M chnh

k th ngt ngo
S tht ng sau v ngt ...

n ng s suy ngh ng v hnh ng ng

OHSAWA

T sch Thc dng 2007

I.

LCH S BT NGT MN GIA V CHT NGI

Cch y hng ngn nm khi ngi Nht bt u dng rong bin lm thc phm, h pht
hin ra loi rong l (c tn khoa hc Laminaria japonica) cn l mt loi gia v ho hng. Vo
thi y, hot cht ca loi rong l lm cho thc n c hng v m (do acid glutamic) cha
c nhn din.
Vo nm 1980, nh bc hc Rittenhausen Humburg (c) ang tm kim xc nh
c cu ca cc protin ng vt, c bit l acid amin k c acid glutamic. H l cc nh khoa
hc thun tu, c gng nhn ra cc c tnh ho hc ca cc protein khc nhau. Tuy nhin, cng
trnh ca h tr nn thit yu cho Kikunae Ikeda nhn din c hot cht ca rong bin lm cho
thc n thm c v v vic sn xut hot cht .
Ikeda l mt thanh nin ng Kinh, theo hc Vin i hc ng Kinh v tt nghip khoa
ho vo nm 1889. Sau mt thi gian ngn dy trung hc, Ikeda qua c tu nghip v c quan
h vi Woff trong nghin cu ho hc v protein acid glutamic c tng hp trong sut nhiu
nm tp s.
Tr v qu hng, Ikeda lm vic cho khoa ho ca Vin i hc Hong gia ng Kinh.
Vo nm 1908, khi tr nn thnh vin thc th ca gio s on, ng bt u nghin cu loi
rong bin m v ng vn dng lm cho mn xp thm ngon, v chng bao lu ng nhn din
c hai th hot cht lm cho thc n c v m .
ng khm ph ra th hot cht trch t loi rong bin ngon ngt kia c nhng c tnh
ca acid glutamic, v hot cht l monosodium glutamate, mt mui ca acid glutamic. Pht
hin ca ng mang nhn hiu trnh to ca Anh vi Paten s 9440 nhan sn xut cht liu
gy v ngy 21 thng 4 nm 1909.
Kikunae Ikeda bit mnh ang nm trong tay b quyt c nhiu p dng thc tin. Trong
lc ging dy ti Vin i hc Hong gia, ng vn np h s c c nhng patent bo m
quyn sng ch ca mnh trn cc quy trnh cng nghip mang tnh thng mi, trc l dng
protein ca la m phn r v sau dng protein u nnh.
Vo nm 1909, ng kt hp vi mt nh kinh doanh c khiu lm n tn l Saburosuke
Suzuki nguyn l mt dc s - thuyt phc ng ny rng h sp pht ln nh cung cp cho th
gii mt cht mi to v. H chn t Aji no moto lm tn cho sn phm trnh to ca mnh
v v sau n tr thnh tn ca cng ty c trch nhim trin khai sn xut v phn phi bt ngt
trn ton th gii. Aji c ngha l ngun gc, s khi pht, hay c bn; cn moto c ngha l
v hay hng v. V vy Aji no moto theo tng t c ngha l Ngay ti ngun gc ca hng
v.

http://www.thucduong.vn

Trang 2

T sch Thc dng 2007

n nm 1933 sn xut bt ngt ti Nht Bn t n 4 triu ri kilogram hng nm, v
bt ngt tr thnh mn gia v quan trng hng u ng phng. Ngy nay Aji no moto
cung cp hn phn na nhu cu bt ngt trn ton th gii.
Vo thi k trng nc ca ngnh sn xut bt ngt th c quyn Ajinomoto ch b
thch thc c mt ln. Trung Hoa bt u sn xut bt ngt nhng nm 1920, n nm 1930 sn
lng hng nm l 200 tn. Vo gia nhng nm 1930, Trung Hoa l mi e do nghim trng
trong vic cnh tranh th trng bt ngt vi hai loi bt ngt mang nhn hiu Ve-tsin. Th
nhng khi chim ng cc tnh ven duyn hi, Nht dp cc nh my khng cho lm bt ngt
na.
Mc d c gng rt nhiu t u nhng nm 20 ca th k XX, Aji no moto vn kh
thm nhp vo Hoa K. Cu chuyn Aji no moto n M khng gy my nh hng v nhn
vt kch cho n c trin khai b i vo lng qun.
Vo nm 1925, James E. Larrowe v Cng ty Larrowe Milling tip xc vi Cng ty gia
v Suzuki yu cu gip x l nc thi trong quy trnh lm ng c ci sao cho c li v
nc thi c cha acid glutamic vi hm lng ng k. Ngi ta gi loi ny l nc thi ca
ng Stephen theo tn ca nh khoa hc trin khai quy trnh x l. Vo nm 1925, Hoa K
hay chnh xc hn Cng ty Larrowe Milling thng d cht ny sau nht Th Chin.
Lc y Hoa K b cn ngun potash (ca c) lm phn bn v vic rt cc mui kali
(potassium) t nc thi tr nn ngun li hp dn. Nhiu nh my ch bin c ci ng
chuyn qua nh my potash v gi potash qu hp dn: 400 M kim mt tn. Nhng vo nm
1918, khi cuc chin chm dt, gi potash h xung n chng mt cho nn Cng ty Larrowe b
ng hng ngn tn nc thi ca ng Stephen cha trong cc bn ln thnh ph Mason
City (bang Lowa). Larrowe m rng vic sn xut potash hy vng p ng nhu cu v potash
v gi y b kt vn nng n. ng phi tm cho ra cch s dng loi nc thi ny.
Bt ngt lm bng nc thi pht hin Hoa K
Bt ngt hay m chnh, l th gia v ph bin n ni lm mn n g ngi ta cng nm
n c. T hi hn na, gian thng cn trn thm cht n - k c nhng cht c hi hng
trc li mc d bn thn bt ngt cng c hi cho sc kho ca chng ta ri.
S dng nc thi bng mi cch - k c dng n lm cht chng bng gi cho xe hi
gp thm bi. Trong khi tuyt vng, Larrowe n Vin nghin cu Cng ngh Mellon thnh
ph Pttburg, bang Pennsylvania, v trnh by ni kh ca mnh. y l vo nm 1923, nc thi
ch i sut nm rng. Vn ln n hng triu M kim b giam, cn nc thi th dng nh
l loi nguyn liu ch i vt i.
Sau khi sut lm h chic xe mi toanh hiu Packard ca mnh, Larrowe mun Vin
nghin cu Cng ngh xc nh ti sao khng th dng nc thi lm cht chng ng bng.
http://www.thucduong.vn

Trang 3

T sch Thc dng 2007

Tin s onald Tressler, mt nh khoa hc tr c cp mt hc bng nhm phn tch v tm ra
cch s dng nc thi c hm lng lng acid glutamic cao ny. Sau khi hi kin ca thy
mnh l Gio s Elmer Mc Collum, mt nh khoa hc ni ting v sinh t ti Vin i hc John
Hopkins, ng khuyn Larrowe nn b vic dng nc thi lm cht chng ng bng gi m
nn tin hnh vic dng n lm bt ngt.
Larrowe tip xc vi Suzuki v Ikeda ngh h nn mua loi nc thi giu acid
glutamic ca mnh. Nm 1926, Tin s Ikeda, Suzuki v con trai ri Nht Bn, vt v tm ng
qua thnh ph Mason (bang Lowa)
on ca Cng ty cho rng h c th sn xut bt ngt v bn n Phng ng v Hoa
K qua Cng ty Larrowe Suzuki. V mt ti chnh m ni, v hp tc ny l mt thm ha i
vi Larrowe, nhng ng vn quyt tm lm cho c bt ngt t loi nc thi ca mnh.
Tin s Ikeda qua i vo nm 1931, nm nm sau Suzuki cng quy tin, vic lm n
gia Larrowe v Suzuki chm dt. Lc y Larrowe vo tui tht tun, sc kho km m vn
cha s dng c nc thi ca mnh cho c li d rt vn rt rt nhiu ri. Tin s Albert
Marshall l c tri ca Larrowe, v cng khm phc quyt tm ca bn. Qu vy, theo Marshall
ch c dng li ca Shakespeare mi din t ni con ngi ca Larrowe: Nhng g ta mu cu,
ta s t c v l mt cu cnh.
D c sanh li hay khng, cui cng ri Larrowe cng tm ra cch s dng loi nc thi
ca mnh: sn xut bt ngt. Cng ty ca ng, Amino Products, chung cuc li v tay Cng ty
International Mineral and Chemicals (Cng ty khong v ho cht quc t).
D c sn xut Hoa K, bt ngt vn khng c chp nhn lm gia v cho thc n
ca ngi M. Tr tru thay, vo nh Th chin, binh lnh M quan tm n vic Nht Bn
dng bt ngt trong khu phn n ca lnh Nht. Sau cuc chin, c mt hi ngh bn v vic s
dng bt ngt, c bit l lm nhng thc phm dng trong cuc hnh qun cng nh cho
ngnh cng ngh thc phm ng lnh vo thi k trng nc.
Vo nm 1948, cuc hi tho u tin v b n ca bt ngt c t chc ti khch sn
Stevens Chicago v c Ch huy trng Cc hu cn ch tr. Mun hiu ra nim phn khi
pht sinh t cuc hp ny, chng ta hy quay v d vng. Nm 1948...
Hy tng tng bn l mt thnh vin c tm c trong nn cng nghip thc phm c
mi n Chicago vo nm 1948 nghe v iu k diu ca mt loi gia v: mt b quyt lm
cho thc n ca qun i Nht bn ngon hn. Va bc vo phng hp, bn c Franklin Dove
- Trng ban thc phm v ng gi thuc Cc hu cn, mt nh thng thi - n tip. Ri li
c Gim c Vin hu cn vn v cho bit ng cng mong i s kin ny m lng trn tr hy
vng. ng ni: Ti rt t m v ci cht k l ny. Nhn quanh, bn nhn ra ton nhng khun
mt ln, c vai v lnh o ngnh cng nghip thc phm, ch bin thc phm v phn phi trn
ton nc M.
http://www.thucduong.vn

Trang 4

T sch Thc dng 2007

Cuc hp ny nh du mt cuc cch mng Hoa K trong thc phm, mt s kin ko
di trong tm ting ng h c hu qu lin h n triu triu con ngi qua mt thi gian rt
di.
Nhn khp i snh, bn thy ai ny u chm ch hng say ghi ghi chp chp trong khi
tng din gi a ra cc bi tham lun khng tic li ca tng loi bt ngt thn diu ny, khng
kh phn khi bao trm ln phng hp. Bt ngt c ng quanh. Nn cng nghip thc
phm bt ngt ca Hoa K ct cnh i vo hot ng. V nu nhng pht hin tuyt vi nu trn
cha th nhng li pht biu ca din gi cui cng ch khc g mt lp kem ngon lnh ph
ln trn chic bnh tuyt ho.
Tin s Carl Pfeiffer thuc trng Y ca Vin i hc Illinois l mt bc thy ni ting
trong ngnh Y d dnh th gi n d bui hp ny v thng bo rng nay cc nh khoa hc ang
bt u th nghim xem bt ngt c tc dng trong vic nng cao ch s tr tu thng minh
ca cc ngi c tr tu chm lt. Tht ra th nhng ai tham d hi ngh chng cn c ng
vin hn na, th nhng thng tin mi ny ch khc no th ng c c sc y mnh lit.
Cn nn cng nghip thc phm chng my may ngh n mt en ti, xu xa ca loi
bt nm thn diu ny m hu qu l gy ra hi chng bt ngt.

II.

TC HI CA M CHNH I VI C TH

1. Li bt cho mt cun sch

Tin s Y khoa Arthur D.Colman l Gio s lm sng khoa Tm thn thuc Trung tm Y
khoa ca Vin i hc Califonia vit li bt c trch dch di y cho mt cun sch ni
v hi chng bt ngt ng thi gip bn t ch cuc sng ca mnh.
Bt ngt (cn c gi l m chnh) c nguy him cho sc kho bn khng? V nu c th
ca bn b mn cm vi bt ngt, khng chu ni bt ngt, bn cn phi lm nhng g loi b
bt ngt, loi b nhng thc phm c dng bt ngt ra khi nhng mn n, thc ung ca mnh?
Cun sch ny s trnh by y nhng d kin v lch s, khoa hc, lm sng, v dinh dng
cho bn t quyt nh trc nhng mi nguy him tim tng ca bt ngt i vi bn v con
ci ca mnh.
y l cun sch u tin thuc loi ny c xut bn va nhm vo c gi m ngh
nghip c lin quan n bt ngt va nhm vo qun chng rng ri: Bi v c tnh c n 25%
dn chng m c th c phn ng nguy hi i vi bt ngt. Trong s nn nhn, c nhiu ngi
b bnh v khng bit rng n hp c bt ngt, d t i na mn n by bn ti cc quy
hng l nguyn nhn ca bnh tt, thm ch e do tnh mng ca thc khch. Nhng nn nhn
ny khng bit rng t 20 nm nay cc bc s, nh khoa hc cho xut bn cc cng trnh
http://www.thucduong.vn

Trang 5

T sch Thc dng 2007

nghin cu nghim tc v ti ny ri. Ngy nay, cc bi bo vn tip tc xut hin trn nhng
tp ch khoa hc c uy tn, c s pht hnh cao cp chi tit n tnh c hi ca bt ngt. Tuy
nhin vn cn thiu nhng thng tin cn thit mang tnh gio dc cho qun chng rng ri t
mnh nhn nh v nhng tc ng ca bt ngt.
Ti (Tin s Arthur D.Colman) ngy cng quan tm n bit bao nhiu thn ch cng ng
nghip ca mnh b nhc u, c cc triu chng ng rut, trm cm, bun bc v mt bng
bng. Vo nm 1978, bi vit chi tit ca ti v hai ca bnh: mi ln n ung th g c bt ngt
l c hai thn ch ca ti c nhng triu chng trn c th v c tm thn rt r - k c trm cm
bun bc n dt. Bi vit ny c ng trn tp ch Y hc vng Tn Anh Ct Li (New
England Jounal of Medicine, gi tt l TCYH)
Cc triu chng tm thn c bit kh lng bi nhng du hiu ny ch l ra hai ngy (48
gi) sau khi n ung th c cha bt ngt v c khi ko di sut nhiu tun l. Nhng khi thc
n ca h khng c bt ngt th cc triu chng khng xut hin. Mt thn ch ca ti l mt
cu b gp mun ngn kh khn trong sinh hot hng ngy nh cng nh trng: tnh trng u
m nh vy ko di sut bao nhiu nm do thc n em dng c cha bt ngt. Sau khi loi b
hon ton bt ngt ra khi thc n ca em ny, th tnh kh ca em tr nn ngoan cng n c
c gio dy em, ln bc s tm thn tr bnh cho em u ngn ngi ra v kinh ngc. H hi b
m ca em lm g, thay i nhng g! Mi nm sau, cu b ngy xa b xp vo hng Ng
ngo v bng bnh th ngy nay l sinh vin danh d ca khoa ho Vin i hc Califonia
Berkeley.
Bi bo ng trn TCYH tc khc to ra ting vang trong qun chng v c cc phng
tin thng tin i chng - nht l bo ch quan tm. Ti c li hng trm l th ca bc s,
ca cc nh chuyn mn gi n cho bit cc kinh nghim lm sng ca ring h cng th t ca
cc nn nhn bt ngt k l nhng ni kh u m h phi chu ng.
Mt t bo ting Nht hng u mt thnh ph ln Min Ty tuy d kin ln mt
chng trnh phng vn ti, nhng hu b cuc phng vn v b e do mt tin qung co t
cc nh sn xut thc phm. TCYH ny cng nhn c mt l th ging y hn hc ca Hip
hi bt ngt, mt t chc quc t chi hng triu M kim ti hu trng chnh tr, cn ni rng h
tht vng v lo lng khi tp ch in bi ca ti, ngh rng tp ch ny nn a ra mt chnh
sch r rng lm tiu chun cho vic xut bn.
Chin dch chng li bi vit di vn vn c ba on ca ti vn cha ngng ti y. TCYH
cn nhn c mt l th t mt nh nghin cu cht vn v nhng pht hin lm sng ca ti.
Ban bin tp dnh cho ti iu kin phn bc ngay trn tp ch. i vi ti, y l mt vic
n gin: ngay trong l th ca nh nghin cu ny c nhiu li qung co hn l cc ni dung
khoa hc.

http://www.thucduong.vn

Trang 6

T sch Thc dng 2007

Cui cng, nhng l th nh vy khng cn c gi n to son na. iu khng c
ngha l ti khng gp rc ri: mt ng mn Harvard ca ti m c hn mi nm nay khng
gp bng dng xut hin San Franciosco. Chng ti gp nhau cng n sng v cu chuyn hn
huyn nhanh chng chuyn hng v cng trnh ca ti nghin cu bt ngt gy hi chng tm
thn.
Thot tin, anh bn ca ti ni vi v xem thng cc pht minh ca ti, ri ngh ti tr
cho ti nghin cu cc hin tng mn cm khc thay v hi chng tm thn do bt ngt. Ti
cm thy tht vng, khng phi v bn ti xem thng cng trnh lm sng ca mnh m v ng
c thc y anh ta lm nh vy.
Sau khi b ti ct vn v lng tt khc thng ca anh, anh th nhn l T chc bt ngt
mn anh lm tham vn. Anh ta gin d tht s khi ti ni thng rng anh l mt con ri, t
y n nay ti khng cn nghe tm hi g ca ngi bn ng mn Harvard ca mnh na!
R rng c mt ngnh cng nghip cn bo v ting tt cho bt ngt. Tuy nhin d tiu
hng ng tin cho qung co v giao t nhn s nhm ca tng bt ngt l loi gia v c tc dng
t nhin, nhng ni hoang mang i vi bt ngt ngy cng tng.
Trong lc khm bnh, ti vn t thnh np: nghi ng c c tnh ca bt ngt mi khi c s
kt hp gia cc triu chng ng rut, thn kinh v trm cm. i khi ti gip c cho bnh
nhn ca mnh khi phi chu au n v tn km. Ti bit cc bc s nhi khoa hi b m ca cc
chu mc bnh (bnh nhi) l thc n ca cc chu c cha bt ngt khng. C bc s cn dng
liu bt ngt th cho bnh nhn loi b hoc xc nhn ni nghi ng ca mnh. Nhng c gng
nh vy d b trc tr v mc tiu qu rng, l: d ng thc phm hn l cc c tnh c
th. iu quan trng l vi liu mnh th bt ngt l cht c vi mi ngi. Cn i vi
nhng ngi khng c kh nng bin dng n, bt ngt tr thnh th thuc c.
Tic thay trong hon cnh hin nay b bt ngt khng d dng g. Ngay c khi b hay m ca
ngi bnh hay chnh ngi tiu th c hc v tin s dinh dng i chng na cng kh c kh
nng loi b hon ton bt ngt!
Chnh v vy, cun sch ny rt c gi tr. Nu bn, hay ngi bn quen bit l nn nhn ca
bt ngt, th cun sch ny c th thay i cuc i ca mnh: iu khng phi l li ni ngoa
u.
2. Bt ngt m chnh mn gia v hin i git ngi dn dn
Sau mui v tiu, y l th gia v xp hng th ba v l th gia v ca thi i chng ta.
M n c gi l Monosodium glutamate, Nht l Aji no moto, Vit Nam n l bt
ngt, l m chnh, v cn mang nhiu tn gi khc nhau quc gia trn th gii ny.

http://www.thucduong.vn

Trang 7

T sch Thc dng 2007

Bt ngt ln u tin c trin khai ti phng th nghim ca Kikunae Ikeda nguyn c
phn lp t rong bin lm cho v ca mn n thm m . Tin s Ikeda no c ng cng
trnh ca ng, nhm nhn din th hot cht trong rong bin m cc u bp Nht Bn s
dng hng ngn nm nay, li m ng cho mt ngnh cng nghip c khon thu nhp ln hng
t M kim trong th k XX ny.
Khng bao lu sau khi phn lp c bt ngt, Kikunae Ikeda tr thnh ngi hn vn trong
mt c ngi sau ny bin thnh cng ty Aji no moto (c ngha: bn cht ca v). S tht l
trn ton th cc nc phng ng, ai cng bit l Ajino -moto c ngha l bt ngt, v tr
thnh tn gi gn gi d hiu. V ghi cng cho Tin s Ikeda, th bt nguyn gc ca ng
phn lp hin nay c ng vo khun gi ti mt i k nim ti Vin i hc ng Kinh.
Ngy nay bt ngt c dng trong cc thc phm c ch bin, cc thc n lin v cc
mn n ca ngi Hoa c cc v c bit. c tm thy trong hu ht cc loi sp, nc st v
cc protein thc vt thu gii , bt ngt tr nn l th nguyn liu th cho nn cng nghip thc
phm hin i.
Vy sao chng ta li lo lng v ci cht lm cho cc th thc phm nht nho thm m ,
lm mt cc mi kh a ca hp v kch thch cc gai v gic mt mi ca chng ta? Ti sao
li c ngi mun thch thc nhng c tnh c v li ca bt ngt?
Cu tr li: bt ngt n gin l mt cht c vi nhiu ngi mn cm i vi cc tc dng
ca n.
Cc phn ng ca c th i vi bt ngt l t nh n rt nng. Qu tht vy, qua bi u
tin c ng trn New England Journal of Medicine (Tp ch Y hc vng Tn Anh Ct Li)
vo nm 1968, Bc s Ho Man Kwok tng trnh cc triu chng tng i nh nh nhc u,
da bng bng. Tuy nhin, cng v sau ny cc cng trnh nghin cu tch lu nhiu t liu cho
thy bt ngt gy ra nhng hu qu tai hi hn v ko di hn nh bnh suyn, nhc u nh
ba b v cc tai bin v tim e do tnh mng. Cc loi triu chng khc thot nhn c v do
tm thn nhng r sot li th do dng bt ngt: tnh kh tht thng mt cch qu ng, d nng
gin, trm cm, thm ch cm thy mnh b th ght.
Nhiu ca bnh trm trng v bt ngt c cc bc s c kt thnh ti liu v ngy cng
c nhiu bi xut hin trong y vn m cc chuyn gia c th dng nghin cu, tham kho. Tuy
nhin i a s nhng ngi b mn cm i vi bt ngt li khng bit rng nhng kh s kh
khn trong i ca mnh rt c th l do bt ngt gy ra: h i khm bc s m vn khng thy
khi, bc s khng sao gii thch c nhng li than vn ca thn ch ni gin d v bun bc
do bt ngt gy ra, thm ch dn ti nguy c t vn nu khng tm ra c nguyn nhn do u
m c nhng ri lon tm thn nh vy.
Mt cng trnh nghin cu qua bn tr li nhng cu hi t ra (c cng b vo thng 4
nm 1977) cho thy rt ng mu chn do Tin s Liane Reif Lenrer cho thy c 30% ngi
http://www.thucduong.vn

Trang 8

T sch Thc dng 2007

ln v c t 10 n 20% tr em c phn ng i vi thc n c cha bt ngt. Nh vy c ngha
l hin nay c hng triu sinh mng ang b e do v bt ngt.
Bt ngt c tm thy hu ht trong cc thc n lin trn quy m c nc. Nhng loi thc
n lin ny li c tr em v thanh thiu nin rt a chung, c th tr thnh cht c mu
xanh - mt cm t m cc nh nghin cu thuc Vin Sc kho Tm thn Quc gia dng
gii thch cho nguyn nhn gia tng hi chng trm cm trong s tr em v la tui nin thiu.
Nhng triu chng v th cht v phong thi ca tr em nh nhng cn ng kinh v mt kh
nng t ch c nh bnh v cha khi khi chng c xem nh l phn ng i vi bt ngt.
Vo cui thp nin 60, bt ngt b loi b khi thc n cho tr em. TS Jean Mayer, mt nh
khoa hc thc phm hng u thuc Vin i hc Harvard tuyn b trong bui hp ph n ti
Cu lc b bo ch Quc gia rng: D c cm thy hi y ny v cha c bng chng nhng
ti vn mong loi b hn ci th tri nh ny (bt ngt) ra khi thc n tr em. Ngay tc khc
cc nh sn xut thc phm Gerber Heinz v Beechnut tuyn b khng dng bt ngt trong vic
ch bin thc n cho tr em na. Th nhng cc chu vn dng bt ngt qua cc mn n thng
c gia nh nu nng.
Cc s kin khoa hc thu thp c t cc ca bnh cn c qung i qun chng quan tm,
ch . Ring M c t ra l 20 triu ngi v trn th gii c t ra l 100 triu ngi c phn
ng i vi bt ngt. iu ny c ngha rng trong khi c ngi dng bt ngt m khng b tc
hi th nhiu ngi li b thng tn v mt th cht v tm thn khi dng bt ngt lm gia v m
khng h hay bit rng i vi h, bt ngt c nhng tc ng ca mt loi thuc mnh. Cun
sch D - hi chng bt ngt l cu chuyn v nhng tc ng tai ha ca bt ngt i vi sc
kho v s an lnh ca h. Sch trnh by chi tit nhng cng trnh ca cc nh khoa hc hin
trn i mnh khuyn co ng dng bt ngt na. Cun sch cn cp n mt nn kinh t
lin h ph thuc vo vic sn xut v tiu th bt ngt, v cc nh tm l hc, cc bc s, cc
bnh vin, trng hc v lut s lin h vi nhau nh th no trong vn ny do tc ng su
rng ca bt ngt.
Cc nghin cu trong phng th nghim cng nh trn hin trng u cho thy mt hnh
nh bt bin: 30% dn s c nhng triu chng kh chu khi dng bt ngt theo liu lng nh
c dng nm nm thc n. Nhng d kin lm sng cho thy rng i vi mt s ngi
nhng triu chng khng thuc loi nh hay chng qua m thuc loi nng v nguy him, v rt
c th - d khng phi khi no cng vy - dn n nhng chng bnh mn tnh hoc gy thng
tn vnh vin. Ngy cng c nhiu ngi b nguy hi do vic s dng bt ngt ngy cng tng.
Hin tng khng chu c bt ngt khng phi l phn ng qu mn cm nhng ng l mt
tc ng do thuc. Mt liu cao c kh nng gy bnh cho bt c ai, v c nhiu ngi hn
na ang tin dn ti ci liu nguy hi ngha l khi c lng th triu chng bnh l ra
do tiu th bt ngt. Hi chng bt ngt khng cn l th phn ng kh tiu ca c th i vi
cc mn n Tu.
http://www.thucduong.vn

Trang 9

T sch Thc dng 2007

Nhng ai c phn ng vi bt ngt, trc ht phi nhn ra cho r cc phn ng ca mnh,
v ri hc cch n khng c bt ngt.
Nhng ai khng chu c bt ngt m c nhng phn ng mnh m thng phi chu kh
s lin min vi cc triu chng tm l v sinh l. Bit n trnh khng dng bt ngt c kh
nng thay i cc din rt tt p.
3. Hi chng bt ngt - u c phi chuyn a!
Thot tin khi c bi ca Bc s Ho Man Kwok vit trn tp ch Y hc (TCYH) min Tn
Anh Ct Li (New England Journal of Medicine) vo nm 1968 tng thut phn ng c th i
vi bt ngt, nhiu ngi tng lm chuyn a m thi. ng vit: Hi chng ny thng bt
u sau khi dng mn n u tin chng 15 n 20 pht, ko di 2 ting ng h v khng li
d chng g. Nhng triu chng r nt nht l cm thy t t sau gy, v cm gic lan dn
xung hai cnh tay ri lan xung lng, mt mi ton thn v hi hp. Qua th bn c gi cho
to son, c c gi yu cu: nu l ngi tht vic tht th Ho Man Kwok hy ra mt v th
nhn l ng a dai. Th nhng khng nhng Bc s Ho Man Kwok l con ngi bng xng
bng tht m triu chng bnh ca ng cng rt c th v r rng.
Vo nm 1969, Bc s Herbert Schaumberg thuc i hc Y Albert Einstein bt u mt
cuc nghin cu khoa hc t m v hu qu ca bt ngt, v ng vit: d mun lm bt i ni lo
s khng khip v ngn chn vic lm cho cc ch tim n ca ngi Hoa khi b sp , chng
ti buc phi trng ra nhng iu cn thng bo v ngun gc ca bnh, tm l bnh hc v
dc l hc lm sng v hi chng do dng mn n ca ngi Hoa (ng l nhng mn n nm
bt ngt).
V Bc s Schaumberg cm n v s nn nhn gi in thoi cho ng vo nhng lc
khuya khot tng thut trng hp lm bnh ca mnh.
Vo ngy mng 1 thng 8 nm 1969, Franz Ingel finger, Tng bin tp ca TCYH vit: D
c t tn g cho hay nht i na th phn ng vi bnh nhn Kwok c miu t trong s bo
ra ngy 16 thng 5 ca chng ti vn bc mn che khut bit bao nn nhn chu kh au thm
lng. R rng l rt nhiu ngi phi ngi chu ng dn vt m khng dm h mi, mi nn
nhn u ngh ch c mnh l b o y ch khng bao gi ngh rng chnh ngi bn cng
mm ra v h hi thng thc mn sp yn so cng l ngi ng hi ng thuyn ang
ngc ngoi. Ngay c v chng cng mun trnh cho nhau ci nghch cnh ny.
Th nhng tht l nc ci bit bao? Sau khi Bc s Herberg Schaumberg v cc cng s ca
ng iu tra k hn, h nhn ra cc triu chng do dng bt ngt nh nng bng, mt nng,
au ngc v nhc u. H khm ph ra rng mt chn sp (khong 20ml) cng lm cho
nhng ngi nhy cm vi bt ngt c nhng triu chng bnh ri.

http://www.thucduong.vn

Trang 10

T sch Thc dng 2007

Khi 56 ngi bnh thng c tui t 21 n 67 c th nghim (30 n ng; 26 n b), th
55 ngi u c triu chng ca hi chng bt ngt xut hin ngoi tr mt ngi. Nhng ngi
ny c triu chng khi c c tim bt ngt vo tnh mch.
Cng trnh nghin cu ca Schaumberg pht hin, mt triu chng nng l tc ngc lan khp
v c khi cn lan ti cnh tay hay c na. Ci cm gic ng ngi ny khin cho mt ngi
trong nhm l mt bc s phi lm in tm v ngh rng triu chng ny l do cn au tim.
Qua bi vit ng trong tp ch Science (tp ch khoa hc) - tp ch chnh thc ca Hn lm
vin khoa hc Hoa K - vo nm 1969, Bc s Schaumberg trnh trng kt lun bt ngt gy ra
cc tc ng bt li d vi lng vn c nm nm cc thc n thng dng.
Tm nm sau, Tin s Liane Reif-Lehrer, mt nh nghin cu danh ting trng Y thuc
Vin i hc Harvard, thc hin mt cuc thm d v nghin cu phn ng i vi bt ngt.
Trong s 1529 ngi tr li mt lot cc cu hi th 30% cho bit c nhng triu chng nh
chng mt, bun nn, au bng, m mt, mt mi, ht hi v sc yu (Federtation Proceeding,
thng 4/1977).
Trong nghin cu ca Tin s Reif-Lehrer th triu chng ph bin nht l nhc u v c
cm gic mt cng. Mt s ng k cn c triu chng chng mt, tiu chy, bun nn v bng
au tht. C 50 ngi c triu chng v mt: t cm gic nng mt v m mt ti thy c nh
sng v thy nhiu mu sc khc nhau. Nhiu ngi c nhng phn ng tnh cm: t dt, mt
ng n cm gic cng thng. Tin s Reif-Lehrer cn thm d c la tui hc tr: 317 hc
sinh t lp 2 n lp 6 thuc cc thnh ph v th trn khc nhau. Sau khi n cc thc n khc
nhau, cc chu c yu cu miu t cm gic ca mnh. 19% tr con c phn ng bt li vi bt
ngt, m ph bin nht l au bng v bun nn. Trong khi hu ht nhng ngi tham gia cho
bit triu chng trn ch ko di trong 3-4 gi th 10% cho bit chng ko di nhiu hn.
Tin s Arthur Colman, mt thy thuc v tm thn ng knh San Francisco, bt u thu
nhp d kin sau khi pht hin hai ca y kch tnh do phn ng ca ngi bnh chng li bt
ngt. Mt trng hp c th l Noah, do bn thn ngi cha cng l mt bc s tng thut:
Noah ln 9. Khi chng ti nhn ra rng mi ln chu n nhng loi thc n thuc nhm n
lin th chu b nhc u v au bng. Chu gp kh khn trong vic nn i tiu, i tiu. C khi
chu i ra qun. Vi cu b ln 9 m cn i ra qun th cn th thng g na. Chu cn c
nhng hot ng qu mc, thm ch qu qut trong phong cch c x m khng r nguyn nhn
no khiu pht ra na.
V bc s khoa nhi tr cho chu cng chu thua. Thng Noah l cu b d thng, du dng,
thng minh v y thin cm. Nhng nhng lc thay i tnh kh th chu d hn gin, lm bm,
la ht v khng cn bit phi tri g na. Nh trng cng thy r nhng thay i ca chu v
chng ti c trao i vi thy, c gio: h u bo chu l mt hc sinh thng th rt l hot bt
v thn thin, nhng c nhng lc chu thay i n mc tng nh chu l con ngi khc hn.
http://www.thucduong.vn

Trang 11

T sch Thc dng 2007

Chng ti v cng lng tng. Chng tiu chy v khng nn i tiu c ca chu c tc ng
khng khip ln nhn cch ca chu, bi chu khng cn vui a cng bn b ng trang la
na. Chu bt u c mt bc s tm thn chy cha v bc s khoa nhi khng sao tm c
nguyn nhn gy ra tnh cch k cc ca chu.
Chng ti nhn ra rng nhng triu chng ca chu trm trng thm sau khi dng mn g
rn hiu Kentucky, cui cng pht hin ra rng trong mn g rn hiu ny, bt ngt c nm rt
nhiu lm gia v theo li b truyn. H cn nm vo bt pha vi trng lm o g lc rn.
Sut hai tun l sau, chng ti gi khng cho chu ng vo bt c thc n no c nm bt ngt.
Nhng triu chng bnh ca chu mt i nh c php l v chu kim sot c vic i tiu, i
tiu rt ng hong.
Mt hm gia nh chu i nh hng dng mn n ca ngi Hoa. Noah n mt to Hong
thnh, ch nm pht sau chu b nng mt v sau b au tht bng phi chy vi vo nh v
sinh. Sut tun l sau tt c cc triu chng c tr li ht. Chng ti c cm nhn rng nguyn
nhn gy bnh ca chu l bt ngt cho nn chng ti rt thn trng trong vic n ung ca chu.
Chng ti khng k cho v bc s tm thn v pht hin ca mnh m vn cho chu c
iu tr tip. Lc gp chng ti vo dp khm cho chu vo thng sau, v bc s y hi chng ti
lm g m nay chu Noah tr thnh mt con ngi khc hn. Bc s ngh ngng iu tr
nu tnh trng tip tc c ci thin nh vy. Khi gp cc thy c gio ca chu, cc thy c
cng u nhn thy nay chu c s thay i nhn cch va thun hu va n nh.
Nay th tnh kh ca chu t nhin hn v khng cn cm thy b bc bch na. Khng c
li no t ni s vui sng ca chng ti - k t ngy gia nh khng chu Noah ng ti thc n
c bt ngt na.
Gi m cc triu chng nh hn hoc khng c nhng tc dng lu di hay nguy him, ta c
th d dng b qua cho bt ngt. Nhng phn ng ca Noah i vi bt ngt li trm trng cho
mng sng ca chu - v mt th xc cng nh x hi. Tuy nhin, cn c nhng trng hp nng
hn vy, lm cho nn nhn ca bt ngt lm vo cnh thp t nht sinh.
4. Phn ng ca m chnh i vi c th
Vo nhng nm m ca, m chnh t trn vo nc ta. Th gia v qu nh vng ca thi
bao cp tr nn qu thng dng n thnh lm dng, n mc m qung nm 1991 1992 nhiu
phng tin thng tin i chng phi ln ting un nn khi nhiu b m bn tht, bn trng g
mua m chnh quy bt cho con. i bo ngy y ch ni rng: m chnh cng ging ng ha
hc, n ch ngt ming d khng b dng nhng d n, khng c hi! Khng sao. Vy nhiu
nm nay chng ta c v t dng m chnh vng mng, thnh thi quen. Ni canh rau, xoong
tht kho, a xo, bt nc rau, thm ch bt nc mm chm thng c nm c 1 tha c ph
m chnh.
http://www.thucduong.vn

Trang 12

T sch Thc dng 2007

Mi y mt cng trnh kho nghim khoa hc ca nh nghin cu ngi M gc Hn Quc
Hwo Woong Zhong ng trn t tp ch Khoa hc M s 7 1996 (Science No 7) vi tn: Hi
chng mn n ti (Chira Distres Symtoms) cng b nhng tc hi ca vic dng m chnh:
Nu dng qu s gy nhng tc hi cho cc nron thn kinh duy tr tr nh. Mc d mui Natri
gc Axt glutamic c tc dng lm gim lng Amonic trong h tun hon no nn phn no c
tc dng lm gim au u (mt thi c ngi cha chng au u bng... n nhiu m
chnh). Nhng sau , chnh n li hn ch kh nng trao i cht ca cc t bo thn kinh, gy
nn lo ho. chnh l nguyn nhn lm suy gim tr nh.
T cng trnh nghin cu khoa hc trn y, ngy nay, t chc WHO (T chc v sc kho
ca th gii) v t chc Nng lng th gii FAO khuyn ngh: Khng nn dng m chnh
trong ch bin cho tr em di 6 tui. Cng tc gi bi bo ny thng k v ch ra rng: Chu
u v cc nc pht trin hu nh khng n m chnh. Cc nc sn xut nhiu m chnh ch
em....xut khu (M tiu th ni a 0,7%; Php 0,9%; Braxin 1%). Ngay nc Nht, nc pht
minh ra m chnh cng ch lm ra bn ch tiu th ni a c 1,5% lng m chnh lm ra.
Mt s trc nghim ca cc nh ho thc phm Anh - M cn ch ra rng: n nhiu m chnh
trong thc n mt ln c th gy triu chng bun nn, chng mt, nga d ng ton thn hoc
tng phn; c bit l phn ng tng nhanh nhp tim... rt nguy him cho ngi cao huyt p.
T vi chc nm nay, m chnh, bt canh lun l bn ng thu chung ca cc mn n, nh
bp Vit Nam. Bt k mn n no ca ta hin nay cng u c nm c 1 tha c ph m chnh.
Cc mn n hng dn trn ti vi, trn bo, khng mn no nm di 2 tha c ph th mui a xt
ny. Ngay m tm, th n r tin, dn d cng c ti 4 gr m chnh 1 gi. Ch th m hin nay,
hai nh my chuyn sn xut m chnh Vit Tr v Vedan ng Nai v nhiu nh my bt
canh H Ni, Si Gn cng cha cung cp nhu cu ni a. Hng nm ta vn phi nhp m
chnh t Nht, i Loan, Nam Triu Tin, Braxin vi rt nhiu tn thng phm nh Ajinomoto,
Aone...v c m chnh Tu na mi cho nhu cu th trng. Th lm mt tnh nhm nh:
trung bnh mt gia inh 4 ngi 1 ngy dng bnh thng c 7 th c ph cho cc mn n ca 3
ba, c tnh bnh qun 4gr/tha, tc l, bnh thng 1 ngi dng 7 gam: vt qu gii hn
cho php n 15-20%. Nu hin tng ny khng nhanh c un nn liu mai y ci g s xy
ra?
c bit l cc ca hng, nh hng li cng lm dung m chnh hp dn khch, nht l cc
ca hng ph, bn, min... Ngy xa bn c ph, bn trong cc ni nc dng phi c tht
nhiu xng v tm nn ninh ly v ngt. Ngy y ph, bn khng mc nh nm nh ngy ny.
Ngy nay v tnh chng ta ang t u c hoc b u c bng cht c ngt ngo: M chnh.
n lc cc nh khoa hc, cc phng tin thng tin i chng cn vo cuc tuyn truyn,
un nn mt thi quen c hi ca vic lm dng m chnh trong ch bin thc phm. ng
n lc cc tc hi ca hi chng lm dng m chnh pht tc th s l qu mun.
5. Phng cch loi b m chnh
http://www.thucduong.vn

Trang 13

T sch Thc dng 2007

Nhng nm qua chng ti c c li cnh bo v MGS (m chnh, hay bt ngt): u
tin l t cc sch hng dn phng v tr bnh bng phng php thc dng Ohsawa, mi sau
ny l t cc sch bo nh tp ch Thuc v sc kho... K t trong gia nh ti b m
chnh mt cch t t. Chng ti n chay trng tc l b c, tht, trng, ru bia c hai
nm ri sau mi b c m chnh, b m chnh rt kh v ngi thng khng r tc hi
ngay lp tc ca n. B n kh nh b thuc l, c l cn kh hn na v ngi ta d cho rng
m chnh cng l thc n chay. Trc y c thi n c qung co dng tr bnh nhc
u v suy nhc thn kinhh v lm d nut cm.
K thc n m chnh rt c hi cho c th v n nh la cm gic. Khi c th c cm gic
chn n l do mi mt hoc y cht c cn c ngh ngi bng php tit thc hoc thi
b cht c ra ngoi th ngi ta hay dng l tr v cm tnh lch lc nhi nht nhng thc n
c cho nhiu m chnh hn d nut!
Thc ra ngi ta cn c trc gic pht trin cm nhn chnh xc v c th, ng x vi
n cho phi. Nhng phn ng dn chng thay v cho c th ngh ngi mt cht khi c cm
gic chn n (iu ny ging nh n hiu bo tm dng xe c) th thay vo ngi ta ch
ra th mn n ngon vt l, c sn.... vi cch nu n cc k phc tp p ng mt mc
ch d nut m bt cn xem c th c thc s cn nhng thc n hay khng? Nu ngi ta
bit gc ca o l T nhin th ngi ta d dng nhn thc ngay c m chnh l mt th ho
cht nhn to ch bin theo phng php ho hc phn t nhin ht sc.
Ti c mt anh bn Vit kiu M v, da anh bng lng hng ho bo tt kho, c bit
anh n chay rt k, anh khng dng trng v c bit anh khng dng m chnh, anh ni anh ch
cn n cht thc n c m chnh l ci c anh n rt lin, anh c c th mn cm. Ti hi anh b
quyt c ln da p anh bo do anh bit k thut th v thin nh. Ti cht git mnh v
thy cch y 5, 7 nm v trc mi bt ph ngi ta c cho cht m chnh (do trc y m
chnh phn phi v t ), nay ngi ta cho gp 2-3 ln. Khng bit c phi do qung co v m
chnh trn cc phng tin thng tin i chng m ra hay khng?
Mt ngi bn nhc ti: C ci tha h thng xuyn mc m chnh m xem! Nu l tha
nhm - loi tha xc bt tr con th thy ngay n g kt li. S d c hin tng d v thc cht
m chnh l mt loi c gc axt (MSG Mono Sudium Glutamate).
Mi ln ti c vic phi i n cm khch hay nh hng, mc d h nu chay l tr v nh ti
b hng v gic mt 2, 3 hm. Sau v gic ti mi hi li, n nhng thc n m ti nu mi
thy ngon. Ti qua kinh nghim ny hng chc ln, u cho mt kt qu y nh vy. C mt
ngi m ti bit c v gic rt tinh nhy l b Diu Hnh Ng Thnh Nhn 390 in
Bin Ph, qun Bnh Thnh TP.H Ch Minh. Xem cch phn on v thc n ca b, ti rt ly
lm khm phc v trc gic v v gic ca b.
Theo s hc hiu ca chng ti, mt ngi gi l kho mnh l ngi t c 7 tiu chun:
http://www.thucduong.vn

Trang 14

T sch Thc dng 2007

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

Khng mt mi.
Ngon n.
Ng ngon gic.
Tr nh tt.
Sc mt vui ti.
Phn on v thc hnh nhanh nhy.
Cng bng.

Trong ngon n l mt trong nhng tn hiu ca c th kho mnh. Theo Ohsawa,

nu gp bt c mn n thin nhin no cc bn cng n mt cch nhc nhm khng ngon lnh,
th l cc bn khng ngon n; nu cc bn gp mt ming bnh m kh hm hoc mt nm cm,
cc bn cng n mt cch ngon lnh, th l cc bn n ngon, d dy cc bn c tt. n ngon
ming tc l c sc kho.
Vy nu cc bn ngon n ri th cc bn cn dng m chnh lm chi na? C phi m
chnh c cho vo thc n lm cho cc bn ngon n v n c nhiu ln khng? Nu nh
m chnh m bn mi thy ngon n th ng l bn khng cn ngon n na ri v do vy bn u
cn kho mnh. Thc s con ngi ta rt tham n v lun qun V khng ngon n (tc l c th
khng cn kho mnh, ng l phi tit thc ly li trng thi ngon n) m li s dng m
chnh t mnh la cm gic ca mnh. C a thc n vo lm cho c th mun ngh ngi mt
cht cng khng c, v c th... trong vng ln qun. Khng cn lc no bit ngon n tht v
ngon n gi (do thc n c m chnh...), ko theo khng cn bit tnh trng c th mnh lc no
kho mnh tht s lc no mt mi cn ngh ngi... cho n lc bnh l ra, vim hng, ung th;
cc loi bnh nng l ra... lc y bn cng khng bit nguyn nhn do u m li phi nh n
cc loi bc s, thy thuc... Con ng ca chng ti l con ng t mnh lm thy ca mnh,
t mnh lm bc s cho mnh.
kim chng v tc hi ca bt ngt (m chnh) ti c ti liu v tc hi ca m
chnh cho mt ngi quen ca ti - mt ngi rt hay dng m chnh. Bn ni: ng, ng ti
mc mt s bnh ng nh bo ni. Khng bit sau b c chu b m chnh i ly mt c
th lnh mnh hn ln khng?
Cch thc m ti b thnh cng m chnh l: B t t, tm cht ngt t thin nhin nh c
rt, c u... nht l t tng c truyn v c bit l Mis. Chng ti lm ly gia v: Mui i
sch, rang, gi nh trn vi mt cht ng hoa mai (ng vng) cng vi c rt nh sao kh,
tn nh trn vo... thay bt canh trn th trng (c trn nhiu m chnh ni). Cc bn c th sng
to nhng mn bt canh thin nhin khc. Gn y trn th trng c bn mt s bt canh thin
nhin t nm hng... ca Hng Kng, i Loan... tuy nhin ch nn dng hn ch, giai on
chuyn tip sang giai on khng dng bt ngt trong bt c tnh hung no l tt nht.
6. Li ku gi

http://www.thucduong.vn

Trang 15

T sch Thc dng 2007

T thng 7 nm 1987 cuc hp ca 15 t chc thuc 5 nc: Indonesia, Nht, Nam Triu
Tin, Thi Lan, M Lai Bangkok quyt nh hnh thnh T ch hnh ng chng Bt
ngt a ra tuyn b Bangkok ku gi: Cm dng bt ngt trong thc phm cho tr em, thiu
nin v ph n c thai.
Hi ngh ln th 12, Hi bo v ngi tiu dng th gii hp Ma drit (Ty Ban Nha) vi
13 nc thnh vin cng lp li mt ln na cc ngh ca tuyn b Bangkok. T chc hnh
ng chng bt ngt No MSG please day (MSG: Mono Sodium Glutamate) ra i.
Tm lan rng bt ngt nguy hi hn thuc l v ru! V ru v thuc l ch c mt s
thanh nin v ngi ln dng c gii hn; cn bt ngt th pha trn trong thc n cho mi la
tui dng thng xuyn hng ngy, m chnh ngi dng hon ton khng bit hu qu v lu v
di rt nguy him.
Mt iu khng nh rng: Bt ngt ch to o gic ngon ming s thc khng phi l cht
b dng cn thit, m tri li gy hu qu tht l v cng. Nhiu ti liu cc nc ng u,
M, Php, Nht, Hng Kng... yu cu khng nn s dng bt ngt trong thc n tr nh v
khuyn ngi ln cn trnh!
Nhiu cn b, Tin s, Dc s, Bc s, cc nh chuyn mn gi nhiu chc v then cht
trong ngnh dinh dng, Y khoa ti Vit nam u nht tr cao ln ting cnh bo v tm nguy hi
sc kho trm trng lu di trong vic n bt ngt. Gio s Tin s H Huy Khi (Vin trng
Vin dinh dng Vit nam - B y t), ng ch L Vn Thiu (Tng th k Hi bo v tiu
chun v Ngi tiu dng Vit Nam), Tin s Dc khoa Phm Vn Tt (Chuyn vin Vin v
sinh Y t cng cng), Dc s Diu Phng (Tng Hi Y dc hc Hi dc hc Vit Nam),
Bc s Nguyn Ln nh... v nhiu nh nghin cu khc ra thng bo, ng bi khp cc
bo: Tp ch Thuc v Sc kho (s 8-9/92 v s 18/93), Thng bo ca Vin dinh dng B Y
t, cng vn s 266/VSTP (ngy 22/9/93), Nht bo Si Gn Gii Phng (1/1193), Bo Khoa hc
Ph Thng (s 407, s 561)...
Do khng nn chp nhn vic sn xut v nhp khu vo Vit Nam mt lng m chnh
vi nhng con s khng khip nh hin nay.
iu n au nht l mt dn tc va chp chng ng ln sau nhiu nm chin tranh lin
min, hin nay b u c gy bnh thp khp, i ng, teo no, bi no, mt tr nh dn dn.
Thn kinh l c quan trung ng ca con ngi m b hu hoi th c th h phi t trit tiu ni
ging.

http://www.thucduong.vn

Trang 16