 4. aydan balayarak, kendini rahatlatmak,
kaygsn azaltmak, uykuya dalmak vb. iin setii nesne.
geliim ruhbilimi (ng. developmental psychology): nsan yaamnda gebelikten balayp lme
dein sren fiziksel, bilisel, ruhsal ve toplumsal gelimeleri, deimeleri ve evreleri genellikle
zaman dizinsel bir bakas iinde inceleyen ruhbilim dal.
geliimsel ya (ng. developmental age): ocuun, belli geliim alanlarnda (szel beceri, saysal
beceri vb.) zaman dizinsel yana kyasla ald eylemsel puanla belirlenen ve ya birimiyle veya
ya edeeriyle aklanan geliim ls.
genel uyarlmlk (ng. arousal): Kiinin, dikkat ve baarm yetisi bakmndan genel bir canllk
durumu.
genel yetenek (g etmeni) (ng. general ability): Her trl bilisel beceride etkili olduu
varsaylan temel beceri.
genelleme (ng. generalization): Snrl bir rneklemden elde edilen bir sonucun, yargnn,
ilkenin ya da kuramn, btn evrene uygulanmas.
genotip bkz. kaltsal tip
gerei izleme (ng. reality monitoring): D gerekliin alglanmas sonucu elde edilen anlarla,
imgeleme yoluyla yaratlan anlar birbirinden ayrdetme sreci.
gerekdlama (ng. derealization): Bireyin zaman ya da kendi dndaki nesneleri deimi,
farkllam gerek d olarak alglamas, gereklikten kopma.
gerekletirme (ng. actualization): Kiinin kendi gizil glerini kullanmas ve bunlar somut
biimde yayrak yanstmas.
gereklik ilkesi (ng. reality principle): evresel gerekliliklerin bilincinde olma ve davranlar
gereklerin gereine gre yneltme ilkesi.
gereksinim ncelikleri kuram (ng. need-hierarchy theory): Abraham Maslowun, insan
gereksinimlerinin belli bir ncelikler srasna gre snflarda toplandn ne sren kuram.
geribildirim (ng. feedback): 1. Organizmann, bir eylemi yaparken ya da yaptktan sonra bu
eylemin sonularyla ilgili bilgi almas. 2. Alg sisteminde, evresel uyarclarn, rnein bir
nesneyi almak zere uzanrken duyarl devinimler yapmamz salayacak biimde alg sistemine
geri verilmesi. 3. renmede, tepkilerin doruluu-yanll ya da yeterlilii konusunda
organizmaya bilgi verilmesi. 4. Bireyleraras etkileimde davran sonucunda evreden alnan
tepkiler.
geridn (ng. flashback): nceden yaanm rseleyici duygu ykl olaylara geri dnlmesiyle
gelien duygusal boalma.
gerileme (ng. regression): Bireyin zorlanma karsnda yaad uyum glkleri nedeniyle,
bulunduu geliim dzeyinden daha nceki dnemlerdeki duygu ve davran rntlerine geri
dnerek daha kk yataym gibi davranmas.
gerilim (ng. tension): 1. Rahatszlk, tedirginlik, kayg, coku ya da eylemlilik yoluyla rahatlama
aray biiminde kendini gsteren fiziksel ve/ya da ruhsal bir gerilme duygusu. 2. Bireyler ya da
gruplar arasnda dmanlk, atma vb. biimlerde kendini gsteren durum.
19
geriye doru bozucu etki* (ng. retroactive interference): Yeni renilen bilgilerin, eski
bilgilerin (zellikle de yeniyle benzerlik gsteren eski bilgilerin) anmsanmasn engelleyen etki.
geriye doru arm* (ng. retroactive association): renme dizisi iinde sonradan
renilenle daha nce renilen arasnda kurulan arm ba.
geriye doru koullandrma* (ng. backward conditioning): Koullu uyarcnn, koulsuz
uyarcnn balangcndan ve bitiinden sonra verildii bilinen koullandrma ilemi.
geriye doru maskeleme* (ng. backward masking): Bir uyarmn, kendisinden hemen nce
sunulan bir baka uyarmn algsn engelleme yetisi.
geriye dnk bellek yitimi (ng. retrograde amnesia): Bellek yitimine neden olan sarsntnn
ncesindeki belli bir dneme zg ksa sreli olaylarn ya da yaantlarn unutulmas.
geriye dnk alma (ng. retrospective study): Belli bir bozukluu ya da zellii olan
katlmclarn gemi yklerinin, nedensel etmenleri ortaya kararak inceleyen aratrma tr.
geriye ketleme (ng. retroactive inhibition): renilen yan bilgi ve becerilerin, daha nce
edinilmi olan bilgi ve becerilerin unutulmasna neden olmas.
Gestalt (Alm. Gestalt = abil; ng. Gestalt): eylerin, kendilerini oluturan elerine, paralarna
indirgenerek alglanamayaca, anlalamayaca, tam tersine ancak bir btn olarak
incelendiinde anlalabilecei yolundaki gr.
Gestalt ruhbilimi (ng. Gestalt psychology): Ruhsal olaylarn paralanamaz bir btn ya da
biim olduunu savunan ruhbilim akm.
Gestalt saaltm (ng. Gestalt therapy): Frederick Perls tarafndan gelitirilen ve Gestalt
felsefesine dayanan imdi ve burada odakl bir tr insancl ruhzmleme.
geveme (ng. Relaxation): Kayg, korku, fke gibi rahatsz edici duygularn ve atmalarn
bulunmad gerilimsiz bir durum ya da bu durumu salamaya ynelik sre.
geveme saaltm (ng. relaxation therapy): Hastaya geveme ve gerilimle baa kma
teknikleri reten davran-bilisel ruhsaaltmlarn ortak ad.
giriken davran (ng. assertive behavior): Kiinin kendini ortaya koyucu, kendi haklarn
koruyucu, fiziksel, szel ya da toplumsal dzeyde kendini bakalaryla e konuma getirmesini
salayacak davranlar.
grdm sans (ng. dja vu): Kiinin iinde bulunduu anda ilk kez karlamakta olduu bir
durumu
ya da olay
ncedennerilebilir:
grdne, yaadn sanmas, yaamlk yanlgs.
* Bu terimlere
yledaha
bir deiiklik
geriye doru bozucu etki geriye doru
greli
byklk (ng. relative size): Bykl bilinen nesneler durumunda, daha byk
geriye doru arm geriye arm
gzken
nesnelerin,
daha kk
gzkenlerden daha yakn alglanmasyla aklanan derinlik
geriye doru
maskelemetersine
gerilek
algs.
geriye doru koullandrmatersine gerilek
greli yoksunluk (ng. relative deprivation): Bireyin, edindikleri, edinecekleri ya da edinmesi
gerekenler arasndaki ayrma ilikin algs.
grev zmlemesi (ng. task analysis): Belli bir iin bileenlerine ayrlarak incelenmesi ve
sonuta elde edilen bilgilerin eitim program oluturma, fiyat belirleme gibi amalarla
kullanlmas.
20
grev dkmcesi (ng. task inventory): Endstriyel ruhbilimde, belli bir ii oluturan bileenlerin
btnn maddelerle sralayan izelge.
grev envanteri bkz. grev dkmcesi
grgl (ng. empiric, empirical): Yaant ve deneyimlerle kazanlan kavram ve bilgiler.
grgl geerlilik (ng empirical validity): Bir testin, gerek durumlarda gerek/amalanan
kiilere uygulandnda doru sonu verme derecesi.
grgl kurgu (ng empirical construct): Varl, gzleme ya da veriye dayal olarak varsaylan
kurgu.
grsel bellek (ng. iconic memory): Grsel uyarclar ksa sreyle (bir saniye dein), ancak son
derece duyarl bir biimde saklayan geici bellek.
grlme skl (ng. ncidence): Bedensel ya da ruhsal bir bozukluun belli bir evrede ortaya
k skl.
grng (ng. phenomenon): Herhangi bir nesne ya da olayn gzlemlenebilen ynleri.
grng alan (ng. phenomenal field): Belirli bir an ve yerde kiinin kendisiyle birlikte
gzlemleyebildiklerinin tm.
grnr ierik (ng. manifest content): Freud'a gre, dlerin grdmz ve anmsadmz
biimi.
grme (ng. nterview): Bilgi edinme, tanmlama, bireyleraras davranlar ve kiilik
zelliklerini belirleme ya da danmanlk gibi amalarla yaplan yz yze grme.
gtren (ng. efferent): Beyinden kas ve organlara komut gtren sinirler.
gzetlemecilik (ng. voyeurism): Soyunan ya da cinsel ilikide bulunan insanlar gzetleyerek
cinsel doygunluk salama.
gzlem (ng. observation): Belirli bir konu ya da gerei anlamak iin, onun kendiliinden ortaya
kan trl belirtilerini izleme ve grgl olarak veri toplama ii.
gzlem yntemi (ng. observational method): lgilenilen deikenler zerine gzlem yoluyla
bilgi toplamay neren, gzlemin bilimsel ve yeterli olabilmesi iin gerekli gr ve yollar
kapsayan yntem.
gzlemci yanll (ng. observer bias): Gzlemcinin, verileri kendi beklentilerine uyacak
biimde yanl yorumlama ya da arptma eilimi.
gzlemsel renme (ng. observational learning): Kiinin, dorudan yaantyla deil, bir
bakasnn (bir modelin) davranlarn gzleyerek ve yknerek yeni tepki biimleri edinmesi,
bilgi kazanmas.
grup bkz. kme
gd (ng. motive): Kiinin gcn belli bir eree ynlendiren davranlar iin gsterilen bilinli
ya da bilinsiz gerekeler.
gdlenme (ng. motivation): Bedeni belli bir nesneye ya da duruma ulama ynnde eyleme
srkleyen itici g. 2. Ruhsal ya da fiziksel etkinlii balatan, srdren ve ynlendiren sre.
21
gndz d (ng. daydream): 1. Dikkatin, d uyarmlardan ekilerek kiinin kendi rettii

dncelere ve imgelere ynelmesiyle oluan bir bilin durumu. 2. Bilinli veya bilinsiz
dileklerin d dnyasnda gerekletirildii bilisel etkinlik.
gvenirlik (ng. reliability): Benzer koullarda ayn kiilere deiik zamanlarda yinelenerek
uygulanan test ya da lm almasnn benzer sonular vermesi durumu.
gvenirlik katsays (ng. reliability): Bir lm ya da testin deiik zamanlarda yinelerek
uygulanmas sonucu elde edilen deerler arasndaki balantnn hesaplanmasyla bulunan katsay.
gvenli balanma biimi (ng. secure attachment style): Bebein, asl bakcsndan kolayca
ayrlabildii ve dndnde etkin olarak ona yneldii bir balanma biimi.
hafif zek gerilii (ng. mild mental retardation ): Zek dzeyinin yaklak olarak 50-69
arasnda olduu gerilik dzeyi.
halk ruhbilimi (ng. folk psychology): 1. Sokaktaki sradan insann, davranlar aklamakta
kulland kavramlar ve saduyu kurallar. 2. Ruhbilimin ilkel toplumlar ele alan, bu toplumlarn
geleneklerini, inanlarn, kocakar ilalarn ve frk, falc, vb. etkinliklerini inceleyen dal.
halsinasyon bkz. varsan
ham puan (ng. raw score): Bir testte elde edilen, ancak henz ayarlama, dntrme
yaplmayan, arlkl ortalama alnmayan, yeniden leklenmeyen puan.
hareket bkz. devim
hatrlama bkz. anma
hayalet organ (ng. phantom limb): Kol ya da bacaklar kesilenlerin, bu organlarnn sanki
yerindeymi gibi sanlmas.
haz bkz. holanma
hedef davran (ng. target behavior): Davran saaltmnda deitirilmesi tasarlanan ve bu
amala seilen davran.
hezeyan bkz. sabuklama
hipnoz bkz. ipnoz
holanma (ng. pleasure): Srdrlmesi istenen lml ve doygunluk veren bir oku.
holanma yitimi (ng. anhedonia): Belli durum ve uyaranlar karsnda olaan saylan holanma
ya da holanmama duygusunun yitimi.
huy (ng. temperament): Kiinin, genel etkinlik (enerji) dzeyi, duygusal donanm, tepkilerinin
hz ve gc gibi yapyla ilgili olan ve daha sonra kiiliinin geliiminde belli bir pay olan
davran ve tepki yaplarnn toplam.
rksal bellek (ng. racial memory): Kuaktan kuaa aktarldna ve ruhsal yapy, davran
etkilediine inanlan dnce yaplar, duygular, yaant izleri.
ie atm (ng. introjection): Kiinin bir yaant, kii ya da nesnenin baz zelliklerini kendi
benliinin bir paras durumuna getirmesi, byle alglamas ve yaatmas trnden bir ruhsal
savunma dzenei.
22
ie dnk (ng. introvert): D uyaranlardan ok, kendi iindeki znel uyaranlardan etkilenen ve
d dnya ile ilikisi grece az olan (kii).
ie dnklk (ng. introversion) : e dnme, d dnyadaki insanlardan ve nesnelerden ok
kendi benliiyle, kendi i dnceleriyle, duygularyla, dlemleriyle urama, toplum
ilikilerden uzaklama eilimi.
ie kapanm (ng. autism): letiimde szel ve szel olmayan davranlarda belirgin bozulmalar,
geliimsel dzeyine uygun ilikiler gelitirememe , toplumsal ya da duygusal karlklar vermeme
ve amasz yineleyici davranlarla kendini gsteren bir tr yaygn geliimsel bozukluk.
iebak (ng. introspection): Kiinin kendi duygularn,
srelerini,alglarn, anlarn, gdlerini vb. incelemesi.
dncelerini,
bilisel
ierik zmlemesi (ng. content analysis): letiimde kullanlan dncelerin, duygularn,

gereklerin ve kiisel ilintilerin belirli bir tasarm erevesinde grnm sklklarn belirleme.
igeerlik (ng. internal validity): Bir aratrmann sonularnn, aratrma tasarmndaki hatalara
deil, deiimlenen bamsz deikenlere balanabilme derecesi; bir deikenin dieri
zerindeki nedensel etkileri hakknda geerli sonular karabilme derecesi.
igr (ng. insight): 1. Kiinin dnce ve davranlaryla bunlarn altnda yatan bilinci ya da
bilind etmenleri tanyabilme yetisi. 2. Kiinin kendi ruhsal durumunun, rahatszln aksayan
ynlerinin bilincinde olma durumu.
igd (ng. instinct): 1. Bir trn, geliimsel ve/ya da evresel koullarda, belli uyarclar
karsnda belli bir davran yaps sergilemeye ynelik tekbiimli, kaltsal, kendinden eilimi. 2.
Alk, susuzluk, saldrganlk, cinsellik vb. gibi fiziksel ya da ruhsal dengeyi korumak iin
giderilmesi gereken temel yaamsal itkiler.
iselletirme (ng. internalization): 1. ocuun toplumsal davranlar, deer yarglarn,
zellikle de anne-babasnnkileri kendininmi gibi benimsemesi. 2. Kiinin, kendi dndaki
olaylarn denetimini, nedenini vb. kendi iinde aramas.
itutarlk (ng. internal consistency): Ruhlmde, bir testin maddelerinin ayn yapy ya da
zellii lme derecesiyle ilikili gvenirlik zellii.
iki cinsiyetli (ng. hermaphrodite): Her iki cinsiyetin cinsel organlarn tayan hayvan ya da
bitki.
iki ulu bozukluk (ng. bipolar disorder):Ayn insanda birbirine kart iki ar ruh durumunun
dnml olarak ortaya kmasyla tanmlanan ar duygusal bozukluk.
ikili cinsellik (ng. bisexuality): Cinsel ekimin ve seimin iki cinsiyete de ynelik olmas.
ikili kodlama varsaym (ng. dual coding hypothesis): Bellekte birisi szel, dieri grsel olmak
zere iki tr kodlama dzeni bulunduu varsaym.
ikirciklilik (ng. ambivalance): Ayn nesneyle ilgili kart eilimlerin, dncelerin, tutumlarn
ya da duygularn ayn anda varolmas. (Ayn kiiye kar ayn anda hem sevgi hem de nefret
duyulmas gibi.)
ikna bkz. inandrma
ileriye ketleme (ng. proactive inhibition): Daha nceden kazanlan bilgilerin, yeni bilgilerin
renilmesini zorlatrmas durumu.
23
iletim (ng. transmission): 1. Bir eyin (nesnelerin, szlerin,simgelerin, sinir sinyallerinin) bir
yerden baka bir yere tanmas. 2. Bir hastaln yaylmas, bulamas. 3. Kaltsal zelliklerin bir
kuaktan dierine gemesi. 4. Geleneklerin ve greneklerin bir kuaktan dierine aktarlmas.
iletiim (ng. communication): Bilginin, simgeler, iaretler, davranlar, mimikler vb. biiminde
bir yerden baka bir yere aktarlmas.
iletiim becerileri (ng. communication skills): Etkili bir iletiim iin gerekli olan dinleme,
konuma, yazma ve okuma becerileri.
iletiim bozukluklar (ng. communication disorders): Szl ya da yazl dil araclyla iletiim
kurmada yaanan glk ya da aksaklklar.
ilikisel aratrma (ng. correlational research): Doal olarak varolan iki ya da daha ok
deiken arasnda bir iliki bulunup bulunmadn, varsa bu ilikinin ynn ve gcn
belirlemek amacyla yaplan aratrma almalar.
ilk izlenim etkisi (ng. halo effect): Alglama yaparken kardaki kiinin gze arpan ya da
belirgin olan niteliinden yola karak kiiliinin btnne ilikin genelleme yapma.
ilkrnek (ng. prototype): 1. Evrimsel dizide sonraki rneklerin kendisiyle karlatrld,
kullanl alanna ilk kan rnek. 2. Bili ruhbiliminde, bir kategorinin ya da kavramn tipik
zelliklerinin btnn ya da ounu kendinde barndran ve nesnelerin ya da biimlerin
karlatrma yoluyla alglanmas iin kullanlan lksel, en iyi rnei, rnektip.
imge (ng. image): 1. Grsel bilgilerin zihinsel simgesi. 2. D uyarc olmakszn hatrlanan daha
nceki bir duyu yaantsnn benzeri ya da kopyas.
imgelem (ng. imagery): 1. Bellek ya da d gcnn yaratt zihinsel imgeler ya da grntler.
2. Grsel, iitsel vb. imgeleri zihinde canlandrma yetisi.
imgeleme (ng. Imagination): Alglanan nesnelere ya da gerekte varolmayan ya da o anda
varolmayan nesnelere ilikin zihinsel imgeler oluturma yetisi.
inandrma (ng. persuasion): nsanlarn, inanlarn, deer yarglarn, tutumlarn deitirmeye
ya da yenilerini kazanmaya zendirilmesi abas ya da sreci.
indirgemecilik (ng. reductionism): nsan davrannn, hayvan davranlarna indirgenebilecei
ya da hayvan davranlar temelinde yorumlanabilecei inanc.
inhibisyon bkz. ketleme
insancl ruhbilim (ng. humanistic psychology): Varoluuluk ve grngbilim geleneinden
gelen ve insann esizlii, insan onuru, irade zgrl, kendi kararlarn verme ve sonularnn
sorumluluunu stlenme, kendi seimlerini yapma, kendine zg bir yaam biimi oluturma
yetisi, zgerekletirme vb. zerinde odaklaan ruhbilim yaklam.
intihar bkz. zkym
irkilme tepkesi (ng. startle reflex): Beklenmeyen bir iitme uyaranna kar yaplan kassal ve
kimi kez da atm ilevlerini de kapsayan tepke tr.
istatistiksel test (ng. statistical test): Bir evrenin nicel zelliklerine ilikin bir savn doru olup
olmadna karar vermek amacyla elde edilen verilerin deerlendirilmesinde kullanlan
istatistiksel yntem, saymlamal test.
24
istem zellikleri (ng. demand characteristics): zellikle denein kendisinden istenenler

konusunda baz beklentileri bulunduu ya da deneycinin istedii eyin ne olduunu anlad
durumlarda deneysel ortamn, denein davranlarn etkileyebilecek ynleri.
i zmlemesi (ng. job analysis): ya da grevin doru yaplmas iin gerekli kiisel
zelliklerin, bilgi ve becerilerin, i koullarnn ve gereklerinin zmlenip belirlenmesi.
i doyumu (ng. job satisfaction): alan bireylerin ileri ile ilgili olarak yaadklar olumlu
duygu ve dnceler.
i rnekleme (ng. job sampling): Asl ite bulunanlarla ayn ya da benzer ileri, ara gereleri
ierip yanstan i etkinlii.
ilem (ng. operation): (Piaget) Bilisel adan tersine evrilebilir fiziksel nesneleri ya da
simgeleri kullanma. rnein bir denklemi zmek iin simge kullanma srecinde mantk
ilikileri tretme.
ilem ncesi dnem (ng. preoperational period): (Piaget) Bilisel geliim modelinde
duyudevinimsel evreyi izleyen ve yaklak 2 ila 7 ya arasn kapsayan ikinci evre.
ilemsel bellek (ng. procedural memory): Devinimsel becerilere, alkanlklara, belli eylerin
nasl yaplacana ilikin bellek.
ilemsel tanm (ng. operational definition): Soyut bir kavram somut bir yoldan tanmlamak
amacyla yntemsel bir ilemin kullanlmasyla yaplan tanm, ievuruk tanm.
ilev bozukluu (ng. dysfunction): Bir ilevde ortaya kan bozulma.
ilevbilimsel ruhbilim (ng. physiological psychology): levbilim sreleriyle davranlar
arasnda iliki kuran ruhbilim dal.
kaba devinimsel beceriler (ng. gross motor skills): Byk kaslarn g ve denge gerektiren
etkinliklerde dzgn ve egdml bir biimde kullanlmasn salayan beceriler.
kabus bkz. karabasan
kanma (ng. avoidance): Yeni bireyleraras ilikiler kurmaktan, toplumsal ileyii bozacak
lde kanmayla kendini gsteren rahatszlk belirtisi.
kanma koullamas (ng escape conditioning): Ac verici ya da korkutucu bir uyarma
uratlan organizmann, bu tr uyarmdan kanmak iin gereken davranlar kazand bir
edimsel koullandrma ya da renme tr.
kanma saaltm (ng. aversion therapy): Alkolizm, uyuturucu kullanma, zorlanml edimler,
alkanlklar vb. istenmeyen davranlarn, elektrook, tiksindirici maddeler, vb. ac verici ya da
naho uyarmlarla elenerek bastrld davran saaltm.
ka (ng. fugue): Kiilik elerinin zlmesi sonucunda kiinin geici bir sre kendi
benliinden ve iinde bulunduu yaamdan, kimliinden uzaklamas durumu.
25
kalpyarg (ng. stereotype): Bir kmenin btn yelerine ynelik deimez, ar yalnlatrlm
ve genelletirilmi, ounlukla nyargl bir kan.
kaltm-evre tartmas (ng. nature nurture controversy / nature-nurture debate): Bireyin
geliiminde ve olaand davrann kkeninde kaltsal ve yapsal etkenlerle (doa) evresel
etkenlerin (evre) etkileri konusunda yaplan tartma.
kaltsal tip (ng. genotype): Bireyin her trl evre etkisinden bamsz olarak tad kaltmsal
zellikler btn, kaltm kalb.
kaltsal yatknlk (ng. diathesis): Kaltmsal zellikler nedeniyle bir hastala ya da bozuklua
yatknlk.
kaltsal yatknlk-zorlanm varsaym (ng. diathesis-stress hypothesis): Pek ok bozukluun
kaltmsal yatknlk ve etkinleyici evresel zorlanma kaynaklarnn etkileimi sonucunda ortaya
ktn savunan gr.
kan-beyin engeli (ng. bloodbrain barrier): Kanda bulunan eitli maddelerin, beyin hcrelerine
girmesini nleyen seici bir filtre dzenei.
kapsam geerlii (ng. content validity): Bir testin, llmesi tasarlanan davran ya da zellii
yanstan bir rneklemi lme yetisi.
karabasan (ng. night terror): zellikle okul a ncesi ocuklarda yaygn olan ve REM d
uyku dneminde grlen korkutucu, gerilimli ve bunalml kabus.
karakter (ng. character): Kiinin esiz bir birey olmasn salayan kendine zg zelliklerini
deil, kuramsal temelde tanmlanan kategorik snflandrmalardan birisine katlmasn salayan
eilimlerinin toplam, zyap.
kararllk bkz. dengelilik
karlatrma kmesi (ng. comparison group): Aratrmada, deneye bal olanlarla olmayan
arasndaki ayrmlar karlatrmak amacyla, belirlenen zelliklere uygun olarak hedef
topluluktan sekisiz olarak seilen denetleme grubu.
karlatrmal ruhbilim (ng. comparative psychology): Hayvan davranlarnn uyumlayc ve
ilevsel nemi, evrimle ilikileri, havyanlardaki renme, zek ve bili yetileri gibi konularla
insan davranlar arasndaki ayrmlar ve/ya da benzerlikleri inceleyen ruhbilim dal.
karlkl ketleme (ng. reciprocal inhibition): 1. Birbiriyle ilikili iki szcn, adn ya da
imgenin, birbirini anmsatmasn nleme. 2. Bir sinir yolu etkinliinin, baka bir sinir yolu
etkinlii tarafndan engellenmesi. 3. Davran saaltmnda, kayg yaratan uyarclarla
karlaldnda kaygy engelleyen tepkilerin verilmesi durumunda, bu uyarclarla kayg
arasndaki ban geveyecei varsaym.
26
kart aktarm (ng. counter-transfarance): Ruhsal salatm sresince, salatmcnn kendi

gemii ya da gncel yaam olaylarndan kaynaklanan duygularn hastaya ynelterek ona kar
yaamas biiminde ortaya kan bilin d sre.
kart geribildirim (ng. negative feedback): Bir devinimin yaratt etkiyi azaltma ya da
sonlandrma amacyla kullanlan bir geridenetim tr.
katatoni bkz. donakalm
katlmc gzlem (ng. participant observation): Eitimli bir gzlemcinin, gzlenecek kmeye
dorudan katlarak etkiletii, ancak kme yelerinin davranlarn etkilememeye zen
gstererek (onlar gzlediini duyumsatmayarak) doal evrede sistemli gzlemler yapt bir
aratrma yntemi, katlml gzlem.
katmanlama (ng. stratification): Toplumsal ruhbilimde, toplum, kme ya da snflarn yaam
kaynaklarna ve gcne, eriim dzeylerine, grev ve toplumsal konumlarna gre dzenleme.
katmanl rnekleme (ng. stratified sampling): rneklem yanllarn azaltmak ve daha dengeli
bir rneklem elde etmek amacyla, evrendeki deiik kmelerin, snflarn (ya, cinsiyet, snf,
eitim dzeyi gibi) seilen rneklemde evren iindeki arlklaryla orantl olarak yanstlmalar
iin, her kmeden evrendeki oranna gre rneklem alnmas.
kavram (ng. concept): 1. Baz ortak nitelikleri ya da zellikleri tayan bir nesneler, olaylar ya
da durumlar kategorisi; genel bir snf ad. 2. Herhangi bir nesne ya da olayn temel e ve
zelliklerini kapsayan soyut bir dn.
kavram oluumu (ng. concept formation): Kavramlarn
soyutlamalarn (dncelerin) renilmesi ya da gelimesi.
ortak
zelliklerine ilikin
kayg bkz. bunalt

kazan puan (ng. gain score):Ayn testin deiik zamanlarda iki kez uygulanmasyla elde
edilen puanlar arasndaki fark.
keder bkz. tasa
kekemelik (ng. stuttering): Sesli konumada szcklerin aknn, yineleme, taklma, solunum
tutukluklar, kas gerilimi gibi nedenlerle engellenip, kesintiye uramas.
kelime krl bkz. szck krl
kendilik (ng. self awareness): 1. Dikkatin, kiinin kendi zerinde younlat znel bilin
durumu. 2. Kiinin, baka insanlardan ve eylerden ayr bir varoluu tadnn bilincinde
olmas. 3. Kendini bilme ve anlama yetisi.
kendilik ruhbilimi (ng. self psychology): 1. Ruhbilimde, insan davranlarnn nedensellii ve
aklanmas konusunda benlii merkezi bir yere oturtan yaklamlarn ortak ad. 2. Kiinin
kendine olan gvenini ve saygsn artrmay amalayan ve bu amala zsayg asndan
yaralayc ya da iyiletirici olan gemi ve imdiki yaantlar inceleyen zmsel bir ruhsaaltm
yaklam.
kendilik algs (ng. self perception): Kendi benliini oluturan eylerin, kendi esiz
duygularnn, drtlerinin, zlemlerinin, kiilik zelliklerinin ayrmnda olma.
kendilik bilinci (ng. self consciousness): 1. Genel anlamyla, kiinin bakalarndan ayr bir insan
olarak kendi toplumsal kimliinin ayrmnda olmas. 2. Kiinin, kendi gdlerinin,
27
davranlarnn vb. ayrmnda olmas ve grnm, davranlar, bakalar zerinde brakaca

izlenim konusunda ar duyarl olmas.
kendilik deeri (ng. self esteem): Kiinin kendine ynelik olumlu, olumsuz ya da yansz
olabilen tutum, gr ve deerlendirmeleri.
kendinden geme (ng. trance): Bilinte ve uyarclara tepkilerde belirgin dle tanmlanan,
yakn evredeki olaylarn alglanamad bir bilin durumu.
kendini gerekletirme (ng. self actualization): 1. (Maslow) Bireyin yeteneklerini, yetilerini ve
gizilglerini fiziksel, toplumsal, belleksel ve duygusal gereksinimlerini lksel anlamda
btnletirerek kendini en yksek dzeyde varedecek biimde kullanmas. 2. (Horney) Kiinin,
dleminde yaratt lksel zn gerek olduuna inanmas ya da bu lksel z gncel yaama
aktararak gerekletirmeye almasyla ilgili bozukluk sreci.
kendini izleme (ng. self monitoring): Kiinin, kendini aklayan davranlarn ve zlk
sunumunu gzlemesi, denetlemesi.
keskinlik (ng. acuity): zellikle grme ve dokunma duyularyla elde edilen alglarn, yer ve
ynn ayrt edebilme yetenei.
ketleme (ng. inhibition): 1. Bir drtnn, itkinin, ilevin ya da tepkinin kstlanmas ya da
bastrlmas; bu tr bir nleme, kstlama yaratan sre. 2. Toplumsal ruhbilimde, bakalar
tarafndan gzlenme ya da deerlendirilme kaygs nedeniyle bakalarnn varlnn belli bir i
yapan kiiler zerindeki kstlayc etkisi. 3. Bili ruhbiliminde, baka bilgilerin (renmelerin)
araya girmesi sonucu anmsama vb. gibi renmeye dayal bir baarnn dmesi 4. Alc sinir
hcresinin tetiklenmesini (eylem potansiyeli oluumunu) nleyen bir sinir sinyali. 5. Koullama
kuramnda, bir tepkinin etkin olarak engellenmesi ya da pekitirmenin kesilmesiyle tepki
sklnn azaltlmas, ket vurma.
ketlemenin kalkmas (ng. disinhibition): Sklkla snme yoluyla engellenen koullu tepkinin
yeniden ortaya kmas, engelin kalkmas.
kn kaslm (ng. vaginismus): Cinsel iliki srasnda dl yolunu evreleyen kaslarn
kaslmas nedeniyle cinsel birlemenin gerekleememesi biiminde kendini gsteren kadn
cinsel ilev bozukluu, dl yolu kaslmas.
ksa sreli bellek (ng. short term memory): Bellek sisteminin, rnein o anda aranmakta olan
telefon numarasnn anlmasnda olduu gibi, kullanlmakta olan bilgileri anmsamak iin
kullanlan alt blm.
kimlik (ng. identity): Benliimiz konusunda gemite kimsek, yine o olduumuz yolundaki
znel bir btnlk, tutarllk ve sreklilik duygusu.
kiilik (ng. personality): Kiinin, iler durumdaki ruhsal, bedensel ve ilevsel zelliklerinin
kendine zg olan az ok duraan btnl.
kiilik bozukluu (ng. personality disorder): Bireyde, kimi kiilik zelliklerinin arlamas,
esnekliin yitirilmesi, sregenlemesi, uyum sorunlarna yol amasyla beliren rahatszlk.
kiisel alan (ng. personal space): teki kii ya da canllarn izin almadklarnda olumsuz
tepkileri kkrtmadan giremiyecekleri, hayvanlarn ya da insanlarn bedenini evreleyen alan.
28
kiisel kurgu (ng. personal construct): G. Kelly'in kiilik kuramnda, kiinin toplumsal
gereklik ve genelde dnyayla ilgili znel bak as; dnyay alglama, anlama ve deitirme
abasna yn veren bilisel eilimleri.
klasik koullama (ng. classical conditioning): Koulsuz tepki yaratan bir uyarcnn, o tepkiyi
yaratmayan yansz bir uyarcyla birletirilmesi sonucu, bu uyarcnn da koulsuz uyarcyla ayn
tepkiyi yaratmas yntemi ya da bu yolla salanan renme.
klasik test kuram (ng. classical test theory): Bireyin llen puannn gerek puan ve sekisiz
lme yanlnn toplamna eit olduunu varsayan bir istatistiksel yaklam.
klinik ruhbilim (ng. clinical psychology): Uyumsuz davranlarn ve ruhsal bozukluklarn
incelenmesi, tans, saaltm ve nlenmesiyle uraan ruhbilim dal.
kodlama (ng encoding): Bilginin deiik biim ve simgelere dntrlmesi, zellikle
(ruhbilimde) duyusal bilgilerin bellekte depolanmaya ve geri arlmaya uygun simgelere
dntrlmesi sreci.
kontrol deikeni bkz. denetim deikeni
konuma bozukluu (ng. aphasia): Beynin sol yarsnda inme, yaralanma vb. nedenlerle oluan
bozukluktan tr btn dil yetilerini (konuma, yazma, okuma, mimikler, dinleme, dili anlama,
simgeleri, mimikleri yorumlama, vs.) etkileyen ve dille ilgili yetilerin bir blmnn ya da
tmnn yitirilmesine neden olan dil zrlerinin genel ad.
konumazlk (ng. mutism): Konuamama ya da konumak istememeyle tanmlanan konuma
bozukluu.
koullama (ng. conditioning): Pekitirici zellii olmayan uyarcnn, zgn, daha nce
renilmi ya da kendi iinde pekitirici zellii bulunan bir baka uyarcyla yeterince
eletirilerek birlikte uygulanmas sonucunda organizmann sz konusu uyarcya ynelik bir
davran tepkisi vermeyi renme sreci.
koullu tepki (ng. conditional response): Olaan koullamada, balangta koulsuz uyarcyla
elenen koullu bir uyarcya gsterilen renilmi davran.
koullu uyaran (ng. conditional stimulus): likisiz bir uyarann koulsuz uyaranla birlikte,
canlya yeterince uygulanmasnn sonucu olarak, koulsuz uyarannkine benzer nitelikler edinen
ilikisiz uyaran.
koulsuz tepki (ng. unconditional response / unconditioned response): Herhangi bir
koullandrma srecinin banda belirli bir uyaranla salanan doal tepki.
kr aratrma tasarm (ng. blind study design): Gzlemcilerin ve/ya da deneklerin, kme
konusunda bilgilendirilmedikleri aratrma, kr aratrma kurgusu.
kr nokta (ng. blind spot): Atabakadaki grme sinirin gz kresine girdii ve retina zerinde
k alclarnn bulunmad nokta.
kuramsal aratrma (ng. basic research): Dorudan uygulamaya dnk olmayan, kuramsal
ilgiden ya da meraktan kaynaklanan sorulara yant bulmay amalayan aratrma.
kltrleraras ruhbilim (ng. cross-cultural psychology): Ruhbilimin, insan ruhbilimi
konusundaki bulgularn, deiik kltrlerde ne lde geerli olduunu, baka bir deyile
kltrn davran zerindeki etkilerini belirlemeye alan dal.
29
kltrleraras yntem (ng. cross-cultural method): Deiik toplumlar karlatrma yoluyla

kltrel grlerin, toplum yaplarnn, evresel dzenlemelerin, vb. kkenlerini belirlemeyi
amalayan aratrma yntemi.
kltrselleme (ng acculturation): 1. Bireylerin bal olduklar toplumda geerli olan davran
kalplarn renmeleri. 2. Kiiler ya da belirli bir kltre bal elerin dier bir kltrle balant
kurmas sonucu, onun etkisi altnda deiime uramas.
kme (ng. group): Ortak toplumsal ya da ruhsal etkenlere dayanarak bir arada bulunan insan
topluluu.
kme ball (ng. group cohesion): Bir kme ya da topluluun kendini koruma, yelerini bir
arada tutma eilimi.
kme bilinci (ng. group consciousness): 1. Kiinin, ortak deerleri, sorunlar, erei bulunan
belli bir kmeye bal olduu bilinci. 2. Kme yelerinin bilincinin toplamn aan ortak bilin.
kme davran (ng. group behavior): 1. Bireyin, iinde bulunduu kmenin etkisiyle yapt
davran. 2. Kme iindeki bireylerin ancak birlikte ortaya koyabildikleri davran.
kme dinamikleri (ng. group dynamics): Kmeleri srekli etkin tutan bilinli, bilind
devinim, etkileim.
kme kutuplamas (ng. group polarization): Kmelerin belli bir tartma srecinden sonra,
yelerin balangtaki grlerinin ortalamasyla daha ar tutumlar benimsemesi; yelerin birer
birey olarak alacandan ok daha ar kararlar alma eilimi.
kme saaltm (ng. group therapy): Ynlendirici, kolaylatrc ya da yorumlayc rol
oynayan bir ya da daha ok ruhsaaltmcsnn gzetiminde, iki ya da daha fazla bireyin hem
duygusal hem de bilisel dzeyde birbiriyle etkileerek sorunlarn anlamaya ve zmeye alt
bir ruhsaaltm biimi.
libido (ng. libido): lkel benlie bal cinsel zlem, ruhsal g ya da diriklik.
madde bamll (ng. substance dependence): Uzun sreli yaamsal, ruhsal bamllkla ve
buna bal olarak kiinin bireysel, toplumsal ve mesleki yaamnn ktlemesiyle tanmlanan bir
madde kullanm rahatszl.
madde kullanm bozukluklar (ng. substance use disorders): Merkezi sinir sistemini etkileyen
alkol, eroin, kokain, amfetamin gibi maddelerin dzenli kullanlmasyla birlikte ortaya kan ve
sz konusu maddeyi almadan duramama, maddenin azaltlmas ya da kesilmesi durumunda
ekilme belirtileri, bireysel, toplumsal ve mesleki ileyite ktleme gibi davran deiiklikleri
iin kullanlan tan snf.
mani bkz. taknlk
mazoizm bkz. zezerlik
miza bkz. huy
motivasyon bkz. gdlenme
mutlaklk bkz. saltlk
mdrike bkz. anlk
narsizm bkz. zseverlik
30
nesne (ng. object): 1. Genel anlamyla, bamsz bir varl olan; fiziksel olarak alglanabilen ya
da zihinsel olarak incelenebilen ey. 2. Ruhzmlemede, bir igdnn doyum amacna
ulamasn salayan kii, ey ya da bedenin bir blm.
nesne deimezlii (ng. object constancy): Gzlem koullarnn deimesine karn, nesneyi
deimez olarak alglama eilimi.
nesne ilikileri (ng. object relations): 1. Ruhzmlemede, libido ya da saldrganca doyum
kayna olarak i gren, kiilerle, etkinliklerle ya da nesnelerle olan iliki. 2. Geleneksel
ruhzmlemede, baka bir insana ynelik duygusal ba.
nesne sreklilii (ng. object permanence): Piaget'nin geliim kuramnda, bir yalarndaki
ocuun, bir nesnenin, artk onu grmese bile varln koruduunu anlamas.
nesne tutkusu (ng. fetishism): 1. Herhangi bir nesne ya da varla kar duyulan ar, taplas
ballk. 2. Kar cinsin giysi ve benzeri eyleriyle coku ve doygunluk salama tutkusu.
nesnel gereklik (ng. objective reality): Gzlenebilen, llebilen ve test edilebilen fiziksel
nesne, olay ve glerden oluan d dnya.
nesnel test (ng. objective test): ok sayda insana uygulanarak gvenilirlii ve geerlilii
belirlenmi olan standartlatrlm (genellikle doru/yanl ya da oktan semeli) bir dizi sorudan
oluan, puanlama anahtar nceden belli olan ve bu nedenle puanlama srecinde uzman yargs
gerektirmeyen, dolaysyla puanlayan kiinin izlenim ve inanlarndan etkilenmeyen test.
nesnellik (ng. objectivity): Yansz olma; bir olay, durumu, veriyi yorumlarken nyargdan uzak
olarak, deerlendirmeyi kiisel dncelere, isteklere deil, d gereklie dayandrma.
nevroz bkz. sinirce
norm (ng. norm): l. Saymlamada, belli bir kmenin belli koullar altndaki ortalama ya da
lnl durumunu gsteren ve bireysel baarnn deerlendirilmesinde temel alnan bir l. 2.
Bir kme yelerinin, belli bir durumda en ok sergileyecei (en tipik) davran. 3. nsanlarn
eitli ortamlarda yapmas ve yapmamas gerekenleri ngren renilmi, toplumsal bir kural;
beklenen her davran ve inan standard, dzg.
normal (ng. normal): Herhangi bir zellik ya da l ynnden ilikili olduu ya grubunun orta
dilimini oluturan ounluun arasnda bulunan (kii), dzgl.
normal dalm (ng. normal distribution): statistikte, sonsuz sayda bir evrenden rneklem
alndnda elde edilen, bakml bir an erisi biiminde olan kuramsal bir olaslk dalm.
nropsikoloji bkz. sinirsel ruhbilim
odak grup (ng. focus group): Aratrma amacyla, nceden belirlenmi ve o konuda kiisel
deneyimleri olanlarn bir rehber eliinde yrtt tartmaya katlmalar iin oluturulan kk
grup.
okul ruhbilimi (ng. school psychology): Eitim ruhbiliminin, ilk ve orta retim dneminde
ortaya kan ruhbilimsel-eitimsel sorunlar ele alan, genellikle rencilerdeki davran
bozukluklar konusunda danmanlk, derslerin tasarlanmas, testlerin uygulanmas, ocuklarn
davran ve eitim sorunlaryla ilgili olarak anababalarla grmeler, de eitim konularnda
aratrmalar gibi konular kapsayan dal.
31
okul yatknl (ng. scholastic aptitude): Okul baarmn etkileyen szel ya da matematiksel
yeteneklerin tm.
okula yatknlk (ng. academic aptitude): Okul almas iin gereksinim duyulan doal ve
edinilmi becerilerin toplam, gerekli yetenekleri len testlerle belirlenen okulda baarl olma
varsaym.
okuma yitimi (ng. alexia): Grme yetisinin olaan olmasna karn, beyin hasar sonucunda
yazl szckleri ve cmleleri okuyamama ya da anlamn kavrayamama.
olgu almas (ng. case study): Tek bir birey ya da grubun ayrntl olarak incelenmesini ieren
klinik ruhbilimde ve hekimlikte kullanlan bir inceleme yntemi.
olgu almas (ng. case study): Tek bir bireyin ya da tek bir grubun ayrntl olarak
incelenmesini ieren, klinik ruhbilimde ve hekimlikte, ruhbilimin baka alt alanlarnda da pek az
da olsa bir inceleme yntemi.
olgu yks (ng. anamnesis): Hastann, grme srasnda gemii zerine verdii
rahatszlyla ilikili olabilecek bilgiler.
olgunlama (ng. maturation): Canl varln kaltm ve evrenin etkileimi ile birbirini izleyen
olgunluk dzeylerine ulamas.
olgusal bellek (ng. semantic memory): Genel olgu ve bilgilerin biriktirildii uzun sreli bellek
blm.
olumlu zorlanm (ng eustress): Yarar salayan herhangi bir gerilim biimi.
olumluluk yanll (ng. positivity bias): Bireyin kendine ait olumlu zellikleri, olumsuz
olanlara gre daha gerek olarak deerlendirme ynndeki gl eilimi.
olumsuz aktarm (ng. negative transference): Ruhzmlemede hastann, ocukluunda
anababalarna ya da teki nemli kiilere ynelik dmanlk, nefret, vb. gibi duygularn
zmleyiciye ynlendirmesi.
olumsuz zellik yanll (ng. trait negativity bias): Bir insanla ilgili olumsuz bilgilerin,
izlenimi olumlu bilgilerden daha ok etkileme eilimi.
olumsuzluk yanll (ng. negativity bias): zlenim oluumunda, olumsuz kiilik zelliklerini
olumlu zelliklerden daha arlkl deerlendirme eilimi.
operasyon bkz. ilem
oral dnem bkz. azcl dnem
oranl izelge (ng. ratio scale): lemsel koullamada, bir pekitirecin verilmesi iin
organizmadan beklenen ilemsel davran says.
orta dzey zek gerilii (ng. moderate mental retardation): Yaklak olarak 35-50 zek puanna
denk gelen zek gerilii.
ortak bilin (ng. collective conscious): (Jung) gdlerden uzak, genel retilerin ve ilkelerin
egemenlii altndaki kitle akl.
ortak bilind (ng. collective unconscious): (Jung) nemli yaant imgelerinden ve anlarndan
oluan, btn insanln paylat kaltsal duygu, dnce ve anlar iererek, kiinin alglarn,
isteklerini biimlendiren bilind.
32
ortalamaya doru kayma (ng. regression toward the mean): statistikte, olaslk hesabyla ve
sekisiz yanlma ile yordanan bir deikenin ortalamaya yordanandan daha yakn olma eilimi.
oyun saaltm (ng. play therapy): Danan ve saaltmc arasndaki iletiimi kolaylatrmak iin
oyun yoluyla yrtlen bir ocuk ruhsaaltm tr.
dipal atma (ng. oedipal conflict): Kz ocuklarn babalar, erkek ocuklarn anneleriyle
baskya alnm cinsel iliki kurma istei ve kendi cinsinden olan by ile yarmas.
dnleme (ng. compensation): Engellenen ya da doyurulamayan dilek, istek ve davranlarn
yaratt tedirginlii, onlarn yerine geebilecek baka dilek, istek ve davranlarla giderme.
fke nbeti bkz. babalar tutma
lek (ng. scale): Bireylerin davran, kiilik ya da ruhsal zelliklerini lmeye ynelik
standartlatrlm bir test.
ler yanll (ng. test bias): Bir testte ya da testin uygulan biiminde, kltr, cinsiyet, rk,
toplumsal ekonomik konum gibi yetenekle ilikisi bulunmayan etkenlerden tr belli bir
kmeye olumlu ya da olumsuz katk salayan yandalk.
lt dayanakl test (ng. criterion-referenced test): Baarm nceden belirlenen ltlerle
karlatran testlerin ortak ad.
lm igds (ng. death instinct): lk kez Freud tarafndan ortaya atlan ve evrensel olduuna
inanlan bir lm, ykm, saldrganlk ve zykm igds.
ncl uyarc (ng. antecedent stimulus): Davran denetlemek amacyla nceden dzenlenen
uyar.
nkavram (ng. preconcept): (Piaget) lem ncesi dnemde, yaln ve devinimi temel alarak
gelitirilen kavram.
nsezi (ng. anticipation): Bireyin, gelecekte olas olaylara ynelik duygusal tepkilerini nceden
yaayarak ya da bu olaylarn sonularn deerlendirip gereki, seenekli tepkiler/zmler
reterek, duygusal atmalarla ya da zorlanm etkenleriyle baa kmas.
nyarg (ng. prejudice): Bir olay, insan, durum vb. konusunda yeterli bilgi olmakszn
oluturulan bir kan ya da tutum.
rgt kltr (ng. organizational culture): Bir rgt ya da grubun etkin bir biimde
alabilmesi iin gerekli olup yeni yelerce de onaylanan, da kar btnlemeyi ve isel
uyumu salamay amalayan temel sayltlar rnts.
rgt ruhbilimi (ng. organizational psychology): rgtlerin yap ve ilevleri ve bu rgtlerdeki
insanlarn etkinliklerini inceleyen uygulamal ruhbilim alan.
rgtsel toplumsallama (ng. organizational socialization): Bir rgte yeni katlanlarn,
rgtn kendine zg dzen, grev ve deerlerini renmesi.
rnek alma (ng. modeling): rnek alnan kiinin davranlarn gzleyerek ve yknerek
renme.
rneklem (ng. sample): Bir btn olarak evrenle ilgili bilgi edinmek, evrene genelleme yapmak
gibi amalarla, ilgili evreden nceden belirlenen yntemlerle ve evrenin temel zelliklerini
yanstacak biimde seilen denekler.
33
rneklem dalm (ng. sampling distribution): Belli bir evrenden sonsuz kere rastgele ve e
byklkte rneklem seip, her bir rneklem iin ayr ayr istatistik hesab yaptmzda elde
edeceimiz deerler kmesi.
rnekleme (ng. sampling): Evrenin tmn yanstacak bir alt grup oluturma amacyla, ilgili
evreden, olaslk hesaplaryla sistematik olarak rnekler seme ilemi.
rselenme sonras zorlanm bozukluu (ng. post traumatic stress disorder): Saldr,
bombardman, sel, deprem, esir kamp, ikence, aile ii bask, kaza vb. gibi ar zorlanm
ykleyici, sarsntl bir olayn yol at kayg bozukluu.
rtk bellek (ng. implicit memory): Bir deneyim konusundaki bilinli hatrlamaya, szel
bileenlere dayanmayan bilgi; genellikle devinimsel becerilere, alkanlklara, ilemlere ilikin
uzun sreli bellek.
rnt (ng. pattern): Belli bir yapy, belli bir btn oluturan dallardan, birimlerden her biri,
rnek biim.
rnt ayrt etme (ng. pattern discrimination): ki ya da daha ok rnty birbirinden srekli
olarak ayrt etme ve srekli olarak her birine ayr tepki verme.
rnt zmleme (ng. pattern analysis): 1. lek sorular topluluu iinde belirli ve nemli
bir ilke evresinde salkmlanabilecek sorular bulma. 2. Birok eden ya da bileenden oluan
bir dizgeyi, bir btn, her biri kendi iinde benzeik alt blmlere ayrma; btn oluturan
eleri ve bunlarn birbiri ile ilikilerini ortaya karma.
rnt maskeleme (ng. pattern masking): Ayrtrlm bir imgenin maskeleyici uyaran olarak
kullanld grsel maskeleme.
rnt tanma (ng. pattern recognition): Karlalan bir rntnn, zerinde yaplan
deiikliklere karn daha nce karlalm bir rntyle zde olduunu tanlama.
z deerlendirme (ng. self report): Bireyin kendisiyle ilgili bilgi vermesi.
z imgesi (ng. self-image): Kiinin d grn, karakter ve kiilik gibi btn ynleri zerine
edindii, geree uygun olmas gerekmeyen karmak benlik inanc.
z kavram (ng. self-concept): Kiinin kendisiyle ilgili gr.
zbelirleme (ng. self-determination): Davranlarn d etkenlerden (toplum normlarndan, kme
basksndan vb.) ok kiinin kendi kiisel inanlaryla ve deer yarglaryla belirlenmesi;
kararlarn kiinin kendi bana vermesi.
zdenetim (ng. self control): Kiinin kendi davranlarn denetleyebilme, kendi drtlerini
dizginleyebilme yetisi.
zdeim (ng. identification): 1. Freudun kuramnda, Oedipus karmaasnn zlmesiyle
birlikte, ocuun ayn cinsten anababa zelliklerini, inanlarn, tutumlarn, deer yarglarn ve
davranlarn benimseme sreci. 2. Kiinin bir baka insan model alarak kendini kurduu bilin
d ileyen bir savunma dzenei. 3. Kiinin, toplumsal bir kimlii kendi benlik sistemine katma
sreci. 4. Bir nesne ya da olayla ilikili olarak bellekte bulunan bir ad ya da kavram
anmsayabilme yetisi.
zdelik geerlii (ng. convergent validity): Ayrt edicilik geerliiyle birlikte yap geerlii
iin kant salayan geerlik.
34
zdisiplin (ng. self-discipline): Kiinin dilek ve drtlerini denetleyebilmesi, uzun dnemli

amalar uruna anlk doyumlardan vazgeebilmesi, zdenetim.
zdoyurum (ng. masturbation): Cinsel organlarn kiinin kendisi tarafndan cinsel olarak
uyarlmas.
zdzenleme (ng. self regulation): (Bandura) Kiisel ltlerimize uyup uymadna bal
olarak, kendi davranlarmz bilisel olarak pekitirme ya da cezalandrma sreci.
zezerlik (ng. masochism): Kendi kendine ac ektirmekten ya da bakalar tarafndan fiziksel
ya da ruhsal acya uratlmaktan holanma.
zgllk (ng. specificity): 1. En genel anlamyla zgl olma, tek bir nedenle ya da belli bir
sonula belirli bir ilikisi bulunma durumu. 2. Bir tan testinin, doru uygulanmas durumunda
belli bir rahatszln bulunmadn gsterme yetisi. 3. Etmen zmlemesinde, deiimin temel
etkenlerle ilikisi bulunmayan blm.
zkym (ng. suicide): Kiinin bilerek ve isteyerek kendi yaamna son vermesi.
znel gereklik (ng. subjective reality): Darda, kiinin algsndan ya da yaantsndan
bamsz bir varl bulunan nesnel gereklikten ayr olarak, her insann kendi alglar,
beklentileri, yanlsamalar temelinde znel olarak kurgulad gereklik.
znel normlar (ng. subjective norms): Kiisel davranlarn, bakalar tarafndan ne lde
onay greceine, toplumsal davran biimlerine ne lde uyduuna ilikin inan.
znel olaslk (ng. subjective probability): Bir olayn ya da durumun gerekleme olaslnn,
gemi deneyimlere ya da beklentilere bal olarak deerlendirilmesi.
znel puanlama (ng. subjective scoring): Kiisel yorumlara, yarglara, ltlere dayal
(genellikle uzman kiilerce, rnein Rorschach Testi tr yanstmal testler iin kullanlan) bir
puanlama biimi.
znellik (ng. subjectivity): 1. Olaylarn ve nesnelerin znel, kiisel yaantlar temelinde
deerlendirilmesi 2. Her insann bireysel olarak kazand ve gelitirdii zelliklerin, kendine
zg zelliklerinin toplam. 3. nsan yaantsn bireye zg, esiz klan yalnzca ona ait olan,
yalnzca onun yaad ey.
zseverlik (ng. narcissism): Kiinin kendi bedensel ve ruhsal benliine kar duyduu sevgi,
beeni ve ballk.
zmseme (ng. assimilation): 1. Bili psikolojisinde yeni bilgileri (alglar), var olan bilisel
yaplarla tutarl bir biimde, eski deneyimlerin altnda yorumlayarak btnletiren bilisel
sre. 2. Bellek aratrmalarnda, bir bellek izinin bilinen ve yaygn olan bir ey ynnde
arptlmas 3. Daha zel bir anlamda, Piaget'nin geliim kuramnda, ocuun yeni bilgileri, bilgi
daarcnda anlaml klacak biimde dntrmesi. 4. Toplumsal ruhbilimde, bir bireyin ya da
etnik kmenin, kendi dnce yapsndan, kltrnden, deer yarglarndan vazgeerek, baka bir
toplumsal, dini ya da ulusal kmenin kltrn, deer yarglarn ve dnce yapsn
benimsemesi.
zyabanclam (ng. depersonalization): Youn zorlanm ya da yorgunluk altnda ya da kimi
ruhsal bozukluklarda kiinin kendi kimliini, bedenini ya da bedenin bir blmn bakalam
alglamas, kendinde kopma.
35
zyaamsal bellek (ng. autobiographical memory): Kiinin belleinde yer alan gemiindeki
yaam, dnceleri, duygu ve davranlarna ilikin anlar.
panik bkz. rk
parapsikoloji bkz. ruhbilim tesi
patern bkz. rnt
paylalan dnya (ng. mitwelt): Kiinin evresindeki insanlardan oluan dnya.
pekitirme (ng. reinforcement): 1. Bir tepkinin yinelenen skln ya da olasln artran ya da
azaltan her trl uygulama, sre, dl, ceza. 2. Allm koullamada, koullu uyarcnn
koulsuz uyarcyla (rnein yiyecekle) art arda ilikilendirilmesi. 3. lemsel koullamada, doru
tepkiden sonra verilen dl, yanl tepkiden sonra verilen ceza. 4. Hull'un kuramnda,
renmenin zorunlu bir koulu olarak, belli bir itkinin giderilmesi.
pekitirme izelgesi (ng. reinforcement schedule): Uyaran-tepki reniminde, denein kanc
uygulamada tepkiyi pekitireceini belirleyen izelge.
performans bkz. baarm
profil bkz. izge
projeksiyon bkz. yanstma
prototip bkz. ilkrnek
prova bkz. deneme
psikoloji bkz. ruhbilim
psikometri bkz. ruhlm
psikoterapi bkz. ruhsaaltm
psikoz bkz. ldr
rastgele renme (ng. incidental learning): nceden tasarlanmayan, dorudan abayla deil de
yaantlardan, rastlantya bal olarak kazanlan renme.
reaksiyon bkz. tepki
reaktif depresyon bkz. tepkisel kknlk
refleks bkz. tepke
regresyon bkz. gerileme
rehabilitasyon bkz. yeniden uyumlandrma
REM d uyku (ng. non REM sleep): Uykunun, tipik olarak yava ve yksek voltajl EEG
dalgalaryla, kaba beden devinimleriyle (saa sola dnme gibi), dk soluklanma ve nabzla
tanmlanan dsz blm.
REM uykusu (ng. rapid eye movement sleep): D grmeyle ilikilendirilen, beyin dalgalarnn
son derecede etkin olduu, gz kaslar dndaki kaslarn almamas gibi tanlar veren hzl gz
hareketli uyku.
response bkz. tepki
36
ruh sal (ng. mental health): Kiinin yaama uyumunda baarl olmas, yaama istei
duymas, dilek ve isteklerini toplumla uzlaacak biimde doyurabilmesi durumu.
ruhbilim (ng. psychology): Davranlarn ve ruhsal srelerin doasn, ilevini ve grnglerini
inceleyen bilim dal.
ruhbilim tesi (ng. parapsychology): Bulunan bilimsel verilerin altnda aklanamayan
uzakduyum (telapati), grnmezden haber verme, duyu tesi alg vb. gibi ruhsal olaylarn
gereklik durumunu ve niteliklerini incelemeye alan ura.
ruh-oyun (ng. psychodrama): Hastann, eitli yaam durumlarn, duygularn, atmalarn
saaltmcnn denetiminde canlandrarak bir tr boalma olana.
ruhlm (ng. psychometry): Ruhsal srelerin llmesinde kullanlan aralar ve yntemleri
gelitiren bilim dal.
ruhsaaltm (ng. psychotherapy): Ruhsal bozukluklarn ve bununla ilikili sorunlarn
ruhbilimsel yntemlerle dzeltilmesi.
ruhsal anormallik (ng. psychological abnormality): Kabul edilen ilke ve kurallardan bilisel ve
davransal olarak uzaklama, zihinsel bozukluklarn belirti kmeleri.
ruhsal bozukluk (ng. mental disorder): Bireyde, tipik olarak ac verici belirtilerle ya da nemli
ileyi alanlarndan (mesleki, ailevi, sosyal, bedensel, ruhsal, vb.) birisinde ya da birkandaki
ktleme eliinde ortaya kan klinik adan anlaml davransal ya da zihinsel uyumsuzluk,
yetersizlik ya da rahatszlk, zihinsel bozukluk.
ruhsal sava (ng. psychological warfare): Uluslarn, atma durumunda kendi toplumlarnn
direnme ve sava gcn artran, dmannkinini ise ypratp kerten giriimleri.
ruhsal-cinsel geliim (ng. psychosexual development): Ruhzmlemede cinselliin ve buna
bal olarak kiiliin bebeklikten erikinlie dein olan geliiminin, yaambilimsel itkilerle evre
arasndaki etkileim temelinde geirdii bir dizi evre.
ruhsal-toplumsal geliim (ng. psychosocial development): 1. Genel anlamyla, kiinin
evresindeki nemli insanlarla karlkl etkileim yoluyla ruhsal/toplumsal anlamda gelimesi. 2.
E. H. Erikson'un kuramnda, toplumsal ve kltrel etkenlerle biimlenen ve bebeklikten, yalla
dein birbirinin stne yaplanan bir dizi evreden geen kiiliin geliim sreci.
sabuklama (ng. delirium): Kimi sayrlklarda grlen, abuk sabuk konuma, anlamsz
davranlarda bulunma gibi belirtiler gsteren ruh bozukluu.
sadizm bkz. elezerlik
sadizm bkz. elezerlik
sadomazoizm bkz. el-zezerlik
sa kalm belirti kmesi (ng. survivor syndrome): Deprem, sel gibi doal ykmlardan ya da
toplama kamp gibi durumlardan kurtulan insanlarda gzlenen, gzlerinin nnden bir trl
gitmeyen lm grntleri, srekli kayg, bakalar lmken kendisinin yaamasndan tr
duyulan sululuk duygular, knt, yaamdan ve insanlardan uzaklama, ilgisizlik, alkol ve
sigara gibi maddelere daha ok ynelme ve benzeri belirtiler kmesi.
sa kalm sululuu (ng. survivor guilt): Doal ykm, toplama kamp gibi biroklarnn
yaamn yitirdii durumlardan kurtulmu olanlarn yaad sululuk duygusu.
37
saaltm (ng. therapy): Ruhsal ya da bedensel bozukluklarn iyiletirilmesine, haffletilmesine

ya da nlenmesine ynelik her trl tbbi, ruhzmsel ya da ruhsal uygulamann ortak ad.
saaltm amal ibirlii bkz. saaltmsal ibirlii
saaltmsal ibirlii (ng. therapeutic alliance): Saaltmc ve danan arasndaki rtk ya da
ak ibirlii.
saduyu (ng. common sense): Toplumsal ya da doal yaam konusunda sradan insanlarn
paylat genel inanlar, kanlar ya da aklamalar.
salk ruhbilimi (ng. health psychology): Ruhbilimin, bedenle ruhun etkileiminin sal nasl
etkilediini, saln ve sayrln ruhsal yanlar ve salkla ilgili davranlar inceleyerek elde
ettii bulgular salkl yaam bilinlenmesi ve sayrlktan korunma alanlarna aktaran dal.
sahte an bkz. yanl bellek
saldrganlk (ng. aggression): fke, dmanlk, yarma, engellenme, korku gibi durumlardan
kaynaklanan ve karsndakine zarar vermeyi, engel olmay, ya da kendini korumay amalayan
fiziksel, szel ya da simgesel her trl davran.
salt alg alan (ng. absolute perceptual span): ok ksa bir sre iin gsterilen yazlardan,
denein alglayabildii en yksek harf ya da szck saysn kapsayan alan.
salt deer (ng. absolute value): Bandaki belirtge gz nne alnmadan deerlendirilen say
ya da deer: -3 ve +3 mutlak deer asndan 3tr.
salt duyarlk (ng. absolute sensitivity): Ancak alglanabilecek gteki uyarana kar gsterilen
duyu organ duyarl.
salt eik (ng. absolute threshold): Gerekli deney koullar altnda, bir uyarann etkili duruma
gelebilmesi iin gerekli olan en dk g.
saltlk (ng. absolutism): Zaman ve koullara gre deimeyen gerek, ilke ve yasalarn
bulunduunu ileri sren gr.
sapknlk (ng. perversion): zellikle cinsel davran alannda toplumca uygunsuz bulunan
yollara sapma durumu.
saplanma (ng.fixation): 1. Genel anlamyla, tek bir dnce, drt, ama vb. iinde olma. 2.
Ruhzmlemede, ruh-cinsel gelimenin bir evresiyle ilikili bunalmn zlememesi
sonucunda, o evreye ve o evrede n planda olan cinsel bir blgeye, istee, kiiye ya da nesneye
bilinsizce taklp kalma, taklma.
saplantl dnce (ng. obsession): Yinelenen, istemsiz bir biimde bilince vuran, kiinin
benliine yabanc dnceler.
saplant-taknt bozukluu (ng. obsessive compulsive disorder): Saplant ve zorlamann birlikte
grld, kiinin uymunu belirgin derecede bozan bunaltl ruhsal bozukluk.
savunma dzenei (ng. defense mechanism): Kiiyi kaygdan, sululuk duygularndan,
bilinalt atmalardan, bastrlan bilind drtlerinden ve benliin kar karya gelebilecei
baka korkulardan koruyan ve genellikle bilinsiz olan kendiliinden savunma tepkileri.
say yitimi (ng. acalculia): ok yaln saysal ilemleri bile baaramama durumu, sayamama.
38
seici dikkat (ng. selective attention): Birden ok uyarcnn bulunduu ortamlarda, kiinin
dikkatini yalnzca nemli grd uyarclar zerinde toplama ve teki uyarclar yok sayma
yetisi.
seici konumazlk (ng. selective mutism): Kiinin baka durumlarda konuuyor olmasna
karn, zgl birtakm toplumsal durumlarda srekli bir konumazlk gstermesi bozukluu.
seici uyum (ng. selective adaptation): Bir denein, belli bir uyarmla yeniden karlamas
durumunda uyumun gereklemesi ve denein o uyarma duyarlnn azalmasnn ardndan
denein benzer, ama ayrt edilebilecek dzeyde deiik uyarmlara olaan bir tepki vermesi
durumu.
sekisiz atama (ng. random assignment): Deneklerin, herkesin deney ya da denetim grubuna
alnma olasl eit olacak biimde gruplara atanmas.
sekisiz rnekleme (ng. random sampling): statistik rneklemin, evrendaki herkesin eit
seilme ansn elinde bulundurmasna ve bylece seilen rneklemin evreni yanstmasn
salamaya ynelik bir seme yntemi.
sekisiz yanlg (ng. random error): lmede, kestirilemeyen, bilinmeyen, ya da
denetlenemeyen etkenlerden kaynaklanan yanlg.
sekisizletirme (ng. randomization): Nesnelerin, deneklerin vb. belirlenebilir yanllklar ya da
sistematik yaplar iermeyecek biimde seilmesi.
sendrom bkz. belirti
sentez bkz. bireim
serbest arm bkz. bamsz arm
seslendirme (ng. articulation): Dudaklarn, dilin ve daman konuma seslerini oluturacak
biimde devinimi; konuma seslerini (babadaki "b"yi, sudaki "s"yi gibi) karabilme yetisi.
sezgi (ng. intuition): Akl yrtmeyle, ussal dnceyle, varolan bulgulardan sonu karmayla
deil; dolaysz kavrayla, algyla ya da anlamayla kazanlan bili ya da bilgi; igdsel bilgi.
snflama rnei bkz. blmleme lei
snflayarak alglama bkz. blmleyerek alglama
snr zek (ng. borderline intelligence): Blm katsays 71-84 arasnda kalan zek dilimi.
sra etkisi (ng. order effect): Bamsz deikenin bir dzeyinin uygulanmasnn, bu deikenin
baka bir dzeyine olan tepkiyi etkiledii durum.
sralama lei (ng. ordinal scale): Bir lte gre maddelerin greli konumunu ya da srasn
gsteren lek.
silinme kuram (ng. decay theory): Unutmann, bellek izlerinin zaman iinde doal olarak
silinmesinden kaynaklandn syleyen kuram.
simge (ng. symbol): Bir imge ya da dn olarak gerekleri yanstan zihinsel grnt.
simgecilik (ng. symbolism): Bilind baskya alnm olan duygu ve dileklerin klk
deitirerek bilin alanna kan belirtileri.
39
simgeletirme (ng. symbolization): Ruhzmlemede, benlik asndan korku esi olan ve bu

nedenle bastrlan bir drt, istek, duygu ya da nesnenin yerine simgesinin konulmas sreci.
simgesel betimleme (ng. symbolic representation): Yanstt eyin fiziksel zelliklerini
tamayan bir zihinsel simgeleme biimi.
simgesel ilev (ng. symbolic function): (Piaget) ocuun anlamlandrd bilisel simgeleri
(szckleri, saylar, imgeleri) kullanma yetisi.
simgesel oyun (ng. symbolic play): Jean Piaget ve Sara Smilansky tarafndan tanmlanan, 15.
aydan balayarak ocuklarn basit bebek "beslemeyle" baladklar oyun etkinliklerini, ok daha
karmak roller stlendikleri (anne, baba, doktor, vb.) oyunlara doru gelitirdikleri ocuk oyunu
evresi.
sinirbilim (ng. neuroscience): Sinir sisteminin yaps, geliimi, ileyii, kimyas ve
bozukluklarn inceleyen bilimler kmesi.
sinirce (ng. neurosis): Kiiliin ve uyumun tmn etkilemeyen, ruhsal kaynakl sinir
bozukluu.
sinirsel ruhbilim (ng. neuropsychology): Fiziksel ruhbilimin, sinirbilimsel srelerle davranlar
arasndaki ilikiyi inceleyen dal.
sistematik duyarszlatrma (ng. systematic desensitization): Derin kas gevetme
altrmalaryla balayp, daha sonra en hafifinden en younuna doru temel sorunla ilikili kayg
yaratan eitli durumlarn sraland ve hastann dnde ya da gerek yaamda bu kayg
durumlaryla karlatrld saaltm yntemi.
sistematik rnekleme (ng. systematic sampling): Evrendeki herkesin eit seilme ansn
tad bir tr olaslk rneklem seimi.
sistematik yanl (ng. systematic error): Yanl donanm, uygulama ayarszlk gibi nedenlerle
ortaya kan ve yineleyebilir yanllk.
sistemler kuram (ng. systems theory): Fiziksel ve toplumsal gerekliin btn dzeylerinde
dzenin nasl gerekletiini aklamay amalayan ve dnyay, her trl olay ve eyi birbiriyle
ilikili, birbirine baml bir iliki iinde, bileen elerine indirgenemeyen zellikleri olan bir
btn olarak deerlendiren kuram.
somut ilemler (ng. concrete operations): (Piaget) Snfa katma, snflandrma, korunum,
merkezsizleme, tmevarmsal akl yrtme, tersine evrilebilirlik, geililik gibi bir dizi bilisel
ilem.
somut ilemler dnemi (ng. concrete operations stage): Piaget'nin bilisel geliim rneinde,
ilemsellik ncesi evreyi izleyen ve yaklak 6-7 yalarnda balayp, 11-12 yanda biimsel
ilem evreninin balamasyla noktalanan geliim evresi.
sonlanm aratrmas (ng. outcome research): Herhangi bir ruhsaaltm ynteminin etkililiini
incelemek zere yaplan aratrma, sonu aratrmas.
sorun zm (ng. problem solving): nceden kazanlm bilgileri yeni ve bilinmeyen
durumlara uygulama; bir sorun olduunu grme, sorunu tanmlama, geici zmler
(varsaymlar) retme ve bu zmlerin doruluunu snama gibi yksek bilisel srelerin
toplam.
40
soyut dnme (ng. abstract thinking): Bilinen kavramlar yeni durumlara ve ortamlara
uygulayabilme, soyutlama ve genelletirmelerden yararlanma yetisi ieren tanmlanan dnme
biimi.
soyut ilemler dnemi (ng. formal operational period): (Piaget) 11-12 yalarndan balayarak
ocuun soyut ve sistematik dnme, mantk ilemleri, kavramlatrma, varsaymlardan yola
karak sorun zme ve akl yrtme yetisini en st dzeyde gelitirdii evre.
soyut renme (ng. abstract learning): Durum ve nesnelere deil, kavram ve simgelere dayanan
renim.
soyut tutum (ng. abstract attitude): (Goldstein) Somut ve yalnzca dolaysz deneyim
terimleriyle dnmenin tersine, genel kavramlarla, simgelerle, deiik bak alar arasnda
gidip gelerek, eldeki sorunu bileenlerine ayrarak dnme, dzenleme ve kurgulama gibi
becerileri ieren bilisel ileyi biimi.
soyut zeka (ng. abstract intelligence): Soyut kavramlar, ilemleri ve simgeleri anlamak ve
baaryla kullanmak becerisi.
soyutlama (ng. abstraction): Bir zellii ya da eyi bal olduu btnden dnce ya da szle
ayrma.
snme (ng extinction): Tepki sryor olsa bile koulsuz uyarcnn (olaan koullanmada) ya da
dln (ilemsel koullanmada) kesilmesinin, koullu tepkinin gcn ya da skln dzenli
olarak azaltmas durumu.
szck krl (ng. anomia): Nesnelerin adlarn anmsama yetisinin gszlemesiyle
tanmlanan bir tr szyitimi.
szck uydurma (ng. neologism): ocuklarda ve kimi ruhsal bozukluklarda grlen, yeni dil
simgelerini uydurma ya da eskilerini deitirerek kullanma durumu.
szcksel bozukluk (ng. dyslexia): Zek dzeyinin olaann stnde olmasna karn; yazma,
syleme, okuma ve okunan anlama iin gerekli olan szckleri tanma, zme, sralama gibi
yetilerin yitirilmesiyle ya da gelimemesiyle oluan renme bozukluu.
szel olmayan bellek (ng. nonverbal memory): Dil kullanlmasn gerektirmeyen ileri, ilikileri
vb. ieren bellek.
szel olmayan iletiim (ng. nonverbal communication): Konuulan dil kullanlmakszn ses
tonu, baklar, yz anlatm, el kol iareti, dokunma, vb. devinimlerle yaplan iletiim.
szel olmayan zek (ng. nonverbal intelligence): Zeknn, szl dili gerektirmeyen konulardaki
davurumu.
szyitimi (ng. aphasia): Beyinde ba gsteren bir bozulma yznden ya da duygusal nedenlerle
konuma gcnn bir parasn ya da tmn yitirme.
spor ruhbilimi (ng. sport psychology): Ruhbilimin, sporcularda gd, duygu, zorlanma gibi
ruhsal etkenlerin baarmla ilikisini inceleyen dal.
stereotip bkz. kalp yarg
stres bkz. zorlanm
sper ego bkz. stbenlik
41
sreen yorgunluk belirtisi (ng. cronic fatigue syndrome): Kalc, direken yorgunluk,
younlama, eklem ve kas arlar ile belirli bir ruhsal bozukluk.
srekli kayg (ng. trait anxiety): Kiinin kayg yaantsna olan yatknl, genel kayg dzeyi.
ema (ng. schema): 1. Temel bir bilgi birimi; dnya zerinde, deneyime dayal bir genelleme;
bir insan, yer, olayla ilgili bilgileri rgtleyen ve btnletiren zihinsel bir ereve; nesnelere,
olaylara ya da insanlara ilikin alglar etkileyebilen tutarl, rgtl bir inanlar ve beklentiler
kmesi. 2. Nesneleri tanrken ya da belli bir eylemi balatrken kullanlan ve sinir sisteminde
sakl bulunan bir tr ablon. 3. Bebeklerde, emme ya da kavrama gibi, tepkilere dayal tutarl bir
devimsel davranlar yaps. 4. (Piaget) lk tanm erevesinde deiik durumlarda uygulanan ve
rgtl davran biimlerinden oluan bilisel yaplar.
izofreni (ng. schizophrenia): Gereklerle olan ilikilerin byk lde gszlemesi, dnce,
davran alanlarnda nemli bozulmalarn ortaya kmas gibi belirtilerle kendini gsteren ar bir
ruhsal bozukluk.
tan (ng. diagnosis): Belirti ve bulgular inceleyerek bir bozukluun belirlenmesi.
tanma (ng. recognition): Daha nce grlen, iitilen, yaanan bir eyi; yeniden grdnde,
iittiinde, yaadnda da grm olduunu anlama, grme.
tasa (ng. grief): ok nemli bir varln yitimiyle duyulan znt, yaanan sknt.
tasa sreci (ng. grief process): Sevilen bir varln yokluuyla inanszla, yadsmaya, fke ve
sululuk duygusuna, avuntu bulmaya ve sonunda yaama yeniden uyum salamaya ynelik tipik
tepkiler dizisi.
tasarm (ng. representation): 1. Zihinde olaylar, olgular ve nesneleri yanstan, simgeletiren ya
da onlarn yerini alan kavram, imge ya da dnce; onlara ilikin bellek izleri. 2.
Ruhzmlemede, bir nesneye, olaya ya da bilinsiz bir drtye karlk gelen simge, imge ya da
bu tr bir karlk kullanma sreci.
tarma (ng. flooding): Korku ve kayg ierikli rahatszlklara ynelik davran bir saaltm
uygulamas.
taknlk (ng. mania): Kiinin sevin, mutluluk, gven gibi duygularnn ve her tr devimsel
etkinliklerinin abartl bir biimde artt ruhsal bozukluk.
tek gzle grme (ng. monocular vision): Yalnzca tek gzn kullanmyla salanan gr, grsel
alg.
tek-ift gvenilirlii (ng. odd even reliability): Testin ikiye ayrlarak her bir yarsnn
puanlarnn, teki yarsyla karlatrld bir gvenilirlik ls.
tek-kr alma (ng. single blind study): Deneklerin, deney koullar ya da aratrmann amac
konusunda bilgilendirilmedii, ancak deneyi uygulayanlarn bu koullar konusunda bilgi olduu
bir deney uygulamas.
telepati bkz. uzak duyum
temel dinlenme etkinlik dngs (ng. basic rest-activity cycle): Uyku srasnda biyolojik saatle
denetlenen uyankln geveyip derinlemesi dngs.
temel dzey (ng. baseline): llen niteliin gzlemden, deneyden ya da nceki ilk deerini
yanstan dzey.
42
temel etki (ng. main effect): Deiim zmlemesinde, bamsz bir deikenin, baml
deiken zerindeki tek bana etkisi.
temel gereksinimler (ng. basic needs): Maslow'un kiilik kuramnda, yaam srdrme iin
gerekli olan yiyecek, giyinme, barnma, reme ve gvenlikle ilgili yaamsal gereksinimler.
temel kiilik tipi (ng. basic personality type): Bir toplumun yelerinde ortak yaantlarn
etkisiyle gelien kiilik zelliklerinin tm.
temel oran yanlgs (ng. base-rate fallacy): Temel oran bilgilerini (insanlarn ou iin geerli
olan bilgileri) gz ard etme ve bunun yerine deerlendirilen durumun ayrdedici zelliklerini ne
karma eilimi.
temel ykleme yanlgs (ng. fundamental attribution error): Bireyin, bir bakasnn davrann
aklama abasnda durum ne olursa olsun, d etkenlerin karsna i etkenlerin payna arlk
verme eilimi.
tepke (ng. reflex): Bedenin belli uyarclar karsnda verdii kendiliinden, doutan gelen ve
dolaysyla renme gerektirmeyen istemsiz, tre zg tepkiler iin kullanlan terim.
tepki (ng. response): Organlarn uyarc karsnda gsterdii her trl sinir, kas, salg, vb.
yoluyla gsterdii davranm.
tepki aama sras (ng. response hierarchy): Bir tepkiler grubunun ya da dizisinin, belli
uyarclarla tetiklenme srasna gre ya da en sk yinelenenden, en az yinelenene doru
sralanmas.
tepki gecikmesi (ng. response latency): Uyarcnn balangc ile tepkinin balangc arasnda
geen sre aral.
tepki genelletirme (ng. response generalization): Dzenli olarak belli bir tepki yaratabilen
uyarcnn ayrca deiik, ancak uyarcyla ilikili daha baka tepkiler de yaratabilmesi.
tepki sresi (ng. reaction time): Bir uyarcnn sunulmasyla organizmann buna gsterdii ak
tepkinin balangc arasnda geen sre.
tepki yenilenmesi (ng. abreaction): Bir karmaann yok edilmesi ya da atma ve basknn
yaratt cokusal gerilimin, onu yaratan temel yaantnn dlenme ya da yeniden yaanmas
yoluyla azaltlmas.
tepkisel kknlk (ng. reactive depression): inden, sevdiklerinden yoksunluk, ekonomik
skntlar gibi son derece bunaltc bir olayn tetikledii geici, yinelenmeyen kknlk.
tepkisellik (ng. reactivity): Uyaranlara tepki verme zellii.
terapi bkz. saaltm
ters ynde iliki (ng. negative correlation): ki deiken arasnda, ters orantl iliki.
tik (ng. tik): Srekli olarak boaz temizleme, burun ekme, dudak aprdatma, ar gz krpma,
omuz silkme, parmaklar ktrdetme gibi yinelenen, istemsiz, alkanlk olmu kas devimleri ya
da sesler.
toplak iliki (ng. canonical correlation): Bir dizi yordayc deiken ve bir dizi baml
deiken arasndaki ilikiyi anlama ve tanmlama amacyla kullanlan bir saysal yntem.
43
toplumsal a almas (ng. sociometry): Morenonun ortaya koyduu gruplarda kiileraras

etkileimleri betimsel bir biimde yaplan bir lm yntemi.
toplumsal beceri (ng. social skill): eitli toplumsal durumlarla etkili bir biimde baa kma
yetisi; bireyleraras ilikilerdeki beceri.
toplumsal cinsiyet (ng. social gender): Kltrel olarak biimlenen, toplumlama sreciyle
edinilen cinsiyete zg roller, davranlar, beklentiler, kiilik zellikleri ya da kimlik duygusu.
toplumsal destek (ng. social support): Kiinin bakalarndan ald katk ve yardm, destek,
ynlendirme ve deerlendirme.
toplumsal etki (ng. social influence): Bireylerin kme iinde belirli bir zgrlk pay edindii
ve grup ii ilikilerde birbirini etkilediini anlatan kavram.
toplumsal grev (ng. social role): Bir kiiden beklenen davranlar btn.
toplumsal konum (ng. social status): Kiinin toplum iinde tekilere gre durumu.
toplumsal deme (ng. social exchange): Toplumsal ilikilerde kazan ve yitimleri llerek,
eitli davranlarda dl ve yitimlerin gzetilip toplumsal kaynaklarn belirli deme yollarna
gre paylalmas.
toplumsal renme (ng. social learning): Toplumsal davranlarn renmenin genel ilkelerine
gre kazanlmas sreci.
toplumsal nyarg (ng. social prejudice): Belirli bir topluluk yelerine yalnzca o kmeden
olmalar nedeniyle ve toptan gsterilen olumsuz tutum.
toplumsal ruhbilim (ng. social psychology): En genel anlamyla insan davrannn toplumsal
kaynaklarn, baka bir deyile bireyin dncelerinin, duygularnn, davranlarnn, inanlarnn
bakalarnn gerek ya da dsel varlyla nasl etkilendiini inceleyen ruhbilim dal.
toplumsal saaltm (ng. sociotherapy): Ruhsal bozukluun toplumsal evresinde iyileme ve
deiikliini vurgulayan destek saaltmlarn ortak ad.
toplumsal snf (ng. social class): 1. Bir toplumda ortak bir eitim, meslek, gelir dzeyini
olduu kadar birok ortak deeri paylaan insanlar grubu. 2. Daha yaygn ve kabul gren
Marksist tanmla, katmanlam bir toplumda, retim aralaryla iliki asndan benzeri bir
konumda yer alan insanlar grubu.
toplumsallama (ng. socialization): ocuk ya da yetikinin iinde bulunduu ya da yer alaca
toplumsal yaamn gerekliliklerine uygun bir duruma gelmesini salayan renme ve uyum
srelerinin btn.
travma sonras stres bozukluu bkz. rselenme sonras zorlanm bozukluu
tutku nesnesi (ng. fetish): Cinsel istek uyandran ve cinsel doyum iin gerekli olan herhangi bir
nesne (eldiven, i amar, vb.) ya da bedenin cinsellikle ilikisi olmayan bir yeri (ayak gibi).
tutum (ng. attitude): Belirli bir toplumsal nesne konusunda bireyde var olan bilisel, duygusal,
yargsal ve davransal bileenlerden oluan gizil eilim.
tkenmilik (ng. burnout): Ar alma sonucu ortaya kan bitkinlik, kayg, uykusuzluk,
kknlk durumu ve i baarmnda bozulma ile tanmlanan sreen zorlanma bozukluu.
44
tmevarm (ng. induction): zelden genele akl yrtme; bireysel gzlemlere dayanarak genel
ilkeler ya da yasalar retme.
tmleme (ng elaboration): Yeni bellek izlerinin yorumlanp, ilenerek, var olan bellek izleriyle
ilikilerinin kurulmas; yeni bilgilerin yorumlanarak eski bilgilerle btnletirilmesi.
tre zg davran (ng. species specific behavior): Belli bir tre zg olan, renilmeyen ve
trn yelerinin tmnde ayn biimde kendini gsteren davran yaplar.
tretilmi puan (ng. derived score): Ruhlmde, ham puana uygulanan matematiksel
dntrmeyle elde edilen puan.
ura saaltm (ng. occupational therapy): Ruhsal ya da fiziksel bir bozukluu yararl ve
retime dnk almalara dayal bir izlence uygulayarak iyiletirmeyi amalayan saaltm.
usyrtme (ng. reasoning): Tmevarmsal ya da tmdengelimsel yapdaki mantksal srelere
dayanan ve sorun zmeye yneltilmi olarak ileyen mantkl, tutarl, sistemli dnme.
uyaran (ng. stimulus): Organizmann duyu alclarna ulaan ve bu alclar uyarma yetenei
bulunan her trl fiziksel olay (retinay uyaran k, kulaa gelen ses, alglanan koku vb.).
uyaran denetimi (ng. stimulus control): Davrann evrede bulunan bir uyarcnn denetimi
altnda olmas.
uyaran genellemesi (ng. stimulus generalization): Belli bir uyarcya ya da bir uyarclar
kmesine bir tepkinin renilmesinin ardndan, ayrca bir koullama olmakszn, koullu
uyarcya benzeyen uyarclara da ayn biimde tepki verme eilimi.
uyarm (ng. response): 1. Bir uyaran karsnda organizmann gsterdii tepki. 2. Bir uyarma
nedeniyle herhangi bir kas ya da salg bezinde oluan ak ya da gizli deime.
uyarlama (ng. standardization): Bir testi, evreni yanstan olabildiince byk kmelere
uygulayarak, uygulama ve puanlama normlarn ya da standartlarn belirleme.
uyarma (ng. stimulation): Bedenin bir blm ya da organnn ilevsel etkinliini deitiren,
genellikle de artran ey ya da kendisi.
uygulama zeks (ng. practical intelligence): Bilinen eyleri, gndelik yaamn sorunlarnn
zmnde uygulayabilme yetisi.
uyma (ng. conformity): Organizma ile evre arasnda tepki uyandracak herhangi bir uyarm
deiikliinin ba gstermedii denge durumu.
uyma bozukluu (ng. adjustment disorder): Bir yaknn lm, boanma, i bunalm, aile
geimsizlii, evden ayrlma, anne-baba olma gibi belli, tanmlanabilir ruhsal-toplumsal bir
zorlanmadan sonraki aylarda ortaya kan bir uyumsuzluk tepkisi.
uyma sreci (ng. adjustment processes): evresel beklentilere uyum salamaya altmz
ilevler ya da etkinlikleri ieren sreler.
uyum (ng. adaptation): evre deiiklii nedeniyle bireyin toplumsal ya da kltrel yapsnda
gerekleen ve yeni evreye uyumunu salayan deiikliklerin tm.
uyum yetenei (ng. adaptability): 1. Deien durumlara uygun tepkiler verme yetisi. 2. Deiik
koullarla ya da deiik insanlarla karlaldnda kiinin kendi davranlarn deitirme;
uyarlama, yeni davran yaplar renme yetisi.
45
uyumsama (ng. accommodation): evrenin deien isteklerini karlamak iin (uymak iin)
ruhsal yaplarn ya da srelerin deiime uramasn kapsayan uyum.
uyumsuzluk (ng. maladjustment): Gnlk yaamn sorunlarn zememe ve salkl uyum
salayamama durumu.
uyumsuzluk kuram (ng. dissonance theory): nsanlarn, var olan tutumlaryla uyumsuz,
tutarsz olan bilgilerden ok, uyumlu olan bilgilere dikkat etmeye ve bu bilgileri semeye
gdlendikleri varsaym.
uyuukluk (ng. stupor): Kiinin durgun, d uyarclara tepkisiz, duyarsz olduu ruhsal durum.
uzak duyum (ng. telepathy): Birinin kafasndan geirdiklerini ya da uzakta geen bir olay,
duygusal hibir balant olmadan alglama yetenei.
uzamsal ynelim (ng. spatial orientation): 1. Kiinin evresindeki nesnelerle ilikili olarak
kendini ynlendirebilmesi. 2. Kiinin, evresindeki nesnelere gre (uzaklk, yn, konum, vb.
asndan) kendi konumunu alglayabilmesi.
nc kulak (ng. third ear): (Theodor Reik) Danan gzleyen deneyimli bir klinikide
olmas gerektiine inanlan sezgisel, algsal yeti; bir tr eduyum.
lkletirme (ng. idealization): Herhangi bir kii, nesne ya da olayn zr ve eksikliklerini
gzden kararak onu gerekte olduundan daha gzel, nemli ya da stn grme.
lkselletirilmi kendilik (ng. idealized self): Karen Horney'in kuramnda, kendini kendi
yaratt lksel imgesiyle zdeletiren nevrotik (sinirceli) bireyin, gerekten de olduuna
inand zrsz ve yceltilmi z; "olmak istediimiz kii."
lkselletirme (ng.idealization): Ruhzmlemede, kiinin kendine ya da bakalarna abartl
dzeyde olumlu zellikler yklemesiyle tanmlanan bir savunma dzenei.
retken evre (ng. genital stage): Ruhzmlemede, ruhsal-cinsel geliimin, ergenlikle birlikte
balayp yaam boyu sren beinci ve son evresi.
rk (ng. panic): Deprem, yangn, kaza, bozulan bir asansrde kalma gibi bir korkunun
algland durumlarda az kuruluu, terleme, arpnt, hzl soluklanma, dehet duygusu, vb.
gibi fiziksel, ruhsal tepkilerle yaanan anlk youn korku.
rk (ng. phobia): Korkulmayacak nesneler ya da durumlar karsnda olaand gl korku.
rk nbeti (ng. panic attack): Sklkla tehlikenin eiinde olma duygusu eliinde birden
ortaya kan ve youn tedirginlik, korku, kapana kslm olma duygular, lm; kendinden
geme, ldrma korkular ve nefes darl, arpnt, titreme, gs ars, boulma duygusu,
baygnlk, geici inme, vb. gibi fiziksel belirtilerle tanmlanan bir bunalt dnemi.
stbenlik (ng. superego): Freud'un paral yapsal ruhsal aygt rneinde kiiliin, toplumsal
deer yarglarn, ahlk normlarn yanstan ve bireyin kendi doru-yanl normlar ile
lklerinden oluan blm.
stbili (ng. metacognition): 1. Kiinin kendi dnsel srelerinin ayrmnda olmas. 2. Kiinin
nasl rendiini belirleyebilme, kendi renme srecini deerlendirebilme, gzleyebilme ve
buna uygun yeni yntem belirleme yetisi.
stzmleme (ng. metaanalysis): Birbirinden bamsz aratrmaclar tarafndan yrtlen
ayr, ancak benzer konulu (genellikle yaymlanm olan) birok aratrmadan elde edilen
46
bulgularn birletirilerek anlaml eilimlerin bulunup bulunmadn belirlemeye ynelik

istatistiksel bir yntem.
stkuram (ng. metatheory): Bilimsel kuramlarn oluumuna, ortaya konuuna ilikin kurallar
belirleyen bir kuram.
stn yetenekli (ng. gifted): Herhangi bir yetenek tr ya da genel yetenekte nfusun ancak %
2'sinde karlalan bir stnl gsteren kii.
vaka yntemi bkz. olgu almas
varoluu ruhbilim (ng existential psychology): Ruhbilimde, zgr istenci, kiinin eylemlerinin
sorumluluunu stlenmesini ve yaamda anlam bulmay, acy ve lm gibi varoluun kanlmaz
kayglarn gslemeyi ne karan yaklam.
varolusal boluk (ng existential vacuum): Yaamak iin bir neden bulamamasnn ve bundan
tr yaam sorgulamasnn bireyin ruhunda yaratt boluk duygusu.
varolusal bunalt (ng existential anxiety): Yaamn sonuncu anlamda belirsiz, bouna,
anlamsz olduu ve hem kendimize, hem de bakalarna yabanclatmz duygusuyla ilikilenen
genel bir tedirginlik, kayg duygusu.
varolusal engellenme (ng existential frustration): Bireyin yaamak iin bir anlam, bir "neden"
bulamamasna yol aan engellenme duygusu.
varsan (ng. hallucination): Gerekte var olmayan eyleri grme, iitme gibi dayanaksz
alglama.
veri temelli iletiim bkz. aadan yukarya bilgi ilemleme
yabanc rks (ng. xenophobia): Yabanclara kar duyulan ar korku.
yabanclama (ng. alienation): En genel anlamyla bir yabanclk ya da bakalarndan ayrlk,
bakalaryla scak ilikiler yoksunluu duygusu.
yaknlk gereksinimi (ng. affiliation need): Dostluk kurma, gven destei, yaknlk, arkadalk,
vb. iin bakalaryla birlikte olma gereksinimi.
yaltm (ng. isolation): 1. Kiinin, duyguyla dnceyi bilin dzeyinde birbirinden ayrarak ac
verici duygulardan, zellikle de kaygdan kanmasn salayan bilinsiz bir savunma dzenei.
2. (Jung) Bakalarna ynelik ruhsal yabanclama duygusu.
yanlsama (ng. illusion): 1.Yeterince ak olmamalar ya da eitli ruhsal-duygusal eilimler
nedeniyle gerek duyusal uyarclarn yanl yorumlanmas. 2.Bu yoldan oluan alg ya da bellek
arpkl.
yanklama (ng echolalia): Bir bakasnn sylediklerini yank biiminde yineleme.
yanl bellek (ng. false memory): Gerek olaylara dayanmayan an.
yanl olumlu (ng. false positive): Olumlu gibi gzken, ancak gerek durumu yanstmayan
sonu.
yanstma (ng. projection): 1. Ruhzmlemede, kiinin yasak, onaylanmaz itkilerini,
duygularn, eilimlerini yanstt bir savunma dzenei. 2. Kiinin eksikliklerini, yanllarn
kendinde olmayp bakalarnda olduunu dnmesi.
47
yanstmal test (ng. projective test): Kiinin, belirsiz, ok deiik yorumlanabilecek uyarmlar
kendi zelliklerine, davran eilimlerine, bilind korkularna, isteklerine vb. gre alglayp
yorumlayaca ilkesi temelinde mrekkep lekeleri, belirsiz biimler, eksik cmleler, oyun
gereleri vb. ile yrtlen ve yeterince yaplandrlmam kiilik test uygulamalarnn ortak ad.
yapay bozukluk (ng. factitious disorder): Kiinin, kendi istemiyle hasta rol oynad ruhbilim
ya da ruhzm rahatszlklar iin kullanlan ortak bir ad.
yapay zek (ng. artificial intelligence): Bilgisayar mhendislii, sinirbilim, felsefe, ruhbilim,
robot bilimi ve dilbilim gibi birok alan iine alan ve alg, akl yrtme, dnme, renme,
kavrama, sezgi ve tasarlama gibi insan zeksna zg davranlar sergileyen bilgisayar yazlm,
robot tasarm vb. konularn inceleyen bilimsel alan ve bu ekilde ortaya kan rn.
yap geerlii (ng. construct validity): Bir testin ierdii maddelerin, llmesi dnlen
nitelikleri ya da zellikleri lme derecesi.
yaplandrlm grme (ng. structured interview): Konusu ya da sorulacak sorular nceden
tasarlanp hazrlanm bir grme.
yapsal ruhbilim (ng. structural psychology): ncelikle iebak yoluyla ve deney yardmyla
bellek yap ve srelerini temel elerine ayrarak incelemek gerektiini benimseyen ruhbilim
akm.
yargclararas gvenirlik (ng. interrater reliability): Ayn yntemi kullanan iki ya da daha ok
gzlemcinin bamsz gzlemlerinin birbirine uyma derecesi.
yarglama (ng. judgement): Kiinin gerek durumlar, doruyu, yanl, iyiyi, kty
deerlendirme yetisi.
yaantsal saaltm (ng experiential therapy): Duygularn zgr braklmasn, i dnyadaki
geliimi ve kendini gerekletirmeyi amalayan ruhsaaltm uygulamalarnn tm.
yalk (ng. ageism): Yalarndan tr insanlara ynelik nyarg, ayrmclk ve dmanlkla
tanmlanan davranlar, inanlar ve alglar toplam.
yadnm (ng. climacterium): Kadnda cinsel reyebilirliin azalarak btnyle ortadan
kalkt, erkekte ise d gsterdii 45-60 ya dnemi.
yallk bilimi (ng. gerontology): Yalanma srecini ve sorunlarn inceleyen ve ruhbilim,
ruhsaaltm, canlbilim, toplumbilim ve tp gibi birok alan iine alan bilim dal.
yallk ruhbilimi (ng. psychogeriatrics): leri yalardaki kiileri etkileyen zihinsel
rahatszlklarn tans, saaltm ve koruyucu salk ileriyle ilgilenen alan.
yatay kesitsel yntem (ng. cross-sectional study): Belli bir anda yaplan ve bu nedenle zamana
bal deimeleri ya da gelimeleri almayan aratrma yntemi, enlemesine kesitsel alma.
yatknlatrc neden (ng. predisposing cause): Belli bir olayn, durumun, bozukluun vb.
etkinlik nedeni olmasa da, ortaya kma olasln artran bir etken.
yatknlk (ng. aptitude): Kiinin, yeterli eitimi almas durumunda belli bir alanda renme ya
da yeterlilik kazanma kapasitesini gsteren doutan ya da edinilmi zelliklerinin toplam.
yatknlk testi (ng. aptitude test): Kiinin, gerekli eitimi almas durumunda belli bir alandaki
renme becerisini lmeyi (gelecekteki baarmn kestirmeyi) amalayan standart testler.
48
yaygn geliimsel bozukluklar (ng. pervasive developmental disorder): ocuun geliiminde,

nedeni bilinmeyen beyinsel rahatszlklara bal olarak ortaya kan ve ruhsal, devinimsel ilevde
grlen yaygn bozukluklar kmesi.
yaygnlk (ng. prevalence): Belli bir zaman diliminde, belli bir bozuklukla ilikili olarak ortaya
kan toplam olgu saysnn, evrene oran.
yaz yitimi (ng. agraphia): Devinimsel ya da grsel alg yetilerindeki bozulma ya da dnceleri
anlatma yetisinin yitirilmesiyle yazma yetisini hepten yitirme ya da heceleri, szckleri,
cmleleri deil, yalnzca harfleri yazabilme durumu.
yeme bozukluu (ng eating disorder): Yeme ya da beslenme ile ilikili sorunlar ya da
rahatszlklarla nitelendirilen bir bellek bozukluk tr.
yeniden uyumlandrma (ng. rehabilitation): Fiziksel; ruhsal zr bulunan ya da fiziksel,
ruhsal rahatszlklar sonucu olaan, bamsz ileyi yetisini yitiren kiilerin, yaamn ileyiini
yeniden kazanmasn amalayan mesleki danmanlk, yeniden eitim, toplumsal etkinlikler gibi
her trl alma.
yer deitirme (ng. displacement): 1. Ruhzmlemede, korku, kayg uyandrc bir drtnn,
duygunun ya da istein, gerek ereinden veya kaynandan (nesnesinden), bununla ilgili
olmayan yansz, korkutucu olmayan baka bir nesneye aktarlmasyla oluan bir tr savunma
dzenei. 2. Davran rneklerde, zellikle zgn tepkinin engellendii durumlarda bir tepkinin
yerine baka bir tepkinin konulmas.
yerinde duyarszlatrma (ng. in vivo desensitization): Kiinin kayg yaratan uyarclarn
bulunduu ortamda bir rahatlama durumunu srdrmesini amalayan bir tr kar koullandrma.
yerine koyma (ng substitution): 1. Ruhzmlemede, ulalamaz ya da onaylanmaz olan bir
erek, itki ya da nesnenin yerine daha kolay eriilebilir ya da nesnenin konmasyla oluturulan
bilinsiz bir savunma dizgesi. 2. Engellenen ya da ulalamayan ereklerin yerine seenekli
doyumlara ynelme.
Yerkes-Dodson yasas (ng. Yerkes-Dodson law): Her ite, ortalama bir uyarm dzeyi
bulunduunu, bu uyarmn ok yksek ya da ok dk olmasnn baarm olumsuz ynde
etkilediini syleyen kuram.
yetenek (ng. ability): renme olmakszn kiinin bilisel ve devim alanlarndaki doal i
baarma gc.
yetenek testi (ng. ability test): 1. Beceri ya da zek lm iin kullanlan standart bir test. 2.
Kiinin bilisel, anlk ve devinim ya da fiziksel ileyi alanlarndan biri ya da birkana ynelik o
anki durumunun lm; gemi ya da gelecekteki dzeyine ilikin deerlendirmeler.
yetkeci ana baba (ng. authoritarian parent): ocuk eitiminde denetim ve boyun emeyi n
planda tutan kat, cezalandrc, bamszl yldrc bir yolu benimseyen ana baba.
ykc igd (ng. destructive instinct): Ruhzmlemede, lm igds olarak adlandrlan
gdnn darya yneltilmesi.
yineleme zorlants (ng. repetition compulsion): 1. Belli bir davran yinelemeye ynelik
usd, kar konulmaz istek. 2. Ruhzmlemede, bastrlan gemi duygusal yaantlar
(travmalar) yeniden ve st ste yaamaya ynelik bilinsiz zorlant.
yiyesizlik (ng. anorexia): Yemek isteinin az ya da ok yitirilmesi, yememezlik.
49
yokluk (ng. absences): Olaand ruhbilimde ya da sinirbilimde, ksa bir dnem iin bilinlilik
ya da uyanklkta grlen yitim.
yokluk denencesi (ng. null hypothesis): 1. statistikte, genellikle "fark yok" varsaym. 2. ki ya
da daha ok deiken arasnda anlaml bir iliki bulunmad; bamsz deikenin baml
deiken zerinde hibir etkisi olmad ve deneysel grupla denetim grubu arasndaki ayrmlln
rastlantya bal olduu varsaym.
yoksunluk belirtisi (ng. abstinence syndrome): Kiinin baml olduu maddenin (alkol,
uyuturucu, vs.) bir anda kesilmesi sonucu ortaya kan belirtilerin tm.
yordama geerlii (ng. predictive validity): Ruhlmde, yordayc puanlarn daha nceki
tarihte alnan lt puanlarnca saland bir tr lt geerlii.
ynelim (ng. orientation): 1. Kiinin kendinin, bakalarnn, evrenin, zamann ve ortamn
ayrmnda olma ve bu bilgileri evreyle etkileimde ilevsel ve uygun bir biimde kullanabilme
yetisi. 2. Bir uyarc kaynana ya da uzana doru ynelme eilimi; bedenin ya da blmlerinin
belli bir uyarcya gre uyarlanmas. 3. Olaylara, durumlara belli, zgn bir yoldan tepki verme
eilimine yol aan bak as, bilisel bir kurulum. 4. Dnya gr.
ynelim bozukluu (ng. disorientation): Bir ruhsal bozuklua bal olarak, kiinin kim
olduuna, nerede, hangi zamanda olduuna ilikin yaanan bilisel karklk.
yceletirme (ng. sublimation): Ruhzmlemede, erken ocukluk dnemlerine zg cinsellik
ve saldrganlk drtlerinin, toplumca onaylanan, igdsel olmayan gdlere ve abalara
dntrlmesi, yceltme.
ykleme (ng. attribution): Kiinin, kendi davranlaryla birlikte, olaylarn nedensellii
konusundaki bilisel karsamalar, olaylarn nedenlerine ilikin kiisel aklamalar.
ykleme kuram (ng. attribution theory): Kiilik ruhbiliminde ve toplumsal ruhbilimde,
insanlarn kendilerinin ve bakalarnn davranlarn aklamaya, bu davranlara nedensellik
yklemeye altklarn vurgulayan kuram.
yksek dzeyli koullama (ng. higher order conditioning): Geleneksel koullamada, koullu bir
uyarcyla elenen yansz bir uyarcya koullu bir tepkinin gelimesi.
yzdeli pekitirme (ng. percentage reinforcement ): Hem insanda hem de hayvanda yeni
davran yaplar retmek iin kullanlan ardk yaknsamaya dayal bir pekitirme dzeni.
yzeysel geerlik (ng. face validity): Bir testin, lt sylenen eyi lyor gibi grnmesi;
herhangi bir nesnel kanta dayanmakszn geerli olarak nitelenmesi.
zek (ng. intelligence): Soyut dnme, kavrama, sorun zme, bildiklerini yeni durumlara
uygulama, akl yrtme, belleme, gemi deneyimlerden kazanlan bilgileri kullanma gibi
zihinsel yetilerin toplam.
zek blm (ng. intelligence quotient): Kiinin, bir zek testinde ald puann, kendi ya
grubunun ortalamasndan sapma derecesini yanstan katsay.
zihin (ng. mind): Kayna beyin olan ve kendini zellikle dnce, alg, duygu, istem, bellek,
hayal gc gibi biimlerde gsteren insan bilinlilii.
zihin kuram (ng. theory of mind): Kiinin, kendi zihninin ve bakalarnn zihinlerinin nasl
alt; duygularn, isteklerin, inanlarn nasl olutuu konusundaki kuram.
50
zihinsel engel (ng. mental handicap): Zihin geriliinin teki ad.

zihinsel gerilik (ng. mental retardation): Dnce, alg ve bellek alanlarnda lnl zeka
testleri yoluyla belirlenen olaan zek dzeyinin (70'in) altndaki her trl zihinsel ileyi, beceri,
yetersizlik iin kullanlan ortak bir terim.
zihinsel imge (ng. mental image): Nesnelerin, insanlarn, olaylarn zihindeki simge ya da
resimleri.
zihinsel ya (ng. mental age): 1. Belli bir yataki ortalama zihinsel yeti terimleriyle anlatlan bir
zek geliim ls. 2. Kiinin zeka testinde ald puann, ayn ya grubundan dier insanlarn
aldklar puanlarn ortalamasna blnmesiyle elde edilen saysal bir deer.
zihinsel yetersizlik (ng. mental deficiency ): Zek geriliinin teki ad.
zorlanm (ng. stress): 1. Duygusal, bilisel, toplumsal ileyii bozma eilimi gsteren ve insan
bu dengeyi korumaya yeniden kurmaya ynelik yeni davranlara zorlayan gerek ya da alglanan
uyarclara verdii fiziksel-ruhsal-bilisel tepkiler. 2. Organizmann dengesini bozan herhangi bir
uyaran ya da durum.
zorlanm kayna (ng. stressor): Kiide zorlanma yaratan her ey.
zorlanm tepkisi (ng. stress response): Bask ya da gerilim koullarndan kaynaklanan zrl,
uyumsuz ya da bozuk davranlar.
zorlanm ynetimi (ng. stress management): Kiinin, karlalan zorlanma durumlaryla ruhsal
ya da fiziksel belirtiler gelitirmeksizin baa kmasn olanakl klan becerilerin uygulanmas.
zorlant (ng. compulsion): Kiinin, bilin dzeyinde ters ynde istencine karn belli bir
biimde davranmaya zorlanmas.
51

Sözlük Psikoloji PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Sözlük Psikoloji PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

PSKOLOJ

PSKOLOJ Dzeltmeleri ilenmi 14/05/07

aktarm (ng. transference): Ruhsaaltmda danann, yaamndaki nemli figrlere

PSKOLOJ Dzeltmeleri ilenmi 14/05/07

alkolizm (ng. alcoholism): Aile yaamn, i ve arkadalk ilikilerini ar derecede etkileyen

PSKOLOJ Dzeltmeleri ilenmi 14/05/07

PSKOLOJ Dzeltmeleri ilenmi 14/05/07

PSKOLOJ Dzeltmeleri ilenmi 14/05/07

PSKOLOJ Dzeltmeleri ilenmi 14/05/07

PSKOLOJ Dzeltmeleri ilenmi 14/05/07

PSKOLOJ Dzeltmeleri ilenmi 14/05/07

bunalt (ng. anxiety): En genel anlamyla tehlike ya da talihsizlik korkusunun ya da

nsan ya da hayvann cinsel adan ktye

PSKOLOJ Dzeltmeleri ilenmi 14/05/07

PSKOLOJ Dzeltmeleri ilenmi 14/05/07

PSKOLOJ Dzeltmeleri ilenmi 14/05/07

davransal zmseme (ng. behavioral assimilation): Aznlk kmelerinin, egemen kmenin

PSKOLOJ Dzeltmeleri ilenmi 14/05/07

dengelilik durumu (ng. homeostasis): Otomatik geribildirim dzenei araclyla bozucu

derinlemesine grme (ng. depth interview): Genellikle niteliksel aratrmalarda ve kiinin

PSKOLOJ Dzeltmeleri ilenmi 14/05/07

dsallatrma (ng externalization): Bireyin kendi duygu, alg, dnce ya da inanlarn d

PSKOLOJ Dzeltmeleri ilenmi 14/05/07

PSKOLOJ Dzeltmeleri ilenmi 14/05/07

drt denetim bozukluu (ng. impulse-control disorder): Kiinin kendine ya da bakalarna

PSKOLOJ Dzeltmeleri ilenmi 14/05/07

eitim ruhbilimi (ng. educational psychology): Eitim uygulamalar ve bunlarla ilgili

PSKOLOJ Dzeltmeleri ilenmi 14/05/07

PSKOLOJ Dzeltmeleri ilenmi 14/05/07

PSKOLOJ Dzeltmeleri ilenmi 14/05/07

PSKOLOJ Dzeltmeleri ilenmi 14/05/07

PSKOLOJ Dzeltmeleri ilenmi 14/05/07

gndz d (ng. daydream): 1. Dikkatin, d uyarmlardan ekilerek kiinin kendi rettii

PSKOLOJ Dzeltmeleri ilenmi 14/05/07

ierik zmlemesi (ng. content analysis): letiimde kullanlan dncelerin, duygularn,

PSKOLOJ Dzeltmeleri ilenmi 14/05/07

PSKOLOJ Dzeltmeleri ilenmi 14/05/07

istem zellikleri (ng. demand characteristics): zellikle denein kendisinden istenenler

PSKOLOJ Dzeltmeleri ilenmi 14/05/07

PSKOLOJ Dzeltmeleri ilenmi 14/05/07

kart aktarm (ng. counter-transfarance): Ruhsal salatm sresince, salatmcnn kendi

kayg bkz. bunalt

PSKOLOJ Dzeltmeleri ilenmi 14/05/07

davranlarnn vb. ayrmnda olmas ve grnm, davranlar, bakalar zerinde brakaca

PSKOLOJ Dzeltmeleri ilenmi 14/05/07

PSKOLOJ Dzeltmeleri ilenmi 14/05/07

kltrleraras yntem (ng. cross-cultural method): Deiik toplumlar karlatrma yoluyla

PSKOLOJ Dzeltmeleri ilenmi 14/05/07

PSKOLOJ Dzeltmeleri ilenmi 14/05/07

PSKOLOJ Dzeltmeleri ilenmi 14/05/07

PSKOLOJ Dzeltmeleri ilenmi 14/05/07

PSKOLOJ Dzeltmeleri ilenmi 14/05/07

zdisiplin (ng. self-discipline): Kiinin dilek ve drtlerini denetleyebilmesi, uzun dnemli

PSKOLOJ Dzeltmeleri ilenmi 14/05/07

PSKOLOJ Dzeltmeleri ilenmi 14/05/07

PSKOLOJ Dzeltmeleri ilenmi 14/05/07

saaltm (ng. therapy): Ruhsal ya da bedensel bozukluklarn iyiletirilmesine, haffletilmesine

PSKOLOJ Dzeltmeleri ilenmi 14/05/07

PSKOLOJ Dzeltmeleri ilenmi 14/05/07

simgeletirme (ng. symbolization): Ruhzmlemede, benlik asndan korku esi olan ve bu

PSKOLOJ Dzeltmeleri ilenmi 14/05/07

PSKOLOJ Dzeltmeleri ilenmi 14/05/07

PSKOLOJ Dzeltmeleri ilenmi 14/05/07