HOME

Phn Nh :
CN KIM V NG KIM THI I
Chng Tm
CNG CUC TRUYN GIO TI VIT NAM
(t.k. XVI-XX)
I. Gio hi Vit Nam thi m ng v t
nn mng
1. Nhng bc u ca cng cuc truyn gio
ti Bc H (1533-1599)
2. Nhng nh truyn gio dng aminh ti Nam
H v Chn Lp (1550-1631)
3. Cng cuc truyn gio ca cc gio s dng
Tn ti Nam H (1613-39)
4. Cng cuc truyn gio ca cc cha dng Tn
ti Bc H (1626-63):
cha Alexanre de Rhodes, tc c L (162740)
5. Cha c L tr li x Nam (1640-45, +1660)
II. Gio hi Vit Nam thi xy dng v t

chc
1. Cng cuc truyn gio ca hi tha sai Paris
Bc v Nam H (1658-1776)
2. Cng cuc truyn gio ca cc cha dng
aminh Bc H (1676-1776)
3. Gio hi Vit Nam thi Ty Sn (1777-1802)
4. c cha B a Lc vi Nguyn nh Gia
Long
III. Gio hi Vit Nam vn ln trong th
thch
1. Cuc bch hi ca vua Minh Mng (1820-41)
2. Cuc bch hi ca vua T c (1848-83) v
ng Vn Thn (1885-1886)
IV. Gio hi Vit Nam th k XX
1. Cng cuc kin thit trong cc a phn thuc
hi tha sai Paris (1888-1933)
2. Cng cuc kin thit trong cc a phn thuc
dng aminh (1888-1933)
3. Gio hi Vit Nam tin ti trng thnh : t
khi c cha Nguyn B Tng c tn phong
gim mc n hip nh Genve (1933-54)
4. Gio hi Vit Nam t hip nh Genve n
1974
+ Lch trnh tin trin a phn ng Ngoi v
a phn ng Trong

Chng ta hy ca ngi nhng bc v nhn, cng l

cha ng ca chng ta (Hc XLIV, 1). Li Thnh Kinh
trn y thc y chng ti vit thm chng ny vo
Lch s Gio hi: cng cuc truyn gio Vit Nam c
mt lch s phong ph v oai hng bc nht, vi trn
130.000 ng T o. Lch s ny s chng minh Gio
hi Vit Nam l mt Gio hi c xy dng bng
xng mu ca cc chin s c tin, nhng chin s
trung lit v can trng khng km cc chin s ngy
xa trong th k khai nguyn ca Gio hi.[1]
Lch s Gio hi Vit Nam chia ra lm 4 thi k :
1) Thi m ng v t nn mng: cng vic m li
ca nhng nh truyn gio tin phong v nhng ng
T o tin khi dng aminh, dng Phansinh, cng
vic xy p nn mng ca cc cha dng Tn. Thi ny
bt u t trc th k XVI n gia XVII. 2) Thi xy
dng v t chc: cng cuc truyn gio ca thnh B
Truyn b c tin, qua hi Tha sai Hi ngoi Paris,
dng aminh, dng Phansinh, dng Tn, vi s gp
phn ca hng gio s Vit Nam, thy ging, n tu v
tng gio dn. Thi ny t gia th k XVII sang
u XIX. 3) Thi vn ln trong th thch au thng:
Mu cc ng T o ra chan ha mt t t cc tnh
pha bc n min Lc Tnh pha nam trong th k
XIX. Cng cuc truyn gio ca hi Tha sai Paris v
dng aminh, di thi bch hi o ca nh L v nh

Nguyn, t gia th k XVII n cui XIX. 4) Thi

kin thit v tin ti trng thnh: Gio hi bnh
trng v c xy dng t chc sau thi bch hi,
tin ti vic thnh lp hng Gio phm (1960), t cui
th k XIX n cui XX.
n li lch s, khng phi ch ca tng hay ly
lm hnh din, m cn thm can m, hy sinh v bn
tm ni gt tin nhn. Bi v i vi chng ta, ci cht
ca cc ng T o nu cao tinh thn o c, ch hy
sinh v gng anh dng. Cc ngi cht, lun sng
trong k c chng ta. Cc ngi cht, m cng nghip
ca ngi vn cn y. Cc ngi cht, m sinh lc ca
cc ngi vn tim tng phong ph, lm cho nhng ht
ging c gieo vi pht sinh hoa tri. [2]
I
GIO HI VIT NAM
THI M NG V T NN MNG
1. Nhng bc u ca cng cuc truyn gio ti Bc
H (1533-1590)
Nm 1527, Mc ng Dung chim ngi nh Hu
L, ln lm vua, nin hiu Minh c. Mc ng Dung
(1527-29) v con l Mc ng Doanh (1530-40) tuy
vn theo ng li tr nc ca nh L, nhng cc cu

thn khng my ngi chu phc: ngi th ln trnh

trn rng ni, k th b trn ra nc ngoi, hoc ni ln
nh ph. Trong s cu thn khng phc nh Mc b ra
nc ngoi, c con Nguyn Hong D l Nguyn Kim
sang Ai Lao. Nguyn Kim chiu tp tng s, ri cho
tm con chu nh L mu vic khi phc. Nm 1533,
Nguyn Kim lp ngi con t ca L Chiu Tng lm
vua, tc Trang Tng (1533-48). Sau , ng gp c
ml vin tng ti gii l Trnh Kim v g con gi
cho, cng nhau lo vic ph L dit Mc.
Nm 1542, Nguyn Kim em qun nh ly Thanh
Ha, Ngh An, ri sau chim lun Ty . T , nc
i Vit [3] chia lm hai : t Thanh Ha tr vo thuc
nh L, ng Vn Li (trn t ngn sng Chu), tc
Nam Triu; t Sn Nam tr ra thuc nh Mc, kinh
Thng Long, tc Bc Triu. Nm 1545, Nguyn Kim
tin qun ra Bc, gia ng b hng tng nh Mc
nh thuc c cht. Con trai ca Nguyn Kim l
Nguyn Ung v Nguyn Hong cn nh tui nn binh
quyn c trao c cho Trnh Kim; ng ny cho rt
binh v Thanh Ha. Nm 1548, vua Trang Tng mt,
Trung tng ln thay (1548-56). Tm nm sau, Trung
Tng cng mt, Trnh Kim lp Anh Tng ln ngi
(1556-73). Nam Bc nh nhau trn 10 nm khng
phn thng bi.
Nm 1570, Trnh Kim mt, hai con l Trnh Ci
v Trnh Tng ginh quyn nhau, Trnh Ci tht th u

hng nh Mc. Trnh Tng (1570-1623) t y nm c

quyn hnh. Vua L Anh Tng b nghi c m mu tr
Trnh Tng, b Trnh Tng st hi; L Th Tng c
lp ln thay (1573-99). Trong vng 10 nm, Trnh Tng
gi th th, Mc Mu Hp (1562-92) em i qun vo
nh nhng khng thng ni. Nm 1583, Trnh Tng
xem qun lc ca mnh mnh, i th th ra th
cng, nm no cng c binh m ra nh Mc. Nm
1592, Trnh Tng thng lnh 50.000 qun Bc tin, i
thng qun Mc, h c kinh thnh, git Mc Mu
Hp: nh L trung hng t y. Con chu nh Mc
chy ln Cao Bng, nh th lc ca nh Minh cn xng
Vua thm ba i, nm 1667 mi mt hn.
Thi Trung hng, cc vua L ch c h v; h Trnh
k t Trnh Tng t xng cha, cha truyn con ni nm
quyn hnh Bc H. [4] Cha Trnh t ra ph liu v
lc phin thay th triu nh v lc b, trng coi vic
nc. V kinh t, cha Trnh cho khai m, t quan
thu, m cng Ph Hin[5] cho ngi ngoi quc vo
bun bn. Nh cha cn m trng v b, t chc thi
v, sai ngi vit quc s khc bn in, lp n qun.
Trong khi , h Nguyn bt u t Nguyn
Hong lp nghip Nam H. Cha Nguyn cng t
chc hnh chnh, t thu xut nhp cng, m ca Hi
Ph giao thng vi ngoi quc, t l thi tuyn
chn nhn ti, m xng c sng v trng tp bn.
Nhng s nghip ln nht ca cha Nguyn l m

mang b ci v phng Nam. l tnh hnh Vit Nam

khi nhng nh truyn gio tin phong thuc nhiu quc
tch khc nhau, bc ln gii t ny t tin bn th k
XVI. [6]
min Bc, trong khu vc nh L (Nam Triu)
Khm nh Vit s cho ghi ti liu nh sau: Nm
Nguyn Ha Nguyn nin (1533) i L Trang Tng, c
mt dng nhn tn l I-ni-khu i ng bin ln vo
giang o Gia T lng Ninh Cng, Qun Anh thuc
huyn Nam Chn v lng Tr L thuc huyn Giao
Thy.[7] y l v tha sai th nht c ni n
trong lch s Vit Nam. Gio s I Ni Khu l ngi nc
no v thuc dng tu no ? Khng mt s liu no ni
r. C tc gi cho ngi l mt linh mc dng aminh
Ty Ban Nha, nhng cng c tc gi khc ni I-ni-khu
thuc dng Phansinh hoc dng Tn quc tch B o
Nha.[8]
Nu I-ni-khu l linh mc dng aminh, th khng
th l cha Inigo de Santa Maria nh s gia Gispert
mun ni n.[9] V cha Inigo t Manila sang t Chn
Lp nm 1603, ri cng nm y cha qua i trn ng
tr v Manila, xin thm cn b truyn gio. Nh vy,
nu cha Inigo cng c mt t Bc vo nm 1533, th
khi t trn, cha phi th ti 100 tui. Mt linh mc
gi gn 100 tui thit tng khng b trn no sai i t
Manila sang Chn Lp ging o. Nu khng phi l
cha Inigo de Santa Maria, th c th l mt trong nhng

tha sai aminh B o Nha, thuc tnh dng Santa

Cruz de las Indias Orientales, l tnh dng m nhn
cng vic truyn gio khp vng ng Nam by gi.
[10]
Rt c th I Ni Khu l mt gio s dng Phansinh
B o Nha, v cc cha dng ny cng nh dng
aminh bt u ging o ng t u th k
XVI, nht l nhng gio s thuc hai quc tch B o
Nha v Ty Ban Nha. Cn gi thuyt cho rng I-Ni-khu
thuc dng Tn khng th chp nhn c, v thnh
Inhaxu t ph dng Tn nm y 1533 cn ang hc
Paris, v dng Tn c chu ph nm 1540. Ni tm,
ngoi nhng chi tit m Khm nh Vit s k li, chng
la phi kt lun nh Bonifacy rng: Ngi ta khng bit
g hn v v gio s c tn l I-ni-khu ny.[11] Tng
khng cn quan tm nhiu n s liu ny, bi v tuy c
trong Khm nh Vit s, nhng khng phi phn
Chnh s (ch ln) m phn D s (ch nh).
Cng thi im ny, mt tc phm ni n ngi
Cng gio h , mt trong ngi Vit u tin, nu
khng phi chnh l ngi u tin, theo o Thin
Cha. Theo gia ph h , th ng Hng Vin,
ngi lng B Trung, huyn Vnh Lc, tnh Thanh Ha,
l con th hai ca c Biu, mt v i thn triu L
Anh Tng (1556-73), theo o Hoa Lang.[12] ng
Hng Vin theo o, chu php Ra trong mt
chuyn i s, n vng bun bn ca ngi B o

Nha, khong trc nm 1580.

Sau gio s I-ni-khu, lch s ni n hai Linh mc
triu Affonso da Costa v Juan Gonsalves S ngi B
o Nha, do c gim mc Macao c sang triu nh L
vo nm 1583, theo li mi ca cng cha Chim, ch
vua L Th Tng, lm nhip chnh cai tr nc thay em
cn nh tui. Hai nh truyn gio theo s gi ti Vn
Li hi nm 1588, c cng cha tip n rt lch
thip v cho php ging o t do. Nhng nm lin sau,
vua L Th Tng thn chnh, hai v tha sai b ngc
i kh s, khng c dng Thnh l li cn b giam
gi cho ti cui nm 1590, l lc hai bin c xy ra,
linh mc Ordoez Cevallos, mt thy th quc tch Ty
Ban Nha, ti t Thanh Ha, v cng cha Chim theo
o.[13]
Gio s Ordoez, sau nhiu nm chu du th gii,
vit cun Lch s cuc chu du thin h (Historia y viaje
del mundo). Theo tc phm k trn, th Ordoez c
vua L tip kin ti triu nh v cho php i li t do.
Cng cha Chim thy gio s thng thi li p trai vi
nhng n ci m lm ng tin, bn ng mun ly
lm chng, nhng Ordoez tr li: ng l linh mc
Cng gio nn phi gi lut c thn. T y, gio s
dy gio l cho cng cha v ra ti t tn thnh l
Maria, tc Mai Hoa. Sau , cng cha khuyn c
nhiu ngi theo o, t chc nhng cng cuc t
thin, thit lp n tu vin c M V nhim Nguyn

ti, v nm chc B trn cho n cht. Thy nh hng

ca Ordoez mi ngy thm ln, nh Vua lo ngi v ra
lnh trc xut khi t nh L.[14]
Xung min Nam vi cha Nguyn, gio s
Ordoez, k thm vic ra ti cho Nguyn hong,[15]
t tn thnh l Gregori cng vi 19 tng t. L nghi
Ra ti c c hnh long trng ti nha quan thu ca
Thun Ha hi 8 gi sng ngy 17.9.1591. My nm
sau, ti kinh thnh Vn Li nh L, do nh hng ca
cng cha Mai Hoa, thn mu cha Nguyn cng vi
em trai v em gi ca cha cng c linh mc Da
Costa ra ti, sau cng n thi hu tc m cng cha
Mai Hoa.[16]
Cng Bc H, nhng thuc khu vc nh Mc
(Bc Triu), nm 1578 mt phi on c c sang
Macao vn ng xin my v tha sai B o Nha. By
gi c ni n tn cha P. Alfaro dng Phansinh v gio
s J.B. Pesaro, nhng hai linh mc ny khng n theo
li yu cu ca nh Mc c, v Mc Mu Hp mi
cc ngi sang l c ko ngi B o Nha v phe
mnh chng li nh L.[17]
Ch lu khng thy ai sang, Mc Mu Hp vit th
cho c cha Carneiro, gim mc Macao, nhc li truyn
trc. c gim mc ln ting ku mi cc tu vin
Manila gi tha sai sang Vit Nam theo s yu cu ca
nh Mc. p li mi gi y, tu vin Thnh Gregori

dng Phansinh c mt phi on, gm cc cha D.

Operosa, B. Ruiz, P. Ortiz, Fr. Montila v bn thy tr
s. Ngy 1.5.1583 tu ch on truyn gio cp bn An
Qung (Qung Yn) v c chnh quyn a phng
n tip nng hu; Mc Mu Hp cng phi ngi n
gp cc tha sai v mi vo Thng Long. Nhng khi
tu ca on truyn gio va ri bn ln Thng
Long, th b mt cn bo nh git sang o Hi Nam,
tt c b bt dn ln Qung ng; nhng sau c
tr t do.
Hai nm sau, mt mnh cha Ruiz by gi 61 tui
c tr li Vit Nam. Ln ny, cha em theo mt ph
n lm thng ngn, ph n ny c l l ngi Vit
theo o khi Macao. n Thng Long, cha Ruiz thut
li truyn m tu nm trc, c vua ti nh Mc i
x rt t t v cho php ging o. Li ging v i
sng thnh thin ca cha gy c nhiu cm tnh trong
dn chng, nhng khng ai xin theo o c, cha ch ra
ti c mt b nh gn cht. Nm 1586, cha Ruiz ri
khi Vit Nam v Manila, v c lnh sang ging o
bn Nht Bn.[18]
2. Nhng nh truyn gio tin phong v t o tin
khi
thuc
dng
aminh
ti Nam H v Chn Lp (1550-1631)
Ti min Nam Vit Nam, by gi phn ln cn

thuc Chim Thnh v chn Lp (Cao Min),[19]

nhng nh truyn gio u tin l cc cha dng aminh
B o Nha, Php v Ty Ban Nha. Nm 1550, cha
Gaspar da Santa Cruz theo tu bun B o Nha vo
ca Cn Co (H Tin ngy nay) v ging o trong
vng ny. Cha Gaspar l mt tha sai M Lai, ngi
sng lp tu vin Santa Cruz Malacca, lm trung tm
truyn gio cho c vng ng Nam . Lch s Gio hi
Vit Nam ghi nhn cha l v tha sai tin phong ca
min Nam, mc du cha hot ng y ch c vi
ba nm. C l v phn t ny by gi cn thuc dn
Cha Thp kh c ngi theo o Cng gio, nn cha
phi ra i, v nm 1555 ngi ta thy cha c mt
Qung Chu (Trung Quc).[20]
Nm 1558, tu vin Santa Cruz Malacca c thm
hai cha Lopez v Azevedo i Chn Lp, ni tip cng
vic ca cha Gaspar. Hai cha hot ng y chng 10
nm, th cc nh s tm cch hai cha b trc xut.
Nm 1580, hai nh truyn gio aminh khc: Grgoire
de La Motte ngi Php v Lui da Fonseca ngi B
o Nha, cng t Malacca vo t Chn Lp. Hai cha
ging o khng nhng cho dn Min m cn cho c
dn Chim v Vit Qung Nam na.
Nm 1586, vua Chim Thnh, nhn mt cuc giao
tranh vi cha Nguyn Qung Nam, bt hai cha
cng vi nhiu t binh v kinh thnh Ch Bn (Bnh
nh). Hai cha tip tc ging o cho cc t binh .

Nm 1588, vua Chim nghe bit hai cha l tha sai

Cng gio, lin kt n t hnh. Cha Da Fonseca b m
cht trong khi dng Thnh L, cn cha De La Motte b
nhiu vt thng nng, chy thot ra b bin, c mt
tu bun Ty Ban Nha a v Malacca, nhng cha cht
dc ng (1589). Hai cha c ghi l nhng v T o
tin khi trn t Vit.[21] Tip theo hai ng T o l
bn chuyn i lch s t Manila sang min Nam Vit
Nam ca cc tha sai aminh Ty Ban Nha cng vi
nh cm quyn Philippin, i tm t hot ng tng .
Nm 1595, vua Chey Chetta I nc Chn Lp yu
cu ton quyn Philippin gi qun s sang gip cng c
ni b v chng ngoi xm, ng thi cng xin mt s
gio s sang ging o. c s yu cu tnh dng
aminh Rt Thnh Mn ci c cha b trn tnh Alfonso
Jimnez, cha Diego Aduarte v thy tr s Juan Bautista
Deza. Ba nh truyn gio cng vi 330 binh s Ty Ban
Nha ln tu lt sng i dng sang Chn Lp hi
u nm 1596. on tu vo sng Cu Long v i su
vo ni a n tn Churdamu (Chu c), cch kinh
Sprey Santor 35 km. n y cc cha c tin vua
Chey Chetta b ngi Xim trut ph, v trn sang
Ai Lao; ngai vng c chuyn sang tay hong thn
Preah Roam.
Thy khng cn mc ch, on tu rt lui dc
theo b bin ra Qung Nam thuc quyn cha Nguyn.
T ng xa trng ln ngn i gn Ca Hn, mt Thnh

gi to ln dng trn. Theo lu truyn, cch y 13 nm

mt s ngi nh ph Thnh gi y b Tri pht,
nn t y mi ngi k c lng dn u knh s v
khng ai dm ng n.[22] Ln t Ca Hn, ba nh
truyn gio aminh gp hai cha dng utinh, tuyn y
cc thy th v thng gia B o Nha quen qua li
. Cha Aduarte ln Thun Ha gp quan tng trn nh
Nguyn[23] v c tip i rt nng hu. ng tng
trn yu cu cha li v ha s xy ct cho mt ngi
thnh ng; nhng cha xin kht tr li v cn phi hi
kin cha b trn Jimnez. Cha Jimnez ha s i
Thun Ha xem tnh hnh.
Hm y l ngy 28.8.1596, hai cha dng utinh
mng l thnh t ph, c mi cc tha sai aminh n
tham d. Sau Thnh L, cha Jimnez li trn b, cn
cha Aduarte v thy Deza ln tu vi binh s. Ngy 3
thng 9, trong lc khng ng thy qun Vit Nam c
lnh ca nh L tn cng on tu ca ngi Ty Ban
Nha, khin h phi i ph rt kh khn mi rt lui
c an ton.[24] Nhng cha Jimnez mc kt trn b
v b giam lng ti nh cc cha utinh Trong thi gian
li trn t Vit, cha Jimnez khuyn c hai t
nhn b n t hnh theo o, sau cha cho tng tng
theo l nghi Cng gio; vic ny lm cho quan tng
trn tc gin v ra ch th cm o. t lu sau, mt on
tu bun B o Nha n thng cng, cha Jimenez
theo tu i Macao ri tr v Manila.

Nm 1598, tn vng Ponthea Tan nc Chn Lp,

nghe theo hai ng Blas Ruis v Diego Velhoso, nguyn
c vn ca Chey Chetta, li gi th xin nh cm quyn
Philippin phi binh s sang gip, ng thi cng mi hai
cha Jimenez v Aduarte tr li. Ngay nm y, mt on
tu gm ba chic ch hai cha v 150 qun s nh neo
ngy 17 thng 9, trc ch Chn Lp. Nhng sau 6 ngy
ng, on tu b bo nh git vo my hn o, ch
cp cu.
Trc khi on tu ni trn lm nn, mt chic tu
ln khc cng t Manila i Chn Lp, vi t cch ngoi
giao. Trn tu c hai gio s aminh, l cha J.
Maldonado lm i s v P. Bastida. Nhng khi cc cha
ti ni th Ponthea Tan bng h. Thi t Ponthea An
cn nh tui ln k v, di s gim h ca mt ngi
n b theo Hi gio, nn ngi Ty Ban Nha ch c
i x bng nhng cp mt k. Khng c nh Vua
tip kin, hai cha b kinh thnh, rt ra ca sng Cu
Long, ti y mt cuc hi chin xy ra gia ngi M
Lai v Ty Ban Nha: nhiu ngi thit mng, trong
c cha Bastida. Cha Maldonado sang mt chin thuyn
Ty Ban Nha ca i y Mendoza cng i Xim La.
Khi ti Xim, cha gp mt bn cng dng ngi B
o Nha tn l Georgio Mota ang b vua Xim giam
gi. Hai cha tm cch b trn ln chin thuyn Ty Ban
Nha. Khi vua Xim nghe bit cha Mota b trn, lin sai
ba thuyn ui bt: hai bn bn nhau d di. Chin

thuyn Ty Ban Nha chy thot, nhng phi tr bng

mt gi rt t l cha Maldonado, i y Mendoza v
vin hoa tiu b t thng.[25]
Nhng tht bi trong hai chuyn i trc cha lm
nn lng cc b trn tnh ht Rt Thnh Mn ci. Cc
ngi vn ch dp thun li m rng khu vc truyn
gio trn i lc chu. Nm 1603 dp may li n:
Ponthea An b git, Srey Sauryeper ln k v. Tn
vng cn nh tnh hu ngh ca ngi Ty Ban Nha
i vi vua Chey Chetla I, nn sai mt phi on
sang Philippin xin quan ton quyn c ngi sang tr
gip v ging o. Chuyn i th ba ny c cha Inisgo
de Santa Maria, Jernimo Belen v Alonso Collar. Cc
cha ti tn kinh thnh Lovea En v c t do truyn
gio. Nh Vua cng cho php cc cha xy ct thnh
ng lm ni phng t v ging dy gio l.
Nhng ch c mt thi gian ngn, v mt chnh
bin xy ra khin Srey Sauryeper phi thay i chnh
sch, bo hiu cho mt cuc bch hi o. Cc cha
ng c cha Inigo tr v Manila xin chnh quyn
Ty Ban Nha phi thm binh s, v cc b trn gi thm
cn b truyn gio. Nhng khng may, cha Inigo cht
trn ng v (1603), t lu sau cha Collar cng qua
i, cn cha Belen mt mnh tr v Philippin.[26]
Hn 20 nm sau, mt thng gia Trung Hoa t
Chn Lp n Manila cho tin rng: dn Min rt m

mn cc tha sai aminh v nh Vua ang mong c

cc cha tr li. Nghe tin ny, cc b trn dng mc du
vn mong c c dp gi ngi i mt ln na, cng
phi d dt v nhng tht bi ca ba chuyn i trc.
Sau mt thi gian suy ngh, mt s c sai i thm d
lng dn v nh Vua. K l bc th ca mt quan
i thn Chn Lp gi cc cha aminh Luzon
(Philippin), chng minh phn no li ni ca ngi
thng gia ni trn l ng. Ln ny, cc b trn c 5
cha i, trong s c cha Juan Bautista Morales (+ 1664),
mt nh truyn gio ni ting ca tnh dng.
Ch my ngy sau k t khi t chn ln t Chn
Lp. cc nh truyn gio c dng Thnh L th
nht trong mt thnh ng, va c dng ln gia
mt x cha chin. Dn Min mc du hin lnh v d
di, nhng rt t ngi mun theo o. H n d cc l
nghi Cng gio rt ng, nhng ch bng nhng cp
mt hiu k. Sut hai nm ri ging o, cc tha sai
khng ra ti c mt ngi no ngoi b gi ca mt
ngi Nht Bn Cng gio. Nm 1631, Chey Chetta II
ln k nghip cha, h lnh cm ngi Min theo o,
cha b trn tnh gi tt c nm cha v Manila.[27] Nh
vy, chuyn i ln sau ht ny cng khng t c
nguyn. Nhng Thin Cha Quan phng dnh cho
dng aminh mt khu vc truyn gio l tng, tc
min Bc Vit Nam.

3. Cng cuc truyn gio ca cc gio s dng Tn ti

Nam H (1613-39)
Nm 1613, phong tro bi ngoi ni dy Nht
Bn. Ngy 14.2.1614, Nht hong Daifusana, tc tng
qun Tokugawa Ieyasu (c Xuyn Gia Khang) h
chiu ch cm o, trc xut cc tha sai. Cc tha sai
dng Tn phi b Nht i Macao, ch ngy tr li cnh
ng truyn gio. Khng mun mt thi gian, b trn
dng sai cha Fr. Buzomi (), cha J. Carvatho (B),
hai thy tr s (Nht) Giuse v Phaol sang Vit Nam.
Chuyn tu ch bn nh truyn gio ti Hi Ph (Hi
An ngy nay) ngy 18.1.1615, sau 12 ngy vt i
dng.
Cha Carvatho v hai thy tr s ph trch Nht kiu
Cng gio Hi Ph, cha Buzomi hc ting Vit v
ging o cho ngi Vit. Dn Qung Nam rt thch
nghe cha Bozomi ging bng ting Vit, 10 ngi xin
chu php Ra dp l Phc sinh nm 1615. Trong s
nhng bng la u ma ny, c mt thanh nin tn
l utinh xin theo gip cc cha; anh l ngi u tin
trong t chc Thy ging.[28] Cui nm y, cha Si
Nguyn Phc Nguyn (1613-35) cho php cha Buzomi
xy hai thnh ng: mt Hi Ph v mt Qung
Nam; s gio dn ln ti 300.
u nm 1616, cha A. Fernndez (B) sang thay
th cha Carvalho c gi v Macao tm ng tr

li Nht Bn (cha c phc T o nm 1624). Nghe

bit cng vic truyn gio x Nam thu t nhiu kt
qu v cn nhiu ha hn, nm 1617 Macao sai thm
hai cha Fr. Pina (), Fr. Barreto (B) v thy tr s Daz
(B) sang gip cha Buzomi. Nhng cha Barrelo ch
Vit Nam c my thng, v sau cng vi cha
Fernndez sang Chn Lp. Cha Pina cng vi hai thy
ngi Nht li Hi Ph, cn cha Buzomi em theo hai
thy Daz v utinh vo Bnh nh theo li mi ca
quan trn th. Nm 1618, x Nam c thm hai nh
truyn gio mi: cha P. Marquez (B lai Nht) v cha
C. Borri ().
T nm 1618 n 1620, c tm tha sai dng Tn
hot ng Nam H: ba cha Buzomi, Pina v Borri
Qui Nhn vi hai thy Daz v utinh; cha Marquez v
hai thy ngi Nht Hi Ph. Ti y thng gia
Nht n mi ngy thm ng, nhiu lc trn ngn
ngi. Nm 1619, cha Marquez ra ti thm 40 tn
tng, v dng mt nguyn ng ring cho Nht kiu.
[29]
Qui Nhn, cc cha c quan trn th tip rc
rt t t. Thng 7 nm 1618, quan trn lm cho cc tha
sai mt ngi nh bng g rng ri Nc Mn
(Pulocambi). ng dng voi a cc cha ti nh mi, t
cc cha c c s hot ng v c dn chng rt
knh trng. Cng nm y, mt thnh ng lm sn
c ch n Nc Mn, lp rp trong mt ngy trc

s b ng v thn phc ca cc nh truyn gio.

Ngay t khi mi n Qui Nhn, cha Buzomi
n gii tr thc v quan li. Nhiu cuc trao i,
ging thuyt v tn gio c t chc t gia hoc
nh lng. Trong gii quan li, c ng i s ca cha
Nguyn i Chn Lp, theo o cng vi phu nhn
cng nhiu gia nhn. Tuy nhin, cc cha khng b ri
dn thn qu, v nhiu kt qu thu lm c trong
gii ny ngay t khi cng cuc truyn gio bt u:
nhiu gio im c thit lp, lc u vi con s 5
hoc 6 gia nh, vi ba chc nhn danh, ri dn dn
thm ln ti ngn.[30]
Cng vic ang tin trin tt p th quan trn cht
bt ng. Nhng khng v th m cc nh truyn gio rt
lui, mc du phi i ph vi mt nh s tn l T Bnh
v ngi H Lan theo Tin lnh. Nm 1621, cha Buzomi
ra ti thm 172 ngi T nm 1620, cha Pina c
phi i hot ng Qung Nam. Nm 162 sau khi gi
cha Borri v Macao (1621), cc b trn sai sang
thm ba cha Em. Fernndez, Em. Borges (B) v J.
Leira () cng vi thy Romano Niti (Nht). Cha
Fernndez n thay th cha Marquez Hi Ph, cha
ny i gip cha Pina; cn hai cha Borges v Leira phi
qua mt thi gian hc ting Vit, v tp s bn cnh cha
Buzomi Nc Mn.
Ti Qung Nam, ngay nm u (1620) cha Pina

thu lm nhiu kt qu: 275 ngi xin chu php Ra,

mc du cha gp phi rt nhiu kh khn trong vic bi
tr m tn d oan. Trong cc nh nho, hoa tri u ma
m cha Pina t c l c ngh Giuse. C l ngi
c knh n trong khp trn Qung Nam, mn sinh
ca c rt nhiu. Sau nhiu thng hc hi v tranh lun,
c xin chu php Ra ly ln thnh l Giuse. C
Giuse t y tr thnh mt tng gio dn; theo
gng c, nhiu nho gia khc tr li, nh c Pher, c
Emmanuel, quan c vn Phaol... Trong khi , Nc
Mn cha Buzomi cng t c nhiu kt qu trong dn
chng v gii s si, quan li, tr thc, ng k hn c
l nguyn s c amian.[31]
S gio dn mi ngy thm ng. Cui nm 1624,
cha b trn tnh Gabriel de Mattos n thm gio on
x Nam, em theo bn nh truyn gio mi l Antonio
Fontes, Gaspar Luis (B), Alexandre de Rhodes (quc
tch Ta thnh) tc c L, Girolamo Majorica (), v
thy Melchior Ribero (B). S tha sai dng Tn by
gi x Nam l 15 ngi gm 11 linh mc v 4 tr s.
Ngoi ra cn c nhiu thy ging v gio dn ngi
Vit cng tc, trong s ny quan ngh Pher chuyn dy
ting Vit cho cc tha sai mi n, v c Emmanuel
rt nhit thnh truyn gio.
Nm 1625, cc cha chia nhau mi ngi hot ng
mt khu vc Cha c L cng tc vi cha Pina
Qung Nam v Thun Ha. Ti Dinh Ct, cha Pina

ra ti cho mt vng phi rt sng Pht xin theo o v

nhn tn thnh Maria Maalena, tc Maria Minh c
vng thi phi.[32] Vic theo o ca b Maria nh
du mt bc tin trong lch s truyn gio Nam H.
S c mt ca b trong gio on ny khng nhng bo
m cho cng cuc truyn gio, m cn thuyt phc
c nhiu ngi theo o.
Nm 1626, on truyn gio thay i nh sau: cha
Pina qua i thng 12 nm trc, cha Leira tr v
Ma cao, cha b trn De Mattos ht nhim v cng i
khi, hai cha c L v Marquez c lnh ln x Bc.
S 11 tha sai ny ch cn 6, nhng c b hai v
ngi Nht Micae Machi v Matthias Machida; nm
1628, thm cha B. Mattos v thy A. Torres (B). S
tha sai trong Nam tuy hn ngoi Bc, nhng kt qu
khng phong ph bng. Thy mt tn gio i gt b
nhng l nghi th cng T tin, nh cha t ra bc
tc nhng cha dm i n ch cm cch mu, v
cha Nguyn cn cn n ngi B o Nha ng
u vi cha Trnh; chin tranh Nam Bc bt u t
nm 1627.
Cc cha chia nhau hot ng nh sau: cha
Fenndez Qung Nam, Qung Ngi, hai cha Borges
v Lui Qui Nhn v Ph Yn, cha Machi Hi Ph,
cha Machida Ca Hn; cc cha Buzomi, Majorica,
Fontes i ging o cho ngi Chim Thnh, ri sang
Chn Lp. Hot ng ca cha Buzomi Chn Lp

khng c my kt qu, nm 1634 cha v Macao v

qua i y vo 4 nm sau. Nm 1638, di thi cha
thng Nguyn Phc Lan (1635-48), trn th Qung
Nam l ngi ght o yu cu nh cha cho trc
xut ht cc tha sai, chnh ng gy rt nhiu kh khn
cho cc nh truyn gio v i n giai on mu sau
ny, khi cha c L tr li x Nam (1640-45).
4. Cng cuc truyn gio ca cc cha dng Tn ti
Bc
H
(1626-63):
cha Alexandre de Rhodes, tc c L (1627-40)
T khi gio s Ordonez Cevallos b trc xut khi
triu nh nh L hi thng 8 nm 1591 cho n 1626,
l nm bt u cng cuc truyn gio ca cc gio s
dng Tn, hnh nh ch c mt cha dng Phan sinh t
Malacca qua y, v ra ti cho mt s ngi hc
o t lu, nhng khng ai bit tn ngi cng nh
nhng ni ngi ging o.[33]
Di triu L Thn Tng (1619-43) v Thanh
vng Trnh Trng (1623-57), u nm 1626. Macao
gi v tha sai dng Tn th nht vo x Bc: cha G.
Baldinotti (), theo gip ngi c thy tr s Giuli
Piano (Nht). Nh truyn gio c cha Trnh tip
kin rt nim n v cho tr ng trong mt ngi nh p
nht ti kinh thnh Thng Long. Cha Baldinotti nhn
thy ngi x Bc c nhiu c tnh tt, nn vn ng

xin b trn sai nhiu v sang thm, cn ngi khng

thng tho ting Vit phi tr v Macao, i Nht
Bn.
Nhn c bo co ca cha Baldinotti, cha b trn
Macao c ngay hai cha A. de Rhodes v P.
Marquez. Hai v tha sai ln tu ri Macao ngy
12.3.1627; sau 6 ngy thun bum xui gi, tu ca hai
nh truyn gio gp bo. Sut mt m ng u vi
sng gi, sng ngy 19 thng 3, nhm l thnh Giuse,
tu git vo Ca Bng, tnh Thanh Ha.[34] Hai cha
ging o ngay ti vng ny: nhiu ngi An vc,
Vn No xin theo, trong s c mt thy cng. Tun thnh
nm y, cc cha t chc tht linh ng, cha Marquez
cho dng mt Thnh gi ln trn nh ni gn y. Hai
thng sau, cha Trnh trn ng i nh cha Nguyn
tr v thy Thnh gi, bn cho mi hai cha n v dn
v Thng Long. Cha xy ct cho cc cha mt ngi nh
gn ph liu, v cho php t do ging o.
Dn chng ti nghe ging rt ng, nhiu nhn vt
trong triu nh v ph liu cng n hc o, b ch
ca cha Trnh xin ra ti mang tn thnh l Catarina;
sau ny b khuyn c m v 17 ngi hng qu tc
theo o.[35] Cc cha chia nhng ngi d tng ra tng
lp hai hoc ba chc, c khi bn nm chc; thi gian
hc mi kha 8 ngy, mi ngy hc mt bui, ty theo
s thun tin ca mi ngi. Cc cha phi dy mi
ngy t 4 n 6 ln, ht lp ny sang lp khc. Tuy vt

v, kh nhc, nhng kt qu m mn. Mi tun hai ln

cc cha lm php Ra cho nhng ngi hc y ,
mi ln t nht hai chc, c ln bn chc hay hn. Cho
n cui nm 1627, hai cha ra ti c 1.200
ngi, nm 1628: 2.000, nm 1629: trn 3.500.[36]
c ngi cng tc, cha c L ngh n hi
Thy ging ca cha Buzomi trong Nam, m kinh
nghim cho thy nhng cng s vin ny rt cn thit
v hu ch. Cha c L cho t chc li v c bit quan
tm n vic o to. l t chc gm nhng thanh
nin c thn, lc no cng c th sng bn cc tha
sai v hy sinh tt c cho hot ng truyn gio. y
cng l ngun gc nh c Cha Tri x Bc, ni
xut thn ca nhng linh mc Vit Nam tin khi.[37]
Cng vic ang tin trin tt p, bng gp nhiu
th thch n cha con phi vnh bit nhau. Gio l
ca cc cha ging dy tc nhin ng vi m tn d
oan, vi tc a th, ng thi lm suy gim nh hng
ca cc s si. Cng do y, k th ni dy vu khng
cc cha nhiu iu, nh lm ph thy, ph cha chin,
m mu lt nh cha..., khin Trnh Trng khng
cn knh n cc cha nh trc na, v cui thng 3 nm
1629, ng ra lnh trc xut hai cha. Nhng v cha c tu
B o Nha n, nn cha cho dn hai nh truyn gio
vo Ngh An ch ngy ra i.
Gio dn nghe tin ht sc bun ru, tin a ht

sc cm ng; cng i vi hai cha c thy Inhaxu v b

Antn. Cha c L li hai thy Phansinh v Anr coi
sc gio on. c dp tr li Thanh Ha hai cha thm
ving gio dn An Vc, Vn No...; vo Ngh An, hai
nh truyn gio khng b l c hi ging o. Sau gn
8 thng, hai cha ra ti hn 600 ngi. ang lc khng
ng, tu bun B o Nha ti, trn tu c cha Gaspar
Amaral. Sau t ngy, tu bun c gi ln Thng
Long. Tuy b trc xut, hai cha cng i i theo, binh
s p gii cc cha ngn cn khng c. Th l sau 8
thng xa cch, cha con li gp nhau. Trnh Trng thy
hai cha tr li cng lm thinh, v king n ngi B
o Nha. Gio dn l lt ko n thm hi cc cha v
xin chu cc b tch.
Nhng ngy vnh bit n. Trong mt Thnh L
cui cng ba thy Phansinh, Anr, Inhaxu tuyn ha
trc cng on gio dn ba iu: sng c thn cho
n khi c tha sai khc n thay th, lm ca chung
tt c nhng ca gio dn biu tng c tr cp cc
thy, vng li thy b trn do cc cha t, tc thy
Phansinh. Sau cc cha ln ng gia ting khc
thm thit ca gio on. Trn ng t Thng Long ra
khi, hai cha gh thm cc h o hai bn sng, v ra
ti thm mt s ngi. Hai cha vnh bit x Bc ri
khng bao gi tr li, sau hn 3 nm truyn gio (162730), t nn mng u tin cho ngi nh Gio hi x
Bc, vi con s trn 7.000 gio dn.

Cha c L i khi x Bc cha y mt nm,

nhiu tha sai khc n tip ni cng cuc, di
quyn iu khin ca cc cha G. Amaral (1632-40), F.
Morelli (1640-49), G. Majorica (1650-56) v O. Borges
(1657-63), ngha l cho ti khi Trnh Tc (1657-81) h
lnh cm o v trc xut ht cc gio s nc ngoi
(cui nm 1663). Hot ng ca cc tha sai dng Tn
vi s cng tc ca cc thy ging ngi Vit tip tc
em li rt nhiu kt qu. Theo cha P. Marini, vo cui
thi Trnh Trng, gio on x Bc c 414 thnh
ng, Thng Long c 4, thm 12 vng ngoi ,
tnh Ngh An c nhiu nht vi con s 120, ri n K
Nam 114, Thanh Ha 74, K ng 50, K Bc 25, K
Ty 15. S gio dn ln 108.000 hi nm 1641; nm
1648 con s y ln 195.777, ri 350.000 vo 7 nm sau.
[38]
Trn 30 nm di thi Trnh Trng, gio on x
Bc qua mt thi hong kim; cng nh cnh a
ng y cnh p mt, gio dn sng thnh thin,
ngi lng dn u cm phc v phi nhn nhn o
cc cha dy l o tt, khng th ch trch c iu
g. [39]
5. Cha c L tr li x Nam (1640-45, +1660)
Trong khi Gio hi Bc H c xy dng v tin
trin, th Nam H, cha Thng Nguyn Phc Lan

(1635-48) v cha Hin Nguyn Phc Tn (1648-87)

cm o. Du vy, mt mnh cha c L quyt tr li
x Nam. Cha ti Ca Hn hi thng 2 nm 1640. Cha
ln Kim Long (Hu) biu l vt cho cha Thng, lm
ng i lng. c t do hot ng, cha c L em
ht ti nng ging o cho dn chng vng ny. Cha
ng trong nh b Minh c vng thi phi, c nguyn
ng xinh p dng lm ni ging dy gio l. B
Minh c lun nhit thnh gip cc gio s v gio
dn. Cha c L y 35 ngy v ra ti cho 94
ngi, trong s ny mt nh s v ba ngi thuc
hong tc. Sau y, khi cha tr v Hi Ph, th b quan
trn Qung Nam trc xut khi nc. Thng 9.1640,
cha c L tr v Macao trn mt chic tu nh do
chnh cha li ly.
Khng nn lng, cha c L cng vi cha Mattos
tr li x Nam mt ln na; hai cha ti Ca Hn ngy
24.12.1640. T Ca Hn, cha c L i thm gio dn
tnh Qung Nam, an i h v ra ti thm nhiu ngi.
Sau cha vo Qui Nhn v Ph Yn: trn 1.000 ngi
xin chu php Ra. Trong khi y cha Mattos hot ng
Thun Ha v Qung Bnh. Nhng thng 7.1941, hai
nh truyn gio li nhn c lnh i khi nc. Ln
ny, trc khi v Macao cha c L gh qua Manila
thm cc cha dng utinh v aminh.
Cui thng ging nm 1642, cha c L tr li x
Nam ln th ba. Cha n Hi Ph, ri ln Kim Long

biu cha Thng mt chic ng h, nn c gi li

ph cha: ban ngy cha dy cha ton hc, ban m
dy gio l cho dn. Nhng khng c lu, cha phi i
khi kinh , xung Ca Hn trn trnh nay y mai
thm ving bn o. c bit trong thi gian ny,
cha o to thm nhiu thy ging, trong c thy
Anr qu Ph Yn. Sau hn mt nm ln lt hot ng,
ngi B o Nha khuyn cha v Macao, nm sau
s tr li mang theo l vt biu cha xin c t do
truyn o, nh vy c li hn. Cha ng , nhng
trc khi ln tu, nhm ngy l thnh Inhaxu
(31.7.1643), cha nhn li tuyn ha ca 10 thy ging:
sng c thn, hy sinh trn cuc i phng s Cha v
Gio hi, vng phc cc gio s hoc ngi i din.
Thng 4 nm 1644, cha c L tr li x Nam ln
th bn vi nhiu l vt, nhng vn khng c cha
cho quyn t do ging o cn c lnh phi ra khi
nc. Thng 9 nm y, cha ln tu B o Nha mi
ngi tin cha i tht, gio dn cng phao tin cha v
Ty; nhng chuyn tu y a cha vo Qui Nhn.
Hi y Qung Nam, quan trn rt ght o, ng cho
tm n cc thy ging. Thng 7 nm 1644, thy Anr b
bt v chu trm quyt,[40] nm sau n lt hai thy
Inhaxu v Vinh sn. Sau mt thi gian hot ng Qui
Nhn, cha c L ra Qung Bnh, nhng cha b bt a
v Kim Long. Cha nh kt n x t cha, may nh c
quan thi ph can ngn, v tha sai mi thot cht,

nhng phi i khi nc. Ngy 7.3.1645, cha c L

vnh bit x Nam khng bao gi tr li na.[41]
Cha c L khng nhng c cng ln vi s v
truyn gio, m cn l n nhn ca nn vn ha Vit
Nam. Cha khng phi l ngi u tin sng tc ra
phng php vit ting Vit theo vn La ng, nhng l
ngi c cng nht trong vic tu sa mt th ch ang
trong thi phi thai, mt cng vic ln lao i phi c
mt con ngi u c khoa hc v thc thi nh cha
c L. Cha c L khng cn Vit Nam, nhng
lng Cha vn hng v x Truyn gio ny. Cui nm
1645, cha i Roma bi yt c Innocente X (1644-55),
trnh by tnh hnh x Truyn gio ng phng, xin
c Thnh Cha t my v gim mc v o to hng
gio bn quc. Nhng s ngh ca cha c L
cha thc hin ngay c v cn nhiu kh khn phi
khc phc, trong c s cn tr ca Chnh ph B
o Nha vn i nm gi mi nh hng ng
phng. n sau, c Thnh Cha mun c chnh cha
lm gim mc, song cha khim tn t chi ch xin c
tip tc i ging o. Cui nm 1654, mc du ngoi
60 tui, cha ln ng i Persia truyn gio 6 nm
na, cho ti khi t trn ti Ispahan ngy 16.11.1660.
Trc khi qua i, nguyn vng ca cha 10 nm v
trc c thc hin, v ngy 29.7.1658, c Thnh
Cha Alexandr VII (1655-67) ban Sc b nhim hai
linh mc Franois Pallu v Lambert de La Motte (c hai

l ngi Php) lm gim mc, c sai sang ng

iu khin vic truyn gio.[42]
Sau cha c L, nhiu gio s dng Tn khc vn
ln lt vo x Nam tip ni cng cuc, nht l an i
gio dn trong thi bch hi ca cha Nguyn: cha M..
Saccano t nm 1646 n 1655, hai cha Fr. Rivas v P.
Marquez t nm 1655 n 1665. u nm 1661, cuc
bch hi rt c lit, nhiu gio dn c phc T o,
nh Pher Vn Nt, Pher ang, Pher K, Micae
Min, Inhaxu Vang... Nm 1665, cc tha sai dng Tn
b trc xut ht, cc cha ra i nhng li cho Gio
hi min Nam trn 50.000 gio dn.[43]
II
GIO HI VIT NAM THI XY DNG V
T CHC
1. Cng cuc truyn gio ca hi Tha sai Paris
Bc v Nam H (1658-1776)
Ngy 9.9.1659, c Thnh Cha Alexanr VII
cng b sc lnh thit lp hai a phn ng Ngoi
(Bc H) v ng Trong (Nam H), trao quyn cho hai
c tn gim mc Franois Pallu v Pierre Lambert de
La Motte. Sau khi c tn phong Roma, c cha
Pallu tr v Php tm ngi cng tc, c cc cha

dng Thnh Th hng ng v ng h. Do vic ny

khai sinh hi Tha sai Paris (1660), tc Chng vin o
to cc gio s, s c gi sang ng tr gip cc
gim mc i din Tng ta. c cha Lambert cng
vi hai cha J. de Bourges v Fr. Deydier ti Juthia
(Xim) ngy 22.8.1662. Hai nm sau, c cha Pallu
cng vi cc cha L. Chevreuil, A. Hainques, L. Laneau
v P. Brindeau cng ti Juthia. Hai c cha tm ng
vo Vit Nam, nhng khng th vo c, v ang c
cuc bch hi o c hai min Bc Nam, s c mt
ca cc ngi s lm cho vua cha thm ght o. Ngy
17.1.1665, c cha Pallu trao quyn a phn min Bc
cho c cha Lambert tr u Chu, lo tm thm th
truyn gio. Trong khi , tha sai Chevreuil lt vo
min Nam Vit Nam qua ca Hi Ph ngy 26.7.1664,
bt lin lc vi my cha dng Tn cn ang hot ng
y. Nhng nm sau, tt c u b trc xut. [44]
Thng 8 nm 1665, cha Chevreuil li c c vo
ng Trong vi cha Hainques, hai cha ra ti thm my
trm ngi mi nm. Hai nm sau, cha Hainques tm
cch gi thy ging Giuse Trang 28 tui, sang Xim
c phong linh mc. c cha De La Motte, phong cho
thy ngy p l Phc sinh (31.3) nm 1668. Cng nm
y, c cha phong cho v tn linh mc th hai ca min
Nam, cha Luca Bn. Hai tn linh mc li hc thm
mt nm, trc khi tr v ng Trong. Thng 12 nm
1670, cha Hainques qua i, cha Chevreuil c gi v

Php, c gio on x Nam ch c hai linh mc ngi

Vit.[45]
Ma xun nm 1666, c cha Lambert de La Motte
thay quyn c cha Pallu, c tha sai Deydier sang
ng Ngoi vi chc b trn a phn. Cha Deydier ci
trang lm mt thy th v c mt tu bun H Lan
a ti Thng Long. Vic th nht ca cha chnh
Deydier l hp cc thy ging li (15.10.1666),
tuyn chn nhng thy c kh nng ln chc linh mc.
Hai thy Bin c Hin 54 tui, Gioan Hu 46 tui, l
nhng ngi c chn la u tin; hai thy p tu
sang Xim ngy 24.2.1668. Sau gn hai thng tnh tm,
hai thy c phong linh mc. L ra hai cha li
hc thm, nhng v x Bc ang cn gp linh mc, nn
hai cha ln tu v nc vo my thng sau. Thng 7
nm 1669, mt chuyn tu Php a c cha Lambert
cng hai tha sai De Bourges v Bouchard t Xim n
thm ng Ngoi. c cha ti Ph Hin hi thng 9,
c gii thiu vi chnh quyn l tuyn y ca on
thy th, cn hai tha sai ci trang lm thng gia, nn
c ba lt vo x Bc d dng.
Trong 6 thng ng Ngoi, c cha truyn chc
cho 7 tn linh mc v 48 thy chc nh, triu tp cng
ng th nht Bc H ti Dinh Hin - Ph Hin
(14.2.1670), [46] ci cch cc t chc truyn gio, ct
c cc cha, tuyn m chng sinh, a ra nhiu ch th v
vic ban pht cc b tch, nhn thnh Giuse lm Bn

mng Gio hi Vit Nam. Sau y hai tun l, nhm l

Tro (19.2) c cha ban Sc thnh lp dng Mn Thnh
gi, vi mt hin php dn sn, ch s l khn ca
hai n tu u tin: Ch In v ch Phaola ti Kin Lao.
Cng ngy y, ngay sau l khn ca hai ch, c cha vi
ri khi x Bc tr v Xim. Nm 1671, c cha
Lambert cng vi hai cha Mahot v Vachet tm cch
vo ng Trong. Ngy 1 thng 9, c cha ti Phan R
vo chnh lc c cn bch hi. c cha ln b i Phan
Rang v li y hn 7 tun l. Sau , c cha ra x
Qung thm ving gio dn v cc tha sai. Cng nm
1671, c cha thit lp tu vin Mn Thnh gi th hai
ti lng An Ch (Qung Ngi). Sang nm sau, c cha
triu tp cng ng Hi Ph (19.1), ri xung Nc
Mn t cha Giuse Trang coi sc gio dn vng ny.
Ngy 29.3.1872, c cha v cha Vachet t gi ng
Trong tr v Xim.
c cha Pallu, khi vic u chu xong, cng
tr li Xim ngy 3.9.1673. c cha quyt nh i kinh
l ng Ngoi, nhng tu b bo nh git sang
Philippin ngy 19.10.1674. Nhn dp ny, c cha ti
gp cc b trn dng aminh Manila xin gi ngi
sang Vit Nam hp tc; ri t y ngi tr v Roma.
Nm 1679, Ta thnh t c cha lm i din Tng
ta li min Nam Trung Hoa, qua i ti Cheng Chu
(Phc Kin) ngy 29.10.1684 a phn ng Ngoi
c chia hai c sng Hng v sng L lm ranh gii:

a phn Ty trao cho c cha De Bourges; a phn

ng, c cha Deydier.
Thng 9 nm 1675, c cha Lambert t Xim sang
thm ng Trong mt ln na. Lc ny cuc bch hi
gim. Hin vng Nguyn Phc Tn cho php c
cha mun li bao lu ty , ch yu cu ng t chc
nhng cuc hi hp rm r ng ngi. c cha ln tn
ph cha Kim Long (Hu) li na thng, ri i kinh
l khp ni. Thng 5 nm sau, c cha p tu tr li
Xim, nhng li ba tha sai: cha Courtaulin
Qung Ngi, Qui Nhn; cha Vachet Thun Ha; cha
Bouchard xung pha nam. c cha Lambert t trn ti
Juthia nm 1679, th 55 tui. Thi ngi, a phn ng
Trong c c trm ngi c phc T o (t 1664 n
1675). Trong hai ln thm ving a phn, c cha ban
php Thm sc cho trn 10.000 ngi. S gio dn nm
1679 vo khong t 70.000 n 80.000.[47] Ngoi ra,
c cha cn c cng thit lp ti Juthia mt chng vin
(1665), dnh ring cho hng gio s Vit Nam. Mt th
k sau, chng vin ny c a vo Hn t (H
Tin), sau cng a sang Pnang (M Lai).[48]
Nm 1679, a phn ng Ngoi chia thnh hai:
Ty v ng, c trao cho hai c cha Deydier (p
ng) v De Bourges (p Ty), vi s cng tc ca 7
tha sai Php, 3 cha dng aminh Ty Ban Nha, mt s
gio s dng Tn v utinh, 11 linh mc Vit cng
nhiu thy ging. Tuy i khi xy ra nhng v ng

v quyn hnh gia cc gio s Tha sai Paris v dng

Tn B o Nha, nhng cng vic truyn gio vn tin
u. Vic o to hng gio s Vit c t ln hng
u vi mt tiu chng vin Ngh An.[49] Nm 1693,
c cha Deydier qua i, c cha De Bourges kim
nhim a phn ng, c tha sai Ed. Blot lm gim
mc ph. Nm 1698, a phn ng c trao cho mt
gim mc dng aminh: c cha R. Lezoli Cao.
a phn ng Trong (Nam H), k v c cha
Lambert de La Motte l c cha G. Mahot (1680-84),
thi ngi c cng ng Hi Ph II (26.10.1682); c
cha J. Duchesne (1684) ch cai qun a phn c 2
ngy; c cha Fr. Prez (1691-1728) l ngi lai B
o Nha, thi ny c cuc bch hi o (1698-1704)
ca Nguyn Phc Chu; c cha Alessandro (1728-38)
ngi , thi ngi gp nhiu kh khn rc ri: cuc
tranh chp dng triu, l nghi tn gio, khin cng cuc
truyn gio phi chm li.
Nm 1747, c cha Hilario Hy dng utinh gim
mc a Phn ng ng Ngoi c Ta thnh c
lm Khm sai, triu tp cng ng Ph Xun. n tham
d c cc cha dng Tn, dng Phan sinh, hi Tha sai
Paris. Cng ng nhm gii quyt nhiu vn rc ri,
nht l l nghi tn gio. T nm 1760, V vng
Nguyn Phc Khot (1738-65) cm o, Gio hi ng
Trong tri qua nhng giai on au thng m mu,
cc tha sai b trc xut, ch cn li my linh mc Vit.

c cha Lefbvre chy sang Cao Min qua i y

nm 1760, c cha G. Piguel ln k v. Nm 1765, V
vng mt, nh vng Nguyn Phc Thun (1765-77)
ln k nghip v tha o. c cha Piguel tr v a
phn; ngi mt nm 1771. c cha P. Pigneau de
Bhaine, tc B a Lc, ln thay.
a phn Ty ng Ngoi (Bc H), nm 1712,
Trnh Cng (1706-29) ri Trnh Giang (1729-40) cm
o. Hu ht cc thnh ng b trit h, t ai ca
nh chung b tch thu. Hng trm ngi c phc T
o, trong s ny c hai linh mc dng Tn Messari v
Bucharelli, bn thy ging, mt thy si tn tng. Hai
c cha De Bourges v Blot cng tha sai Guisain b
bt b xung thuyn ch sang Xim. Nhng khi ti
Ngh An, th mt chic thuyn Cng gio cp li c
c cha Blot v cha Guisain. c cha De Bourges v
ti Xim, t trn vo 2 nm sau, th 81 tui.
c cha Ed. Blot cai qun a phn c 3 nm,
th qua i (1717), c cha Fr. Guisain ln thay th cho
ti nrn 1723. Sau y, trong 15 nm a phn Ty ch
c tha sai L. Nez gi chc cha chnh. Nm 1738, cha
Nez c tn phong gim mc v cai tr a phn cho
ti khi qua i nm 1764. c cha B. Reydellet ln ni
quyn, lp tiu chng vin v di chng vin Vnh Tr.
Hi , a phn Ty c 29 linh mc Vit, 15 i chng
sinh, 40 tiu chng sinh v 20 n tu Mn Thnh gi.

2. Cng cuc truyn gio ca cc Cha dng aminh

Bc H (1676-1776)
Nm 1671, khi c cha Lambert ti thm ng
Trong ln th nht nhn thy cn phi c nhiu tha sai
cho cnh ng truyn gio bao la y ha hn ny,
sai cha Bouchard sang Manila xin dng aminh n
gip. Ba nm sau, c cha Pallu trn ng vo thm
a phn x Bc b bo nh git sang Phihppin, cng
n gp cc b trn dng aminh, ni li vic gi
ngi sang cng tc. Khi y cc tha sai Ty Ban Nha
cn phi d dt trnh ng u vi ngi B o
Nha, du vy cha b trn tnh dng Rt Thnh Mn ci
cng mnh bo gi ln sang Vit Nam hai cha Juan de
Santa Cruz v Juan de Arjona. u nm 1676 hai nh
truyn gio xung thuyn ca ngi Trung Hoa i
Batavia, ri nh mt tu bun Anh a vo Bc Vit,
ti Ph Hin ngy 7 thng 7 nm y, gia cn bch hi
o ca Trnh Tc (1657-81). Hai cha li Ph Hin
gn 7 thng, ri i nhn h o Trung Linh, t y
c th hot ng sang cc lng ln cn. Thng 8 nm
sau, thm cha D. Morales cng t Manila sang.
Nm 1681, hai cha De Arjona v Morales bi bt v
b trc xut. Nhng cng nm y, cha R. Lezoli Cao
ngi tr hnh lm mt y s ti Ph Hin v c cha
Juan de Santa Cruz n v Trung linh. Khu vc truyn
gio ca hai cha by gi l c x Nam (gm Nam nh,

Hng Yn, Thi Bnh ngy nay), c sn gn 70 thnh

ng vi con s gio dn trn 18.000, do cc gio s
dng Tn li. Nm 1686, cha Juan mang tn Vit l
Thp c t lm cha chnh, i din b trn tnh dng
Manila. Theo s thng k nm 1690, hai tha sai
aminh ra ti 725 tr em, 486 ngi ln, trong s c
25 tng ni; gii ti 14.250.[50] Nm 1692, khu truyn
gio aminh c thm hai cha A. Berriain v T.
Gorrichategui. Nhng v cuc bch hi qu gt gao x
Nam, hai cha phi b vo Thanh Ha. Cha Berriain tm
ng sang Ai Lao ging o; nhng cha lm bnh qua
i ti K Trng nm 1695, v c cha Gorrichategui
a thi hi v Trung Linh chn tng trong thnh ng.
Sau , ba nh truyn gio trn ra x ng (Hi Dng)
n tr trong lng K St. Thng 8 nm 1696, thm hai
cha mi n l P. Bustamante Hy v Fr. Lopez L; nhn
c chuyn tu, cha chnh Juan Thp cho cha
Gorrichategui tr v Manila v l do sc khe. Nm
1697, c bn cha b x ng tr v Nam, v tnh hnh
tm yn.
Nm 1698, cha Lezoli c Ta thnh t lm
gim mc cai qun a phn ng k v c cha
Deydier Phan mt t nm 1693. Ngy 2.2.1702, c
cha i thm c a phn, ban php Thm sc cho nhiu
ngi ln. c cha qua i nm 1706, khi mi 49 tui
cha chnh Juan Thp nhn quyn i din Tng ta cai
qun a phn. Su nm sau, cuc bch hi ca Trnh

Cng (1706-29) bt u: cc thnh ng phi trit

h, cc th b thiu hy, cc tha sai b lng bt. Ch
trong mt thi gian ngn, 174 thnh ng ca a phn
b ph hy hoc tch thu, 304 gio dn b thch t vo
mt. Cuc bch hi ang i vo quyt lit, th thin tai
theo nhau xung trong hai nm 1713-14: i kht,
n dch, bo lt tn ph d di, gic gi ni ln khp
ni, lng K St b t ra tro, ch c thnh ng may
mn thot nn. Cc tha sai nm ly c hi thi hnh s
mng bc i, ra ti c nhiu tr em. Ring nm
1714, bn cha dng ra ti cho 1.165 ngi ln, 1.389
tr em, gii ti 2177 ngi, xc du 364 bnh nhn.[51]
Nm 1718, cha chnh Juan Thp nhn c Sc
Ta thnh k t ngy 3.4.1716, phong lm gim mc
a phn ng, ng thi t cha Sextri Tri ngi
cng dng aminh, lm gim mc ph. By gi ng
Ngoi khng c gim mc, nn cha Sextri phi sang
Manila c tn phong ri v nh tn phong cho cha
Juan. c cha Juan Thp qua i nm 1721, th 75
tui, Vit Nam 45 nm. c cha Sextri Tri chnh thc
cai qun a phn cho ti nm 1737. Sau , Ta thnh
t mt v gim mc dng utinh cng ngi , tc
c cha Hilario di Ges Hy, ngi cai a phn cho ti
nm 1756. T y, Ta thnh quyt nh trao a phn
ng cho dng aminh thuc tnh Rt Thnh Mn ci
Philippin, v gi cc tha sai utinh v u chu hoc
sang ging o bn Trung Hoa.[52]

Sau mt thi gian tng i thi bnh, nm 1737

Trnh Giang (1729-40) li cm o. Ngay nm y, bn
cha dng Tn Alvarez, Cratz, D'Abreu v Da Cunha
va t Macao n, lin b bt v chu trm quyt vng
ph cn Thng Long ngy 12 thng 1. Cha Posgrau
Bng b bt v c nm mi lao t cho ti khi gio
dn chuc li c. Cng nm 1737, cha Francisco Gil
de Federich T b bt ti Lc Thy v a v giam
Thng Long. Su nm sau, n lt cha Mateo Alonso
Liciniana u cng b bt Lc Thy v dn v Thng
Long. Tuy b giam gi, nhng hai cha vn c i li
trong thnh ph thm ving gio dn v ban pht cc b
tch. Hai cha chu trm quyt ngy 22.1.1745: l
nhng v t o aminh tin khi ng Ngoi.[53]
Nm 1758, cha J. Hernndez Tun c tn phong
gim mc Roma, k v c cha Hilario; ngi l v
gim mc u tin ca a phn ng c y thc cho
dng aminh. T y cc nh truyn gio aminh sang
mi nm thm ng. Nm 1763, khi c cha Hernndez
v nhn quyn, a phn c tt c 22 cha dng, khng
k c cha, gm 8 Ty, 14 Vit, v khong 10 linh mc
triu. Nm 1769, b vo con s b giam gi v qua
i, cc b trn c ngay sang mt lc bn cha: J.
Castaneda Gia, J. Lavilla, Fr. Cortes v Domingo de
San Vicente.
Cng nn bit t tin bn th k XVIII, dng
aminh bt u nhn cc thanh nin Vit Nam gia

nhp dng, trong s ny c nhiu ngi c gi

sang hc bn Manila: Hai tu s khn dng u tin nm
1738 l cha Pi de Santa Cruz v Gioan de Santo
Domingo, ngha t ca c cha Juan de Santa Cruz. T
nm y cho n 1877, dng aminh ngi Vit c con
s 138 tu s (137 linh mc, 1 thy 4 chc), trong s ny
36 v c phc t o, 11 c tuyn thnh.
c Cha Hernndez Tun nhn quyn a phn vo
nhng nm bch hi c lit nht ca thi L Cnh Hng
(1740-86) v Trnh Sm (1767-82). Nhiu gio s, thy
ging b bt: Cha Vinhsn Lim v cha Jacinto
Castaneda Gia chu trm quyt Thng Long ngy
7.11.1773. Nhiu gio dn cng b bt v chu tra tn d
man bng nhng tm st nung p vo mt. Thy
ging Emmanuel Triu v 20 gio dn chu trm quyt
cng ngy 29.1.1777 Hi Dng. Trn 200 thnh
ng b trit h, phn ln thuc x Nam. Cuc bch
hi lm cho c cha Hernndez v ch chn, lo u n
kit sc, qua i ngy 6.2.1777 ti Bi Chu, th 54 tui
sau 27 nm truyn gio.
3. Gio hi Vit Nam thi Ty Sn (1777-1802)
V vng Nguyn Phc Khot (1738-65) lp cung
in Ph Xun (Hu) v phong cho ngi con th l
Nguyn Phc Hiu lm th t. Nm 1765 V vng
mt, th t cng mt, m con ca th t l Nguyn

Phc Dng cn nh. T di chiu lp con th hai ca

V vng l Hiu Khng vng ln ni nghip,
nhng khi y quyn thn Trng Phc Loan i t di
chiu, lp con th 16 ca V vng mi 12 tui, tc
nh vng Nguyn Phc Thun (1765-77). Trng
Phc Loan nm ht quyn bnh, lm nhiu iu gian c
khin trong nc ai cng on gin. V th min Nam
ti p Ty Sn c ba anh em Nguyn L v Nguyn
Hu dy binh nh chim Qui Nhn. Trong khi ,
cha Trnh em qun vo chim Ph Xun, khin c
nghip nh Nguyn phi sp .
Chim Qui Nhn song, anh em Ty Sn em qun
chim Qung Ngi, Qung Nam; ri quay vo Nam
nh cha Nguyn, bt c nh vng em git i
(1777) cng vi cc con chu, ch c Nguyn nh con
ca Hiu Khng vng chy thot. T y Nguyn
Nhc ln ngi Vua ng Qui Nhn, h chiu cm
o. nm 1782, nh Ty Sn chim Gia nh ni
Nguyn nh xng Vng t nm 1780, khin Nguyn
nh phi b chy ra Ph Quc, cu cu Xim, ri cu
vin Php qua trung gian c cha Pigneau de Bhaine,
tc B a Lc, gim mc ng Trong (t nm 1771).
Nm 1786 vua Ty Sn sai em l Nguyn Hu ra nh
Thun Ha ly c ph L dit Trnh.
Ty Sn ct t giao thng gia min Trung v
min Nam; du vy, cc tha sai vn tip tc vo hot
dng c hai min. Min Trung nm 1763 c ba gio s

Labartette, Longer, Darcet, v mt s linh mc bn

quc. V mt lin lc vi min Nam, nm 1782 cha
Labartette c c lm gim mc ph m nhim min
Tnmg, nhng 11 nm sau mi c tn phong. Gio
on min trung ri vo tay Ty Sn v chu bch hi
lin min. sDinh Ct (Qung Tr), tr s ca cha
Longer, gio dn cht qu na, phn v Ty Sn st hi,
phn v n dch honh hnh. Nm 1798, cha Emmanuel
Nguyn Vn Triu, gio s a phn ng ng Ngoi,
chu trm quyt Ph Xun cng vi 30 gio dn. Cc
quan by ra rt nhiu hnh kh mi l v cng d man:
ng inh vo vn ri cho phi nng, du vo rn v
cho bc t, buc tc ln x nh, buc ngn chn ln
u ln xung, tng xo v.v...[54]
Nm 1786, sau khi chim c Thun Ha,
Nguyn Hu t nh thng ra Bc: Trnh Khi (178386) b bt, t vn cht. Quyn bnh Bc H c trao
tr vua L; nhng v L Chiu Thng (1786-88) bt ti,
Trnh Bng cp li quyn. Vua L cu cu Nguyn
Hu Chnh l tay chn ca Nguyn Hu Ngh An;
ng ny dp c h Trnh nhng ri cng chuyn
quyn khng khc cha Trnh, khin Nguyn Hu phi
can thip: Nguyn Hu Chnh b git. Nhng vua Chiu
Thng sang Trung Hoa cu vin nh Thanh. Nm 1788,
nh Thanh phi Tn S Ngh em i qun sang nh
Ty Sn, Nguyn Hu thy nc lm nguy, t xng
hong hiu Quang Trung, ct binh nh tan qun

Thanh ngy 5 Tt 1789. Chim Bc H, Quang Trung

thng nht Vit Nam, ng Ph Xun (Hu). Nm
1792 vua Quang Trung bng h, con l Quang Ton ln
k nghip, tc Cnh Thnh (1792-1802).
l tnh hnh chnh tr Bc H, khi c cha J.
Davoust ln thay th c cha Reydellet, cai qun a
phn Ty ng Ngoi t nm 1780. Khi a phn lm
cnh lon lc, trn 2.000 gio dn di tn sang Ai Lao;
cha Le Breton v hai thy ging cng i vi h lo
vic ging dy. Nm 1789, c cha Davoust mt, cha J.
Longer Gia mt gio s ng Trong c c lm gim
mc, ngi i b sang Macao c tn phong, ri v
tn phong cho c cha Alonso Ph (1793) a phn
ng, c cha Labartette (1793) a phn ng Trong
v c cha La Motte (1796) lm gim mc ph t.
on tha sai a phn Ty by gi, khng k hai c
cha, ch c bn v: De La Bissachre, Leroy, Gurard v
Lepavec.
Cuc bch hi tr nn c lit t nm 1798 di
thi Cnh Thnh, sau khi nh Vua bt c mt bc th
ca Nguyn nh gi cho gim mc Labartette Ph
Xun, vic ny lm cho Cnh Thnh nghi ngi Cng
gio mun dy lon. Ngay nm y, linh mc Gioan t
b git Thanh Ha ngy 28 thng 10. Cc gio s
Php, Vit u phi lm hm tr n, hoc chy trn vo
rng hay ra hoang o; mi khi mun ving thm gio
dn phi ln lt, tr hnh.

a phn ng ng Ngoi, t khi c cha Obelar

Khm ln k v c cha Hernndez nm 1778, tr
thnh bi chin trng gia Bc H v Nam H, ri
gia Ty Sn v qun Thanh. Chin tranh gy nhiu
thit hi cho a phn: nhiu thnh ng, nh chung ra
tro, nhiu lng Cng gio b cp ph. Nm 1789, c
cha Obelar qua i, a phn ch cn ba tha sai l cha
chnh Alonso Ph nm quyn i din Tng ta v hai
cha Benilo v Corts, vi 16 cha dng ngi Vit, vi
ba linh mc triu. Nhng ngay nm sau, Marnila sai
sang thm bn cha I. Delgado Y, D. Henares Minh, J.
Gatillepa v M. Vidal. Nm 1790, Ta thnh gi Sc
phong gim mc cho cha chnh Alonso, ngi c c
cha Longer Gia a phn Ty tn phong ngy 20.3.1793
ti Trung Linh.
Di thi bch hi ca Ty Sn, nh tnh bng hu
gia c cha Alonso Ph v quan trn x Nam, m a
phn ng trnh c nhiu thit hi v cnh bt b.
Tuy nhin, cc cha cng phi khn kho ln trn v
trnh nhng cuc hi hp ng ngi. Trong khi cuc
bch hi ca vua Cnh Thnh din ra khp ni, nht l
min Trung, th c cha Alonso Ph c i thm ving
cc gio x, ta nh khng c chuyn g xy ra. c
cha ln tn x Bc (Bc Ninh), ti y ngi lm bnh
st rt rng, phi quay tr v, nhng n Lai n th t
trn ngy 2.2.1799. Ci cht ca c cha Alonso trt ht
gnh nng cho c cha Delgado Y mi 39 tui, c

tn phong lm gim mc t ngy 20.9.1795.

4. c cha B a Lc vi Nguyn nh Gia Long
Trong Nam H, nm 1784 c cha B a Lc em
hong t Cnh sang Php cu cu. Nhng nc Php
by gi ang tnh trng bt n, nn vic khng thnh.
Tuy nhin, c cha cng vn ng c mt s ngi
tnh nguyn, vi chin thuyn, sng ng, n dc.
Trong khi , trong nc nh c nhiu tng ti gii
nh V Tnh, Nguyn Vn Thnh, V Di Nguy,
Nguyn Vng chim li c ton ci Gia nh
(1788-89), ch ngy Bc tin. Thng 7 nm 1789, chin
thuyn Mduse a c cha, hong t v cc ng
Chaigneau, Vannier, Forcant, Ollivier, Dayot, ti ca
Vng Tu.
Cc ng ny khng nhng l c vn qun s m
cn l nhng chin s tn tnh gip Nguyn nh nh
Ty Sn. Dayot lm c vn b ch huy hi qun,
Ollivier lm c vn b ch huy lc qun, tt c t di
quyn t lnh ti cao ca Nguyn vng. c vin
binh ri, hi qun ca Nguyn ra nh Qui Nhn. Lc
ny anh em Ty Sn bt u chia r v suy yu, nht l
t khi Quang Trung Nguyn Hu mt (1792). Nhng
mi n nm 1799, Nguyn vng mi chim c
thnh Qui Nhn, ci tn l Bnh nh.[55]
c cha B a Lc tuy bn cng vic gip

Nguyn vng, nhng vn khng b phn s ch chn

v truyn gio. Vic ngi nhng tay vo chnh tr cng
ch mong cho x Truyn gio ny c mt ng vua
Cng gio hay t l c thin cm vi o, vic truyn
b Phc m c t do. Khi t Php tr li Vit Nam,
c cha a sang thm 10 tha sai: Pocard, Lelabousse,
Lavou, Tarin, Leblanc, Boisserand, Pilon, Grillet,
Austruy, Gire. Theo li yu cu ca Nguyn vng, c
cha cho di chng vin Chantabun (Xim) v Li
Thiu. Cha Boisserand c t lm gim dc. Con s
10 tha sai ni trn, trong vng 3 nm mt bn, v
khng chu c thy th, l cc cha Pocard, Tarin,
Leblanc v Pilon. i V vng (1738-65), gio dn
min Nam vo khong 100.000, nhng trong thi chin
tranh v bch hi nhiu ngi b trn sang Cao Min,
Xim La, nn khi nh Nguyn khi phc giang sn con
s ni trn ch cn 60.000; nhiu thnh ng b t
ph, sp . Cng vic ca cc tha sai v hng gio s
Vit Nam lc ny l xy dng li cc c s, gip an
i gio dn. c cha B a Lc hng nm i thm
ving cc gio x, ra tn Bnh Thun, Khnh Ha, Ph
Yn. Ti u gio dn u vui mng n rc, v nhiu
ni 15 hay 20 nm khng c gp linh mc. Nm
1799, c cha lm bnh t trn ti Din Khnh (Khnh
Ha), c Nguyn vng cho a v Gia nh chn
tng rt long trng trong khu vn cnh mt ngi nh
c ca c cha, mang tn Lng Cha C,[56] c cha

ph Labartette ln k v.
Nm 1801, Nguyn Vng nh chim Ph Xun,
vua Cnh Thnh phi chy ra Bc. Ngy 31 thng 5 nm
(1802) Nguyn nh ln ngi ti Ph Xun hiu Gia
Long, ri cng Nguyn Vn Trng lnh thy binh, L
Vn Duyt v L Cht lnh b binh, ra nh Bc H:
vua Ty Sn b git. Gia Long tin vo Thng long
ngy 22.7.1802, hon thnh cng cuc thng nht giang
sn, b chia x t tin bn th k XVI.
t lng bit n c cha B a Lc trong cng
cuc thng nht Nam Bc, vua Gia Long tuyn b hy
b cc chiu ch cm o, cho cc gim mc, gio s
c t do ging o, xy thnh ng v cc c s
gio dc, bc i, cm lng dn khng c h hip
ngi Cng gio. Nm 1803, khi Gia Long tr v
kinh Hu, ba gim mc Delgado (a phn ng),
Labartette (ng Trong), Havard (ph a phn Ty) v
cha chnh Liot (ng Trong) n triu nh ln mt
bc th xin nh vua ban ch d bnh vc o nh
ha. Vua Gia Long nh thng l tip kin cc gim
mc rt nim n v ha s lm nh cc ngi xin, nhng
cn phi qua hi ng Ni cc.
Ti hi ng Ni cc, cc quan phn i kch lit
cho rng ngi Cng gio yu sch qu ng. Nhiu
ng cn ch trch v yu cu nh Vua cm o, mt ng
khc i trc xut ht cc tha sai ngoi quc. Gia

Long bnh tnh nghe cc quan ln ting chng i ri

tr li cha chnh Liot rng: ng khng th chp thun
n xin ca cc gim mc. Cui nm 1803, c ting
n Gia Long s cng b mt chiu ch hn ch quyn
t do ging o. Nhn dp vua ra Thng Long n tip
i s c quyn nh Thanh sang phong Vng, c
cha Longer Gia n yt kin. Nhng thi ca Gia
Long thay i, khng cn l mt ng hong khi b
Ty Sn nh ui na. Nh Vua tip c gim mc
mt cch lnh nht v trnh ni n vn tn gio.
Tr v kinh , ngy 4.3.1804 Gia Long ra mt ch
d, t phong lm Gio ch v t nh ot ly tt c cc
vn tn gio. Trong ch d ny, nh Vua gi o
Cng gio l o ngoi quc, d oan lm m hoc
ngu dn. Ch d cn cm ngi Cng gio khng c
xy ct thm hay sa cha nhng thnh ng h nt.
[57] Th l v mng, i vi nhng tha sai tn tnh
gip nh Vua lc cn l Nguyn nh.
Nm 1820, vua Gia Long bng h, hong t m
ln ngi Vua, tc Minh Mng. Trong di chiu, Gia Long
c tri cho Minh mng ng cm o Cng gio, trc
l bit n c cha B a Lc, sau l trnh nhng
kh khn v ngoi giao.
III
GIO HI VIT NAM VN LN TRONG

TH THCH
1. Cuc bch hi ca vua Minh Mng (1820-41)
Minh Mng trc khi ln cm quyn c cm vi
Ty phng v o Cng gio. Do y, ai cng on
mt cuc bch hi s xy ra. Vic ngoi giao vi Ty
phng mi ngy thm lnh lng, nhiu ngi Php
gip Gia Long trc y chn nn xin v nc. Ngy
12.2.1825, nh Vua h chiu ch: T o ca Ty
phng lm hi lng ngi, cc o s m hoc dn
ngu v lm h hng phong tc. Nh th chng phi l
ci ha ln cho nc ta sao? Vy ta phi ngn cm
dn ta quy v chnh o. Chiu ch cm o khng
my nh hng ti cc a phn min Bc, v xa triu
nh, dn chng cha mun phc nh Nguyn, cc quan
hoc c o hoc cm tnh vi o. Chiu ch khi vo
ti min Nam, t qun L Vn Duyt by gi ang l
Khm sai Gia nh, ni vi cc quan rng: Cc o
trng lm g nn ti, m phi bt b h ? ... Nh
Vua ban bit bao n hu cho cc nh s, nhng ngi
lm ch li g cho t nc ny? Nh Vua khng nh
rng: cc tha sai mi l nhng ngi cho chng ta
thc go khi chng ta i, vi vc khi chng ta cn. Coi
chng, ng c em s v n n p... Chnh ta s
ln triu dnh, trnh by vic ny. [58]
Thng 12.1827, L Vn Duyt v Hu tu trnh vua

Minh Mng nghe hnh ng ca nh Vua l tri l phi,

tri vi ng li chnh tr rng ri khn ngoan ca vua
cha, ng thi trnh by nhng h s ca Gia Long nhn
nhn cng n ca c cha B a Lc i vi nh
Nguyn: Tu hong thng, chng ta nh bt b cc
o trng ngi chu u, trong khi chng ta cn ang
nhai cm do cc v cung cp cho chng ta sao? Ai
gip hong thng ly li t nc ny ? Hnh nh
hong thng mun mt nc ? Ty Sn chm git
ngi Cng gio, Ty Sn mt ngi. Vua x Pgou
(Min in) va ui cc linh mc ra khi nc, lin b
x khi ngai vng. Hnh nh hong thng khng cn
nh n nhng cng n ca cc tha sai. Hnh nh m
ca thng s Pher (B a Lc) khng cn gia
chng ta ? Khng c ! Bao lu thn cn sng, hong
thng s khng lm iu y. Khi thn cht ri, hong
thng mun lm g th lm.[59] Nghe li bc trc
cng rn ca thng cng, Minh Mng buc lng
ngng k hoch ca mnh, nhng cm gin h L lm.
Thng 8 nm 1832, L Vn Duyt t trn, Minh
Mng t y khng cn ai cn ngn vic bt b o
na. Ngy 6.1.1833, nh Vua h chiu ch cm o ton
quc: Cm cc Ty dng o trng vo nc, lng
bt cho ht cc o trng ngoi quc cng nh bn
x, tiu dit mi tn hu khp nc v ph bnh a
cc nh th, nh chung. T khi c chiu ch ny, trn
400.000 gio dn trong nc lm vng iu ng. S

ngi Cng gio ni tip nhau ng gc di li gm

ca Minh Mng, ngi ta c bit danh tnh trn 100
gio dn, 15 thy ging, 20 linh mc Vit v 9 tha sai
nc ngoi.
Ngay trong nhng nm u, cuc bch hi din ra
nng n trong a phn Ty ng Ngoi. Ngy
11.10.1833, cha Pher L Ty b git Ngh An. T
ngy y, cc quan thi nhau i lng bt cc gio s v
trm trng lp cng. Nm 1837 tha sai ]ean
Cornay Tn, thy ging Phanxic Xavi Cn b trm
quyt Sn Ty v H Ni. Sang nm 1838, linh mc
Giacob Mai Nm. trm x Antn Nguyn ch v
l trng Micae Nguyn Huy M cng chu x Nam
nh ngy 12 thng 8; ri n c cha Pierre Borie
Cao, ngi k v c cha Havard, cng vi hai cha
Vinh sn Nguyn Thi im (80 tui) v Pher V
ng Khoa chu cht ng Hi ngy 24 thng 11 ;
gn mt thng sau, n lt ba thy ging Phaol
Nguyn Vn M, Pher Trng Vn ng v Pher
V Vn Trut Sn Ty. Cui nm 1839, chu trm
quyt H Ni c hai cha Pher Trng Vn Thi v
Anr Trn An Dng Lc. Nm 1840, cuc bch hi c
lit hn na, rt ng gio dn, gio s, gio dn b git,
trong s ny c nhng v sau y: H Ni, linh mc
Luca V B Loan; Nam nh, cc linh mc Gioan
Nguyn nh Nghi, Mactin T c Thnh, Phaol
Nguyn Ngn, l trng Gioan Baptista Cn, nhn vin

thu v Mactin Th; Ninh Bnh linh mc Phaol

Phm Khc Khoan vi hai thy ging Pher Nguyn
Vn Hiu, Gioan Baptisa inh Vn Thnh; ng
Hi, thy ging Pher Nguyn Khc T v trm x
Antn Nguyn Hu Nm. [60]
a phn ng Trong cng chu mt cuc bch hi
khng km phn c lit Nm 1833, tha sai Isidore
Gagelin Knh b bt Bnh nh v a ra Hu, mang
gng cm cho ti khi b x gio ngy 17 thng 10, su
ngy sau n lt s quan Phaol Tng Vit Bng chu
trm quyt. Cng nm 1833, cha Odorico de Collodi
dng Capuxin b bt Ci Nhm, dn ra Hu, chu
giam cng vi tha sai Franois Jaccard Phan. Hai nh
truyn gio b pht lu sang Ai Lao: cha Odorico cht
r t, cn cha Jaccard b dn v Qung Tr, ti y cha
c phc T o vi chng sinh Tma Trn Vn
Thin ngy 21.9.1838. Chu cht Hu nm 1835, c
tha sai Joseph Marchand Du ngy 30 thng 11, qun
nhn Anr Trn Vn Trng ngy 28 cng thng, y s
Simon Phan c Ha ngy 11.12.1840. c cha J. B.
Taberd T, ngi k v gim mc Labartette (1827),
cng vi my tha sai Php trn sang Cao Min v
Xim La. Xim, nh Vua bt c cha phi ng ln
h ho dn chng lt Minh Mng, nhng ngi b
sang Singapor (1834).
a phn ng ng Ngoi, trong nhng nm u
ca cuc bch hi, cc quan khng ro rit hot ng,

nn cn tm yn c my nm. Nhng nm 1837, tun

ph Hng Yn b cch chc, tng c Nam nh Trnh
Quang Khanh phi triu v kinh b qu mng nng li.
Trnh Quang Khanh t y tr thnh con ngi hung d
n tn bo, ngi ta gi ng l hm xm tnh Nam.
Quan qun tng i tng v i khp ni, khm xt tng
nh, tng hm h. a phn ng vo cui i Minh
Mng phi chu nhng cn bo t d di nht. Hai c
cha chnh ph Delgado Y, Henares Minh u gi yu,
cha chnh Fernndez Hin th m au lun, cc ngi
sng ngy m di hm tr, ch quan qun n bt.
Ch c cha Hermosilla Vng l khe mnh, nhanh chn,
phi coi sc c a phn; tuy c s cng tc ca trn 40
cha dng ngi Vit, mt s linh mc triu, nhng phn
ln cao nin, mt s bi bt.
Nm 1838, hai c cha, cha chnh cng b bt v b
iu v Nam nh. c cha Domingo Henares Minh v
thy ging Phansinh Vn Chiu chu trm quyt
ngy 25 thng 6; c cha Ignacio Delgado Y cht r t
ngy 12 thng 7, th 77 tui; ba ngy sau linh mc
Pher Nguyn B Tun cng cht trong ngc; ngy 24
thng 7, cha chnh Jos Fernndez Hin b x trm;
ngy 21 thng 8 linh mc Giuse ng nh Vin b x
Hng Yn. Cho n nm 1840, cn 8 linh mc dng
ngi Vit c phc T o: cha Vinhsn Yn
Hi Dng ngy 30.6.1838; cha Pher Nguyn Vn T
Bc Ninh ngy 5.9.1838; cha aminh Nguyn Vn

Hnh cng vi linh mc triu Bna V Vn Du ngy

1.8.1838. Sang nm 1839, cha aminh V nh Tc
ngy 2 thng 4, ngy 26.11 hai cha Tma inh Vit D,
aminh Nguyn Vn Xuyn; nm lin sau 1840, hai cha
Giuse V Duy Hin, aminh Trch ngy 29 thng 5 v
18 thng 9, tt c u b git Nam nh. Bc thy
ging, ngoi thy Phansinh Vn Chiu, cn cc thy
Giuse Nguyn nh Uyn, Phanxic Xavi Mu.
aminh Bi Vn y, Tma Ton. Hng gio dn c
Giuse Hong Lng Cnh, utinh Phan Vit Huy,
Nicola Bi c Th, aminh inh t, Tma Nguyn
Vn , u tinh Nguyn Vn Mi, Stphan Nguyn Vn
Vinh. Tt c u chu cht trong nhng nm 1838-1839,
Bc Ninh v Nam nh.
Nm 1839, tha sai P. Retord Liu nhn Sc Ta
thnh phong gim mc a phn Ty. Nm sau, ngi
phi sang Manila th phong; tr v a phn tn
phong ti Vnh Tr ngy 25.4.1841, cho cha J.
Hermosilla Lim (Vng) lm gim mc a phn ng.
Trc y mt nm, c cha E. Cunot Th, gim mc
ph a phn ng Trong, cng ln k v c cha
Taberd.
u nm 1841, vua Minh Mng ng nga cht,[61]
t lu sau Trnh Quang Khanh cng theo Minh Mng
xung m. Gio hi c tm yn mt thi gian di
triu Thiu Tr (1841-1847). Thiu Tr cng tn bo nh
vua cha, nhng ng khng tuyn b hy b cc chiu

ch cm o, nn vic bch hi vn cn tip tc nhiu

ni: b Agn L Th Thnh () cht r t Nam nh
ngy 12.7.1841; ng mt nm sau, cha Pher Hong
Khanh chu trm quyt H Tnh; ng Trong c gio
dn Mathe L Vn Gm chu hnh hnh Ch i
(Si Gn) ngy 11.5.1847.
Li dng tnh th tng i yn n, nm 1841 c
cha Cunot Th a phn ng trong triu tp cng
ng G Th (Bnh nh), nhm xc tin vic o to
hng gio s Vit, m rng t truyn gio ln Cao
nguyn, ging o cho ng bo thng.[62] ngoi
Bc cc tha sai i li t do, c th lu li trong nhng
h o chnh, gio dn n gp v xng ti, rc l.
Cc ch chn khuyn khch gio dn gp cng ti thit
thnh ng, chuc li nhng ngi cn b giam gi,
xy ct chng vin, sa cha nh phc, m ca li cc
c s t thin bc i. Nm 1844, Ta thnh chia ng
Trong thnh hai a phn: a phn ng (Qui Nhn)
do c cha Cunot Th m nhim, a phn Ty (Si
Gn) c trao cho c gim mc ph D. Lefebvre
Ngi. Hai nm sau, Ta thnh chia a phn Ty ng
ngoi lm hai : Nam K gm cc tnh Ngh An, H
Tnh v mt phn Qung Bnh, y thc cho c cha J.
Gauthier Hu; v Ty K gm cc tnh cn li do c
cha P. Retord Liu cai qun.
2. Cuc bch hi ca vua T c (1848-83) v ng

Vn Thn (1885-1886)
Vua Thiu Tr vo cui i cng ra chiu ch cm
o. Nhng ban hnh c na nm, th nh Vua lm
bnh bng h ngy 4.11.1847, truyn ngi li cho con
th l Hong Nhm mi 17 tui. Tn qun ln ngi,
hiu T c, n x cho mi ngi b bt v o c v
nh. Thi khoan hng ny lm nhiu ngi tng T
c s khng bao gi cm o. Song ngi ta lm, v
thi y ch l cn gi thi qua khi ln ngn la
bc chy d hn. Thng 8 nm T c nguyn nin
(1848), mt chiu ch c ban hnh nhm lng bt cc
gio s, nht l gio s nc ngoi. Nn nhn th nht
ca chiu ch ny l cha dng aminh c 70 tui,
cht r t Nam nh ngy 13.5.1849. Ngay khi , c
nc phi n dch, cc quan cng nh nhn vin chnh
quyn u trn n trong nh, ng ca kn v s ly
dch. Ngi ta li thy cc gio s Cng gio xut hin
hot ng truyn gio v bc i. Hu, gio dn a
xc k cht vi nhng l nghi Cng gio m khng b ai
cn tr. n dch ko di sut nm 1850, git cht gn
hai triu ngi, tc 20% dn s c nc. [63]
Trong thi gian ny, Ta thnh thit lp thm ba
a phn mi. Nm 1848, a phn ng ng Ngoi
chia hai: Trung K gm tnh Hng Yn v 2/3 tnh Nam
nh (trong c Thi Bnh sau ny), c cha D. Mart
Gia m nhim; phn cn li l ng K do c cha
Hermosillia Lim cai qun. Hai nm sau, tc 1850, a

phn Bc ng Trong cng c thnh lp gm hai

phn ba tnh Qung Bnh v trn hai tnh Qung Tr,
Tha Thin. Cng nm 1850, min Hu giang thuc a
phn Ty ng Trong c ct ra, hp vi Cao Min
lp thnh a phn Cao Min. Hai a phn mi c
trao cho hai c cha Fr. Pellerin Phan v J. Miche
Mch. Nm 1850 cn l Nm Thnh, c Thnh Cha
Pi IX (1846-78) m Nm Ton x, lm gio dn thm
phn khi v st sng sng o. Cc a phn thu t
nhng kt qu trng thy: nhiu ngi xin nhp o
nhiu ngi b o xin tr li. Ht mi gio dn u
bit li dng Nm Ton x tr nn o c hn,
mnh tin hn, nh chun b n nhn mt cuc bch hi
cha tng c trong lch s.
n dch nm 1850 va chm dt, thng 3 nm
1851 T c cng b mt chiu ch khc, quyt lng
bt ht cc gio s v ln n t hnh cc k cha chp.
ng t o th nht do chiu ch ny l tha sai Paris
Augustin Schoeffler ng, b trm quyt Sn Ty
ngy 1.5.1851. ng mt nm sau, tha sai Augustin
Bonnard Hng cng b x trm Nam nh.[64] Sau
cuc T o ca cha Bonnard, n dch ti pht v lan
trn khp min Bc, nht l trong tnh Nam nh. Tip
n, tri i hn, bo lt, mt ma, khin nhn dn v
cng i kh. Trc nhng thin tai y, nhiu ngi
cho l ti nh Vua git hi ngi Cng gio, khin T
c phi tm ngng vic cm o min Bc t nm

1852 n 1855.[65]
Trong khi , min Nam cuc bch hi vn tip
tc. Linh mc Philipph Phan Vn Minh b x Vnh
Long ngy 3.7.1853, trm h Giuse Nguyn Vn Lu
cht r t M Tho ngy 2.5.1854, trm c Anr
Nguyn Kim Thng t Nm Thung qu G Th (Bnh
nh), b y vo M Tho v cht ti y ngy
15.7.1855.
Sau cuc ni dy ca L Duy C v Cao B Qut
min Bc (1854-1855), vua T c ban hnh chiu ch
th ba. Chiu ch thng 9.1855 nm khng nhng nhm
vo cc o trng, m cn ra lnh cho cc o
phi xut gio, cc thnh ng, nh chung phi trit h
ht. Nn nhn u tin l cha Laurens Nguyn Vn
Chng a phn Ty, chu trm quyt Ninh Bnh
ngy 13.2.1856. T o trong nm1857, cha Phaol L
Bo Tnh Nam nh ngy 6 thng 4; quan thi bc
Micae H nh Hy Hu ngy 22 thng 5; thy ging
Pher on Vn Vn ti Sn Ty ngy 25 thng 5; c
cha Jos Sanjurjo An, gim mc a phn Trung Nam
nh ngy 20 thng 7.
Nhn thy ba chiu ch trn khng em li kt qu
mong mun, v nhiu ni cc quan khng trit thi
hnh hoc nhn tin hi l. u nm 1857, i s Php
Montigny ti Ca Hn, ln triu nh mt vn th,
li l hm da nu khng thi cm o. T c ni

gin, mt chiu ch na c cng b ngy 7.6.1857.

Chiu ch mt st o Cng gio, gi cc gio s l
bn ch m, truyn thch t hai ch T o vo
mt nhng gio dn bt khng. [66]
Chiu ch c tng c Nam nh Nguyn nh
Tn, tc Thng Hng, trit thi hnh, khin c x
Bc phi qua mt thi m mu, nht l trong a phn
Trung. Cc lng Cng gio u b phong ta, t ph,
nhiu gio s dng triu, thy ging, chng sinh, gio
dn b bt, b git hoc pht lu. c cha M. Sampedro
Xuyn va mi nhn trng trch a phn Trung b
bt, nhng trc y c cha tn phong cho cha V.
Berriochoa Vinh lm gim mc c quyn k v. c
cha Melchor Sampedro Xuyn chu x lng tr Nam
nh ngy 28.7.1858. Cng nm y, cha dng aminh
H Trng Mu b x Hng Yn ngy 5 thng 11. T
o trong nm 1859, c aminh n Khm, Giuse Cai
T, Luca Cai Thn Nam nh, linh mc aminh Cm
Hng Yn.
Vic cm o v ngc i cc gio s ngoi quc
nn c cho qun i Php v Ty Ban Nha nh ph
Ca Hn (thng 9.1858), ri chim Gia nh (thng
2.1859). Vic ny lm vua T c thm gin, v cng
t y cuc bch hi tr nn khc lit min Trung v
min Nam. S quan Phansinh Phan Vn Trung chu
trm quyt Hu 6.10.1858. T o trong nm 1859,
c linh mc Phaol L Vn Lc v gio dn Phaol

Hnh Gia nh, linh mc Phaol on Cng Qu v

trm x Emmanuel L Vn Phng Chu c. Cui
nm y, ngy 15 thng 12, chiu ch th 5 buc cc
qun nhn Cng gio phi b o, bc qua Thp gi
trc khi ra chin trng nh bn bch qu. Ai
khng tun lnh phi thch t, gii ng, pht lu.
ang khi triu nh phi ng u vi qun vin
chinh Php v Ty min Nam, th ngoi Bc c T
Vn Phng t xng l con chu nh L vi danh hiu
L Duy Minh, khi binh nh h Nguyn. Gia lc
min Bc chm trong ni chin, min Nam phi chng
ngoi xm, T c ban hnh chiu ch th 6 ngy
17.1.1860, bt cc quan phi kim sot rt gt gao cc
lng Cng gio. Cng nm y, chiu ch thng 7 nhm
lng bt c cc d phc nht l d Mn Thnh gi, v
trong thi bch hi cc d phc ny ng vai tr
kh quan trng, nh lin lc th t, trao Mnh Thnh
Cha, cm nc cho cc ng b giam cm v o.
Hng trm d phc b bt v b git.
Hai chiu ch ni trn, thm vo chiu ch th 8
ngy 5.8.1861 cng gi l chiu ch Phn sp, nhm
phn tn cc lng Cng gio, to nn mt thi T
nn vi nhng chui ngy en ti au thng nht cho
Gio hi Vit Nam, v ch c chm dt sau ha c
Nhm Tut (1862). t ai, vn tc, nh ca, ma
mng, sc vt ca ngi Cng gio, tt c u sang tay
nhng lng ln cn ngoi o. ang khi khp ni ngi

ngoi gio chia nhau ca ci, in a, th ngi Cng

gio tng ngn tng vn ko nhau trn chy ln rng
ni hoc chui rc di thuyn, nu khng th b iu
vo t, chu khc t, mang gng cm xing xch, hoc
b phn tn vo nhng lng ngoi o. Mu T o
chy nhiu nht trong thi ny, trong Nam cng nh
ngoi Bc. [67]
Trc ht min Trung, s quan Giuse L ng
Th b x gio Hu ngy 24.10.1860. Sang nm sau,
cha Gioan on Trinh Hoan v trm x Matthe
Nguyn Vn Phng cng b x trm ng Hi ngy
26 thng 5; ti Bnh nh, c cha Etienne Cunot Th
cht r t ngy 14 thng 11. Trong Nam, lng y Xun
cng vi 120 gio dn khc b git Bin Ha nm
1860; nm 1861 linh mc Pher Nguyn Vn Lu M
Tho ngy 7 thng 4; cng nm y ngy 16 thng 12 ti
Bin Ha 401 gio dn chu thiu sinh.
Nhng c lit v m mu hn c phi ni l
min Bc, nht l a phn Trung, v Thng Hng hy
cn y. Ngy 30.1.1860 c linh mc Tma Khung
chu trm quyt Hng Yn, ri n hai tha sai Php
Franois Nron Bc Sn Ty ngy 3.11.1860,
Thophane Vnard Ven H Ni ngy 2.2.1861; hai
thng sau, n lt cha dng Giuse Tun Hng Yn.
c cha Valentin Berriochoa Vinh phi ri khi a
phn sang tnh ng, n di hm vi c cha
Jernimo Hermosilla Lim, ci tn l Tun, khi

di hm, khi lnh nh trn ging sng. Thng 1 nm

1861, hai c cha b bt cng vi cha Almat Bnh v
thy ging Giuse Nguyn Duy Khang. Hai c cha v
cha Pedro Almat Bnh b x Hi Dng ngy 1
thng 11 nm y; ngy 6 thng 12 n lt thy Giuse
Nguyn Duy Khang.[68]
Trong Nam, 6 thng u nm 1862 cuc bch hi
cn tip tc. Ngy 7 thng 1, 290 n ng, 106 n b,
khong 50 tr con b thiu sinh trong nhng tri giam
vng B Ra; ngoi ra cn hng my trm ngi b git,
hoc bung sng hay nm xung ging lp i t
v B Ra.
Ngoi Bc, cuc bch hi a phn Trung ti giai
on khc lit nht, do bn tay st nhn ca Nguyn
nh Tn tc Thng Hng: trn chc ngn nn nhn
b thiu sinh, x gio, x trm hoc bung sng. Trong
s ny chng ti phi k n 16 v sau y, chu cht
Nam nh trong nhng thng 5 v 6, tt c u l
gio dn: Laurens Ngn, Phaol ng, Giuse Tc,
aminh Ninh, Pher Dng, Pher Thun, Vinh sn
Dng , aminh Toi. aminh Huyn, aminh Nh,
aminh Mo, Anr Tng, aminh Nguyn, Vinh sn
Tng, Pher a, Giuse Tun. [69]
Chin tranh Php-Vit a ti ha c Nhm Tut
(5.6.1862) buc T c phi chm dt cuc bch hi.
Gio dn lc tc tr v lng, nhng gio s sng st tr

li nhim s, cng on chin ti thit gio x, lp

li cuc i. Bc H, c cha Jeantet Khim (185866) v c cha Theurel Chiu (1866-68) a phn Ty
xy chng vin K Chm v ta Gim mc K S. c
cha Alczar Hy (1861-70) a phn ng, t Macao tr
li a phn. a phn Trung cha c gim mc v tnh
hnh cha yn hn, my nm sau mi c c cha Cezn
Khang (1865-80). c cha Gauthier Ng Gia Hu
(1846-77) a phn Nam (Vinh) ra mt hot ng, song
vn cn b qun thc khng c tip xc vi gio dn.
Trong Nam H, c cha Sohier Bnh (1862-76) a
phn Bc (Hu), ngi m cc quan tng cht, nay
xut hin gia kinh thnh. Ngi i thm ving cc gio
x, c hnh cc l nghi rt long trng, lng gio tham
d ng o nh ngy hi. c cha Charbonnier Tr
(1864-79) k v c cha Cunot, c mt tu Php a
ti Qui Nhn gia s hoan h ca gio dn. c cha
Lefebvre Ngi (1844-64) a phn Ty b Xm Chiu
dn vo Si Gn, mi cc n tu dng Thnh Phaol
(1860) v cc s huynh Lasan (1866), n m nhn
cng tc bc i v gio dc; cng chnh ngi gip m
Philomne lp dng Kn (n an vin Ct minh) Si
Gn (1862). Cui nm 1864, c cha Lefebvre t
nhim; c cha Miche Mch ang l gim mc Cao
Min c c tr li nhn quyn a phn Ty (186473), kim gim qun Cao Min.
Chin tranh Php-vit cn tip din. Sau trn nh

H Ni ln th nht (1873), Vit Nam phi k ha c

Gip Tut (15.3.1874) nhng t su tnh min Nam
cho Php. Gia lc qun Php nh Bc ln th hai
(1882) v a qun vo Hu (1882-83), vua T c
bng h, triu nh ri ren, phi k ha c 1883 v
1884 nhn quyn bo h ca Php.[70] Phong tro Cn
Vng v Vn Thn ni dy ko nhau i nh ph cc
lng c o, ti din cuc bch hi, c l tn bo hn
trc, v khng phi ch nh cm quyn bt o, nhng
c lng dn hip lc vi phong tro chng Php: v
khng nh c Ty nn quay ra st hi ngi Cng
gio m h cho l theo Ty. ng trc cuc khng b
tn nhn ny, ngi Cng gio phi dng n v lc
t v.
Cc gio x khp min Trung b Vn Thn b vy
v tn cng: hng trm lng ra tro, hng ngn ngi b
thm st. Cng c nhng lng chng tr oanh lit, nh
Tr Kiu (Qung Nam), An Ninh (Qung Tr). Cuc
bch hi tuy ngn (1885-86), nhng con s nn nhn
cao hn trc: 60.000 ngi b git. [71] Cc a phn
ngoi Bc t b thit hi v Vn Thn, nhng khn kh
v nn C en v qun nh Thanh, nht l trong cc
tnh thuc a phn Bc, va c thnh lp nm 1883,
gm cc tnh Bc Ninh, Thi Nguyn, Lng Sn, Cao
Bng v mt phn ca hai tnh H Giang, Tuyn Quang,
tch bi a phn ng. a phn mi c trao cho
c cha Colomer L (1883-1902), ngi k v c cha

Alczar Hy cai qun a phn ng t nm 1870. a

phn ng thu hp (Hi Phng) c dnh cho c cha
Terrs Hin (1883-1906).
IV
GIO HI VIT NAM TH K XX
1. Cng cuc kin thit trong cc a phn thuc hi
Tha sai Paris (1888-1933)
Nm 1888, vua Hm Nghi (1884-1888) b bt,
phong tro Vn Thn tuy cn hot ng, nhng suy yu
dn, nht l khng cn nhng v uy hip ngi Cng
gio nh trc na. Ngc li, lng dn theo o rt
ng. Trc kia, cc a phn thuc hi Tha sai Paris
mi nm ch thm t 7.000 n 8.000 tn tng, nhng
nm 1888 trn 10.000, nm 1889 trn 15.000, nm 1890
trn 20.000. Sau con s xung dn, nm 1891
khong 18.000, nm 1892: 15.000.[72]
y l giai on kin thit: gio s cng nh gio
dn u hng say truyn b c tin v sng o. Nm
1900, cng ng min th nht hp ti K St t 11
thng 2 n 6 thng 3, vi nhiu quyt nh m ng
cho bc tin ca Gio hi Vit Nam trong giai on
u th k XX. Cng nm 1900, ngy 27 thng 5, ngy
trng i ca Gio hi Vit Nam, c Thnh Cha Le

XIII ghi vo S b Chn phc 64 ng T o Vit

Nam: trong s ny c 38 v thuc cc a phn Tha sai
Paris v 26 thuc a phn dng aminh. Vic tn sng
Thnh Tm Cha v kinh Mn ci c truyn b, cng
l ng lc thc y v duy tr lng o c trong cc
gia nh. Thng 11 nm 1912, cng ng min th nh
hp ti K S, nhc li nhng quyt nh ca cng ng
trc, b tc v gii thch nhiu vn lin can n
cng cuc truyn gio. Thm 28 ng T o c ghi
vo S b Chn phc, do c Pi X. Nm 1906: 8
ng dng aminh; nm 1909: 20 ng thuc cc gio
phn tha sai Paris.
a phn Ty (H Ni), di thi c cha Puginier
Phc (1868-92) v c cha Gendreau ng (18921935), cc tha sai khi cng xy ct nhiu thnh
ng nguy nga s kiu Roman hoc Gothic, nh
nhng thnh ng K S, H Ni Hm Long, Ca
Bc, Nam nh, Ninh Bnh...; hoc theo li kin trc
ng, in hnh nht l qun th kin trc nh th ln
Pht Dim, do cha Trn Lc (C Su, +1899) thc hin
t 1877 n 1895.[73] Vic xy ct nhng c s gio
dc bc i cng c cc tha sai rt quan tm, nh tu
vin Mn Thnh gi (nm 1920: 17 nh, trn 300 n
tu), n qun (K S, H Ni), hc ng, bnh vin,
tri ci... Tiu chng vin Hong Nguyn v i chng
vin K S (n sau di ln H Ni), l nhng ni o
to hng gio s tng lai. c ngi cng tc, nhiu

dng tu c mi n: dng n Thnh-phaol (H Ni:

trng Ste-marie 1894, khuyt tt vin 1911, bnh vin
St-Paul 1923), dng n Ct minh (H Ni 1895, Thanh
Ha 1929), dng S huynh Lasan (Puginier H Ni
1908. Trn Lc Pht Dim 1932), dng c B Truyn
gio (Pht Dim 1924, Thanh Ha 1926, Sm Sn
1929), dng Cha Cu th (Thi H p 1928), hi StSulpice (chng vin Xun Bch H Ni 1933), dng
aminh chi Lyon (H Ni 1930: nh Lacordaire 1932,
tu vin v cu lc b Phc Hng 1940), dng Phansinh
(Thanh Ha 1935), dng n Kinh s Thnh-utinh (H
Ni 1936). Cc hi dng k trn u m nhn vic
truyn gio, qua nhng cng tc gio dc v bc i x
hi.
Vi tin trin khng ngng, t nm 1895 n
1932 a phn Ty c phn chia, lp thm ba a
phn mi. Nm 1895, Ta thnh thit lp a phn
oi (Hng Ha), gm cc tnh Sn Ty, Ph Th, Yn
Bi, Sn La, Lai Chu v mt phn thuc ba tnh Tuyn
Quang, Ha Bnh v H Giang, tt c vi mt din tch
khong 60.000 km2. S gio dn by gi vo khong
17.000 (1,7%) vi 15 sc tc trong thp lc trn (chu),
chia lm 11 gio x, 7 s ph, 96 h o. Hng gio s
gm 15 tha sai Php, 12 linh mc Vit, 28 chng sinh,
24 thy ging. Gio phn mi c trao cho c cha
Ramond Lc. Tnh Hng Ha c thnh lp nm
1831, nm 1906 th x c ri ln Ph Th ni c sn

bay, ga xe la v tnh ly tn Ph Th. Khi th x ri i,

c cha Ramond Lc c chnh quyn nhng cho
khu t v nh ca ta cng s Php, lp ta Gim
mc, v xy ct nh th chnh ta.
Nm 1901, n lt a phn Thanh (Pht Dim)
c thnh lp, gm hai tnh Ninh Bnh v Thanh Ha.
Hng gio s 24 tha sai Php, 48 linh mc Vit, 112
thy ging, 18 i chng sinh, 145 tiu chng sinh, 3
nh phc Mn Thnh gi, vi 85.000 gio dn. Ngy
8.2.1902, dc cha Marcou Thnh nhn quyn a phn,
lp ta Pht Dim, sp xp cng vic v ct c nhiu
cha vo nhng chc v ch yu, lo xy ct i chng
vin Thng Kim, bnh vin Phu Vinh v nh chung
Pht Dim. c cha quan tm nht n s thnh thin
ca hng gio s, ch thn ging tun tnh tm cho cc
cha. c cha mi dng n c B truyn gio v ci t
dng Mn Thnh gi. Nm 1918, c cha tn phong
Gim mc cho cha b trn De Cooman Hnh, chun b
cho vic chia a phn.
Nm 1932, Thanh Ha c tch lp hp vi Sm
Na (Ai lao) thnh a phn Thanh Ha. a phn c
trao cho c cha De Cooman Hnh, t ta ti th x
Thanh Ha, vi mt hng gio s 36 tha sai Php, 58
linh mc Vit, 82 thy ging, coi sc 45.000 gio dn
(3%). Ngoi dng Mn Thnh gi nhiu dng tu khc
n gip a phn mi: c B Truyn gio, Ctminh,
Phansinh...

Sau y l nhng con s ca bn gio phn trong

nm 1933:[74] Gio phn H Ni: hai c cha
Gendreau ng v Chaize Thnh, 35 tha sai Php, 148
linh mc Vit, 12 cha dng, 23 n an s Ct minh, 436
tu s nam n, 410 thy ging, 721 thnh ng v
nguyn ng, 48 i chng sinh, 243 tiu chng sinh,
168.000 gio dn. Gio phn Hng Ha: c cha
Ramond Lc, 24 tha sai Php, 36 linh mc Vit, 6 n
tu Thnh-phaol, 47 d phc Mn Thnh gi, 78 thy
ging, 343 thnh ng v nguyn ng, 26 i chng
sinh 92 tiu chng sinh, 50.283 gio dn. Gio phn
Pht Dim: hai c cha Marcou Thnh v J.B. Nguyn
B Tng, 93 linh mc Vit, 3 S huynh Lasan, 12 n tu
c B Truyn gio, 201 n tu Mn Thnh gi, 120
thy ging, 400 thnh ng v nguyn ng, 331 i
chng sinh v tiu chng sinh, 99.236 gio dn. Gio
phn Thanh Ha: c cha De Cooman Hnh, 36 tha
sai Php, 58 linh mc Vit, 10 n an s Ct minh, 82
thy ging, 45.000 gio dn.
a phn Nam (Vinh): c cha Croc Ha k v c
cha Gauthier Hu t nm 1877; thi ny, phong tro
Vn thn gy nhiu thit hi rt nng n: 264 gio x,
163 thnh ng ln nh b ph hy, 4.800 gio dn b
git, 1.200 ngi cht i cht dch. Nm 1886, c cha
Pineau Tr ln cai qun a phn, ha bnh dn dn c
ti lp. Nhng s ngi theo o khng gia tng, v nh
cm quyn a phng lm kh d, a phn thiu linh

mc, nhiu gio dn di c vo Nam hoc sang Ai Lao

tm k sinh nhai. Di thi c cha Eloy Bc (t 1912),
cng cuc truyn gio tr li tt p, nhiu thnh ng
ln c xy ct ti X oi, Xun Ha, Vinh, v.v...
dng n Thnh-Phaol (Vinh, X oi), dng Phansinh
(Vinh 1928). dng n Phansinh Tha sai c Maria
(Vinh 1932), n an s Thnh Clara (Vinh 1935). ln
lt n xy dng gio phn.
Nm 1933. gio phn Vinh c nhng con s sau
y: c cha Eloy Bc, 24 tha sai Php, 168 linh mc
Vit, 5 linh mc v 2 tu s Phansinh, 10 n tu ThnhPhaol, 130 thy ging, 550 thnh ng v nguyn
ng, 42 i chng sinh, 200 tiu chng sinh, 148.328
gio dn.
Ngy 20.5.1925, Ta Thnh ban Tng th Ex
Officio Supremo, tuyn b lp ta Khm s Ta thnh
ti ng Dng v Thi Lan, tr s Vit Nam t ti
kinh thnh Hu. ng thi c Thnh Cha Pi XI c
c cha Costantino Ayuti lm Khm s u tin. c
cha Ayuti sinh nm 1876 ti Sezze gn Roma, tin s
trit hc, thn hc, gio lut v dn lut. Trc khi sang
Vit Nam nhm chc, ngi c c hng y Van
Rossum tn phong tng Gim mc ti hc vin Truyn
gio.
Song song vi cng cuc truyn gio x Bc, cc
gio s hi Tha sai Paris cng t c nhiu kt qu

ti hai min Trung v Nam. Trc ht gio phn Bc

(Hu) thi c cha Caspar Lc (1880-1907), nhiu
thnh ng, tu vin ra tro, 10 linh mc Vit v 8.500
gio dn b st hi bi Vn Thn. Ha bnh tr li, c
cha c gng ti thit nhiu thnh ng v c s.
Nm 1900, khnh thnh n c M La Vang (Qung
Tr), thay th cho ngi nh c b ph nm 1885. Nm
1923, c cha Allys L trao cho cha Morineau Trung
vic kin thit thnh ng ln. Sau nhng nm c
phong tro bi tn gio Php trn sang x Bo h, t
nm 1910 s tn tng thm ng, nht l trong tnh
Qung Tr, s ngi hc o mi nm trn 1.000. Cng
ngy tm tr ngi dn cng m rng tm hiu gio
l Cng gio. nht l gii hc sinh. Do y, c cha
Allys L (1908-31,+1936) lp trng trung hc
Providence (Thin Hu) ngay trong thnh ph Hu
(1933). Ngi cn sng lp dng Con c M V nhim
Ph Xun (1920) v dng S huynh Thnh Tm Hu
(1925) chuyn vic gio dc v dy gio l. Dng Mn
Thnh gi c ci t (1937) do cha Giuse Trn Vn
Trang, mang tn Mn Thnh gi Phc hng Kim i.
Dng Phc Sn ca cha H. Denys Thun cng thnh
hnh di thi c cha Allys (1918). a phn cn mi
nhiu dng tu khc n cng tc: dng N tu ThnhPhaol (Kim Long 1889, trng Ste Jeanne d'Arc Hu
1903, trng Thnh Tm Nng 1903), dng S
huynh Lasan (trng Pellerin Hu 1904), dng n Ct

minh (Hu 1909), dng Cha Cu th (Hu 1925), dng

Binc (Thin An 1940).
y l nhng con s gio phn Hu nm 1933:
c cha Chabanon Gio, c cha Allys L (ngh hu),
26 tha sai Php, 101 linh mc Vit, 8 cha dng Cha
Cu th, 98 an s Phc Sn, 15 n an s Ctminh,
611 tu s nam n, 30 thy ging, 330 thnh ng v
nguyn ng, 128 i chng sinh v tiu chng sinh,
72.102 gio dn.
a phn ng (Qui Nhn), c cha Van
Camelbeke Hn ln cm quyn nm 1884, phi chng
kin nhng cuc bch hi d di nht ca phong tro
Vn Thn: 8 tha sai Php, 5 linh mc Vit, 60 thy
ging, 270 n tu, trn 25.000 gio dn b git; 5 thnh
ng, 17 c nhi vin, 10 tu vin b thiu hy. S gio
dn 41.000 ngi nm 1884 ch cn li 15.000 nm
1886, nhng con s ln gp nm, tc 73.000 (8.000
sc tc Bahnar ca cha Vialleton) hi nm 1901, l nm
c cha Van Camelbeke qua i. Phong tro tng gio
tip tc di thi c cha Grangeon Mn (1905-29).
Cng cuc truyn gio trn Cao nguyn cng nh cc
tnh Ph Yn, Ninh Ha, Khnh Ha u kh quan. T
nm 1910, nh vic tn sng Thnh Tm Cha c c
v khp a phn, k c Kontum, lng o ca gio
dn c vng chc v st sng, nhng h phi qua
nhng nm th thch nng n do dch cm, tip n l
nn i, khin 3.400 gio dn phi hy sinh, hng ngn

ngi b x s ra i. Mi n nm 1929-30 tnh hnh

mi n nh, nhng a phn li thiu tha sai v cn b
cung ng cho s ngi tng gio mi ngy thm
ng min duyn hi cng nh vng sn cc.
Theo li mi ca c cha Tardieu Ph (1929-42),
S huynh Lasan (Qui Nhn 1931), an s Xit (M Ca
1934), cha dng Phansinh (Nha Trang 1939), v n tu
Thnh-Phaol (Qui Nhn, Kontum, Tuy Ha...), n tu
Phansinh Tha sai (Tuy Ha, Quy Ha), n t Bc i
Vinh sn- Phaol (Qui Nhn, Kontum, Dakkia...), u
n tham gia hot ng. Ngoi ra cn dng Thnh
Giuse do tha sai Sion Khm sng lp (1926), thay
th hi Thy ging. Dng Mn Thnh gi cng c
c cha Grangeon Mn y thc vic ci t cho cha
Solvignon Lnh (1924). Thnh ng chnh ta, Ta
Gim mc, i chng vin, tri ci Quy Ha, n qun
Qui Nhn ln lt c thit lp di thi c cha
Tardieu Ph.
Nm 1932, Ta thnh ly ba tnh Kontum, Pleiku
v c Lc thuc a phn Qui Nhn, thit lp mt a
phn mi, mang tn Kontum. Sau y l tnh hnh hai
gio phn trong nm 1933. Gio phn Qui Nhn: c
cha Tardieu Ph, 28 tha sai Php, 71 linh mc Vit, 14
S huynh Lasan v Thnh-Giuse, 60 thy ging, 257 n
tu, 36 thnh ng v nguyn ng, 36 i chng
sinh, 123 tiu chng sinh, 60.662 gio dn. Gio phn
Kontum: c cha Jannin Phc, 14 tha sai Php, 15

linh mc (12 Vit, 3 Bahnar), 2 S huynh Thnh-Giuse,

4 n tu Mn Thnh gi (2 Vit, 2 Bahnar), 160 thy
ging, 134 thnh ng v nguyn ng, 4 i chng
sinh, 15 tiu chng sinh, 19.808 gio dn.
Cng cuc kin thit a phn Ty (Si Gn)
trong Nam c coi l nhanh chng hn c, trc ht l
v min Nam tr thnh thuc a ca Php do ha
c Gip Tut (1874), sau l v khng b nh hng ca
phong tro Vn Thn. Hi cui th k XIX, du khch
ti Si Gn quan st m khng i su vo i sng dn
chng, rt c th lm tng y l mt x Cng gio.
Ngay t thi c cha Colombert M (1873-94), c s
Cng gio mc ln khp si Gn: tu vin Thnh
Phaol Si Gn (1860), Ch Ln (1870), Th Ngh
(1875), Tn nh (1877), chng vin Si Gn (1861),
n an vin Ctminh (1862), trng D'Adran (18661883), trng Taberd (1889) dng Lasan. trng StPaul (1874) dng Thnh Phaol, nh th ln c B
(1880), nh in Tn nh (1864), cha k nhng k tc
x, bnh vin, c nhi vin: dng lo vin, do cc n tu
iu khin. Nm 1900, trong thnh ph Si Gn c 8
gio x, m gio x no cng c t chc mt cch
chu o.
Nhiu ngi tng cng cuc truyn gio trong
Nam ht kh khn tr ngi. Nhng s thc, c nhng
kh khn sau y phi khc phc, l s lnh m ca
lng dn, v i vi h cc o u tt nh nhau, k

n s hiu lm ca nhiu ngi cho rng i o l b

T tin, theo Ty... Thi cm o tuy chm dt,
nhng vn cn nhng hnh ng mun tip tc cuc
bch hi. Du vy, cc tha sai cng nh hng gio s
Vit lun hot ng truyn gio bng li ging dy, i
i vi nhng cng tc t thin x hi v gio dc.
Nhiu ngi thnh ng ln c xy ct trong thi
ny nh thnh ng Ste-Jeanne d'Arc, Tn nh, Ch
i, Lt, Vng Tu. C o Cn Sn cng c
nghe ging Tin Mng do tha sai M. Pontvianne
(1863), ri cha Anr Miu, c c ra lm tuyn y cho
cc t nhn ngoi (1928). T u th k XX, thm
cc dng tu sau y ti tham gia cng cuc truyn gio:
tu hi Bc i Vinh sn Phaol (Gia nh 1928, Si Gn
1934, i Mai Anh Lt 1935), dng Cha Cu Th
(Si Gn 1933), dng n Kinh s Thnh utinh ( Lt
1935, Si Gn 1950), dng Bin c ( Lt 1936).
Ngoi ra cn c dng S huynh Kit Vua Ci Nhum
(Vnh Long), do hai tha sai Gernot Qu v Ritter Gio
sng lp (1870), chuyn dy gio l v iu khin cc
trng ca h o.
Nm 1933, tnh hnh gio phn Si Gn nh sau:
c cha Dumortier m, 30 tha sai Php, 106 linh
mc Vit, 10 cha dng, 69 s huynh, 18 n an s
Ctminh, 810 n tu, 37 thy ging, 281 thnh ng v
nguyn ng, 60 i chng sinh, 180 tiu chng sinh,
99.743 gio dn.

a phn Cao Min (Phnompenh hay Nam Vang)

khi thnh lp nm 1850 ch c khong 600 gio dn.
Nm 1864, c cha Miche Mch c c lm gim mc
Ty ng Trong, kim gim qun Cao min. Nm
1865, c cha gim qun Miche c Ta thnh chp
thun em hai tnh H Tin, Chu c [75] sp nhp
vo Cao Min. Nm 1869, Ta thnh trao quyn cai
qun a phn Cao Min cho cha b trn Aussoleil
(1869-74), tip n tha sai Cordier; nm 1882, cha
Cordier c tn phong Gim mc, cai qun a phn
cho n 1895. Sau y, l cc c cha Grosgeorge
(1896-1902) v Bouchut (1902-28), thi ny a phn
tin trin tt p, nhng hng gio s cn ton l ngi
Vit v gio dn hu ht Vit kiu. Trong s cc dng tu
n hp tc, c dng n Cha Quan Phng chi Portieux
(C Lao Ging 1876, Nam Vang, Cn Th), dng S
huynh Lasan (Nam Vang 1905), dng n Ct minh
(Nam Vang 1919). Ngoi ra cn c dng S huynh
Thnh Gia (Ba Nam), do c cha Herrgott sng lp
(1931). n sau thm dng Con c M (Russey Keo)
ca c cha Chabalier (1942).
Tnh hnh gio phn Nam Vang nm 1933 nh sau:
c cha Herrgott, 34 tha sai Php, 78 linh mc, 16 S
huynh Lasan, 136 thy ging, 19 n an s Ctminh,
383 n tu Cha Quan Phng, 29 n tu Mn Thnh gi,
217 thnh ng v nguyn ng, 16 i chng sinh,
135 tiu chng sinh, 76.135 gio dn.

2. Cng cuc kin thit trong cc a phn dng

aminh (1888-1933)
Nm 1888, ha bnh c ti lp, cc tha sai
aminh tip tc sang ng hn. T nm y, cho n ht
th k XIX, ngha l trong 13 nm, 35 gio s c c
sang cho ba a phn dng ng K (Hi Phng),
Trung K (Bi Chu) v Bc u (Bc Ninh), a s l
nhng nh truyn gio nhit thnh, c ti t chc v
kin thit. Cng trong thi gian ny, s ngi theo o
rt ng. a phn Trung, c cha Onate Thun
(1884-97) trong 12 nm khuyn c 83 lng tng
gio. Nm 1889, c cha Colomer L (1883- 1902) a
phn Bc, vit: Nh n Cha, a phn tr nn rt
thnh vng, ngi theo o ng lm, c nhiu lng
xin tng gio ht. Trc nm 1384, trong th x Bc
Ninh ny ch c mt gia nh Cng gio by gi
c 300 gio dn ri. Ti m 10 trng dy Kinh
Bn chung quanh th x, v nhiu trng khc cc
vng xa xi trong a phn.[76] Tuy nhin, c iu
ng tic l t nm 1894 nhiu nhn vt trong chnh
quyn Bo h t ra cu ch vi Gio hi, lm cn tr
phong tro tng o, nh hai vin chnh s Hng Yn
v Bc Ninh.[77]
a phn Trung K (Bi Chu) sang mt giai on
pht trin di thi c cha Fernndez nh (18971907). Nm 1907, khi c cha Fernndez t nhim, a

phn c 228.292 gio dn, chia thnh 614 gio x

vi 603 ngi thnh ng, 5 tri ci, 5 c nhi vin, 2
bnh vin, 19 nh phc dng Ba aminh v Mn
thnh gi; hng nm c trn 1.000 ngi ln tng gio.
[78] l a phn truyn gio ln nht dnh cho c
tn gim mc Muagorri Trung (1907-36), l ngi s
em a phn ny ti thnh vng bc nht, trc khi
trao cho hng gio s triu Vit Nam.
Nhiu thnh ng ln kiu ng, Gothic,
Roman, Baroc mc ln khp ni, ni danh nht l i
thnh ng Ph Nhai (1933) kiu Gothic. y l ngi
n m chn phc Berriochoa Vinh v cha chnh
Riano Ha, cch y 60 nm, gia cuc bch hi ca
vua T c, khn ha dng knh c M V nhim
nguyn ti. n N vng cc Thnh T o Khoi
ng (Nam nh) cng c khi cng xy ct t thi
ny, nhng mi n nm 941 mi hon thnh. Cng
cuc bc i x hi v gio dc rt quan trng: tri ci,
c nhi vin, bnh vin, trng dy gio l, trng tiu
hc, nh in Ph Nhai, trng S phm Saint-Thomas
Nam nh (1924). Nhng c s o to thy ging v
hng gio s dng triu, gm c trng K ging Trung
Linh, trng Latinh Ninh Cng, trng L on Bi
Chu, Gio hong i chng vin Saint-Albert Nam
nh (1930), trng Saint-Dominique Khoi ng
(1932), tu tp vin dng aminh Qun Phng (1934).
Nhng con s di y ni ln tnh hnh ca gio

phn Bi Chu trong nm 1933: c cha Muagorri

Trung, 31 cha dng Ty Ban Nha, 168 linh mc Vit,
599 thy ging, 10 S huynh Lasan (Nam nh 1924),
23 n an s Ct Minh (Bi Chu 1923), 12 n tu Thnh
- Phaol (Bi Chu 1914), 647 d phc dng Ba
aminh v Mn Thnh gi, 872 thnh ng v nguyn
ng, 61 i chng sinh, 326.967 gio dn (t l
23,75%).
S nghip ca c cha Muagorri Trung vang tn
Roma, c Thnh Cha Pi XI khng ngn ngi gi
a phn Bi Chu l a phn Truyn gio kiu mu.
S d c vy cng l nh s khn ngoan ca c
cha trong vic dng ngi, li c hng gio s dng
triu tn tnh gip v cng tc rt c lc, nh cc
cha Moreno Trinh, Serra Thiu, Garca Khit, Coloma
Hnh, Andrs Kin, Romn Y. Hai v cui cng l
nhng bn tay kin thit ca c gim mc.
a phn ng K (Hdi Phng): c cha Terrs
Hin mt nm 1906, cc c cha Arellano Huy (190619), Ruz de Aza Minh (1919-29), Garca Thin (192933) thay nhau cai qun a phn. Tri ci, vin bc i,
c nhi vin, bnh vin c xy ct nhiu ni trong
tnh Hi Dng v ph cn thnh ph Hi Phng.
Ngi ta ch n cng vic ca cha Bar Nghim,
mt tha sai giu lng bc i, a hot ng gia dn
ngho kh tn tt ti cc vng K St, Tr C, Hi
Phng.

Nhiu thnh ng ln c xy ct trong thi k

ny, nh nh th ln Hi Phng, K St, c bit ngi
n cc Chn phc T o Hi Dng kiu Roman
pha Grec Byzantin (1928), c xy ct ngay trn t
thm mu bn ng T o nm 1861. Vic o to
hng gio s dng triu v thanh thiu nin c cc
tha sai an tm hn ht: trng Latinh ng Xuyn,
trng K ging K st, trng L on Ba ng,
trng Khuyn Hc Hi Dng, trng t aminh
Hi Dng. Cc n tu Thnh-Phaol (Hi Phng 1883,
Hi Dng 1911) v S huynh Lasan (trng SaintJoseph Hi Phng 1906) c mi n m nhn nhiu
c s bc i v gio dc.
Sau y l nhng con s ca gio phn Hi Phng
trong nm 1933: c cha Gomez L, 21 cha dng Ty
Ban Nha, 66 linh mc Vit, 10 S huynh Lasan, 22 n
tu Thnh - Phaol, 113 d phc dng Ba aminh, 100
thy ging, 380 thnh ng v nguyn ng, 37 i
chng sinh, 105 tiu chng sinh.
Cng cuc truyn gio a phn Bc (Bc Ninh)
gp nhiu kh khn hn c: t rng, ngi tha, rng
ni, giao thng trc tr v nguy him, kh hu khng
lnh; cha k n nhng bin cuc thng xy ra do
phong tro chng Php (C en, Vn Thn, cuc khi
ngha Thi Nguyn 1917). Tuy nhin, thi c cha
Gordaliza Phc (1925-31), cng vic tin trin kh
quan. Cc tnh xa xi nh Thi Nguyn, Bc Kn, Bc

Giang, Lng Sn u c cc nh truyn gio lui ti,

thit lp gio x, vi nhng ngi thnh ng kin trc
tn tin v s Thi Nguyn, Bc Giang. tit
kim nhn s trong vic o to hng gio s, mt khu
nh rng ln c xy ct o Ngn (Bc Giang)
dng lm trng L on v Latinh, n sau c thm
trng K ging Bc Ninh. Hot ng bc i x hi
gm c nhiu c nhi vin, dng lo vin, bnh vin,
tri ci Qu Cm (gn Bc Ninh), ni c tr trn 500
bnh nhn.
Nm 1913, a phn Bc chia lm hai : Ta thnh
ban Chiu th thit lp ht ph don Lng Sn - Cao
Bng trao cho cc cha dng aminh tnh Lyon, l
nhng tha sai sang hot ng trong ba a phn
dng t nm 1902. Cha B. Cothonay Chiu c t
lm b trn ph don (1913-24), k n cha Maillet
Bnh (1925-29). Cng vic ca cc cha gp nhiu kh
khn, thiu thn, nhng cc ngi t ra anh dng
khng km nhng ngi anh cng dng khi n min
Trung chu Bc H cch y trn 200 nm. V nu cc
ngi khng c phc T o nh cc v trong th k
trc, th cng m hi nc mt vi nhng ci cht
hao mn v cc kh khai thc vng i ni xa l
v ngho nn ny. Ch sau 20 nm, t Lng Sn - Cao
Bng cng t t mc ln nhiu thnh ng v c s:
thnh ng Lng Sn, chng vin M Sn (SaintMichel), nhiu hc ng, c nhi vin, bnh vin v

mt tri ci.
Sau y l tnh hnh ca hai gio phn trong nm
1933: Gio phn Bc Ninh: c cha Artaraz Chnh, 15
cha dng Ty Ban Nha, 52 linh mc Vit, 99 thy
ging, 12 n tu Thnh-Phaol (p Cu, Bc Ninh), 77
d phc dng Ba aminh, 309 thnh ng v nguyn
ng, 15 i chng sinh, 35 tiu chng sinh, 40.265
gio dn. Ht ph don Lng Sn: cha b trn Hedde
Minh, 10 cha dng (8 Php, 2 H Lan), 6 linh mc Vit,
14 thy ging, 7 n tu c B Truyn gio (Vn Miu
1927), 5 n tu Thnh - Phaol (St-Michel), 25 d phc
dng Ba aminh, 19 thnh ng v nguyn ng,
i chng sinh v 16 tiu chng sinh, 3.249 gio dn.
3. Gio hi Vit Nam tin ti trng thnh: t khi
c cha Nguyn B Tng c tn phong Gim mc
n hip nh Genve (1933-54)
K t khi cc cuc bch hi chm dt (1888), Gio
hi Vit Nam bnh trng mau l v tin ti trng
thnh. Khi cuc bch hi ca vua Minh Mng bt u
(1833), s gio dn ch vo khong 400.000; sau hn
mt na th k bch hi ca nh Nguyn v Vn Thn,
trn 130.000 ngi b git, cc hot ng truyn gio b
t lit hu nh hon ton, th nhng con s gio dn
cng ln 683.111 hi nm 1892; nm 1933 con s y
tng gn gp hai, tc 1.297.000 (10%) trn tng s 13

triu dn. Hng gio s Vit Nam cng mt gia tng:

t con s 4 linh mc tin khi nm 1668 ln 43 v nm
1700; 119 nm 1800; 384 nm 1900; 1.158 nm 1933.
[79] Nhn thy hng gio s ng Dng cn c mt c
quan ngn lun trao i lin lc v cung cp ti liu,
c Khm s Ayuli hp vi c cha Allys L, gim
mc a phn Hu, quyt nh xut bn mt t
Nguyt san, ly tn Sacerdos Indosinensis. T bo c
trao cho tha sai Cadire C thc hin, s u tin pht
hnh nhm ngy l thnh Giuse nm 1927.[80]
Nm 1928, c Khm s Ayuti sm t trn. Cng
nm y, c Tng gim mc Colomban Dreyer dng
Phansinh c c sang thay th. Thi ngi nm 1933,
mt bin c quan trng ni ln s trng thnh ca
Gio hi Vit Nam: cha Gioan B. Nguyn B Tng
c tn phong Gim mc tin khi Vit Nam, do c
Thnh Cha Pi XI, ti Roma ngy 11 thng 6. c gim
mc tin khi sinh nm 1868, ti Tn Ha (tnh G
Cng) gio x G Cng, theo hc i chng vin Si
Gn v th phong linh mc ngy 19.9.1896. Trc khi
c chn lm Gim mc, ngi ln lt gi chc th
k ta Gim mc, cha s B Ra v Tn nh. Nm
1935, c cha Marcou Thnh t nhim ngh hu, trao
quyn gio phn Pht Dim cho c cha h Nguyn.
l gio phn th nht c y thc cho hng gio s
Vit Nam.[81]
Nm 1934, c Khm s Dreyer triu tp v ch

ta cng ng ng Dng ln th nht ti H Ni, t

ngy 18 thng 11 n 6 thng 12. Cc nghi ph gm cc
gim mc, b trn ph don, cha chnh cc a phn, b
trn cao cp cc dng tu v mt s chuyn vin. Cng
ng lp 5 y ban: nhn s v chc v, hng gio s a
phng v vic o to, b tch v phng v, bo v v
truyn b c tin, qun tr ti sn.
Mi y ban ph trch son tho mt d n v vn
ca mnh, ri em ra tho lun v biu quyt
trong cc phin hp khong i. Sau cng c kt thnh
mt cun Quy ch nhan Decreta et Normae Primi
Concilii Indosinensis y l mt Quy ch ph hp vi
b Gio lut mi ban hnh nm 1917, nhm thc y
cng cuc truyn gio trong mt tnh th mi.
V gim mc ngi Vit th hai l c cha aminh
H Ngc Cn. Ngi sinh nm 1876 ti Ba Chu gio
phn Hu, theo hc chng vin Ph Xun v th phong
linh mc ngy 20.12.1902. Trc ht, ngi l cha ph
K Vn, ri cha s K Hc, gio s tiu chng vin An
Ninh, b trn dng S huynh Thnh Tm Hu. Ngy
12.3.1935, cha aminh c Ta thnh c lm gim
mc ph gio phn Bi Chu, c quyn k v c cha
Muagorri Trung. c cha c tn phong ti Ph Cam
ngy 29 thng 6 nm y, do c khm s Dreyer. Ngy
9.3.1936, Ta thnh ban Chiu th chia a phn Bi
Chu lm hai: ly phn t hai tnh Thi Bnh, Hng Yn
thnh lp a phn mi, tc Thi Bnh, trao cho c cha

Casado Thun dng aminh; phn t cn li, tc a

phn Bi Chu gim thiu theo ranh gii tnh Nam nh,
c dnh cho hng gio s Vit Nam. Cng nm 1936,
ngy 17 thng 6, c cha Muagorri Trung t trn, c
cha H Ngc Cn chnh thc nhn quyn gio phn Bi
Chu.
Nm 1937, tng gim mc Antonin Drapier dng
aminh sang Vit Nam nhn chc Khm s thay th
c cha Dreyer, ngi k v cng b bn Quy ch cng
ng ng Dng, ngy 10.1.1938. Di thi ngi, a
phn th ba c y thc cho hng gio s Vit Nam,
l gio phn Vnh Long gm cc tnh Vnh Long, Bn
Tre (Kin Ha) v Tr Vinh (Vnh Bnh), tch lp t
gio phn Si Gn. Gio phn mi ny c trao ngay
cho c cha Pher Ng nh Thc. c tn gim mc
sinh nm 1897 ti Ph Cam (Hu), hc i chng vin
Ph Xun v i hc Truyn gio Roma, th phong linh
mc ngy 20.12.1925, tin s trit hc, thn hc v gio
lut. Trc khi c chn lm gim mc, cha Pher
ln lt nm chc gio s i chng vin Ph Xun,
hiu trng trng Providence, gim c t Nguyt san
Sacerdos Indosinensis. c cha c tn phong ti Hu
ngy 4.5.1938 do c khm s Drapier.
Nm 1939, ht ph don Lng Sn c nng ln
hng gio phn, vi s gio dn 4.639 v 668 d tng,
chia lm 16 gio x, 16 thnh ng, 8 nguyn ng.
Cha b trn Hedde Minh c tn phong Gim mc

(30.11.1939), 14 cha dng, 14 linh mc triu, 5 i

Chng sinh, 40 tiu chng sinh, 17 thy ging, 47 n tu
v d phc. Cng nm y, Gio hi Vit Nam c
nhng con s sau y : 17 gim mc (10 Php, 4 Ty
Ban Nha, 3 Vit), 347 tha sai ngoi quc, 1.330 linh
mc Vit, 459 i chng sinh v 1.484 tiu chng sinh,
1.544.765 gio dn, chia thnh 16 gio phn. Nm 1940
thm mt linh mc Vit na c tn phong Gim
mc : c cha Gioan Maria Phan nh phng, gim
mc ph a phn Pht Dim; nhng ngi sm t
trn nm 1944, sau 5 thng cai qun gio phn. Nm
1945, Ta thnh chn cha Anselm Tae L Hu
T, by gi ang l b trn an vin Xit Chu Sn
(Nho Quan, Ninh Bnh, 1936), k v c cha Phan nh
Phng.
Nm 1940, Nht Bn nh chim Lng Sn, b
Hi Phng: Vit Nam bt u thi khi la nh th
chin. Cao tro bi Php v ngi da trng ni dy, nht
l sau cuc o chnh 9.3.1945 lt chnh quyn Bo
h Php. Gio hi Vit Nam cn trong tay cc gim
mc v tha sai Php, Ty Ban Nha, khng trnh khi
nhng kh khn trc phong tro dn tc c lp.
Thng 8 nm 1945 Nht Bn u hng ng Minh, Mt
trn Vit Nam ng minh hi, gi tt l Vit Minh,
nhy ra cp chnh quyn. Vic ngi Php mu tr
li Vit Nam gy nn mt cuc chin tranh Vit-php
t thng 12 nm 1946. Trong nhng nm khi la ca

mt cuc trng k khng chin ny, t nc chia

lm hai khu vc: Quc gia v Vit Minh. Nhiu a
phn cng b chia thnh hai khu vc, khin s lin lc
v trao i tr nn rt kh khn, cng cuc truyn gio
li mt phen b tc. Ti nhng khu Vit Minh m chnh
sch Cng sn c p dng, th Gio hi khng th
trnh c nhiu tai bin : linh mc b bt dn i, gio
dn b vu co l Vit gian, theo Ty...
Trc mt tnh th y kh khn ny, Ta thnh
trao dn cc gio phn cho hng gio s Vit Nam. Nm
1950, c cha Giuse Trnh Nh Khu m nhim a
phn H Ni; cng nm y, c cha aminh Hong
Vn on dng aminh nhn a phn Bc Ninh. Mt
nm sau, a phn Vinh c trao cho c cha Gioan B.
Trn Hu c. Nm 1953, c cha Trng Cao i
dng aminh m nhn gio phn Hi Phng. Ngi
k v c cha H Ngc Cn (+ 1948) gio phn Bi
Chu nm 1950, l c cha Pher Phm Ngc Chi. Cng
nm 1950, c tng gim mc John Dooley, ngi i
Nh Lan, dng Truyn gio Columban, c c n
thay th c khm s Drapier. c tn khm s di tr
s t Hu ra H Ni, cnh ta Gim mc. Nm lin sau
1951, ngy 29 thng 4, c Thnh Cha Pi XII suy tn
chn phc 25 ng T o Vit Nam: 2 gim mc, 4
linh mc, 19 gio dn Bi Chu - Thi Bnh.[82]
Hip nh Genve 20.7.1954 chm dt chin tranh
Vit-Php. Nhng ng thi n chia ct nc Vit Nam

lm hai, c sng Bn Hi (v tuyn 17) lm ranh gii,

Gio hi Vit Nam cng chu chung s phn ny. S
chia ct au thng chnh thn th mnh, m vng
cng gio dn nht li l phn dnh cho Vit Minh
Cng sn v thn. Khng ngn ngi hy sinh tt c, n
c mng sng, 650.000 gio dn min Bc t ko
nhau vo Nam c t do sng o, li ko hng
my trm ngn ng bo tn gio khc vo mt cuc di
chuyn v i trong lch s.
4. Gio hi Vit Nam t hip nh Genve 1954
n 1974
a) Gio hi Vit Nam sau hip nh Genve :
Phm trt Gio hi c thit lp (1960)
Hip nh Genve 20.7.1954 va k xong, nhiu
ngi min Bc b ca nh, lng mc, ko nhau ra
i vi phng tin ring, nhng cn hng triu ngi
dn v H Ni, Hi Dng v nht l ra Hi Phng,
ch phng tin vo Nam, ni ng Ng nh Dim va
lp chnh ph ngy 7 thng 7. Ngay t u thng 8 nm
1954, mt cu hng khng H Ni - Si Gn (1.174km)
gm c trm phi c Php, Hoa K, cng ty t nhn, bt
u hot ng. Trong lng cc my bay di c ngi
ta tho g ht gh ngi, bt nng v thm ch rng.
Gia H Ni hoc Hi Phng vi Si Gn l mt vng
bay kh hi, mi mit hot ng, vn chuyn vo

Nam trung bnh mi ngy t 2.000 n 4.000 ngi. C

6 pht li c mt phi c h cnh, bin sn bay Tn Sn
Nht thnh mt phi trng hot ng nht trn th gii
by gi. Ngi ta tnh c ti 4.280 chuyn bay, chuyn
ch 213.635 ngi. ng thy cn hot ng mnh
hn: trn 450 chuyn tu bin chuyn ch 555.037
ngi. Ngoi ra cn 102.861 ngi di c bng phng
tin ring. Cha k hng my trm ngn ngi khc
cng mun i, m b cn li, hoc thiu may mn.[83]
T khi cuc di c bt u, th tng Ng nh
Dim ra H Ni th st, thit lp tng y di c c
nhim v iu hnh cng vic n tip ng bo t nn.
V pha Gio quyn, do s gii thiu ca c khm s
J. Dooley, c cha Pher Phm Ngc Chi c c cha
Cassaigne gim mc Si Gn, y thc vic coi sc hng
gio s, tu s v gio dn di c, c cha Hong Mnh
Hin, b trn tu vin aminh Nam nh, v cha b trn
Lng Sn Nguyn Khc Ng, lm ph t. Vi cc t
chc ni trn, li c nhiu nc, nht l Hoa K, tr
cp thc phm, thuc men, tin bc, vt liu xy ct,
nn khng y mt nm, mt triu ng bo c ch
tm c ti nhiu a im trong cc tnh Trung
nguyn v Cao nguyn Trung phn, nhng nht l
Nam phn, ni t rng ngi tha. i sng tm c
dn dn tr thnh nh c lp nghip v xy dng li
cuc i. Ti cc tri nh c Cng gio, thnh ng,
tu vin, hc ng, c nhi vin, dng lo vin, bnh

vin, vin bc i, xng cng ngh t t mc ln, khin

h c b mt khng khc g min Bc, c khi cn sm
ut v tin b hn. Nhng ngi thnh ng, nhng c
s gio dc, bc i x hi, ban u bng tre g, n sau
c thay th bng gch ngi v b tng, mi nm m
rng thm, theo gia tng ca dn s v s pht trin
ca i sng.
Cuc di c lm cho Gio hi min Bc nm
1957 ch cn li 713.000 gio dn vi 7 gim mc v
374 linh mc. Nhiu a phn mi n nm 1960 mi
c tn gim mc thay th cc gim mc di c.[84] Ngay
t cui nm 1954, Gio hi min Bc bc dn vo mt
tnh th rt kh khn: chnh quyn Cng sn hn ch ti
a vic hnh o v m trng hc, mt s ln thnh
ng ng ca hoc b chim lm kho vt liu hay
xng my, cc gim mc b c lp, nhiu v cha c
tn phong, cc linh mc gp kh khn trong vic di
chuyn, khng c ra khi gio x mnh nu khng c
giy php cng an a Phng. Ch H Ni, ni c
nhiu nh ngoi giao v du khch ngoi quc qua li,
ngi ta mi thy c cht t do tn gio: thnh ng
chnh ta vn m ca, Thnh L c c hnh ngy
cha nht. Tuy nhin, ngay ti H Ni, chnh quyn
thu hi cc trng Cng gio, ng ca chng vin v
cm c cha Trnh Nh Khu khng c i thm
ving cc ni. Nm 1959- 60, c khm s Ta thnh,
cc gim mc v tha sai nc ngoi b trc xut ht.

[85]
Ti cc tnh xa xi v lng mc, Cng sn cng
khai to kh d cho tn gio. i sng tn gio suy
gim v khan him linh mc, tu s v v gii thanh nin
phi tham gia cc hot ng tp th do nh cm quyn
t chc, nhiu thanh nin Cng gio b cng p hnh
ng nghch vi gio l c tin, hoc phi i lao cng
chin trng. Chnh sch hn ch sinh c p dng
trit , cn b tuyn truyn rng: nu bn ch sinh mt
a con, theo bc v ng l thiu; sinh hai a l ;
sinh ba a l tha; bn a nhiu qu. V ngoi giao,
Ta thnh Vatican nhiu ln mun gi i din n,
nhng nh cm quyn H Ni khng n nhn. Khng
mt gim mc no min Bc c php i tham d
i Cng ng Vatican II (1962-65), cng nh cc
quyt ngh ca Cng ng vn cha lt vo c.
Tuy nhin, o Cng gio x Bc cha c th b
tiu dit. Ti nhng vng ng gio dn, ngi Cng
gio cng khai chng ch , t chi hp tc vi Nh
nc, v nh chu su cao thu nng c t do sng
o. Nhiu ni b mt nh th, nhng cng nhiu ni,
do phn ng mnh ca gio dn, nh cm quyn H Ni
buc phi tr li. Thiu linh mc, nhiu bc ph
huynh t m nhn mt s cng tc mc v b tch (ra
ti, chng hn, trao Mnh thnh Cha...). Cn b chnh
tr thng gi khu vc Pht Dim, Bi Chu l nhng
khu phn ng. V gio dn hai gio phn ny c tinh

thn bt khut cao hn c, nhiu v ni dy xy ra.

Gio phn Bc Ninh, gio dn x i T (Thi
Nguyn) cng ng ln phn i chnh quyn hn ch
v ngn cm h i L. Gio dn tnh Bc Kn v
trang gy gc, gio mc nh nhau vi cn b, khi h
n tch bin ti sn ca thnh ng. Nhng s kin
trn cho ta thy ti min Bc, hng gio s cng nh
gio dn vn kin gan t ra l nhng con chu ca cc
anh hng T o.
T nm 1971, ngi ta thy c mt vi du hiu
thay i trong nhng quan h rt him hoi gia Ta
thnh v Chnh ph min Bc. Ngy 12.3.1971, c cha
Phaol Nguyn Nng (63t) c tn phong Gim mc
gio phn Vinh cch long trng ti H Ni, c phi
on Chnh ph n tham d. Ngy hm sau, c tn
gim mc c th tng Phm Vn ng v ch tch
Tn c Thng tip kin. Trong nhng bui tip kin
ny, cn c s hin din ca nhiu nhn vt chnh
quyn.[86]
Trong khi , min Nam mc du nhng xo trn
do chin tranh gy ra (tng thng Ng nh Dim b st
hi nm 1963), Gio hi vn mt mc tin ln. Nm
1956, c cha Giuseppe Caprio c t lm thanh tra
Tng ta Si Gn. Nm sau, ngi c nng ln hng
i l khm s. Nm 1957 s gio dn min Nam l
1.100 000 (60% di c) v 67.854 d tng, vi mt hng
gio s gm 1.264 linh mc, 254 i chng sinh, 1.672

thy ging.[87]
Ta thnh tip tc trao nhiu gio phn cho hng
gio s Vit Nam. Nm 1955, c cha Simon Ha
Nguyn Vn Hin c c lm gim mc a phn Si
Gn thay th c cha Cassaigne Sanh ngh hu, tr li
tri ci Kala - Di Linh (Lm ng). Cng nm y, cc
tnh min Hu Giang tch khi gio phn Phnom-penh,
c thit lp gio phn Cn Th, c cha Phaol
Nguyn Vn Bnh m nhn a phn mi. Hai nm sau
tc 1957, Ta-thnh ly hai tnh Khnh Ha v Ninh
Thun (a phn Qui Nhn) st nhp vi hai tnh Binh
Thun v Bnh Tuy (a phn Si Gn), thit lp gio
phn Nha Trang v trao cho c cha Piquet Li, nguyn
gim mc Qui Nhn. Phn a phn Qui Nhn cn li,
Ta thnh y thc cho hng gio s Vit Nam v t c
cha Phm Ngc Chi lm gim qun. Thng 7 nm 1959,
c Khm s J. Dooley phi ri khi x Bc, Ta thnh
quyt nh lp Ta Khm s ti Si Gn, v c c cha
Mario Brini k v.
i hi Thnh Mu ton quc nm 1959 l s kin
ln nht, do sng kin ca c cha Nguyn Vn Hin
v cc c Gim mc min Nam. i hi c t chc
trong ba ngy 16, 17, 18 thng 2.1959 ti Si Gn nhn
dp Nm Thnh Mu, k nim 100 nm c M hin ra
L c, ng thi mng 300 nm vic b nhim hai
gim mc tin khi ti Vit Nam ngy 9.9.1659: c
cha Franois Pallu ng Ngoi v c cha Pierre

Lambert de La Motte ng Trong. c Thnh Cha

Gioan XXIII gi c s Ta thnh n ch ta i hi :
c hng y Grgoire Pierre XV Agagianian.
Ngy 16, Thnh L trng th ti nh th c B
Si Gn, cu cho Gio hi thm lng. Ban chiu, c
hng y c s c hng gio s, gio dn cho mng.
Sau , ngi lm php tng c M Ha bnh. Ngy
17, cng ti nh th c B, Thnh L trng th cu
cho cng cuc truyn gio. Ngy 18, l cc Chn phc
T o Vit Nam - K nim 300 thit lp hai ta Gim
mc u tin ti Vit Nam, Thnh L trng th do c
hng y c s c hnh hi 6g30 ti L i. Ban chiu,
c hng y ch s rc kiu c M qua nhiu ng
ph. Ht kinh Te Deum b mc i hi.
Mt bin c lch s quan trng sau 4 th k truyn
gio: ngy 24.11.1960 c Thnh Cha Gioan XXIII ban
Tng hin Venerabilium Nostrorum, thit lp Phm trt
Hi Thnh ti Vit Nam. Tng hin c cng b ngy
l c M V nhim Nguyn ti (8.12) nm y, chia
Gio hi Vit Nam thnh ba Gio tnh: H Ni, Hu,
Si Gn, mi Gio tnh gm nhiu gio phn. Cng
Tng hin ny thnh lp ba gio phn mi : Lt
(Tuyn c, Lm ng, Qung c, Phc Long), M
Tho (nh Tng, Long An, Kin Tng, Kin Phong),
Long Xuyn (An Giang, Kin Giang, v mt phn
Chng Thin). ng u mi Gio tnh l mt tng
gim mc, v mi gio phn l mt gim mc chnh

ta.
Gio tnh H Ni: c Cha Giuse Trnh Nh Khu
tng gim mc H Ni, c cha Vinh sn Phm Vn D
gim mc Lng Sn, c cha Pher Khut Vn To
gim mc Hi Phng, gim qun Bc Ninh, c cha
Pher Nguyn Huy Quang gim mc Hng Ha, c
cha aminh inh c Tr gim mc Thi Bnh, c
cha Giuse Phm Nng Tnh gim mc Bi Chu, c cha
Phaol Bi Chu To gim mc Pht Dim, c cha
Pher Phm Tn gim mc Thanh Ha, c cha Gioan
Baptista Trn Hu c gim mc Vinh.
Gio tnh Hu: c cha Pher Ng nh Thc tng
gim mc Hu, c cha Pher Phm Ngc Chi gim
mc Qui Nhn, c cha Marcel Piquet Li gim mc
Nha Trang, c cha Paul Seitz Kim gim mc Kontum.
Gio tnh Si Gn: c cha Phaol Nguyn Vn
Bnh tng gim mc Si Gn, c cha Simon Ha
Nguyn Vn Hin gim mc lt, c cha Giuse
Trn Vn Thin gim mc M Tho, c cha Philipp
Nguyn Kim in gim mc Cn Th. c cha Micae
Nguyn Khc Ng gim mc Long Xuyn, c cha
Antn Nguyn Vn Thin gim mc Vnh Long.
Nm 1963, c Thnh Cha Gioan XXIII ban thm
Chiu th thit lp gio phn Nng, gm hai tnh
Qung Nam v Qung Tr tch ra t a phn Qui
Nhn, thuyn chuyn c cha Phm Ngc Chi t Qui

Nhn lm gim mc gio phn mi, cn Qui Nhn trao

cho c cha aminh Hong Vn on. Cng nm y,
c Thnh Cha ban Sc phong cha Phaol Trn nh
Nhin gim mc ph t a phn Vinh, c cha Giuse
Trnh Vn Cn tng gim mc ph Gio tnh H Ni,
cha Phaol Phm nh Tng gim mc Bc Ninh. Nm
1965, cha Giacob Nguyn Ngc Quang c phong
gim mc Cn Th thay th c cha Nguyn Kim in
thuyn chuyn ra Hu lm gim qun, sau (1968)
ln chc tng gim mc, k v c cha Ng nh Thc
lu li nc ngoi.
Ngy 14.10.1965, Ta thnh chia gio phn Si
Gn mt ln na: ba tnh Long Khnh, Bin Ha,
Phc Tuy, v th x Vng Tu lp gio phn Xun Lc,
c trao cho c tn gim mc Giuse L Vn n; bn
tnh Bnh Dng, Ty Ninh, Bnh Long, Phc Thnh
hp thnh gio phn Ph Cng, c y thc cho v
tn gim mc th hai, c cha Giuse Phm Vn Thin.
Gio phn Si Gn ng thi c thm cha b trn
Phanxic Xavi Trn Thanh Khm c phong gim
mc ph t. Nm 1967, thm hai tn gim mc na:
c cha Phanxic Xavi Nguyn Vn Thun k v c
cha Piquet Li, c cha Pher Nguyn Huy Mai m
nhn gio phn mi Ban M Thut (22.6.67), gm ba
tnh c Lc (a phn Kontum), Qung c v Phc
Long (a phn Lt). Ngy 30.1.1975, gio phn
Phan Thit c thnh lp, gm hai tnh Bnh Thun v

Bnh Tuy (gio phn Nha Trang), c trao cho c cha

Nicola Hunh Vn Nghi, nguyn l gim mc ph t
Si Gn (11.8.74).
b) Gio hi min Nam sau hip nh Genve:
cc dng tu, hi dng v tu hi
Ngoi vic trc tip ging o cho lng dn v
coi sc cc gio x, Gio hi min Nam thi ny pht
trin mnh v mi phng din x hi, gio dc, vn
ha. Hng gio s cng nh gii tr thc Cng gio gia
nhp cc hot ng quc gia, nhn nhng gh gio s
trung hc v i hc ca Nh nc hoc thuc cc tn
gio bn. Khng mt ngi thnh ng no c kin
thit m bn cnh khng c mt trng trung hc hay
tiu hc, t l mu gio hay vn tr, vi ba c s bc i
x hi, nh bnh vin, phng pht thuc, c nhi vin,
vin dng lo, xng cng ngh, trng dy ngh...
[88] Nhiu thnh ng ln c xy ct vi li kin
trc tn tin v nguy nga s, nh n c M Hng
Cu gip Hu, thnh ng Vnh Long, Xun Lc,
Long Xuyn, Dc M... Hai thnh ng La Vang v
Si Gn c nng ln hng vng cung thnh ng
(1961, 1962).
Nhiu trung tm o c, tnh tm, hnh hng
nng i sng thing ling ca gio dn nh La
Vang (Qung Tr), Tr Kiu (Qung Nam), La M (Kin
Ha), Bi Du (Vng Tu), Fatima Bnh Triu (Gia

nh)... Tham d Cng gio tin hnh, c nhiu phong

tro v hi on, nh: Sinh vin Cng gio, thanh sinh
cng, thanh lao cng, thanh nin Thnh nghip, phong
tro Tr thc Cng gio Pax Romana, hip hi Gio
chc Cng gio, hi cc B M Cng gio, hi Con
c M, Thiu nhi Thnh Th, Hng tm Dng ch,
o binh c M, hip hi Thnh Mu, Lin minh
Thnh rrn, on th Pht t, Lin on Cng T chc
Cng gio, hi Bc i Vinh sn, Hng o Cng gio,
dng Ba Phansinh, dng Ba aminh, phong tro
Cursillos, phong tro Focolari... Nhng c s hot
ng chung, nh: bit th Thnh Tm ( Lt 1955),
Trung tm Cng gio Vit Nam (Si Gn 1957), tr s
Caritas Vit Nam (Si Gn 1957)...
tip tc truyn thng gio dc ca gio hi
Cng gio, v o to hng gio s dng triu cng
nh nhng nhn ti cho Quc gia, cc gio phn v
dng tu u c chng vin hoc trng t, v nhiu
trng trung hc. Trn cp bc i hc ngoi cc di
chng vin (Si Gn, Hu, Vnh Long, Nng, Long
Xuyn) v hc vin (thuc nhiu dng tu), cn c
nhng vin sau dy: 1) Gio hong Hc vin Thnh Pi
X Lt (1958) thuc Ta thnh, do cc cha dng Tn
iu khin.[89] Nm 1964 khu hc vin c m rng,
c th thu nhn 180 chng sinh u t t cc gio phn
Vit Nam, Cam Bt v Ai Lao gi n; vin c mt
th vin kh y (trn 40.000 cun) v thn hc v

trit hc. 2) Vin i hc Lt do hng Gim mc

Vit Nam thit lp (1959), c mc ch o to nhng
nhn ti theo tinh thn Cng gio; nm 1972 c 4 phn
khoa: S phm, Vn khoa, Khoa hc v Chnh tr Kinh
doanh. 3) Lin Hc vin Th c ca tnh dng
aminh Vit Nam (1967), ni o to hng gio s dng
aminh v nhiu hi dng khc; vin cn m nhng
lp trit l Thn hc Sedes Sapientiae(1969), dnh cho
n tu cc hi dng. 4) Vin i hc Minh c Si Gn
do linh mc Bu Dng dng aminh (chi Lyon) sng
lp (1970) vi s cng tc ca mt nhm tr thc lng
v gio (hi Minh Tr), c mc ch lng gio on
kt trong vic o luyn mt s nhn ti cho Quc gia.
Ngay nm u, Minh c c 5 phn khoa: Trit hc,
Y khoa, Kinh t Thng mi, Khoa hc k thut v K
thut canh nng. 5) Vin i hc Thnh Nhn Si Gn
do cc S huynh Lasan thnh lp (1970) v iu hnh,
nm u ch c phn b Khoa hc gio dc, trong c
vin hun luyn nhn bn v tn gio, dnh cho tu s
nam n tr tui cc dng tu.
Cc tu s thuc nhiu hi dng t nc ngoi n,
cng nh c thnh lp trong nc, hot ng
trong nhiu gio phn kh ng. Nm 1970, c 366 linh
mc dng (k c hi Tha sai Paris v Saint-Sulpice),
1.074 tu s, 6.189 n tu: hu ht l ngi Vit.
T nc ngoi n c cc dng tu sau y:
aminh (1580),[90] Phansinh (1583), Tn Cha Gisu

(1615-1802, tr li: 1957), Tha sai Paris (1664), N tu

Thnh-Phaol (1860), N an s Ct minh (1861), S
huynh Lasan (1866), N tu Cha Quan phng Portieux
(1875), N tu c B Truyn gio (1924), Cha Cu
Th (1925), N t Bc i Thnh Vinhsn-Phaol
(1928), N tu Phansinh Tha sai c Maria (1932),
Xit (1933), Saint-Sulpice (1933), N kinh s Thnh utinh (1935), N an s Thnh - Clara (1935),
Binc (1936), ph t Truyn gio (1938), Bnh vin
Thnh - Gioan Thin Cha (1952), Salding (1953),
Tiu mui Cha Gisu (1953), Tiu Cha Gisu
(1953), Lazarist (1954), N t Quc t Cng gio
(1954), N an s Bin c Thnh - Bathilda (1954),
N tu ng Chn Lnh (1958), N tu Y vin Truyn
gio (1960), N tu Salding (1961), N t Cha Gisu
v M Maria (1961), S huynh Thnh Gioan Baptista
Ankwo (1962),[91] linh mc Thnh Th (1971). V mt
s tu hi hoc hi o c khc cng t nc ngoi
vo, nh Le Prado, Oblates Missionnaires de Marie
Immacule, Fraternit Jsus Caritas, Les
Travailleuses Missionnaires, Foyers de Charit, Les
Auxiliaires de l'Apostolat, Fraternit de la Vierge des
Pauvres.[92]
Nhiu dng tu trng thnh Vit Nam c
thit lp thnh tnh dng (vi nhng con s nm 1972):
1) Bn tnh dng Thnh Phaol: a) Si Gn (1860):
32 nh vi nhiu c s gio dc, t thin, 388 n tu (6

truyn gio Phi chu, 3 du hc), 24 tp sinh; b) H

Ni (1883): nm 1954 trn 10 n tu li H Ni, cn
bao nhiu vo Nng; c) Nng (1954): 36 nh vi
nhiu c s gio dc, t thin, 362 n tu (8 truyn gio
Phi chu, 7 du hc), 66 tp sinh; d) M Tho (1964):
15 nh vi nhiu c s gio dc, t thin, 175 n tu (1
nc ngoi), 22 tp sinh.
2) Tnh dng Lasan Vit Nam (gm Vit Nam,
Thi Lan, Cam Bt v Ai Lao, 1897), nh gim tnh
Si Gn: 27 cng on, 21 c s gio dc, 260 S
huynh (22 nc ngoi), 61 kinh sinh, 13 tp sinh.
Tnh dng v sau mang tn Si Gn.
3) Tnh dng N t Bc i (1932), nh m
Lt: 17 nh vi nhiu c s gio dc v bc i x hi, 5
tr s truyn gio, 233 n tu (5 nc ngoi), 22 tp
sinh.
4) Tnh dng Cha Quan phng Vit Nam (1958),
nh chnh Cn Th: 72 nh vi nhiu c s gio dc,
bc i x hi, 605 n tu (6 nc ngoi), 25 tp sinh.
5) Tnh dng Cha Cu Th (1964), nh gim tnh
Si Gn: 8 nh vi nhng c s gio dc, 3 gio x, 4
tr s truyn gio, 108 linh mc (19 nc ngoi), 20
hc s, 57 tr s (5 nc ngoi).
6) Tnh dng aminh Vit Nam (1967), tr s
gim tnh Ph Nhun (Gia nh): 4 tu vin vi nhng

c s gio dc, 2 tu x, 6 gio x vi nhiu c s gio

dc v bc i, 1 gim mc (Qui Nhn), 63 linh mc (8
nc .goi), 43 hc s, 24 tr s (2 nc ngoi), 12 tp
sinh.
7) Tnh dng c B Truyn gio (1970), nh m
Th c (Gia nh): 6 nh vi nhng c s gio dc
v bc i, 68 n tu (2 Phi chu, 3 Php), 7 tp sinh
v chun sinh.
V di y l cc hi dng c thnh lp ngay
Vit Nam, k c nhng an vin tuy gc ngoi quc,
nhng ng bit lp v t tr.[93]
1670 : Dng Mn Thnh gi [94], do c cha
Lambert de La Motte (1624-79) sng lp tu vin th
nht ti Kin Lao (Nam nh), v nm 1671 tu vin th
nh An Ch (Qung Ngi). Cc n tu hng ngy ly
vic suy gm cuc kh nn Cha Gisu, lm phng
th hu hiu nht thnh ha bn thn v hot ng
truyn gio. trong thi bch hi o, cc n tu Mn
Thnh gi chia nhau i an i gio dn, lin lc gip
cc gio s b t y, nhiu n tu c phc T o.
T Kin Lao v An Ch, nh vt du loang, dng Mn
Thnh gi bnh trng sang nhiu gio phn (hoc bin
thnh dng khc). Trong ba th k qua, dng ln lt
c canh tn v ci t; v cho n 1974 chia thnh 14
chi nhnh nh sau : Ci Nhum (1800), Ci Mn (1844),
Ch Qun (1852), Th Thim (1859), Pht Dim

(1902), Qui Nhn (1924), Thanh Ha (1932), H Ni

(1938), Tn Bnh -Vinh (1952), Khnh Hng - Cn Th
(1958), Hi Phng - Tn Vit (1959), Thi Bnh (1960),
Tha sai Hu (1962), Bc Ninh (1965). Nm 1970,
nhn k nim Ba Trm Nm thnh lp, dng Mn
Thnh gi trnh by mt bn thng k v 14 chi nhnh :
324 nh, 241 tp sinh, 1.496 n tu khn tm, 559 n tu
khn trn; ngoi ra cn hai nh ngoi quc: Thare
(Thi Lan), Vientienne (Ai Lao).[95]
1862: Dng n Ctminh, quen gi l Dng Kn, do
m Philomne de l'Immacule Conception (t Lisieux
sang 1861) sng lp an vin u tin Si Gn, cng
l n an vin Ctminh th nht ti x Truyn gio.
Cng vic ny c c cha Lefebvre Ngi, gim mc
a phn Ty ng Trong (1844-64) tn tnh gip .
Cc n an s khng hot ng bn ngoi, nhng trt
i sng khc kh, chim nim phng th Cha v
cu nguyn cho cng vic truyn gio.[96] T Si Gn,
dng lp thm nhiu an vin Vit Nam: H Ni
(1895), Hu (1909), Bi Chu (1923), Thanh Ha
(1929). Thi di c 1954, hai an vin H Ni v Bi
Chu c di chuyn sang Canada, trong tnh Qubec:
nh H Ni Dolbeau, nh Bi Chu Danville. an
vin Thanh Ha cng c di vo Nam ti Thanh Hi,
Nha Trang. Nm 1972 Vit Nam cn 3 an vin: Si
Gn, Hu, Nha Trang vi con s 67 an s, 5 tp sinh.
1920: Dng Xit Phc Sn do cha ng knh

Benoit (+1933) sng lp (1918) trn ni Phc Sn,

Vnh Linh (Qung Tr). Cha Benoit nguyn l tha sai
Heni Denys Thun, cha s Tha Lu, gio s chng
vin An Ninh, a phn Hu. Cha c ao t lu c mt
dng nam sng chim nim, khc kh, cu nguyn cho
cng cuc truyn gio. c c cha Allys L ban
php, ngy 15.8.1918 vi mt nhm tu s u tin, cha
Benoit khai mc i sng cng ng chim nim ti
Phc Sn. Cng nm y, Ta thnh chu ph vic c
cha Allys xin thnh lp mt dng an tu thuc quyn
a phn; v ngy 21.3.1920, c cha ban sc chnh
thc lp dng mi, ly tn Dng c B Vit Nam
Phc Sn. Nm 1934, dng gia nhp i gia nh Xit,
trc thuc Ta thnh, mang tn Dng Xit Phc Sn.
Thng 9 nm 1936, Phc Sn lp nh con Chu Sn,
Nho Quan (Ninh Bnh). Thng 10 nm 1950, Phc
Sn lp nh con th hai ti Tn Thnh (Vnh Long),
nhng sau hi u nm 1952, di ln Xoi Minh
(Bin Ha), ly tn Phc L. Thi di c vo Nam: an
vin Phc Sn, sau mt thi gian rng ng Xoi,
c chuyn n G Cng, Th c (Gia nh); an
vin Chu Sn, mt phn t li Bc, ba phn vo
Nam, sau thi gian tm tr Phc L, nm 1957
ln tnh Tuyn c lp nh ti n Dng. Nm 1964,
Chi Dng Xit Thnh Gia c chnh thc thnh lp
gm 4 nh vi 169 an s (1970). Thng 7 nm 1972,
an vin th nm c thnh lp ti Chu Thy (Bnh

Tuy) do cng ng Chu Sn. Nm 1972, c an ph

Gioan Vng nh Lm (Phc Sn) lm tng ph
(Abbas Praeses) chi dng Xit Thnh Gia, gm 5 an
vin, 3 an ph (1 ngh hu), 138 an s (42 linh mc),
56 tp sinh.
Dng Xit cn an vin Thnh Mu Tm M Ca
ti Cam Ranh. Nh ny c thnh lp trong thng
tun thng 7 nm 1934, do cha Pierre Paulin (Php) v
cha Charles Fettweis (B), xut thn t an vin Lrins
(Php). Cc an s M Ca sng chim nim, khc kh,
chuyn chm cu nguyn v lao ng tay chn (Nm
1970, an vin c 7 linh mc, 16 an s, 5 tp sinh).
1924: Dng S huynh Kit Vua (Ci Nhum, Vnh
Long), c thnh lp (1870) do hai tha sai Gernot
Qu v Ritter Gio), vi s cng tc ca thy Gioan
Baptista ng, c mc ch tr gip hng gio s
thnh lp h o mi, dy gio l cho tn tng v tr
em, iu khin cc trng thuc h o hoc ca tu hi
(Nrn 1970: 56 S huynh, 14 tp sinh).
1931: Dng Con c M V nhim (Ph Xun), do
c cha J. Allys L sng lp (1920), cc n tu hot
ng truyn gio bng gio dc tr em, gip cc cha s
dy gio l, iu khin c nhi vin, bnh x (Nm 1970:
156 n tu, 11 tp sinh).
1931: Dng S huynh Thnh Giuse (Nha Trang)
c thnh lp (1926) do tha sai J. Sion Khm (Gim

mc Kontum 1942-51), chuyn dy gio l trong cc

trng, gip cc c s gio phn (Nrn 1970: 58 S
huynh, 7 tp sinh).
1935: Dng n Thnh Clara (Dng nh Phansinh),
do m Thrse Lemaire v 7 an s t an vin Roubaix
(Php), sang thit lp ti Vinh (Ngh An) mt an vin,
mang tn By S Vui c B. Cc n tu Thnh - Clara
trt i sng khc kh, chim nim v lao tc tay chn
trong khu ni cm, chuyn chm cu nguyn xin Cha
n xung cho nhn gian. Nm 1945, v tnh hnh
chnh tr bt n, cc n an s phi lnh ra H Ni tm
tr trong an vin Ct minh. Cui nm 1950, c an
vin gm 6 n tu (2 Php, 4 Vit) c di chuyn sang
Php ti an vin Roubaix. Php, cc n an s
Thnh - Clara hng mong c tr v Vit Nam. S
mong c y th hin ngy 27.9.1972, ch Maria
Hong Th Minh cng vi 4 an s (1 Php) tr li Vit
Nam, ti lp an vin Clara Th c.
1936: Dng Con c M Thm ving (Ph Hu,
Hu), nguyn l Mn Thnh gi Phc hng Kim i
(Hu), do cha Giuse Trn Vn Trang, c ci tn
(1967) Cc n tu dy hc, nui c nhi, lp bnh x
(Nm 1970: 82 n tu, 7 tp sinh).
1939: Dng S huynh Thnh Tm (Hu), do c
cha J. Allys L sng lp (1925), phng theo dng S
huynh Ploermel Bretagne (Php), c mc ch gio

dc thanh thiu nin, dy gio l cho lng dn (Nm

1970: 41 shuynh).
1940: Dng Bin c Thin An (Hu): c truyn
sang Vit Nam do mt nhm an s thuc an vin La
Pierre-qui-Vire (Php), trong s ny c Dom Romain v
Dom Corentin. Nm 1936, cc an s ni trn n
Lt, hai nm sau ra Hu lp nh Thin An. Hot
ng tng ca an vin Thin An, l ging tun tnh
tm. an vin cn u cho mt trng tiu hc min
ph v mt bnh x. Nm 1962, thm an vin th hai
Ban M Thuc, mang tn Thin Ha. Dng bnh trng
vo min Nam: nh Thin Bnh vi Trung tm Hun
ngh Nng c dnh cho cc c nhi ti Long Thnh
(1960); nm 1970 v 1972, lp thm hai an vin:
Thin Bnh Long Thnh v an vin Thin Phc
Tam Bnh, Th c. Nm 1972, s an s Vit Nam
l 40 (15 linh mc) trong 4 an vin, 5 tp sinh.
1946: Dng Con c M Mn ci Bi Chu (Ch
Ha), do c cha aminh H Ngc Cn sng lp, c
mc ch hot ng gio dc cng tc x hi. Di c vo
Nam, dng t nh chnh Ch Ha. (Nm 1970: 156
n tu, 36 tp sinh). li Bc, trn 30 n tu tip tc sinh
hot, m li tp vin vo my nm sau.
1947: Dng N tu nh vy Php l (Kontum), do
c cha J. Sion Khm sng lp (1942), dnh cho cc
thiu n Thng a phn Kontum, dy gio l cho

tr em v lm y t (Nm 1970: 62 n tu, 7 tp sinh).

1951: Dng n aminh Bi Chu (Tam Hip)
nguyn l cc nh phc dng Ba aminh, c c
cha Pher Phm Ngc Chi y thc cho cha Giuse
Hong Mnh Hin ci t, c mc ch truyn gio trong
cc ngnh gio dc, t thin, Cng gio tin hnh. Di
c vo Nam, dng t nh chnh Tam Hip (Nm
1970: 188 n tu, 6 tp sinh). li Bc, 12 n tu tip tc
sinh hot, nm 1956 m li tp vin.
1953: Dng N Tha sai c M Trinh vng, gi
tt l Dng Trinh vng, nguyn l dng Mn Thnh
gi Bi Chu c ci t do c cha Pher Phm Ngc
Chi, cng hot ng truyn gio bng gio dc, dy
gio l. Di c vo Nam, tr s t ti Bi Mn (Gia
nh). Dng c Hin php mi v mang tn mi t nm
1960 (Nm 1970: 113 n tu, 27 tp sinh).
1953: Dng c M ng cng do cha aminh
Maria Trn nh Th, linh mc gio phn Bi Chu,
sng lp (1948). Cc tu s hot ng truyn gio bng
nhng cng tc gio dc, bc i, x hi. Di c vo Nam,
dng xy nh m Th c (Gia nh), n sau di ra
Bnh nh, t ti M Chnh, ri Nh (M Hip)
(Nm 1970: 221 tu s, 11 tp sinh).
1958: Dng n aminh H Nai (Bin Ha),
nguyn l cc nh phc dng Ba aminh thuc nhiu
gio phn, c ci t do c cha Giuse Trng Cao

i v cha Giuse Hong Mnh Hin (1956). Cc n tu

hot ng truyn gio qua cc cng tc t thin, bc i,
gio dc, Cng gio tin hnh. Nh m t ti gio x
Thnh Tm, H Nai (Nm 1970: 350 n tu, 54 tp
sinh).
1961: Dng Khit Tm c M (Nha Trang) do
c cha Piquet Li thnh lp ti Bnh Cang. Cc n tu
Khit Tm tham gia nhng cng tc gio dc x hi:
dy gio l, vn ha, phc v ti bnh vin, m c nhi
vin, k nhi vin, trng hun ngh (Nm 1970: 40 n
tu, 14 tp sinh).
1966: N Tu hi Bc i Truyn gio Nazart do
linh mc Giuse Phm Ngc Ton sng lp (1958). Nm
1966, tu hi c cha Giuse Hong Mnh Hin dng
aminh nng v son hin php. Tu hi c mc ch
gip cc phn t hin trn vn phng s Cha trong
mi lnh vc bc i v truyn gio. Nh m t ti gio
x Thanh Ha, H Nai (Nm 1970: 120 n tu). T
1981, tu hi mang tn Dng N t Cha Gisu Linh
mc.
1967: Dng Con c M Bnh Thy (Cn Th),
c tch lp t dng Con c M Russey Keo
(Phnompenh). Khi Cam Bt v min Hu Giang Vit
Nam cn chung l mt gio phn, cc n tu Con c
M thng i li hot ng c hai min. Sau cuc
chnh bin 9.3.1945, mt s khong 12 ch em V

Thanh, Vnh Cho, (Chng Thin), Ba Rinh (Ba

Xuyn) khng tr v nh m Russey Keo, phi li
trn phn t Vit Nam. Sau khi c c cha
Ramousse gim mc Phnompenh chp nhn cho cc n
tu b kt min Hu Giang c thnh lp mt tu vin
bit lp, ngy 1.9.1967 c cha Giacob Nguyn Ngc
Quang gim mc Cn Th ban sc chnh thc thnh
lp v t danh hiu mi. Cc n tu hot ng truyn
gio bng nhng cng tc t thin v gio dc (Nm
1970: 21 n tu, 2 tp sinh).
1969: Dng N Vng Ha bnh (Ban M Thut)
do c cha Paul Seitz Kim khi xng v t nn mng
ti Kontum (1959), n sau di i Ban M Thut
(1964), c c cha Pher Nguyn Huy Mai t tn v
ban sc thnh lp ngy 31.5.1969. Dng c mc ch
truyn gio, qua nhng cng tc gio dc v bc i x
hi (Nm 1970: 12 n tu, 15 tp sinh).
1969: Dng n Bin c Thnh Bathilda Th c:
nm 1954, theo li yu cu ca c cha Seitz Kim gio
phn Kontum, m Colomban cng vi 4 an s t
Vanves (Php) sang Vit Nam, lp mt nh ti Ban M
Thuc. Nh ny nm 1967 c chuyn xung Th
c, v tr thnh mt an vin, mang tn Thnh Mu
Maria, trong khi mt s n an s ti vng Cao
nguyn hot ng truyn gio ti mt gio im. Cc
n an s Th c ch hot ng trong tu vin, dnh
mt ngi nh cho cc linh mc, tu s, gio dn n tnh

tm trong mt khung cnh tnh mch, o c v thch

hp. S n an s Vit Nam nm 1972 l 19, v 1 tp
sinh.
1969: Tu hi Tn Hin I.C. gm hai ngnh Nam
N bit lp, do linh mc (gio phn Thi Bnh) Micae
Maria Vit Anh (Nguyn Khc Tc) sng lp (1949).
Tu hi c mc ch gip cc phn t c gng sng trn
Tin Mng, v hot ng truyn gio gia i vi hnh
thc a din, tt c nh M Maria. Tu hi t tr s ti
Minh Gio, Lt (nam) v Tn H, Bo Lc (n).
(Nm 1972: 3 thnh tu, 48 anh luyn tu, 54 ch luyn
tu).[97]
1971: Tu hi Nh Cha, do linh mc Giuse Maria
V Khoa C thnh lp (1956), theo tinh thn v t chc
nh c Cha Tri ca cc gio phn min Bc. Tu hi
c hai ngnh linh mc v o mc, mc ch gip hng
gio s trong mi ngnh Cng gio tin hnh, v nhn
coi sc nhng gio x c c gim mc trao cho.
Cc tu s khn c khit tnh, v ha hai nhn c vng
phc, thanh bn. Nh m t ti Th Ngh (Nm 1972:
22 tu s, 11 tp sinh).
Nm 1970, thm hai hi dng c thnh lp
bn Cao Min (Kampuchia), c di v Vit Nam:
Dng S huynh Thnh gia (Ba Nam), nguyn l hi
Thy ging do cha Pianet t chc (1906), nm 1931
c c cha Herrgott lp thnh tu hi. Tu hi c mc

ch m trng dy gio l v vn ha trong cc h

o. Nh m Bnh c (An Giang), nm 1970 c 29
s huynh (1/10 s huynh s c chn ln chc linh
mc). Dng Con c M (Russey Keo, Phnompenh),
ban u l mt hi o c (theo lut dng Mn Thnh
gi) ca tha sai Miche (1848), nm 1942 c c cha
Chabalier ci t v lp thnh tu hi, c mc ch dy
gio l trong gio phn. Hi hng thng 7 nm 1970,
dng Con c M xy nh chnh ti Ph cng, nm
1970: 49 n tu, 4 tp sinh.[98]
Nhiu tu hi sau y cn ang thi th nghim
c chnh thc thnh lp: c L (1957), Tng
Nh (1957), Ti t Thnh Linh (1962), N t Thnh
Tm (1962), N t Truyn gio Vnh Long (1965), N
tu Lasan (1967), Chin s Tn hin Maria (1967), Mn
thnh gi M Tho (1967), Ngun Sng (1970), Hi
Tha sai Vit Nam (1972), Tu vin Li Cha Ph
Cng (1972), Tu hi Nh Cha Thnh Gioan Tin s
(1974), v.v...
*
*

Theo bn thng k chnh thc (31.12.1969) v

Gio hi min Nam Vit Nam, c ph bin dp Hi
ng Gim mc V.N. nhm hp ti Si Gn thng 1
nm 1971, cho bit con s gio dn gia tng. Thng
6.1967, s ngi Cng gio min Nam l 1.629.948

(10,46%); thng 6.1969, con s ln 1.721.030

(10,42%); ch 6 thng sau, ngha l ngy 31.12.1969,
con s ln 1.782.613 (10,61%); s d tng l 28.358
ngi. H o c linh mc: 854, h o khng linh
mc: 1.275. Hng gio s, tu s gm 1.925 linh mc
(1.589 triu, 336 dng), 7.263 tu s (1.074 nam, 6.189
n), 1.226 i chng sinh (808 triu, 418 dng). Nm
1969: 73 tn linh mc c phong..

LCH TRNH TIN TRIN CC GIO PHN

VIT NAM
Ghi ch : Nm 1924 cc gio phn thay v gi theo
hng ng Ty Nam Bc, c gi theo a danh
ni t nh th chnh ta
a phn ng Ngoi : (1659-1679)
Ty N 1679 = Ty K 1846 = H Ni (1924)
Nam K 1846 = Vinh (1924)
oi 1895 = Hng Ha (1924)
Thanh 1901= Thanh Ha (1924)
Pht Dim 1932
ng N 1679 = ng K 1848 = Hi Phng
(1924)
Trung K 1848 = Bi Chu (1924)

Bc 1883 = Bc Ninh (1924)

Lng Sn (Ph Don 1913) 1939
Thi Bnh 1936
a Phn ng Trong : (1659-1844)
ng T 1844 = Qui Nhn (1924)
Bc T 1850 = Hu (1924)
Kontum 1932
Nha Trang 1957
Nng 1963
Ban M Thut 1967
Ty T 1844 = Si Gn (1924)
Cao Min 1850 = Nam Vang (1924)
Kontum 1932
Vnh Long 1938
Long xuyn 1960
Lt 1960
M Tho 1960
Xun Lc 1965
Ph Cng 1965
Phan Thit 1975
B Ra 2005
Theo bn thng k nm 1970 ca B Truyn b
Phc m, thi dn s ton ci Vit Nam l 38.113.000,
trong s ny 2.491.839 ngi Cng gio, t l 6,5%.

[99]
kt thc chng ny, chng ti xin trng dn
y mt vi nhn xt ca ngi nc ngoi v Gio hi
Vit Nam. Ni n Gio hi Cng gio Vit Nam,
nhng ngi lc quan a trch li li ban khen ca c
Thnh Cha Pi XI, nhn dp ngi tn phong v Gim
mc ngi Vit tin khi, c cha Nguyn B Tng,
ngy 11.6.1933, ngi ni: Vit Nam l trng nam ca
Gio hi Cng gio ti ng . C nhng ngi khc
li thch ni n nhng ci cht anh hng ca 130.000
ng T o: Hi Gio hi Vit Nam, mt trong
nhng Gio hi b bt b h khc nht trong Gio
hi ton cu, k t khi cng cuc ca Cha Cu Th b
bt b, mt trong nhng Gio hi kin c l lng
nht... ta knh cho ngi! V bi v hy sinh cng ln
lao, th vinh quang cng sng chi. Ngi tht xng
ng c danh thm mun thu, ngang hng vi
nhng Gio hi anh hng nht phng Ty (S gia A.
Launay).
C n bo ch v du khch ngy nay cng thng
gi n nhiu li l rt phn khi: Nhng ni thng
kh ca 4 nm gn y khng lm ngi Cng gio
Vit Nam b vic sng o. H nng lnh nhn cc B
tch, v tham d Thnh L rt ng. H c lng sng
knh su xa i vi c M, s trung thnh hiu tho
i vi c Gio hong. Nhng cuc gia nhp o
Cng gio vn khng gim (Thng tn x Fides,

20.12.1969). Mt k gi ngi , cha Piero Gheddo,

tc gi cun Cng gio v Pht gio ti Vit Nam,
(Cattolichie, Buddisti nel Vietnam, Firenze 1968), cng
vit: Gio dn Vit Nam rt sng o, hng gio s c
tinh thn hy sinh, v tt c rt mc trung thnh vi
Gio hi v c Thnh Cha. H tht xng ng l con
chu ca 130.000 v tin bi anh hng T o. Tuy
nhin, tc gi c quan nim rng: c tin ca ngi Vit
Nam thiu b su v Gio hi cha hi nhp vo
Vn ha Dn tc.
Cha Maurice Queguiner, BTTQ hi Tha sai Hi
ngoi Paris, sau mt chuyn cng du ti Vit Nam nm
1969 tr v din t nh sau trong t Osservatore
Romano ngy 4.9.1970: Sau su tun l ti i khp
min Nam Vit Nam t Cao nguyn xung vng Duyn
hi, t v tuyn 17 n min Tnmg chu sng Cu Long
... y l vn tt nhng cm tng ca ti trong thi
gian thm ving Vit Nam: Ti x ny, iu ti cm
thy l sc sng phi thng ca Hi thnh. Snh vi
nhng ln thm ving trc trong nm 1961 v 1966,
ti thy hn mt s tin trin.

[1] Li c Thnh Cha Le XIII, trong Sc ghi danh

tnh 77 v T o ng (64 Vit Nam) vo S b
cc Chn phc, ngy 27.5.1900.

[2] Sch tham kho: Andr-Marie: Missions

Dominicaines en Etrme Orient, Lyon 1863 Bonifacy (trung t): Les dbuts du Christianisme en
Annam des origines au XVIIIe sicle, Hanoi 1930 - R.
du Caillaud: Essai sur les origines du Christianisme
au Tonkin et dans les autres pays annamites. Paris
1915 - J. Cosserat : Rosae Annamiticae seu Vitae
LXX Venerabilium Dei Servorum qui pro de catholica
in Cocincina et Tunkino sunt passi, Montreuil 1893 P. Fernndez: Dominicos donde nace el sol, Manila
1958 - M. Gispert : Historia de las Misiones
Dominicanas en Tungkin, Avila 1928 A. Launay:
Histoire gnrale de la Socit des Misions
Etrangres. Paris 1894 - A. de Rhodes: Divers
voyages et missions du P. Alexandre de Rhodes en la
Chine et autres royaumes de lOrient, avec son retour
en Europe par la Perse et lArmnie, Paris 1653.
[3] Nc ta di triu L cn gi l i Vit (t thi L
Thi T, khi di ra Thng Long nm 1010, quc
hiu Vit Nam bt u c t khi vua Gia Long ln
ngi (1802). Tuy nhin y, chng ti dng quc
hiu Vit Nam, ch nhng tn trn hay tnh chng ti
dng tn c, chua thm tn mi, nu cn.
[4] Vit Nam hay i Vit, t khi c cuc phn tranh
gia Trnh Nguyn (bt u t 1600), chia ra lm
hai: min Bc thuc cha Trinh t sng Linh Giang
(Gianh) tr ra, gi l Bc H hay ng Ngoi, kinh

 Thng Long (K Ch); min Nam thuc cha

Nguyn, t sng Linh Giang tr vo, mang tn Nam
H hay ng Trong, vng ph trc ht lng i
T, gi l Dinh Ct (Qung Tr sau di vo Phc
An (t 152 huyn Qung in, ri Kim Long (t
1636) huyn Hng Tr, thuc tnh Tha Thin.
Bc H chia lm 11 x hay trn: 1) X Nam (Sn
Nam), 2) X ng (Hi Dng, 3) X Bc (Bc
Ninh), 4) X oi (Sn Ty), 5) X Yn Qung (Hi
Ninh), 6) X Lng (Lng Sn), 7) X Thi (Thi
Nguyn), 8) X Tuyn (Tuyn Quang), 9) X Hng
(Hng Ha), 10) X Thanh (Thanh Ha), 11) X
Ngh (Ngh An). ng u mi x hay trn l quan
trn th.
Thnh Thng Long c t nm 1010, i L Thi
T (1010-28). Nm 1428, vua L Thi T (1428-33)
sa li thnh ny v t tn l ng Kinh; do y
ngi ngoi quc gi x ta l Tonkin. Trong lch
s tn ng kinh t c dng m ch quen dng tn
Thng Long hoc K Ch (tn cc tha sai nc
ngoi t cho).
[5] Ph Hin hay Ph Khch l thng cng ln nht
trong th k XVII, a im gn th x Hng Yn
ngy nay. Ph Hin by gi l th ph ca trn Sn
Nam, mt trn rng ln gm cc tnh Nam nh, H
Nam, Hng Yn v Thi Bnh ngy nay. Xem

Madrolle: Indochine du Nord, Paris 1932, tr 34-35.

[6] y chng ti khng ni n thi nghi s, m
c tc gi cho rng dn Vit c n nhn nh
sng Phc m t th k I: thnh Tma tng khi
ging o cho n , Trung Hoa cng ti Vit
Nam, thi ang di quyn cc quan thi th
nh ng Hn. Thi ngi ta ni n truyn thi th
S Nhip (187-226) theo o Cng gio, xc ca
ng chn di t sau 160 nm ci ln cn nguyn
vn nh mi cht (Xem Le Grand de la Liraye:
Notes historiques sur la nation Annamite, Saigon
vers 1869, tr 42-45 - R. du Caillaud: op., cit., tr 1-2).
Nm 980, di triu L i Hnh (980-1004) gio s
Aboul Faradge cng 5 gio s khc thuc phi
Nestorius ngi x Cala, nhn i thm ving cc
tn thuc gio phi Trung Hoa, c qua Vit
Nam, n tn Hoa L (Gia Vin, Ninh Bnh), kinh
thnh ca nh Tin L (Xem Gographie dEdrisi, tr
84). Ngoi ra cn c nghi s ni n chn phc
Pordenone dng Phansinh trn ng truyn gio,
cng gh vo t Chim Thnh di triu Th A
Nam (1318-42) (Xem Henri Cordier: Le voyage en
Asie au XIVe sicle du bienheureur Frre Odorico de
Pordenone, Paris 1891, tr 187 v tip).
[7] Khm nh Vit s Thng gim Cng mc, XXXIII
6 B.
[8] Bo Tng , Si Gn 1949, s 14, tr 54 ni: Inikhu

l mt gio s dng Tn Souvignet, tc gi cun

Varits Tonkinoises,Hanoi 1903, cng c on
Inikhu thuc dng Tn - Caratini Grandjean, trong Le
Statut des Missions en Indochine, Hanoi, s.d., tr 24,
ni cha Inikhu c l thuc dng aminh hay
Phansinh, quc tch B o Nha. Mt s tc gi khc
cng theo kin ny.
[9] M. Gispert: op. cit., tr 55.
[10] Xem Bi c Sinh: Cc nh truyn gio aminh
ngi B o Nha t Phi chu qua n san g
ng Nam , trong th k XV v XVI, trong Lin
Lc Nguyt San, Si Gn 1967, s 13-14, tr 15-16.
[11] Bonilacy (trung t): op. cit., tr 4. C c liu lch s
cho rng Mc ng Dung sau khi cp ngi nh L,
lp Bc Triu nm 1527, mi gio s ngi H
Lan tn l I-ni-khu n truyn o (Xem L Tuyn:
c M Tr Kiu v C liu Lch s, tr 61).
[12] P. Poncet Un des premiers Annamites, sinon le
premier au Catolicisme, trong Bulletin des Amis du
Vieux Hu (B.A.V.H), thng 1-3, 1941.
[13] R. du Caillaud: op. cit., tr 79-82. Vua L Anh Tng
ci mt cng cha Chim, rnh tay vi ngi
Chim Thnh mn Nam. B ny sinh mt cng
cha vo lc ngi anh, vua nc Chim Thnh,
cht khng con ni nghip nn cng cha mi sinh
(ca L Anh Tng) c hng tc: b cha Chm

(Chim hay Chm).

[14] P. Ordoez: Historia y viaje del mundo, Madrid
1691, tr 154-163, 191B-206B - R. du Caillaud: op.
cit., tr 93 97 v 130-141. Nhiu ngi cho vic cng
cha mun kt hn vi gio s Ordoez l truyn kh
tin. C th ni ngc li: Mt cng cha 38 tui,
ngoi o cha chng, ng trc mt nhn vt 32
tui, p trai, ti hoa, thanh lch, c thn m khng
cm ng l iu kh tin hn. ng khc, gio s l
mt anh ho, vn v kin ton, t c th l bn tay c
lc cho triu L trn vic khai tr h Trnh, chng nh
Mc.
[15] Cha Nguyn (con chu Nguyn Kim) vo t
Thun Ha lp nghip t nm 1558, nhng vn cn
thn phc nh L cho n nm 1600 mi dt
[16] P. Ordoez: op. cit., tr 206A-241- R. du Caillaud:
op. cit, tr 144-154. Truyn ca gio s Ordoez nhiu
tc gi coi l hoang ng nht l vic Nguyn
Hong v 19 tng t chu php Ra, cn cho rng
Ordoez cha h t chn ln t Vit.
[17] R. du Caillaud: op. cit., tr 29-37.
[18] R. du Caillaud: op. cit., tr 40-52 v 53-56.
[19] Chn Lp l tn c ca x Cao Min (Cam Bt hay
Kampuchia ngy nay) gm hai min: Th Chn Lp
v Thy Chn Lp. Thy Chn Lp, t gia th k
XVII b cha Nguyn chim dn v em sp nhp

vo lnh th Vit Nam, tc Nam phn ngy nay.

[20] L. E. Louvet: La Cochinchine religieuse, Paris
1885, Q. I, tr 223-225.
[21] L.E. Louvet: op. cit., Q. I, tr 225-226 M. Gispert:
op. cit., tr 13. S gia Louvet cng mt s tc gi
khc ni hai cha b vua Xim La (Thi Lan) bt em
v kinh thnh Juthia v git ti . Theo chng ti,
hai cha c phc T o ti Ch Bn ca Chim
Thnh, v hai cha ging o Qung Nam l ni
thng xy ra nhng cuc giao tranh gia cha
Nguyn v vua Chim v vn t ai (Xem Trn
Trng Kim: Vit Nam S lc, Si Gn 1954, tr 287289). Hn na, chng ti cha c mt s liu no
ni vua nc Xim cm o vo cui th k XVI
cng nh trong th k sau. Nu vua nc Xim cm
o v git cc gio s, th nc Xim by gi khng
th l ni ti lui v nng nu ca cc nh truyn
gio c. Lch s ch ni n cuc bch hi ca vua
Xim nm 1864 sau ny.
[22] D. Aduarte: Historia de la Provincia del Santsimo
Rosario de Filipnas, Japon y Chia, Saragoza 1663, tr
189-195, 204 v 726-729.
[23] ng tng trn ny l mt trong cc con ca
Nguyn Hong. Nm 1592 Nguyn Hong phi ch
thn em qun ra Bc, gip vua L nh Mc, ri
li Bc sut 8 nm, khi ra i Nguyn Hong trao

quyn cho mt ngi con (Xem Trn Trng Kim: op.

cit., tr 288). Nhng ng tng trn ni y khng phi
l ngi c linh mc Affonso da Costa ra ti,
m gio s Ordonez t tn l Don Antonio.
[24] R. du Caillaud: op. cit., tr 173-175.
[25] D. Aduarte: op. cit., tr 211-238 v 732-736- A.
Gallego: Expediciones Espanolas a Camboja, trong
Ultramar (1952), tr 12-21 v Espana en Indochina;
Expedicinones Religioso - Militares, trong Espana
Missionera, VII (1951), tr 298-310.
[26] D. Aduarte: op. cit., tr 257-259, 261 - A. Gallego:
Expediciones Espanolas a Camboja, trong Ultramar
(1952), tr 21-22.
[27] D. Aduarte: op. cit., tr 538, 584-585 - A. Gallego:
op. cit., tr 22-23.
[28] Bartoli Isloria della Compagnia di Giesu, Napoli
1859, Q. IV, tr 182 - L. E. Louvet op. cit., Q. I, tr
236.
[29] Bartoli: op. cit., Q. IV, tr 101.
[30] Bartoli: op. cit., Q. IV, tr 182-185.
[31] Bartoli: op. cit. , Q. IV, tr 226-239.
[32] Dinh Ct (Ai T) l ph cha by gi thuc t
Thun Ha, cch th x Qun Tr ngy nay 10km v
pha bc - Bartoli: op. cit., Q. IV, tr 103 A. de
Rhodes: op. cit., tr 74 - Phm nh Khim: Minh

c Vng Thi phi, Si Gn 1957.

[33] Bonifacy: op. cit., Q. IV, tr 9.
[34] A. de Rhodes: Tunquinensis Historiae Libri Duo.
K S 1906, tr 103.
[35] H. Chappoulie: Aux origines d une Eglise, Rome et
les Missions dInochine, Paris 1947-48. Q. I, tr 34.
[36] Chng trnh dy gio l ca cha c L c ghi
trong cun Bn Tm ngy, xut bn Roma nm
1651. Xem A. de Rhodes: op. cit tr 95.
[37] Xem Nguyn Hu Trng: Les Origines du clerg
Vietnamien Saigon 1959.
[38] F. Marini: Delle Missioni de Padri della Compagnia
de Giesu nella Provincia di Giappone, Roma 1663, tr
264-265.
[39] J. Tissanier: Relation du voyage depuis la France
jusquau Royaume du Tonkin, Paris 1663, tr 180
Theo Bonifacy: op., cit., tr 49-65, th cng cuc
truyn gio ca dng Tn trong mt na th k tht v
i, cc cha ra ti cho trn 358.000 ngi, trong
s 308.000 l ngi x Bc v 50.000 ngi min
Nam. Ph bnh v con s ny, cun Les Missions
Catholiques dIndochine 1933 (trang 22) ca hi
Tha sai Paris cho l phng i.
[40] Thy Anr qu th trn Ram-an (Raran), tc Ph
Yn ngy nay. C tc gi cho thy Anr l v T o

bn khi, nhng ngoi Bc H mt gio dn tn

Phansinh, hu cn ca mt ng hong chu cht v
c tin vo khong nm 1630-31, ngha l trc thy
Anr 14 nm. Xem L. E. Louvet: La Cochinchine
religieuse. Paris 1885, Q. I. tr 241 - A. de Rhodes: op.
cit., tr 100 - Journal dExtrme Orient, Saigon ngy
6.9.1958.
[41] A. de Rhodes: op. cit., tr 136-272.
[42] P. Fernndez: op. cit., tr 238.
[43] Xem ch thch tr 366.
[44] A. Launay: Histoite de la Mission de Cochinchine Documents historiques. (1658-1728) Paris 1924, tr 1620.
[45] L. E. Louvet: op cit., Q. I, tr 279-288 Nguyn
Hu Trng op. cit., tr 215-216, 185-188.
[46] Dinh Hin hay Ph Hin: Dinh l khu dinh th
quan trn, Ph l khu bun bn. S tht Cng ng
hp trn tu bun u trn sng Ci (Hng) cnh
Dinh Hin.
A. Launay: op. cit., tr 100-110. Xem Cng v Cng
ng trong: Nhng th chn trong cc th chung cc
ng Vicario Apostolico v Vicario Provinciae v
dng ng thnh Duming lm t nm 1759, K
St 1903, tr 1-10. V s tin trin ca dng Mn
Thnh gi, xem Tam Bch Chu nin t khi lp dng

Mn Thnh gi 1670-1970, Si Gn 1970.

[47] H. Chappoulie: op. cit., tr 342, 355; A. Launay:
Histoire gnrale de la Socit des Missions
Etrangres, Paris 1894, Q. I, tr 127-136.
[48] Xem Destombes: Le Collge gnral de la Socit
des Missions Etrangres, Hong Kong 1934.
[49] A. Launay: op. cit., Q. I, tr 367-368.
[50] M. Gispert, op. cit., tr 124.
[51] S k a phn Trung, Ph Nhai 1916, tr 34.
[52] Xem Bi c Sinh: c cha Hilario di Ges, dng
utinh ngi , cai qun a phn ng (1737-56)
v s dt khot ca Ta thnh trao cho dng Daminh
trong Lin Lc Nguyt san, Si Gn 1968, s 36 tr
24-29.
[53] Tn cc Hin thnh T o, chng ti vit ch
ng.
[54] H. Ravier S k Hi Thnh, H Ni 1934, Q. III, tr
506.
[55] Thnh Qui Nhn (Bnh nh ngy nay) l thnh
Ch Bn ( Bn) xa ca Chim Thnh, c
Nguyn Nhc xy p kin c. Nguyn Nhc cho
lrn cung in v ng y t nm 1776. Thnh
ny c mt v tr rt li hi, pha Ty c Kim Sn
ng trn, pha ng c Cnh Tin h v, Pha nam
c Tam Thp chu vo, pha bc c Thp Thp che

. Ngoi ra, Phong Sn bn hu cng ng k l

mt hng ro thin nhin, ca Th Ni (Qui Nhn
ngy nay) bn t nh mt ci ho, pha trong c
ni C Mng, pha ngoi c o Bn D. Xem Phm
Vn Sn: Vit S Tn Bin, Q. III, Si Gn 1959, tr
337.
[56] Ngi ta c th ph phn c cha B a Lc
nhng tay vo chnh tr v c m mu thc dn
(nu tht s c), nhng khng bao gi ngi ta c th
nhng li y cho Gio hi Cng gio, v B a
Lc khng phi l Gio hi, v Gio hi khng bao
gi tn thnh mt v tha sai lm chnh tr, c m
mu chnh tr lm li cho nc Php, khi m Gio hi
khng phi l ca ring nc Php, ca ring nc
hay Ty Ban Nha, nhng l ca mi Dn tc nhn
nhn Gio hi lm M. Ni rng B a Lc l i
din ca Gio hi, ng; nhng Gio hi ch c ngi
lm i din trong phm vi thing ling lnh o
cng cuc truyn gio ng Trong by gi m thi.
Nguyn vng cho c hnh l quc tang c cha B
a Lc. Thi hi c p bng cc cht thuc thm
v t trong mt quan ti rt p bng g qu. Ngi
ta qun mt ni trang trng ti Ta gim mc Th
Ngh lun hai thng , lo liu mi l nghi cn thit
cho vic quc tng. Gio dn n tham d rt ng.
Cc quan mc l phc chnh t. Nguyn vng t ra
rt xc ng, hng gio s khng thiu mt ai: thi

hu, hong hu v cc cung tn cng i ra ti m,

l mt iu cha tng c. o cn v ca Nguyn
vng gm 12.000 ngi cm v kh, c s dng
cho thm phn trang nghim, k l o tng binh
trn 100 tht voi di s iu khin ca hong t
Cnh. Ngi ta cho ko c nhiu khu i bc theo
sau. m tang i t Th Ngh, bt u 1 gi m n
9 gi sng mi ti huyt. Tm chc ngi khing c
kiu ht sc lng ly trong c quan ti ca c gim
mc. S ngi i a ln ti 50.000, cht c ng s,
khng k nhng ngi ng xem. Cc l nghi Cng
gio c c hnh y . Trc khi h huyt,
Nguyn vng c iu vn nhc nh cng n ca
c cha, v ly bit ngi bn ch thn. M ca c
cha l mt khu vn nh thuc ta Gim mc by gi,
nay gi l Lng Cha C. Cha Nguyn cho dng
mt ngi n lp ngi, vch g, ct ln bng g qu.
Kin trc do mt ha s Php dng ln. Trong n c
mt tm bia ln ghi chp s nghip ca c gim
mc i vi nh Nguyn. Xem L. E. Louvet: op. cit.,
Q. I, tr 476-481.
[57] L. E. Louvet op. cit., Q. II, tr 17-22. Theo Sch
truyn s ging o thnh trong nc Annam, Hng
Kng 1926, tr 103, th Nm 1800 trong ngDng, s cc ng, cc bc v bn o th ny: C 3 ng Gim mc (3 a phn), - C 15 ng ty
linh mc; - C 119 ng linh mc bn quc; - C 200

thy gidng; C 310.000 bn o.

[58] Archives M. E. Lettres du Ven. Gagelin A. Launay:
sd. Q. II, tr 534-535 - c cha Taberd b tp trung
Hu, c vit ti y ngy 28.2.1828, mt bc th cho
hi Truyn gio Paris: T qun L Vn Duyt n
kinh Hu hi thng 12.1827, can gin vua
Minh Mng. Theo th ny, th trc t qun
nhn c th ca v tha sai trnh by vic vua
Minh Mng bch hi o, v ng pht biu nh
trn (Les Annales de le Propagation de la Foi nm
1830-31, Q. IV, tr 359-361).
[59] A. Launay: sd, Q. II, tr 535.
[60] Tiu s cc thnh T o thi Minh Mng, xem J.
Cosserat op. cit., tr 1-41, 56-164, 181-246.
[61] Nm 1840, vua ti nh Nguyn nhn thy chnh
sch ngoi giao ca mnh gy nhiu bt li, Minh
Mng lin c sang Php mt s on do Trng Minh
Ging cm u tm cch ni li cuc bang giao,
nhng tht bi. Xem Bi c Sinh: Dit o khng
c vua Minh Mng c phi on sang Ty (184041), trong c M Hng Cu Gip, Si Gn 1970, s
11, tr 10 v tip.
[62] L. E. Louvet op. cit., Q. II, tr 123-124, 127. y l
s cc php b tch a phn ng Trong ca c cha
Cunot nm 1844: Ra ti: 1.007 ngi ln. 5.056 tr
con nh Cng gio, 5.706 tr em nh ngoi gio; Gii

ti: 53.282; Rc l: 32.341.

[63] L. E. Louvet: op. cit., Q. II tr 180-182.
[64] Tiu s cc thnh T o di triu T c, xem J.
Cosserat: op. cit. 46-56, 164 -180 - J. Rodriguez:
Martirologio Oriental, Q. III (Indochina), Mexico
1951.
[65] Nm 1855, s gio dn Vit Nam c chng
430.000; Trong Nam: 86.000, Ngoi Bc: 140.000
thuc hai a phn Tha sai Paris, trn 200.000 thuc
hai a phn dng aminh . Xc L. E. Louvet: op.
cit., Q. II, tr 208-209.
[66] L. E. Louvet op. cit., Q. II, tr 248-250.
[67] L. E. Louvet: op. cit., Q. II, tr 254, 491-493 - J.
Cosserat: op. cit., tr 46-56, 164-180
[68] Xem M. Diez: Truyn bn ng thnh T v o
Hi Dng, Hi Phng 1911.
[69] Xem Venticinque Martiri Nelle Missioni
Domenicane del Tonchino, Roma 1950 - L. E.
Louvet: op. cit., Q. II, tr 492, 294-296 - S k a
phn Trung, tr 100-101.
[70] Xc Bi c Sinh: Ha c 1883 v 1884: Dn
Vit Nam mt nc, trch nhim v ai, trong Lin
Lc Nguyt san, Si Gn 1972, s 82, tr 23-32.
[71] A. Launay: op. cit., Q. III, tr 520.
[72] H. Ravier op. cit., Q. III, tr 606.

[73] Xem nh nh th ln Pht Dim, tr 326.

[74] Nhng con s thuc nm 1933, c trch trong
Les Missions Cattholiques dIndochine 1933, Paris.
[75] Hai tnh ny n sau phn chia thnh: Chu c, H
Tin, Rch Gi, Bc Liu, Sc Trng v gn trn vn
Phong Dinh (Cn Th), Long Xuyn, Sa c.
[76] H. Ravier: op. cit.,, Q. III tr 607.
[77] M. Gispert: op. cit., tr 701.
[78] S k a phn Trung, tr 115.
[79] Les Missions Catholiques dInndochine 1933 - Vit
Nam Cng gio Nin gim 1964, Si Gn 1964, tr
156-157.
[80] Nm 1952, t Sacerdos Indosinensis tc bn sau 7
nm vng mt v chin tranh, nhng b ch
Indosinensis . Nm 1954, hip nh Genve ra i, t
Saccerdos nh bn mt ln na. Thng 1 nm 1952
t bo li tc bn, mang tn Linh mc Nguyt san.
Xem Linh mc Nguyt san, Si Gn 1962, s 1-2, tr
4-9. T bo nh bn t thng 5.1975.
[81] Xem Mai c Thc: Tiu s c cha Thnh, Si
Gn 1967.
[82] Xem nh tr 401.
[83] Tng y Di c: Cuc di c lch s ti Vit nam, Si
Gn, tr 8, 120, 127, 144
[84] Nin lch Cng gio K Hi 1959, Si Gn 1959, tr

76-83.
[85] Nhng trang ny, chng ti vit theo nhng tin tc
t ngoi Bc a vo. Xem Linh mc Nguyt san.
Si Gn 1967, 1969-70: s 71-72, tr 814-816; s 9596, tr 824: s 97-98, tr 79-80; s 105, tr 619.
[86] Linh mc Nguyt san, Si Gn 1971: s 113, tr
273; s 118. tr 669-673.
[87] Theo thng k ca B Truyn
gio ngy 30.6.1957. trong Vit Nam Cng gio Nin
gim 1964, tr 242.
[88] Theo thng k thng 7 nm 1959, Gio hi min
Nam c 1.030 trng tiu hc vi 258.409 hc sinh
Cng gio v 97.347 hc sinh khng Cng gio; 22
trng trung hc vi s s 82.827 Cng gio v
70.101 ngoi Cng gio; 41 bnh vin vi 7.000
ging, 239 trm pht thuc, 35 nh h sinh, 9 tri
ci sn sc 2.500 bnh nhn, 82 c nhi vin nui
11.000 tr em, 29 nh dng lo. Linh mc Nguyt
san. Si Gn 1970, s 105, tr 618-619.
[89] V gio s dng Tn cui cng (thuc t 1) ti Vit
Nam l cha Orta, qua i v c an tng ti Lc Mn
nm 1802 (S k a phn Trung, tr 154). Sau trn
150 nm vng mt, dng Tn tr li Vit Nam nm
1957. Ch trn 10 nm, dng c nhng c s sau
y: Nh Thnh Inhaxu v Trung tm c L Si Gn
(1957), Gio hong Hc vin Thnh Pi Lt

(1958), Tp vin Th c (1960), Trung tm Sinh

vin Xavi Hu (1962), Trung hc Tn c Hu
(1964), Trung tm Thanh nin Th c (1966), Hc
vin dng Tn Lt (1967), Nh Anr Ph Yn Si
Gn (Tr s b trn min) v C x ng sinh (1970).
Nm 1972, tng s tu s dng Tn ti Vit Nam l 68
(21 Vit): 47 linh mc (9 du hc), 12 hc s (1 du hc),
9 tr s, 4 tp sinh.
[90] Nin hiu (trong ngoc) l nm dng c ngi t
chn ln t Vit. Nm 1580, hai cha Grgoire de La
Motte v Luis de Fonseca dng aminh ti Chn
Lp, Chim Thnh, ri ra Qung Nam (thuc cha
Nguyn); khng k cha Gaspar da Cruz ti Cn Co
(H Tin ngy nay, by gi cn thuc Cao Min)
nm 1550. Nm 1583, mt phi on 4 linh mc v
tr s dng Phansinh ti An Qung (Qung Yn ngy
nay).
[91] Tu hi ny c thnh lp do cha Vincent Lebbe
ti Ankwo (H Bc, Trung Hoa) nm 1928, cc tu s
chuyn ngnh gio dc v x hi.
[92] Huynh on Anh em c M ngi ngho do cha
Ermin de Clerck dng Bin c ngi B lp ti
Landes (Php) nm 1956, phi hip hai np sng
Bin c v Foucauld, ch trng n gin ha ti
a i sng an sinh di hnh thc tng huynh on
nh theo iu kin i a s dn ngho. Dng cn
ang trong thi th nghim c chnh thc thnh

lp, trong khi c hai cha Bo Tnh Vng

nh Bch (Xit Phc L) v An Sn V (Binc
Thin An) du nhp vo Vit Nam nm 1970, lp mt
huynh x chnh ti Cu Sn (Gia nh), n sau a
vo Tn nh. Nm 1972: 2 linh mc, 2 tp sinh.
[93] Phn lch s cc hi dng ny, chng ti vit theo
ti liu ca c ng Guy de St-Hilaire, th k ta
Khm s ti Si Gn, v do cc hi dng cung cp.
[94] Nm chnh thc thnh lp vi bng sc ca Gio
quyn, hoc l nm n lp Vit Nam.
[95] Xem c san Tam Bch Chu nin t khi thnh lp
Dng Mn Thnh gi: 1670-1970, Si Gn 1970.
[96] Xem bi Hy thnh lp Dng Kn trn nc An
nam, trong c san thnh Teresa Avila n Tin s
Gio hi, Si Gn 1970, tr 122-126.
[97] Xem bi i hi Tn Hin I.C. (21-23 th. 3 nm
1972), trong c m Hng Cu Gip, Si Gn 1972,
s 35, tr 12 v tip.
[98] Xem V. Rollin: Histoire de la Mission du
Cambodge (1555-1967) (Rono), Phnompenh 1968.
[99] Linh mc nguyt san, Si Gn 1971, s 111-112, tr
102-104.