| dozy uwagi i zainteresowania w krytycanym jego deieciiistwa, Okres ten bez watpienia nie jest tak écisle okreslony, jak okres wdrukowywania u ptakow, ale mote sig zamykaé w pierwszych 6-ciu miesigcach 2ycia. Jere Wilson z naszej grupy bada reakej@ usmiechu u dzieci, probujge dotrzeé do pew- nych aspektéw zachowania sig calowieka, ktére moga byé 2wigzane 2 wdrulowaniem, Harry F. Harlow MILOSC U DzIECI REZUSOW U cdlowieka, plerwsza milosé dziecka skierowana jest ku matce. Czula intyrmogé tego przywigzania uwadana jest ezasami za swiela lub mistyezna sile, 2a instynkt niemodliwy do zanalizowania, Poglady takie, ani realne praesekody stojace na drodze badati obiek- siomysh naples, Wynikejacyeh gléwnie 2 + hnienia. Tradycyjni psychoanalityey majg skionndsé do podirreilonia, Ze podstawa uczuciowego rozw ka jest bezpogredni kontakt z piersi nio, pewna liezba rchiatréw dzieciecych zakwestio- , jako zbyt naiwne. Niektérzy Ze istotna role odgrywa czule za- chowanie sig matki w akcie karmienia piersia, inni na~ tomiast podkreslaja znaczenie takich ezynnikéw aktu karmienia, jak kontakt, przytulanie, a nawet wraie- nia wzrokowe i stuchowe, ktérc wspéldzialajg we wzbudzaniu mi Aby przelamaé ten obecny, teoretyezny impas, na- 109letatoby prowedzié badania na dziecku ludzkim, Jest lo jednak rzeczq trudna, jedeli w ogdle modliwa, po- niewaz po urodzeniu dziccko jest tak niedojrzate, ze wykazuje zaledwie niewielky Kontrole nad ukledem ruchowym, z wyjatkiem oczywisele te] Jego ezesci, kts ra bierze udzial w ssaniu. Ponadto dojrzewai Ia, jego roew Badania nad wzajeranym stosunkiem obiektem jest dziecko matpy. W ciggu ostatnich kilku lat nasza grupa z Laboratorium Badania Naczelnych rey Uniwersytecie Stanu Wisconsin wykorzystywala ‘Spodziewa- ligmy sig wige, 2e badania te przyc os6b istotny do wyjaénienia zagadnienia rozwoju mitoset dziecka do ma Dzieci malp wkrétce po urodzeniu wykezujq 0 wicle lepszq koordynacie niz dzieci ludzkie, Mozna je obser- wowaé i oceniaé ich reakeje juz wowezas, gdy maja zaledwie 10 dni, a nawet wezeénie. Chociaé matpki dojrzewajg 0 wiele szybeie), to Jednak ogélny wzorzee ich rozwoju jest taki sam, jak u daieci ludzkich. Nasze zainteresowanie miloSciq dziecka matpy zro- deito sie w czasie programu badawezego, ktory doty- cayt separacji malpek od ich matek w kilka godzin po urodzeniu. Stosujae metode opracowang przez Gert de van Wagenen z Uniwersytetu w Yale, wychowywa- 1y noworodki malpie karmige je z butelki; stwier- ismy, Ze émiertelnosé tak karmionych zwierzat byla duéo mmiejsza, ni malpek karmionych przez wlasne m0 | | | matki, Starannie przestrze; nia na podiodze klatki zwinigte), gazowej_pieluszlt, poniewaz zgocnie 2 obsorwacjami dr van Wagenen, zeta chetnie wehodza w kontakt 2 tak miei i podatnymi powierzchniami, szczegélnie w ezasie kar mienia, Glebokie osobiste przywigzanie, jakie rozwij to sig u naszych zwierzat do ich postania 7 pieluszki, oraz smutek, ktéry okazywaly, gdy pewnego dnia po- stanie zostelo na krétio usunigte w celach higieniez~ nych, wywarly na nas sine wrazenie. Zachowanic sig dzieci_malp praypominalo praywigzanie di kich do ich kocykéw, poduszeczek, szmacianych lalek i pluszowych misiow. Obserwacje te podsunely nam mysl przeprowadzenia serii cksperymentéw, w ktérych moglibyémy poréw- naé wplyw aktu karmienia, taezie z wazystkimi towa- rayszacymi mu czynnosciami, z wplywem zwyklego cielesnego kontaktu na rozw6] przywigzania dziecl mal- pek do ich matek, W tym celu zaprojektowaligmy wie zastepeze malpie matid. Jedna z nich byla naga, indryezna postaé wykonana ze splecionego drutu, vakofiezona drewniang glowa i odpychajaca twarza. U drugie}, druciany splot pokryty by! z zewnatr2 aksa~ narodzonych malpek w 8 oddzielnych klatkach, w kté- rych mialy jednakowy dostep do obu matek, Caworo deieci otrzymywato mleko od jednej matki, a ezworo od. dru; i ki szybko okazaly gicznie. Malpki 2 obu grup wy) ka i w tym samym stopniu przy! nak pod wagledem psychologicznym mati te nie oka~ zaly sig réwnorzedne. Za pomoca automatycznej rejes- tracfi stwierdzono, 2e dzieci z obu grup spedzaly o wiele mt(ur (ee daisy wigee} ezasu z matkami pokrytymi materialem, wspi- najge sig na nie i praytulajge, Podezas pierwszych 14 dni zycia matpek na po- Klatek znajdowaly sig grzejgce poduseki eleke- tryezne, jednak wiekszo: tylko zdobyla umiejetnosé wdrapywania sie na ogrzewang matke z material, Ponadto, im malpki byly starsze, tym wigce} czasu spedzaty przyezepione cans spy (gocing eb) 8 = Srodowi przytulone do jej mi 48), Te, ktdre pol aksamitne} powierzchni aly pokarm od matek dru- ie praebywaly na nich dute}, niz to bylo konieczne. Praeczylo to teorii, #e uezucie jest reakeja wyuerzona, wytwarzajaca si¢ w skojarzeniu x zaspoko- jeniem gloda lub pragnienia. Otrzymane wyniki potwierdzaja znaczenie, byé moze ogromne i sata ori isles. plvnaesi stad beapo- au Fe eee ze zastepeza matka pokryta materialem calkowicie zaspokaja wymagania dziecka. Dzieci maja do niej do- step w ciggu 24 godzin na dobe, a wige moie ona sze zaspokajaé ich olbrzyraig potraebe ‘ogromna je} zalet jest to, ze ma bije ich w ghiewie. Uznajemy zatem zywa malpiq matka, chocias melpi ojeowie prawdo- podzieliliby tej opinii, , nie oznacza to weale, #e karmienie pier sdnego eychologlemego znncrenie. Zaden iego, clelesnego irontaketu pomieday mata n deleckiem. Ponadio matka, dia ktérej kermienie stanowi przyjemnost, niowatpli- wie czule dotyka dziecko i piesci, W normalnych wa- runkach, na preywigzanie dziecka do matki wplywaja rozmaite, trudno uchwytne zmienne, wynikajgee za- rowno z zachowania si matki, jak i daiecka, Zdawa- lismy sobie sprawe, de niemotliwe jest wyjagnienie tego zagadnienia w ciggu zaledwie dwéch lat badasi. Bez wagledu jednak na to, jakie fakty moze ujawnié praysslosé, nasze pierwsze badania wykazaly, Ze poceu- cie bezpicczeiistwa wynikajace 2 bezposredniego kon- taktu jest decydujaca zmienng we wzajemnym stosun- kku dziceka i matki. a ‘Wnioski te zostaly w pelni potwierdzone praca wyni- ki naszych doswiedezeti 2 ostatniego okresu. Czas, jaki usdzieci_ malp spedzaly na praytulaniu sie do swoich zastepezych matek; byt wainym, ale byé moze nie de- eydujgeym wskainikiem praywigzania emocjonalnego. Czyiby szukaly one takse u swojej nieoywione} mat- ki pociechy i ochrony w wypadku stresu. emocjonal- nego? Dla wyjaénienia tego problemu umieszezalismy w Klatkach naszych matpich dzieci wywolujace strach, nie zane im, obce przedmioty, takie na prayklad jak mechanicany mi§ (rye. 49), kt6ry posuwat sie napreéd bijae w beben, Niczaleinie od tego, exy dzieci byly karmione przez matke z drutu czy z materialu, prawie zawsze suukaly pomocy u te] astatnie}. Ten sposbb 23 chowania sie, z biegi miare narastania doswiadezenia, byt jeszcze wyraéniejszy. Na poczatiou tej seri eksperymentéw zdarzalo sig, ae wystraszone malpki reucaly sig na oflep do matki drucianej, lecz natychmiast porzucaly ja na rzeca drugie] matki, Mal pki staraly sig praytulié do swoje] matki z materiala, 16 ocierajac sig 0 nig. Skoro tylko wskutek bliskiego kon- taktu z matka lek ich mijat, odwracaly sie, by spojrzeé na niedawno jeszcze przerazajacego je misia, bez naj- i. Czasami rezygnowaly na- wet z opieki matki i zblizaly sie do postac, ktéra kil- Ka minut wezeSnie] napawala je skrajnym przeraze- niem. Zachowanie sig dzieci Iudzkich jest analogiczne do zachowania sig malpck. Stwierdzilismy, e dotyezy to nawet sytuacji stresowych, Gdy zabiera sie dziecko w jakies obce miejsce, jest ono awykle tak dlugo spo- Kcojne i sez nim waroku, dziecko ogamnia strech i rozpacz. ‘Te sama reakcj¢ wywolywelismy u naszych malpich dzleci, umieszezajge je w pokoju o wiele wigkseym nix ich datki, do ktéryeh byly przyzwyczajone. W pokoju umieszezalismy pewna liczbe nfeznanych przedmiotow, takich jak male sztueze drzewo, zmiety kawalek pa- pieru, 2winigta pieluszke x gazy, Klocek drewniany, galke od drzwi (podobny eksperyment przedstawiaja ilustracje na 1), Jedeli w pokoju znajdowala si¢ dzieci biegty do nie} jak szalone, zaczynato wspinaé si¢ po ciele matki, badai i manipulowaé nig. Wkrétee opuszczalo matke, aby zapoznaé sig z nowym Swiatem, a nieznane przedmioty stawaly sig zabawkami. Typowy _spos6b_zachawania... apierem i wracato do.matki.-Do- “BEEF matka sGinowila psychologiezng ,,podstawe dzia~ unJania”, dzieci nie baly sig, ich zachowanie, sie bylo_po- zytywne, céchowala je chet do badania rzeczy nowych W sytuac}i, gdy matka z materiau byla niecbecna, szybko przsbiegaly przez pok6, raucaly sig na zaciskajac rece, kurczae swoje i krzyczae 2 rozpaczy (rye. 52). Obserwacje do- Konane niezaleznie praez dwie osoby — notujace takie _.wskainilei strachu” Jak krzyk, kulenie sig, kolysanie, ui podloge twarza w oceny emodonainosel ye. 51 W tesciessanie keiuka lub palucha u nogi — wskazuja na to, 2e w tej sytuacji emoejonalny wskagnik strachu u dzie~ ci prawie potroil sig, Jednakie tadne pomiary iloscio- we nie sq w stanie zobrazowaé kontrastu pomicdzy aktywna i ekspansywng postawa malpki w obeonosci i biernym, pelnym apatii 1 niepokoju zachowa- ie byl, tuacji doswiadezalne| matka dru- ciana nie dodawata pewnoéci malpce. Badania kontrol~ ne przeprowadzone na matpach, ktére od urodzenia analy jedynie druciang matke dowiodly, #e nie darzyly ej one Zadnym uezuciem i je} obeen: stanowita rzat wykazywala najwyzsea ze wszy jonalnosé. Ich typowy sposbb zachowania stepujacy: biegly do dciany lub w rég pokoju, kulity glowe i ciato i Kolysaly sig w pred i w tyl. Czynnosel te przypominaly dokladnie autystyezny 1 sposdh zacho- wania sie, ezesto obserwowany wSréd dzieci opusrczo~ nych, zajdujacych sig w zakladach lub poza Dia ostatecznego pordwnania wplywu matek 2 ma- terialu i z drutu przeprowadziliémy eksperyment, pier- wotnie opracowany przez Roberta A. Butlera? z Labo- ratorium Badania Naczelnych. Stwierdzil on, Ze malpy zamiknigte w slabo oswietlonym pudle, przez kilka go- aby wielokrotnie otworzyé okno i wyjrzeé na zewngtrz. Czestotliwosé naciskania diwign! zalezala od tego, co ne} ma Jowaniu sie * Patra artykul R.A. Butlera Przejowy cizkaweéei w matp, 5, 101 (preyp. red. pol). 0 miski z owocami lub pustego pokoju. Obecnie wiemy, de ta ,reakeja poznaweza” jest wrodzona. Juz 3-dnio- we malpy, ledwo umiejace chodzié, pelzna po podio- dze pudta, aby dostaé sie do déwigni, ktéra na krétka 1800 ————— — T 1 ML 8 | | | | { cishaie dwight weaasle badah (redria Uezba) \_| tupkt bial). aipy,chowane.bex tadne) math i Tteresjace lz Inne malpy. chwile otwiera okno; ni tre x nich naciskaja déwig- nie setki razy w ciagu kilku godzin, Gdy przebadaliémy nasze malpie dziecl w ,,pudle Butlera” okazalo sig, ze te, Ktére chowane byly reakeje na matke z materialu, jak i na inng mal- pe, a okazywaly nie wieksze zainteresowanie matka z drutu, niz pustym pokojem. Zarowno w tym, jak iw innych testach, malpy ,karmione” przez druciang przez matke 2 materialu. Zwi hodowane w ogéle bez. Zadne} mathi, wykazywaly ‘ogromne zainteresowanie zaréwno obiema matkami, jak i inna matpa. Rt‘Tak wie wszystkie obicktywne testy, Kore bylifmy zgodnie Swiadeza 0 realnogel i pel- nowartosciowosci zwigzku pomiedzy dzieckiem malpy a jego zastepeza mata. Poglad ten potwierdzaja prze~ prowadzone w celach pordwnawezych obserwacje za- chowania sie dzieci matpich chowanych przez wlasne matki, Malpki te, podobnfe jak nasze, spadzaly wiele godzin przytulone do swoich matek i biegly do nich i uspokojenie, gay byly przestraszone. trwala wieé pomigdzy matka a wydaje sie byé zasadniczo taka sama, nicza od. tego, czy matka jest prawdziwa, ezy zastepeza — 2 ma- teriatu, Kontakt c emy benspoenie ieisza i inpe na~ Tomiast rodzaje siymulac} apiece ‘uzupelnia~ Ja Jego efekty. Dlatego tez rozpoczeligmy badania nad tymi dodatkowymi czynnikami. Aktywnoié 2ywych malp-matek, na prayklad, zapewnia daieckn intensyw- niejsza stymulacje rachowa. U ludzi, w wielu kultu- rach, matki idac do pracy preywiazuja do siebie swoje drieci; w naszej kulturze rodzice bardzo dobrze wie- dza, ze kolysanie dziecka Iub spacerowanie z nim pray- ia sig do jego dobrego samopoczucia psychicznego yemego, W awigrku z tym poréwnaligmy reakcje dzieci malpich na dwa réine rodzaje matek z materia- Ju: nieruchoma i kolyszaca sig, Wszystkie dzieci wolaly kolyseqca sig matke, chociaé istnialy tu znaczne waha- nia w zalemosei od dnia, a takze wynikajace 2 roanic indywidualnych. Eksperyment z kotyszacq sig { nieru- chorng kolyskq dat podobne wyniki, Wydaje sie, 2 ruch wzmaga emocje, aczkolwiek w duio mniejszym stopnin niz. bezposredni kontakt. Prawdopodobnie sem akt przytulania sie takze od- grywa pewng role w keztaltowaniu sig dobrego samo- re poezucia psychieznego 1 fizycznego, Zanim rozpoez- lismy nasze badania nad uczuciowoscia, zaobserwowa- lismy juz, Ze nowo narodzona malpke chowana w pus tej Katee z drutu z ledwoscia mogliémy utrzymaé pray ayciu, dopoki nie dostarezylismy joj jakiegos przed- miotu, do ktérego mogta sig praytulaé. Ostatnio cho- walismy dwie grupy malpek — jedna otrzymala rov~ ozone postanie zamiast matki, druga jednoczesnie matke z material i poslanie. Malpki z grupy drugic} spedzaly wiece] casu na postaniu niz na matce, praw- dopodobnie dlatego, ze stromo ustawiona powierzchnia matki stanowila nie dost wygodne podtoze do spania, W teécie ,otwartego pola” dzieci chowane z uaiesz~ czonym w Klatce postaniem, lecz bez matki, wyraznie czerpaly pewng otuche emocjonalng z obecnoéei tego postania, Natomiast te 2wierzgta, ktére chowane byly w Kslatee zawierajace) Jednoczesnie 1 matke, i postanie, wyrainie wyréinily mate, do Kktére} mogly sig prey- ¢ bardzo wyraénie wyzszosé uezucio- 5j doznawaly w kontakcie 2 nig, rozsqdek sugeruje, ze cieplo ci wplyw na wemocnienie wiedi migdzy nia 2 ‘Nasze whasne dotyehezasowe obserwacje nie potwier- daily te} hipotezy. Wydaje nam sie, Ze ogrzewanie maki z materialu nie podnosi je} atrakcyjnogei, a dzie- ci z latwoseia porzucajq ogrzewane postanie dla nic- ogrzewane} matki zasiepczej. Nasze laboratorium jest jednak stale dobrze ogrzewane; eksperymenty w chlod- nym pomieszezeniu moga dawaé zupelnie inne wyniki. warokowe moga wzmacniat przywigzanie dostrzegaé glowe, twarz i cezy swojej zastepeze} math Rei manipulowaé nimi; dzieci ludzi wykazuja ten sam todzaj opéénionej reakcji na bodéce warokowe. Znany jest wyrainy wplyw tych bodéeéw réwnies na zacho- Wwanie sie wielu innych miodych 2wierzat. Austriackt zoolog Konrad Lorenz opisat proces nazwany wdru- Kowaniem !. Wykazal on, Ze piskleta niektorych ga- tunkéw ptukow preywiazuja sig do pierwszego dostrze- donego przez nie poruszajacego sic przedmiotu, ktérym Ww warunkach normalnych jest ich matka, Jest takze prawdopodobne, Ze okreslone déwieki, a nawet zapachy moga odgrywaé pewng role w normalnym procesie rozwoju psychicznego. Glebokose ie tylko od rodzaju bodicéw odbieranych przez mlode @, ale takie od momentu, w ktérym one na nie Eksperymenty z kaezkami wykazaly, ze waru- a najlatwie} w ezasie krytyemego po przekroezeniu diet} kowanie przel okresa bezposrednio po wy! pewnego okresu moiliwe. Dos pozbawieni uczucia w driecifistwie, moga micé pééniej trudnoici w tworzeniu zwiaekéw uccuciowych. Nasze wstepne cksperymenty z malpami dowiodly, te reakeje uczuciowe tych zwierzat rozwijaja sig, lub za~ nikaja, wediug podobnego schematu, ‘Na samym poczatku naszej pracy badaweze} utwo- rzyligmy gléwna grupe kontrolng rodkéw malpich, ktérym uniemodl Kontakt zarowmo z zastepeza matka, jak i z innymi malpami. Po okoto 8 miesiacach umieseilismy je w klat- kach z objema matkami: z drutu iz material. Poczat- kowo baly sie obu zasigpezych matek, ale w ciggu kil- 1 Pare artylcol EH, Hessa ,Wdrukowanie” u zwierzat, 5. 91 (prayp. red. pot) su dni zacegly reagowaé na nie w podobny sposbb, jak inne may. Whrste spedely nscale, goérine 18-10 godzin z matkg z ma~ | | | i | | | L 1 tay mesic echt ‘howare zchiewa mation’ ‘ot 20 dria cia IDK posbawione Wezesnego Kone oalgee 2 tq mathe, seybko tracy od urodzenia, spedzaly pray niej prawie dwukrotnie dluészy okres ezasu, otwartego pola” nasze_makpy-, w duéo mniejszym stopniu niz inne malpy czerpaly otuche 2 obecnosci matki z materialu. Brak fizycznego Kontaktu podezas pierwszych 8 miesigcy Zycia wyral- nie wplynal na ich zdolnosé do rozwinigcia pelnej, nor- vosei. Jeszeze inny objaw zmian psy- chologicznych spowodowanych wezesna utrata matki udalo sig nam zacbserwowat w okresie, gdy badalis- my, w jakim stopnin mote przetrwaé praywigzanie do u milodych malp. Dzieci wychowywane od uro- dzenia z mati x materiatu i oddzielone od nie] po 125okolo 5,5 miesiqca byly tak samo, lub niewicle mnicj ezule nawet po 18 miesiacach roziaki. Wydaje sig, 2 w nicktérych przypadkach w czasie niecbecnosc: ki zdolnosé do okazywania ‘uczuciowoéci stawala jeszcze silniejsea. Jednakée malpy, ktore zetknely sig z zastepeza matka dopiero po ukoticzeniu 8 miesiecy, szybko tracily wszelkq nabyta uczuciowoss. Dlugi okres pozbawienia matki najwyraiicj uccynil je niezdol- nymi do tworzenia trwalego zwiazku uczuciowego. W przypadku dziect Iudzkich, jak dotad, nie wystar- ezajaco zbadano skutki braku matki lub rozdziclenia % nia, pomimo praktyeznego zaczenia tych skutkow w wychowywaniu dzieci, Istniejqcy u malp dlugi okres rawdziwa okazje do badania trwalych zaburzeh powodowanych przez niestala Iub karegeq matke zastepcza. Badania nasze wykazaly, Ze bezpoiredni kontakt 2 matka, dajacy poczucie bezpieczeristwa, ma zadzi- Winjaco duze znaccenie 1 stanowi podstawowy cxynnik w ksztaltowaniu sie milosei dziecka do matki, Piors i akt karmienia graja w tym procesie blaha i ng role. Niezaleznie od tego, badania te pozwolily usta lie sposéb eksperymentalnego podejécia do subtelnych probleméw ksztaltowania sie zwigekéw uczuciowych dziecka i matki, Dalsza eksploracja przedstawionych W niniejszym artykule nowych, rozleglych terenéw badati zalezy jedynie od motliwasei zdobycia niemow- Igt_malpich. Zamierzamy rozszerzyé nasze badanta i zajaé sig zagadnieniem matczyne] (a nawet ojcow- ie!) milosci do detecka. Wreszeie, majge juz ustalong metode, nie widzimy powodu, dla ktérego nie mogli- bysmy zajaé sie w praysdloSci badaniem podstawo- wych zmiennych neurofizjologicmych i biochemicz- nych, leégcych u podstaw uczucia i mifosei, 126 Howard 8, Liddell WARUNKOWANIE I EMOCJE Prymitywne sily ludzkich emocji sq rownie groine i niszezgce, jak rozpad jadra atomu. Czy moina wat- pié w to, ze problem emocji jest centralnym zagad- nieniem naukowym naszyeh czas6w? Podwaliny pod naukowa wiedze o mechanizmach 1 prawach rzadzgeych Iudzkq natura polodyly prace dwéch geniusry, Freuda i Pawlowa. Metoda psycho- analizy Freuda i metoda odruchéw warunkowych Paw- towa zrewolucjonizowaly nasze Koncepeje na temat ludekiego zachowania i powinny umotliwié naukowe rozwigzanie problemu emocji. Preez wiele lat stosowaligmy na Uniwersytecie Cor nella zmodyfikowang metode odruchéw warunkowych Pawiowa do badania emocji u owey i Kozy. Zastoso- wanie tych zwierzat do badania proceséw emocji mote sig wydawaé odwrotem od wzniostosci do émiesznosei, ale takkiego wiasnie podejécia bronit wielki fizjolog francuski XIX wieku — Claude Bernard, W swoim dzicle Wstep do medycyny eksperymentalnej Claude Bernard napisat: ,,W badaniach naukowych subtelne réimice w metodzie maja olbrzymie znaczenie. Szeze- Sliwy wybér zwiorzecia, szezegblna konstrulxeja instru mentu lub wybér odezynnika moga czesto wystarezyt do rozwigzania najbardziej abstrakeyjnych 1 pozornie nieuchwytnych probleméw. Slowem, najwieksze praw- rd