GORSKI PEJZAI BOSNE I HERCEGOVINE

Ekoloki uslovi na stanitima ekosistema gorskih pejzaa

U ekoklimatskom i geomorfolokom pogledu naroito dinamian dio Bosne i
Hercegovine je sredinji prostor Bosne i Hercegovine. Sve geomorfoloke
strukture prelaze visinu od 900 (1.000) m pa se, u veoj ili manjoj mjeri, uticaj
tople kontinentalne klime sa sjevera i jo toplije mediteranske klime gubi. Ovdje
poinje jedan drugi svijet, kojem osnovna fizionomska i bioloko-ekoloka
svojstva daju mjeovite liarsko-listopadne i etinarske ume.
U narodu se prostor viih dijelova bosanskohercegovakih planina odvajkada
naziva gora, te je i itav ekoloki kompleks ovog dijela vertikalnog profila, sve
do 1.500 (1.600) m, nazvan gorskim pojasom.
Gorski pejzai sadre i najproduktivnije te ekonomski najvrednije umske
ekosisteme (zeleno zlato Bosne i Hercegovine) u kojima se, jo od neolitskog
doba, traila korisna drvna biomasa, lovila raznovrsna krupna divlja, te
sakupljali umski plodovi (razno ljekovito i jestivo bilje i gljive).
U gorskim pejzaima sadrani su i najouvaniji ekosistemi uma bukve i jele,
uma bukve i jele sa smrom, uma smre i jele, uma gorskog javora i gorskog
jasena, a mnogi od njih imaju sve atribute praumskih rezervata (Peruica,
Igman, Janj, Klekovaa, Vitorog, Kozara).
Diverzitet matinog supstrata, razliitih tipova zemljita, reljefa i ekoklime,
vremenom je uslovio razvoj ekosistemskog diverziteta u gorskom pojasu, koji
ovim pejzaima daje prepoznatljive ambijentalne vrijednosti.
DIVERZITET EKOSISTEMA GORSKOG POJASA
Pejzae gorskog pojasa na vertikalnim profilima bosansko-hercegovakih planina
ine:
Ekosistemi mjeovitih liarsko-etinarskih uma ilirske bukve i jele sa
smrom;
Ekosistemi acidifilnih uma bukve i jele sa bekicom;
Ekosistemi mjeovitih liarsko-etinarskih uma mezijske bukve i
dinarske jele;
Ekosistemi uma ilirske bukve i jesenje aike;
Ekosistemi uma mezijske bukve i jesenje aike;
Ekosistemi uma gorskog javora i gorskog jasena;
Ekosistemi etinarskih uma smre i jele;
Ekosistemi balkanske kruine i jele;
Ekosistemi etinarskih uma smre i bijelog bora;
Ekosistemi istonobosanske (Panieve) omorike;
Ekosistemi gorskih vritina sa borovnicama;
Ekosistemi gorskih vritina sa kalunom;
Ekosistemi uma breze i jasike;
Ekosistemi ibljaka lijeske i gloga;
Ekosistemi gorskih toploljubivih livada sa ovsikom;
Ekosistemi visokih zeleni;

67

Ekosistemi gorskih umjereno vlanih livada;

Ekosistemi higrofilnih livada ilirske beskoljenke;
Ekosistemi visokih i niskih cretova;
Ekosistemi vodenjara, manjih bara i movara;
Ekosistemi gorskih izvora i potoka;
Ekosistemi higrofilnih uma i ibljaka sive johe;
Ekosistemi u pukotinama stijena i sipara;
Ekosistemi nitrificiranih i ugaenih stanita;
Ekosistemi obradivih stanita.

Ekosistemi bukovo-jelovih uma

Kao primjer dejstva kompleksa faktora stanita na diferencijaciju ovog tipa
umskih ekosistema naveemo ekosisteme gorskog pojasa planine Vranice.
Planina Vranica u geolokom smislu predstavlja silikatno ostrvo meu okolnim
karbonatnim masivima Dinarida. Tu se, s jedne strane, osjeaju jo uvijek jaki
uticaji srednje i atlantske Evrope, a sa druge strane, uticaji koji dopiru iz pravca
Sredozemlja. Usljed raznolikosti geolokih i klimatskih prilika, evidentna je jaka
diferencijacija svih tipova ekosistema, dok se bukovo-jelove ume diferenciraju
na sljedee tipove:
hladne i vlane bukovo-jelove ume dubokih dolina na koluvijumu,
hladne i suhe bukovo-jelove ume na dubokim kiselim tlima,
toplije i vlane bukovo-jelove ume na filitu,
suhe bukovo-jelove ume na slabo humoznim kiselim tlima,
suhe bukovo-jelove ume na karbonatu.
U sastav umskih ekosistema gorskog pojasa pored bukve i jele na prostoru
Bosne i Hercegovine ulazi veliki broj vrsta drvea, iblja i zeljastih vrsta.
Neizostavan element bukovo-jelovih uma je smra, a u razliitim varijantama se
smjenjuju gorski javor, mlije, klen, pa i javor gluha.
Grafikon 15. Spektri flornih
elemenata u zajednicama bukve i
jele u gorskom pojasu Vranice

35
30
25

ume bukve i jele dinarskog

podruja spadaju u vrstama
15
najbogatije umske zajednice,
10
meu kojima je i znatan broj
5
reliktnih i endemskih vrsta flore
0
Bosne i Hercegovine.
1
2
3
4
5
Raznolikost ibolikih vrsta ovih
sastojina je velika. Tu su vrlo
este kozokrvina, kurika, likovac,
kruina i druge. Pojedine vrste su
vezane za odreene varijante,
kao to su i neke zeljaste vrste. Ipak, izdvaja se jedna velika grupa zeljastih vrsta
20

arkt-alp
alp-pralp
pralp
gemasskont
eurassubozean
euras
subatl-smed
smed
illyr
din
balc

68

prilagoenih na specifine uslove koji vladaju u prizemnom spratu gustog sklopa,

a koje ine skoro stalni sastav ovih uma. Tu su: milogled, Petrov krst, muka i
enska paprat, reuha, bekica, mrtva kopriva, srijemu, itd.
Od ivotinjskih organizama ovaj sloeni ekosistem karakteriu: mrki medvjed,
divlja svinja, puh obini, divlja maka, golub duplja, siva una, crvenda, miar,
sljepi, livadski guter, gatalinka i druge.
Kontinuitet gorskog i brdskog vegetacijskog pojasa na podruju Bosne i
Hercegovine ostvaruje se preko montanih bukovih uma u hladnijim i montanih
uma hrasta kitnjaka u toplijim uslovima.
Montane mezofilne bukove ume se razvijaju u donjem dijelu gorskog pojasa,
uglavnom na hladnijim ekspozicijama, te na dubokim smeim zemljitima. Ove
visokoproduktivne umske sastojine u pogledu diverziteta slijede gorske bukove
ume. Postoji jasna diferencijacija u odnosu na geoloku podlogu i ekoklimatske
uslove, a diferencijacija u odnosu na cjelokupan kompleks faktora rezultira
pripadnou odreenoj biogeografskoj cjelini.
U strukturi montanih bukovih zajednica jela i smra imaju manje uee, a esto
su prisutne vrste iz niih vegetacijskih pojaseva kao to je grab, hrast kitnjak,
divlja trenja itd.
Na kiselim zemljitima u ovim umskim sastojinama su vrlo dobro razvijene
populacije borovnice, dok se na neutralnim zemljitima u sastavu sprata zeljastih
biljaka nalaze tipine fagofilne vrste.
Praumski rezervati u Bosni i Hercegovini
Jo davne 1952. godine, zbog svoje izuzetne ljepote i bogatstva ivog svijeta,
prauma Peruica je proglaena prirodnim umskim rezervatom. Danas se ona
nalazi u sklopu Nacionalnog parka Sutjeska, koji obuhvata veliko podruje
planina Magli (2.386 m), Volujak (1.978 m), Snjenica (1.804 m). Jednu od
najveih pejzanih vrijednosti praume ini vodopad Skakavac, visok 75 m, koji
je dio Peruikog potoka. Praumu Peruicu, koja obuhvata povrinu od 1.291
ha, najveim dijelom ini upravo klimatogene sastojine bukovo-jelovih uma, koje
ovdje uvaju najvea bogatstva biljnog i ivotinjskog svijeta. Pojedina stable
bukve su stara i po nekoliko vijekova, visoka preko 50 m, sa dijametrom oko 150
cm. Na vertikalnom profilu planina oko Sutjeske naseljavaju prostor izmeu
montanih i subalpijskih bukovih uma, izgraujui ekosisteme najsloenije po
strukturi i izraenoj sezonskoj dinamici. ivotinjski svijet je bogat i ini ga veliki
broj vrsta sisara, ptica, gmizavaca, vodozemaca, riba, te brojnih predstavnika iz
grupe beskimenjaka. Ovdje su esti: medvjed, divojarac, srnda, vepar, kuna
zlatica i bjelica, divlja maka, lisica i druge; a od ptica su tu suri orao, orao krsta,
tetrijeb-gluhan, sivi soko, crvenorepi kos, jarebica kamenjarka, ljetarka i druge.
Na podruju Bosne i Hercegovine se nalazi jo nekoliko manjih praumskih
rezervata od koji su najpoznatiji Janj (295 ha), smjeten na nadmorskim visinama
izmeu 1.180 i 1.510 m na masivu Stolova, te Lom (297, 8 ha) koji se nalazi na
istoimenoj planini, na nadmorskoj visini od oko 1.250 m. U oba pomenuta
rezervata osnovnu ivotnu zajednicu ine bukovo-jelove ume sa znaajnim
ueem smre. Osim ovih vrsta, ovdje su zastupljene i ouvane populacije
gorskog javora, jarebike i brojnih drugih vrsta u viim spratovima. U spratu iblja

69

se najee javljaju kozokrvine, likovac, divlja rua, ribizla i borovnica. Fauna ova
dva umska rezervata je takoe bogata, a ine je, izmeu ostalog: medvjed, vuk,
lisica, divlja svinja, zec, srna, te globalno ugroene vrste: ris, hermelin i vjeverica.
Meu faunom ptica ovdje su, izmeu ostalih konstatovane i tetrijeb, mali tetrijeb,
jastreb kokoar i sivi soko.
Temeljne bioloke vrijednosti ovim rezervatima daju praume bukve, jele i smre
U zavisnosti od odnosa edifikatorskih vrsta mogu se razlikovati sljedee
zajednice: ume sa ueem bukve i jele Abieti-Fagetum dinaricum, ume jele i
smre Abieti-Piceetum illyricum, te mijeane ume bukve i jele sa facijesima
smre Abieti-Fagetum piceetosum abietis.
Od biljnih vrsta koje imaju visoke bioloke vrijednosti u ovim ekosistemima su i:
Lilium martagon, Vicia oroboides, Dentaria enneaphyllos, Gentiana asclepiadea,
Saxifraga rotundifolia, Listera cordata, Goodyera repens, Platanthera bifolia,
Galanthus nivalis, Polygonatum latifolium, te vie od 50 vrsta makromiceta.
Visok stepen ouvanosti praumskih rezervata Bosne i Hercegovine i danas
prua dobre uslove kao stanite mnogih vrsta divljih ivotinja, meu kojima su i
globalno ugroene vrste, kao: mrki medvjed (Ursus arctos), vuk (Canis lupus),
tetrijeb gluhan (Tetrao urogallus), ris (Lynx lynx).
Ekosistemi tamnih etinarskih uma
etinarske ume na prostoru Bosne i Hercegovine zauzimaju najhladnija stanita
gorskog pojasa, te u ekolokom smislu ovi ekosistemi predstavljaju prave
balkanske tajge. Diferenciraju se na veliki broj ivotnih zajednica, a najvee
povrine zauzimaju u regionu Romanije, Ozrena, Zvijezde i Vitoroga. Na drugim
mjestima njihova pojava je uzrokovana ekoklimatskim prilikama.
Abiotika komponenta ovih ekosistema predstavljena je razliitim serijama
silikatnih i karbonatnih stijena, a zemljita su uglavnom distrini kambisoli i
kalkokambisoli. Meutim, na strmijim nagibima i u donjem dijelu pretplaninskog
pojasa, prisutna su i tla A-C profila rankeri, kalkomelanosoli i rendzine.
Stanita tamnih etinarskih uma se karakteriu perhumidnom i humidnom
klimom tokom itave godine. Prema toplinskom karakteru, klima je hladna, te u
pojedinim mjesecima ima karakteristike nivalne ekoklime. Godinja koliina
padavina je u pravilu preko 1.500 mm. Srednje godinje temperature na
stanitima variraju izmeu 6 i 2 C stepena; apsolutne minimalne se sputaju i do
- 35 C (-45 C), a apsolutne maksimalne vrijednosti ne prelaze 25 C.
Tamne etinarske ume na podruju Bosne i Hercegovine postiu visok stupanj
biolokog i ekolokog diverziteta.
U zavisnosti od hidrotermikog reima, geoloke podloge i nadmorske visine,
tamne etinarske ume se diferenciraju na vie tipova ekosistema:
Ekosistemi montanih uma smre. Montane smreve ume su razvijene u
gornjem dijelu brdskog i u gorskom pojasu nadovezujui se najee na
diskontinuirani pojas bukovih uma. Prisutna su uglavnom na karbonatima
i dijelom na silikatima ronjake serije. Zemljita su kalkokambisoli i
distrini kambisoli.
Ekosistemi smrevo-jelovih uma u gorskom pojasu. Zajednice ekosistema
smrevo - jelovih uma Abieti - Piceetum illyricum razvijaju se na hladnim

70

stanitima gorskog pojasa, ee na kiselom smeem, a rjee na smeem

krenjakom zemljitu.
Ekosistemi smrevih uma sa urezicom. Na razvijenijim i kiselijim tlima,
distrinim kambisolima povrh ronaca na sjevernim padinama dinarskih
masiva egzistiraju manje povrine pod ovom zajednicom.
Ekosistem smrevih uma sa crvotoinama. Na dubokim smeim
zemljitima povrh ronaca ili na podzoliranim zemljitima mjestimino su
razvijeni fragmenti ove zajednice. Razvija se u zoni smre i jele, katkad i
jele i bukve sa smrom.
Ekosistemi smrevo-bjeloborovih uma. Na prostoru Bosne i Hercegovine
ume smre i bijelog bora nastanjuju uglavnom toplije ekspozicije, nagibe
terena do 25, odnosno 30 stepeni, krenjaku geoloku podlogu i smea
krenjaka zemljita, ponekad i kalkomelanosole. To su veoma lijepe i
razvijene umske zajednice sa visokim privrednim znaajem. Bogate su
vrstama. Osim vrsta etinarskih uma, tu je i itav niz neto termofilnijih
oblika.
Ekosistemi smrevih uma sa mahovinama tresetarkama. Zajednica smre
na vlanom i zatreseenom zemljitu, na ovom prostoru ima azonalan i
lokalan karakter. Konstatovana je na svega nekoliko povrina. Razvija se
na silikatnim supstratima i zemljitima tipa visokog treseta, a djelomino i
zatreseenog glejnog tla, na ravnim ili blago nagnutim terenima.
Ekosistemi uma istonobosanske (Panieve) omorike. Zajednice sa
omorikom se diferenciraju na nekoliko razliitih tipova uslovljenih razlikama
u abiotikim faktorima. Ipak, sve zajednice se karakteriu optimalnim
razvojem na karbonatnim stijenama, a samo sporadino na serpentinitima i
peridotitima.
Ekosistemi jele i ljigovine. Sastojine ove zajednice se razvijaju u gorskom
pojasu na istraivanom prostoru. Karakteristika ovih ekosistema je
prisustvo velikih krenjakih i krenjako-dolomitnih blokova na povrini
podloge. Sastojine zajednice jele i ljigovine na krenjakim blokovima na
istraivanom prostoru razvijene su na ogranienim povrinama.
Izuzev pomenutih, na podruju Bosne i Hercegovine egzistiraju i ekosistemi
smrevih uma na podzolu, jele i okruglolisnog broa, jele i rebrae, jele i milave
na krenjakim blokovima gornjeg dijela gorskog i donjeg subalpinskog pojasa,
te jele i krkavine.
Fizionomska i strukturna svojstva ovom biomu daju: smra, jela, bijeli bor,
istonobosanska (Panieva) omorika, jarebika, kozokrvine, divlje rue,
borovnica, kruica, brusnica, likovac, dvolisnik, bekica, zeija kiselica, mreolist,
urodica, trava od utrobice, crvotoine, te mnoge
Ekosistemi visokih zeleni
Kao jedan od tipova azonalne vegetacije u specifinim edafskim, orografskim,
pedolokim i ekolokim prilikama uopte, razvijena je vegetacija visokih zeleni.
Stanita ovih zajednica su, uglavnom, male depresije, koje nisu izloene visokoj
evaporaciji, niti izrazitim temperaturnim ekstremima.

71

Ovaj tip ekosistema se optimalno razvija na nadmorskim visinama izmeu 1.100 i

1.400 m, na stanitima na kojima je prisutna visoka vlaga, a koju ove vrste
odravaju konstatnom u mikroklimatskim uslovima. Zajednice visokih zeleni se
sputaju i na manje nadmorske visine, pa se sreu i u pojasu montanih bukovih
uma, ili u kompleksu sa vegetacijom higrofilnih umskih zajednica.
U pogledu fizionomije, dio zajednica visokih zeleni je karakteristian po prisustvu
krupnolisnih biljnih vrsta, koje u kratkom vegetacionom periodu proizvode velike
koliine zelene mase. Razgradnja zeljaste zelene mase koja, prema konzistenciji
biljnih dijelova i sama ima visok sadraj vode, protie uz visoku relativnu vlanost
vazduha, visok nivo podzemnih voda, te vrlo esto prisutne i plavne vode
planinskih potoka. Posljedica razgradnje u ovim uslovima je akumulacija nitrata,
to je i uslov pojavljivanja najveeg broja vrsta iz floristikog sastava ovih
zajednica.
Za razliku od ekosistema visokih zeleni koji se razvijaju u uslovima poviene
vlage, a dio su zatvorenog mozaika umskih ekosistema, uz ivice uma i na
suhim otvorenim blago nitrificiranim stanitima razvija se vegetacija termofilnih
visokih zeleni.
Ekosistemi mezofilnih livada gorskog pojasa
Livadski ekosistemi su razvijeni u zonama svih umskih ekosistema. Izraena
dinamika osnovnih ekolokih faktora uslovljava visok stepen njihovog diverziteta.
Zemljita na stanitima ekosistema livada su semigleji, ilimerizovana i smea tla,
razvijena na razliitim tipovima geoloke podloge.
U gorskom pojasu jugoistonih Dinarida egzistiraju posebne livadske zajednice,
koje se strukturom razlikuju od slinih na Alpama, Pirinejima, pa i
sjeverozapadnim Dinaridima. Osnovna karakteristika naih livada je prisustvo
brojnih dinarskih i balkanskih endema u njihovom sastavu. Na prostoru Bosne i
Hercegovine ove livade doseu svoju sjeverozapadnu granicu. Livade ovog tipa
se ekstenzivno obrauju i daju slabije prinose sijena. Njihova meusobna
diferencijacija potie od razlika u ekolokim uslovima stanita, te nalazimo:
Ekosisteme gorskih livada na vlanim krenjakim zemljitima bogatim
humusom,
Ekosisteme gorskih livada na smeem krenjakom zemljitu,
Ekosisteme ljutia i paniije,
Ekosisteme ljutia i mrazovca na dubokim zakiseljenim zemljitima,
Ekosisteme gorskih livada na bazama bogatim zemljitima,
Ekosisteme gorskih livada sa bosanskim ljiljanom,
Ekosisteme paniije i bosanskog ljiljana,
Ekosisteme gorskih livada koanica.
Na stanitima ovih livada rastu i bosanski ljiljan (Lilium bosniacum), bosanski
pucavac (Silene bosniaca), sendtnerov pucavac (Silene sendtneri), planinska
ljubiica (Viola elegantula) i mnoge druge.
Osim pomenutih endeminih livadskih ekosistema, na bosanskohercegovakim
planinama su este i iroko rasprostranjene livade vlasulje i rosulje. Osim svoje
oaravajue ljepote, od ranog proljea pa do kasnog ljeta, ove livade imaju i

72

visoku ekonomsku vrijednost. Njihovo sijeno je kvalitetna hrana i za sitnu i za

krupnu stoku, te za brojnu divlja.
Od ranog proljea ovim livadama dominira zeleno-uta boja od cvatova
maslaka, zatim neto kasnije zlatno uta boja od mnogih ljutia, te itavi spektri
svih boja i nijansi od cvatova razlika, vrbice, malog omana; u jesen tamnoplava
od cvjetova barskog encijana, te svijetloljubiasti cvjetovi mrazovca, koji u ovom
kraju obino najavljuju dolazak svjeih i sunanih jeseni, te dugih i hladnih zima.
Na silikatnoj geolokoj podlozi, te na karbonatnoj podlozi na dubljim zakiseljenim
tlima razvijeni su ekosistemi sa travom tvrdaom, Nardus stricta, inae iroko
zastupljeni u srednjoj i zapadnoj Evropi. Livade trave tvrdae su sa loim
kvalitetom sijena i rijetko se kose, te su uglavnom preputene za ispau stoke.
Ovi ekosistemi najee nastaju degradacijom smrevih i smrevo-jelovih uma.
Na toplijim padinama i pliim tlima razvijene su termofilne livade reda Brometalia
erecti, koje na jo pliim tlima postepeno prelaze u brdske i gorske kamenjare. U
njihovom sastavu dominiraju ovsik, bokvica srednja, dubaac, lazarkinja,
kravljak, osjak, konara, krestuac, celinica, kostrika, iljka, mirisavka i druge.
Livadske zajednice gorskog pojasa su velikim dijelom izgraene od medonosnih,
ljekovitih i vitaminskih vrsta.
Ekosistemi gorskih potoka
Najljepe i najsnanije dijelove gorskih pejzaa viamo uz jake planinske potoke
bosanskohercegovakih Dinarida. Bistra voda se uskim koritima izmeu okolnih
masiva uri prema mirnim tokovima Bosne, Vrbasa, Drine. Skrivajui jedinstven
neponovljiv svijet ivih organizama, hladne planinske vode i danas ine riznicu
bosanskohercegovakog biolokog i ekolokog bogatstva. Ovdje navodimo samo
neke od endeminih formi vodenih insekata, koje ive u izvorinim dijelovima
planinskih potoka i krakih podruja:

Rhyachopila bosniaca Schmid

Allotrichia marinkovacae Malycki
Hidropsyche dinarica Marinkovic
Hidropsyche smiljae Marinkovic
Chaetopteryx bosniaca Marinkovi
Chaetopteryx gonospina Marinkovi
Chaetopteryx shmidi Botosaneanum
Annitella apfelbecki Klapalek
Drusus bosnicus Klapalek
Drusus klapaleki Marinkovi
Drusus medianus Marinkovi
Drusus rad. septentrionis Marinkovi
Rhyachopila vranitzensis Mar. et Bot.
Drusus ramae Marinkovi
Drusus shmidi Botosaneanum
Drusus vespertinus Marinkovi

Dinaridi

Tabela 28. Endemine vrste vodenih insekata u izvoritima planinskih i krakih

potoka
Miljacka, Biotica
Litica, Trebinjica
Bistrica, abljak
Litica, Trebinjica
Bistrica, abljak, Pliva, Sanica, Biotica, Miljacka
Ribnik, Sanica, Pliva, Biotica, Miljacka
Bistrica, abljak
Bistrica,Pliva, Sanica, Trebinjica, Litica, Miljacka
Ribnik, Sanica, Pliva
Miljacka, Biotica
Ribnik, Sanica, Pliva
Bistrica, abljak
Bistrica, Pliva, Sanica, Litica, Miljacka, Biotica
Litica, Trebinjica
Miljacka, Biotica
Bistrica, abljak

73

W Balkan
Balk.

Ribnik, Pliva, Sanica, Miljacka, Biotica

Litica, Trebinjica
Litica, Miljacka, Biotica, Pliva, Sanica
Bistrica, Litica, Trebinjica,Miljacka, Pliva, Sanica
Litica, Miljacka, Biotica, Pliva, Sanica
Bistrica, Litica, Miljacka, Ribnica, Pliva, Sanica
Bistrica, abljak, Litica, Trebinjca
Litica, Trebinjica, Miljacka, Biotica
Litica, Miljacka, Biotica
Bistrica, Litica, Trebinjica,Miljacka,Biotica
Ribnik, Pliva, Sanica, Miljacka, Biotica
Pliva, Sanica, Miljacka, Biotica
Litica, Trebinjica, Biotica, Miljacka
Litica, Trebinjica
Miljacka, Biotica

Balkan,
Karpati

Potamophylax winnwguthi Klapalek

Limnephilus graecus Schmid
Rhyachopila trescaviscensis Bot.
Rhyachopila balcanica Radovanovic
Rhyachopila trescaviscensis Bot.
Rhyachopila balcanica Radovanovic
Micrasema sericeum Klapalek
Annitella triloba Marinkovi
Rhyachopila loxias Schmid
Glossosoma discophorum Klapalek
Potamophylax pallidus Klapalek
Hidropsyche tabacarui Botosaneanum
Threma anomalum MacLachan
Beraeamayia shmidi Botosaneanum
Rhyachopila furcifera Klapalek

Unikatnost strukture i dinamike te postanka dinarskih gorskih pejzaa osim

specifinog diverziteta biljaka i gljiva uvjetovala je i posebne oblike i obrasce
diverziteta ivotinja. To se posebno odnosi na skupine organizama koji ive u
gorskim izvorima i potocima, kakvih je izuzetno puno u ovom pojasu u Bosni i
Hercegovini. Specifine ekoloke prilike uslovljene djelovanjem razliitih uma
rezultirale su i naglaenom endemogenezom mnogih skupina vodenih insekata.
Upravo u izvorima u zoni gorskih pejzaa ivi izuzetno veliki broj endeminih
vodenih insekata od kojih su mnogi i prvi put opisani upravo u ovom pojasu.
Postojanje takvih mjesta (locus classicus) predstavlja izuzetnu vrijednost u
globalnom diverzitetu ivotinjskog carstva.
Samo neke od vrsta koje su ekskluzivno vezane za gorske dijelove
bosanskohercegovakih rijeka prikazane su u tabeli 28. To nedvojbeno ilustruje
izuzetnu povezanost umskih stanita ne samo sa reimom gorskih izvorita,
nego i determinaciju unikatnih procesa specijacije, a posebno endemogeneze.
Zbog toga je ouvanje stabilnosti umskih ekosistema neprikosnoveno u
ouvanju gorskih izvora i potoka, te endeminog biodiverziteta insekata.
Posebno dobro istraenu grupu na ovim stanitima ine Psihodidae (Pericoma
glacialis, P. ljubiniensis, P. marinkovii, P. muibabii, P. rotunda, P. vaillanti,
Mormia curvistylia, Panimurus bosnicus, P. Verbassicus, Threticus optabilis).
Osim unikatnog svijeta insekata u gorskim potocima, este su i jo uvijek iste
linije potone pastrmke, pea, potonog raka.
Stanje ekosistema gorskih pejzaa
Kako dominantne ekosisteme gorskih pejzaa Bosne i Hercegovine ine umske
zajednice, posebno je vano istaknuti stepen antropogenih uticaja pod kojim se
one danas nalaze, te stanje recentnih ekoistema.
Bukovo-jelove i iste bukove zajednice najproduktivniji su umski ekosistemi, pa
se tako, kao resurs drvne mase, prve nalaze na udaru antropogenih aktivnosti. O
stanju umskih ekosistema najbolje govore priloeni podaci iz razliitih
vremenskih perioda.

74

Ostali meki
liari
1%
Ostali tvrdi
liari
16%
Hrast
15%

Smra Jela
3% 0,5%
Crni bor
6%

Ostali
etinari
1%

Grafikon 16. Zastupljenost vrsta u istim

umskim sastojinama.

Bukva
58%

Tabela 29. - Procjena povrina pod umama u Bosni i Hercegovini 1992. godine.
UMSKO TLO
POVRINA (ha)
% od ukupne povrine BiH
ista umska stanita
532.703
10.42
Listopadna
478.393
9.36
etinarska
54.310
1.06
Mjeana umska stanita
1.798.359
35.17
Listopadna
1.107.039
21.65
etinarska
66.609
1.30
Listopadno-etinarska
624.701
12.22
Ukupno umsko tlo
2.331.052
45.59
Goli planinski tereni
250.839
4.91
Ukupna povrsina BiH
5.112.900
100 %
Izvor: Statistiki godinjak R Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1992. god.

Procjenjuje je se da je u Bosni i Hercegovini od tada posjeeno 82.552 ha uma.

Najvei dio posjeenih povrina se nalazi na jugozapadu zemlje. Najvei
procenat deforestacije (72%) se odnosi na povrine manje od jednog hektara, a
7% otpada na povrine veliine 100 i vie hektara. Od posjeenih uma 65.121
ha otpada na listopadne, a 17. 431 ha na etinarske ume.
U poslijeratnom periodu sjea je intenzivirana na mnogim lokalitetima bez obzira
na njihovu bioloku i ekoloku vrijednost.
Iako su ekosistemi gorskih pejzaa pod uticajem planinske dinarske klime, sa
obiljem snijenih padavina, te uslovi u mnogom ograniavaju stalni boravak
ovjeka ovdje, ipak su, zbog vrijednosti prirodnih resursa, naseljavani jo od
najranijih perioda.
I danas u ovom pojasu lee ne samo sela, nego ak i manji gradovi, od kojih je
Kupres (1.200 m n.v.) najvea urbana cjelina na prostoru gorskih
bosanskohercegovakih Dinarida, pa i zapadnog Balkana.
Naselja u ovom pojasu su uglavnom organizovana kroz manje zaseoke, sa
nastambama tipine planinske arhitekture, visoko nagnutim krovovima, debelim
kamenim zidovima i malim otvorima. Osnovna tradicionalna djelatnost naroito u
ranijem periodu, a u nekim dijelovima i danas je odrivo stoarstvo.

75

I danas po sonim livadama gorskog pojasa pase na desetine hiljada ovaca

pramenki, za iju sigurnost se brinu budne ui bosanskog tornjaka, unikatne i
endemine pasmine u pseem rodu, izuzetno vrijednog genofonda. Pored ovaca,
tu su i bogata stada muznih krava, te stada podivljalih rasnih konja, koji
predstavljaju svojevrsne ukrase gorskim proplancima, te ine jedan najvredniji
dio genofonda u postojeem carstvu evropskih ivotinja. U plodnom gorskom
zemljitu, obogaenom jedino prirodnim gnojivom, raste najzdraviji krompir
(nadaleko uvene sorte i linije fojnikog, glamokog, kuprekog krompira), koji
pripremljen na tradicionalni nain, uz rasko bosanskog dinarskog kajmaka, te
vlaikog, kuprekog, glamokog i livanjskog sira, predstavlja vrhunske
delikatese u evropskoj gastronomiji i svojevrsnu atrakciju, kako za domae
stanovnitvo, tako i za turiste. Ovoj unikatnosti kulture bosansko-hercegovakih
gortaka treba dodati i posebnost u kulturnom diverzitetu, koja se ogleda u
nekada arolikoj odjei i obui, kunom namjetaju, poljoprivrednim alatima, te
naroitim suvenirima.
Jo uvijek veoma ouvani izvorni etnoloki elementi: otvorenost, srdanost i
domainski odnos naih gortaka, a posebno iste i bistre izvorske vode, isti
planinski zrak, te i slikoliki gorski pejzai livada, proplanaka i uma ine
jedinstvene preduvjete za intenzivnije naseljavanje ovog prostora, razvoj
zdravstvenog i rekreacijskog, a osobito seoskog turizma u svim godinjim
dobima.
Gorski pejzai i u njima naoiti gortaci, kosci sone trave, rodne rai, jedroga
jema i ovsa, stasite patarenke u ivopisnoj odjei u vrijeme etve zlatnoga
klasja, kupljenja mirisnog sijena, bile su inspiracija i nadahnue mnogim
pjesnicima, knjievnicima, putopiscima, virtuozima na platnu i ici (Skender
Kulenovi, Ivo Andri, amil Sijari, Ethem Mulabdi, Husein ogo, te znameniti
slikari Jurki, Berber, Rami). (Navod iz TV emisije Prirodna batina BiH).

Ekosistemi gorskih pejzaa sadre brojne prirodne resurse, kao to su ljekovite,

jestive, vitaminske i aromatine biljke, a takoe i veliki broj jestivih i ljekovitih
gljiva i liajeva.
Posebnu ekonomsku vrijednost imaju i danas divlje biljke, koje su odigrale
spasonosnu ulogu u procesima obnove, te predindustrijske faze razvoja naeg
drutva. Veliku trinu vrijednost imaju velebilje, malina, jagoda, kupina,
kiprovina, naprstak, gospin plat, kauni, dinjica, vrati, kostri, crvena bazga,
ognjica, trava od utrobice, borovnica, srcopuc, mrazovac, lijepa ljubiica, zatim
liajevi: djedova brada, pluoliki liaj, kladonia. Tu su i mnogi predstavnici carstva
gljiva, a naroito su vrijedni predstavnici rodova: smrak, lisiarka, srndaica,
vrganj, jesenka, jeinac, te mnoge lignikolne i terikolne gljive, koje imaju vanu
funkciju u procesima razlaganja drvne mase.
Pritisci na ekosisteme gorskih pejzaa
Uprkos injenici da je prostor gorskih pejzaa slabo naseljen, ekosistemima ovih
dinaminih pejzaa danas prijeti opasnost od uticaja nastalih kroz ljudske
aktivnosti, kao to su:
o Intenzivna i neselektivna sjea visokih uma;
o Nekontrolirani lov;
o Unitavanje i degradacija zemljita neselektivnom izgradnjom umskih
komunikacija i neprimjerenom upotrebom umske mehanizacije;
76

o
o
o

o
o
o

Prekomjerna eksploatacija ljekovitih biljaka i gljiva;

Intenzivna prirodna progradacija i zarastanje livada;
Neprihvatljiva izgradnja i koncentracija graevinskih objekata u atraktivnim
dijelovima gorskog pojasa (zimski rekreacijski centri Babin Do na
Bjelanici, Vlai planina, Kupres i Dugo polje na vrsnici);
Klimatske promjene;
Aerozagaenje;
Poremeaji reima gorskih izvora i potoka.

77