Njohuri Kompjuteri

NJOHURI KOMPJUTERI
I. Funksioni i nj kompjuteri (PC)
Kompjuteri sht nj sistem q mbledh, proceson, nxjerr dhe ruan
informacione t ndryshme. Katr funksionet baz t nj kompjuteri jan:
!

Input Hyrja e t dhnave;

Realizohet nprmjet pajisjeve hardware (Input Devices), t cilat drgojn
t dhna t ndryshme n nj kompjuter, si: tastjera, mouse, web camera,
mikrofoni, skaneri, joystick, fingerprint, etj. Pa kto pajisje kompjuteri do
t ishte thjesht nj ekran q nuk do ti lejonte prdoruesit t
bashkvepronin me t.

Processing Prpunimi i t dhnave hyrse;

Realizohet nga CPU (Central Processing Unit) ose Procesori, i cili
kontrollon dhe koordinon aktivitetin e t gjitha komponenteve t nj
kompjuteri. CPU kryen veprimet baz aritmetike e logjike dhe ekzekuton
instruksionet e nevojshme pr t menaxhuar fluksin e informacionit
hyrs n nj kompjuter. Termi CPU nisi t prdoret n industrin e
kompjuterave rreth viteve 60. Sot ai prkufizohet si truri i nj
kompjuteri. Forma dhe ndrtimi i CPU-s ka ndryshuar rrnjsisht nga
ajo e modeleve t para por funksionet baz t tij kan mbetur pothuajse
t njjtat.

Output Dalja e t dhnave;

Realizohet nprmjet pajisjeve hardware (Output Devices), t cilat shfaqin
rezultatet e prpunimit t t dhnave t ndryshme n nj kompjuter, si:
monitori, printeri, speaker, kufjet, etj. Pra I/O devices prdoren nga
njerzit pr t komunikuar me kompjuterin. Pajisje t tjera q prdoren
pr komunikimin ndrmjet kompjuterave si modem-at apo kartat e rrjetit
shrbejn si pr input dhe pr output t informacionit.

Storage Ruajtja e t dhnave;

Realizohet nprmjet pajisjeve hardware (Storage Devices) t cilat
memorizojn jo vetm t dhna elementare por edhe programe komplekse
q shrbejn pr t automatizuar procese t ndryshme, si RAM, HDD,
disqet optike etj.

Zgjidhja e nj problemi me ndihmn e nj kompjuteri ka t automatizuar

vetm ekzekutimin e nj programi t konceptuar dhe ndrtuar nga nj
programues pr kt qllim.

Njohuri Kompjuteri

Pjesa m e vshtir e automatizimit t nj problemi mbetet gjetja e metods

s zgjidhjes s tij, pastaj sht prkthimi i ides n nj gjuh programimi q
kuptohet nga kompjuteri. Ky program prkthehet m pas nga Kompilatori n
gjuh makine, dmth. transformohet n nj varg instruksionesh t
ekzekutueshme, t cilat ruhen n kujtes n trajtn e nj skedari .EXE.
N momentin kur ky varg instruksionesh thirret nga prdoruesi pr
ekzekutim ai ngarkohet nga disku n kujtesn kryesore. T dhnat dhe do
instruksion q do ekzekutohet lexohen nga kujtesa kryesore, m pas
ngarkohen npr regjistra, dhe n varsi t programit bhet prpunimi i
informacionit i cili ruhet prsri n kujtesn kryesore. N momentin e
prfundimit t programit t gjitha rezultatet kalojn nga kujtesa kryesore n
disk, ku bhet ruajtja prfundimtare, ose shfaqen n ekran.
Pra t gjitha programet e nj kompjuteri marrin nj informacion n hyrje,
kryejn llogaritjet prkatse dhe pastaj rezultatin e ktyre llogaritjeve ja
kthejn prdoruesit. Kjo gj realizohet duke qarkulluar informacioni ose t
dhnat nprmjet pjesve t ndryshme t kompjuterit.
Bazuar n kt llogjik nj kompjuter ndahet nga ana funksionale n tre
pjes kryesore: CPU - njsia q kryen llogaritjet, Kujtesa Qendrore - zona q
ruan t dhnat dhe nj bashksi ndrfaqesh q e lidhin at me pajisjet
periferike (I/O).
Nj pamje e prgjithshme e nj sistemi kompjuterik sht treguar n figurn
e mposhtme:

CPU kryen
t gjitha
llogaritjet

Disqet ruajn
n mnyr
prfundimtare
informacionin

T dhnat kalojn
nga kujtesa
kryesore tek CPU
dhe anasjelltas

Disqet magnetike

C
P
U

Kujtesa
kryesore

Njohuri Kompjuteri

II. Komponente t nj PC dhe prkufizime t nevojshme

2.1, Power Supply
Furnizuesi i energjis furnizon kompjuterin me energji elektrike nga jasht
duke e transformuar at n energji elektrike q mund t prdoret nga
kompjuteri.
2.2, Motherboard
Motherboard-i sht qarku kryesor elektronik n nj kompjuter. N t
vendosen pothuajse t gjitha komponentet kryesore t njsis qendrore, si
dhe konektort pr lidhjet me pajisjet periferike.
2.3, HDD
Hard Disk drive (HDD) sht memoria e qndrueshme q mban t dhnat
dixhitale n disqe me siprfaqe magnetike. Me fjaln drive kuptojm
mekanizmin e motorizuar q shrben pr lvizjen e disqeve magnetike. HDD
u shfaqn pr her t par n vitin 1956 si memorie pr ruajtjen e t
dhnave n nj kompjuter IBM. M von ato u prdorn n forma t tjera
organizimi si RAID (Redundant Array of Inexpensive Disks), SAN (Storage
Area Network), etj. q ofrojn akses m t mir dhe m t besueshm n
vllime t mdha t dhnash. N shekullin e 21-t prdorimi i HDD u
zgjerua edhe n aplikacionet e konsumatorve t tilla si kamerat, telefonat
celular, video regjistruesit dixhital etj.
2.4, RAM
Random Access Memory (RAM) sht nj form memorie q shrben pr
ruajtjen e t dhnave kompjuterike n mnyr t prkohshme. Informacioni
n RAM humbet n momentin e ndrprerjes s furnizimit t tij me rrym
elektrike. Fjala random (zgjedhje e rastsishme), i referohet vetis s RAM-it
pr t aksesuar t dhnat pavarsisht vendodhjes s tyre fizike.
2.5, Swapping
Nqs. nj kompjuter nuk ka mjaftueshm RAM gjat punve intensive, shum
sisteme operimi mundsojn kryerjen e nj veprimi t quajtur SWAPPING.
SWAPPING prdor nj siprfaqe t Hard Disk-ut si vazhdim t memories
RAM. Por kryerja e vazhdueshme e ktij veprimi shkakton ulje t ndjeshme
t performancs s kompjuterit pr arsye se HD sht m i ngadalt se RAM.
2.6, Serial/Parallel, PS2, USB, Fireware, Ethernet Port
Portat jan ndrfaqe komunikimi q shrbejn pr t lidhur pajisje t
ndryshme n nj kompjuter.

Njohuri Kompjuteri

Porta Seriale sht nj ndrfaqe fizike nprmjet s cils transferimi i

informacionit hyrs/dals bhet n mnyr seriale bit pas biti. Kjo lloj porte
sht prdorur pr t lidhur pajisje t ngadalta si modem etj. Me kalimin e
kohs portat seriale po zvendsohen me porta USB dhe firewire.
Porta Paralele sht nj lloj ndrfaqeje fizike q prdoret pr lidhjen e
periferikve t ndryshm, por prdorim m t shpesht ka gjetur n lidhjen e
printerave, prandaj njihet ndryshe edhe me emrin Printer Port.
PS/2 jan porta t krijuara nga IBM q prdoren pr t lidhur mouse dhe
tastjern. Sot kto lloj konektorsh jan zvendsuar nga portat USB.
USB sht nj ndrfaqe q mundson komunikimin ndrmjet kompjuterit
dhe pajisjeve periferike, si mouse, keyboard, gamepad, scanner, printer,
flash, external HDD, etj. Ato jan ndrtuar pr t zvendsuar portat seriale
dhe paralele, duke thjeshtuar edhe konfigurimin e pajisjeve t lidhura n to.
Shpejtsia e USB1 sht 12 Mbit/s; e USB2 = 400 Mbit/s; ndrsa USB3
sht duke u krijuar.
Firewire (IEEE 1394 Interface) sht nj ndrfaqe me shpejtsi t lart
komunikimi q bn transferim t t dhnave n koh reale. Ato prdoren
shpesh n PC si dhe n pajisje multimediale dhe kan zvendsuar Parallel
SCSI n shum aplikime pr shkak t kostos m t lir t implementimit dhe
thjeshtsis s adaptimit. Shpejtsia e fireware varion nga 50-400 MB/s.
Ethernet sht ndrfaqe komunikimi q shrben pr t lidhur kompjuterat
n nj rrjet. Kto porta quhen ndryshe sockets n t cilat lidhen konektort
RJ-45. Dy tipet kryesore t lidhjeve ethernet kan qen 10BaseT, ku
shpejtsia e transmetimit arrinte deri n 10 Mbps (megabits pr sekond)
dhe 100BaseT e cila prdoret gjersisht dhe ku shpejtsia e transmetimit
shkon deri n 100 Mbps. Avancimi i teknologjis ka prezantuar sot Gigabit
Ethernet ku shpejtsia e transferimit t t dhnave arrin deri n 1000 Mbps.
Ndrfaqet si Ethernet, Firewire dhe USB i transmetojn t dhnat n trajtn
e nj stream.
2.7, HDMI
High-Definition Multimedia Interface (HDMI) sht nj ndrfaqe kompakte
Audio/Video q transferon t dhna dixhitale t pa kompresuara dhe
shrben pr t lidhur pajisje si video game, digital TV, etj. HDMI ka nisur t
prdoret n fund t vitit 2003 dhe pothuajse sht vendosur n t gjith
televizort HD pr t kaluar t dhna Audio/Video nga e njjta ndrfaqe.

Njohuri Kompjuteri

Lab 1:
T prcaktohen pjest e kompjuterit n figurn e mposhtme:
(A)

Power supply

(B)

CPU/Heatsink

(C)

Video Card

(D)

PCI Express Slot

(E)

PCI Slot

(F)

Chipset

(G)

SATA Cable

(H)

Hard Drive

(I)

IDE Cable

(J)

Optical Drive

(K)

RAM

Lab 2:
T prcaktohen portat fizike t listuara m posht:

(A)

PS/2 Port (keyboard)

(B)

PS/2 Port (mouse)

(C)

USB Port

(D)

Ethernet Port (network)

(E)

Serial Port (dial-up modem)

(F)

LPT1 Printer Port

(G)

VGA Port (monitor)

(H)

Speakers/Microphone Ports

(I)

Game Port (joystick)

Njohuri Kompjuteri

III. Ndrtimi dhe funksionimi i CPU-s

Procesort variojn n forma dhe madhsi t ndryshme. Ata dallohen nga
njri-tjetri nga marka, modeli dhe lloji i pakets. Dy familjet m t njohura t
procesorve q prdoren sot n PC jan INTEL dhe AMD.
Procesort INTEL ndahen n kto modele kryesore:

Intel
Intel
Intel
Intel
Intel

Celeron processors
Atom processors
Xeon and Itanium processors
Pentium processors (si psh. Pentium Pro, III, IV)
Core processors (si psh. Core i7, Core2 Duo, Core2Quad)

Procesort AMD (Advanced Micro Devices) ndahen n kto modele kryesore:

AMD
AMD
AMD
AMD

Duron processors
Sempron processors
Phenom processors
Athlon processors (si psh. Athlon II, Athlon X2 Dual-Core)

Lloji i pakets prcakton pamjen fizike t procesorit dhe mnyrn si ai lidhet

me kompjuterin. Paketat kan numra versionesh t ndryshme, dhe secila
prej tyre sht dizenjuar pr tu prshtatur n nj ndrfaqe t veant t
quajtur socket.
CPU Socket ose CPU Slot sht nj qark i integruar q shrben pr t
montuar procesorin n motherboard-in e nj kompjuteri dhe realizon
furnizimin e tij me rrym elektrike. Pr t evituar mbi-nxehjen q do t
pengonte funksionimin normal t tij, procesori sht i pajisur me nj pllak
t madhe prej bakri ose alumini t quajtur heatsink, q ndihmon
shprndarjen e nxehtsis s liruar gjat puns, si dhe nj ventilator q e
largon kt nxehtsi jasht n kasn e kompjuterit. Dmth. CPU socket
siguron jo vetm strukturn fizike n mbshtetje t CPU-s, q lehtson dhe
zvendsimin e tij, por ofron edhe suport pr ftohsin e procesorit.
Intel CPU prdorin aktualisht socket LGA (Land Grid Array), ndrsa AMD
CPU prdorin socket PGA (Pin Grid Array), treguar n figurn e mposhtme:

Socket LGA775

Socket PGA370

Njohuri Kompjuteri

N arkitekturn PGA kontaktet metalike jan vendosur n form matrice n

pjesn e poshtme t procesorit. Q t shmanget deformimi i ktyre
kontakteve prdoret teknika ZIF (Zero Insertion Force), e cila lejon procesorin
t vendoset n socket pa ushtruar forc dhe m pas e mban t palvizur
duke prdorur nj mekanizm fizik.
Ndrsa n arkitekturn LGA kontaktet metalike jan t vendosura n socket
dhe jo n procesor, i cili n vend t tyre sht i pajisur me pllaka bakri q
realizojn takimin me kto kontakte metalike. LGA socket kan dendsi m
t madhe kontakti duke ofruar furnizim m t qndrueshm t CPU-s me
energji elektrike. Gjithashtu vendosja e kontakteve metalike n motherboard
ka avantazh pasi edhe nqs. thyhet ndonj prej tyre motherboard shpesh
sht m i lir pr tu zvendsuar se vet CPU.
Theksojm q pavarsisht forms dhe modeleve t ndryshme t procesorve,
veprimtaria e tyre themelore mbetet e njjt. Logjikisht CPU ose procesori
prbhet nga dy pjes kryesore:
!

Njsia e Veprimit (Datapath), prfaqson nj koleksion t njsive

funksionale t tij si: njsin aritmetike logjike ALU (Arithmetic and
Logical Unit) q kryen prpunimin e t dhnave operacionale, regjistrat
dhe mekanizmin e komunikimit midis tyre (bus-et);

Njsia e Kontrollit CU (Control Unit) sht pjesa hardware prgjegjse

pr t organizuar hapat e ndryshme npr t cilat kalon ekzekutimi i
instruksioneve, e dedikuar pr rregullimin e bashkveprimit midis
kujtess kryesore dhe njsis s veprimit.

Procesort mund t jen:

!

Asinkron: n kt rast instruksionet e ndryshme realizohen sipas

ritmit t tyre, dmth sekuencori i komandave pret pr prfundimin e
nj operacioni para se t filloj ekzekutimin e nj operacioni tjetr.

Sinkron: n kt rast instruksionet e ndryshme sinkronizohen nga

nj sinjal ore (clock), n baz t t cilit gjenerohen komandat e
njpasnjshme duke i ln operacioneve kohn e nevojshme pr tu
realizuar. Praktikisht sot t gjith kompjuterat jan t tipit sinkron.

Koncepti i Clock-ut: Ekzekutimi i nj instruksioni n nj procesor

konsiston n realizimin e disa etapave, ku secila prej tyre prodhon nj
rezultat q do t prdoret prej etaps pasardhse. N kt mnyr lind
nevoja q kto etapa t sinkronizohen ndrmjet tyre q dhe rezultati final i
veprimeve t kryera t jet i sakt. Me pak fjal duhet t prcaktohet koha e
nevojshme pr ekzekutimin e do etape me qllim q t bllokohet drgimi i
rezultatit n komponentet pasuese deri n prfundimin e saj.

Njohuri Kompjuteri

Pr kt qllim prdoren disa barriera q vendosen n hyrje dhe n dalje t

do komponenteje duke kontrolluar kshtu prhapjen e rezultateve nga
njra tek tjetra. Pr t thjeshtuar komandimin e ktyre barrierave, n
shumicn e procesorve, ato hapen dhe mbyllen n intervale fikse, dmth.
komandohen nprmjet nj sinjali periodik, i cili ka nj faz 1 (hapje=ON)
dhe nj faz 0 (mbyllje=OFF), q quhet sinjali i ors ose CLOCK-u.
0/1

T = Cikl Clock-u

Kohzgjatja e nj periode quhet Cikl

Clock-u dhe sht e barabart me
kohzgjatjen
m
t
madhe
t
kalkulimit ose ekzekutimit q kryhet
nga komponentja m e ngadalt e
procesorit.

Ky sht nj faktor kufizues q prcakton ritmin e procesorit, dmth. edhe

pse cikli i clock-ut realisht sht mjaft i vogl, mekanizmi i sinkronizimit
nprmjet nj clock-u t vetm nuk sht gjithmon efikas, pasi koha e ciklit
prcaktohet prej komponentes m t ngadalt t procesorit. Aktualisht po
bhen krkime pr t krijuar procesor asinkron q nuk prdorin nj sinjal
clock-u t vetm.
Numri maksimal i cikleve t ors q kryhen n nj sekond prbn at q
njihet si shpejtsi e ors s nj CPU, ose Clock Speed. Ajo prcakton
frekuencn me t ciln nj procesor ekzekuton instruksionet apo prpunon
t dhnat. N kt kontekst termi shpejtsi e ors nuk duhet t ngatrrohet
me prdorimin e fjals shpejtsi e lvizjes fizike (data rate).
Shpejtsia e ors matet me miliona cikle pr sekond ose megahertz (MHz).
1 hertz (1Hz) = 1 cikl n sekond
1 megahertz (1MHz) = 1 milion cikle n sekond
1 gigahertz (1GHz) = 1 billion cickle n sekond
Kshtu nj procesor me shpejtsi 350 MHz do t ket nj njsi kontrolli e
cila mund t kryej 350 000 000 cikle do sekond. Mikroprocesori Intel
8088 kishte nj shpejtsi ore prej 4.77 milion cikle n sekond, e cila sht
nj shpejtsi shum e vogl n krahasim me standartet e sotme, q kalojn
disa her kufijt e 3 GHz ose 3 billion cikle ore n sekond.
Theksojm q shpejtsia e ors prcakton kufirin maksimal t shpejtsis s
procesorit, jo shpejtsin reale me t ciln CPU vepron. Procesori mund t
punoj me shpejtsi t ndryshme por asnjher ajo nuk mund t kaloj
kufirin maksimal t prcaktuar nga shpejtsia e ors s tij.

Njohuri Kompjuteri

Nj pajisje tjetr e quajtur System Crystal, q gjendet jo n procesor por n

motherboard-in e kompjuterit prcakton shpejtsin me t ciln CPU dhe t
gjitha pjest e tjera t kompjuterit do t operojn.
Kjo pajisje prbhet nga nj oshilator kuarci q
vibron n nj frekuenc t caktuar kur mbi t
aplikohet energji elektrike. Ajo drgon sinjale
elektrike me nj shpejtsi t caktuar, ndrmjet
qarqeve t motherboard-it npr t gjitha pjest e
kompjuterit prfshir edhe clock-un e CPU-s.
Shpejtsia me t ciln punon kjo pajisje njihet ndryshe edhe si shpejtsia e
sistemit (system speed). Nqs. ora e motherboard-it punon m avash se ajo e
procesorit, ky i fundit punon normalisht por me nj shpejtsi m t vogl
sesa shpejtsia maksimale q ai mund t operoj. Nse shpejtsia e ors s
motherboard-it sht m e madhe se shpejtsia e procesorit, mund t kemi
mbingarkes t CPU-s, e cila on deri n djegien prfundimtare t tij.
Ndrsa kristali nuk ndryshon, chip-i q gjeneron sinjalet e ors mund t
programohet pr t gjeneruar shpejtsi m t madhe. Procesi i ndryshimit t
shpejtsis s sistemit n nj norm m t lart, dmth. m shum cikle ore
pr sekond sesa sht projektuar apo specifikuar nga prodhuesi, quhet
Overclocking. Koefiienti i shumfishimit mund t ndryshohet n BIOS, por
kjo nuk sht shum e rekomandueshme, sepse nse procesori q kemi
mund t marr shpejtsi ekstra, prodhuesi i kompjuterit do ta kishte
projektuar at n kto parametra.
Lab 3:
T gjendet system crystal n figurn e mposhtme:

Njohuri Kompjuteri

3.1, Komunikimi i CPU-s me pajisjet e tjera

CPU komunikon me pajisjet e tjera nprmjet bus-eve. N arkitekturn
kompjuterike, nj bus prfaqson nj nnsistem q transferon t dhna
ndrmjet komponenteve t kompjuterit. Dallojm 3 lloje bus-esh:
!
!
!

Bus-in e Kontrollit (Control Bus)

Bus-in e Adresave (Address Bus)
Bus-in e t Dhnave (I/O Data Bus)

Bus-i i Kontrollit sht pjes e bus-it t kompjuterit, q prdoret nga CPU

pr t komunikuar me pajisjet e tjera brenda tij. Ai drgon drejt ktyre
pajisjeve komanda nga CPU dhe kthen sinjale q tregojn statusin e tyre,
psh. nse po shkruhen apo lexohen t dhna n kto pajisje.
Bus-i i Adresave mbart informacionin q prdoret pr t prshkruar adresn
fizike t kujtess s kompjuterit n t ciln jan marr apo drguar t
dhnat nga CPU. Gjersia e bus-it t adresave prcakton sasin maksimale
t kujtess q mund t adresohet nga CPU.
Shembull:
Nj bus adresash 32-bit, mund t adresoj 232 (4,294,967,296) hapsira
kujtese prej 1 byte secila, dmth. n total 4 GB RAM. Ndrsa nj bus
adresash 64-bit, mund t adresoj 264 (18,446,744,073,709,551,616) byte
kujtese, nj numr shum i madh q shprehet n exabyte (1 billion GB).
Dmth. nj bus adresash 64-bit adreson n total 16 EB RAM.
Bus-i i t Dhnave, prdoret pr t transferuar t dhna ndrmjet CPU-s e
kujtess kryesore dhe quhet ndryshe FSB (Front Side Bus). Gjersia e bus-it
tregon numrin e biteve q transferohen n nj cikl clock-u, ndrsa
shpejtsia e transferimit shpreh sasin e t dhnave q mund t
transferohen n njsin e kohs. Kompjuterat e hershm prdornin 8-bit
data bus, i cili lejonte transferimin e 1 byte informacion n nj koh. Me
zhvillimin e teknologjis, madhsia e FSB u rrit n 16, 32 dhe aktualisht n
64 bit. Sa m i madh bus-i i t dhnave aq m shum informacion mund t
transferohet n t njjtn koh. Shpejtsia maksimale teorike e transferimit
t FSB-s prcaktohet nga produkti i gjersis s tij, me frekuencn e ors
(cikle/sekond) dhe numrin e transferimeve q kryhen pr do cikl ore.
Shembull:
FSB me madhsi 64-bit (8 byte), q vepron n nj frekuenc clock-u prej
100 MHz duke kryer 4 transferime pr do cikl clock-u, e ka shpejtsin e
= 8B x 100MHz x 4/cikl =
transferimit:
= 8B x 100M x Hz x 4/cikl =
= 8B x 100M x cikl/s x 4/cikl =
= 3200MB/s (megabyte n sekond)
Numri i transferimeve pr cikl ore sht i varur nga teknologjia e prdorur.
Pr shembull GTL+ kryen 1 transferim/cikl, EV6 kryen 2 transferime/cikl,
ndrsa AGTL+ kryen 4 transferime/cikl. Teknika e fundit me 4
transferime/cikl sht quajtur Quad Pumping nga Intel.

10

Njohuri Kompjuteri

Shum prodhues e publikojn shpejtsin e FSB-s n MHz, por shpesh nuk

prdorin frekuencn fizike aktuale t ors por shpejtsin efektive teorike t
transmetimit t t dhnave ose megatransferimet t shprehura n MT/s.
Psh. FSB q vepron n frekuenc ore 200 MHz duke kryer 4 transferime pr
do cikl, e ka shpejtsin 800 MT/s.
Shpeshher frekuenca me t ciln punon CPU prcaktohet duke aplikuar
nj koefiient rrits (multiplier) mbi shpejtsin e FSB-s. Psh. procesori me
shpejtsi 3200 MHz mund t prdor nj FSB prej 400 MHz, duke aplikuar
nj koefiient 8 her m shum mbi t.
N tabel jan dhn parametrat e FSB pr disa modele procesorsh:
CPU

Frekuenca
e FSB-s

Procesort INTEL
Pentium Pro
60
Pentium II
66
Pentium III
100
Pentium IV
100
Itanium
100
Atom
133
Celeron
66
Xeon
100
Core Duo
133
Core 2 Duo
133
Core 2 Quad
266
Procesort AMD
Athlon
100
Duron
100
Sempron
166

66 MHz
100 MHz
133 MHz
133 MHz
133 MHz
166 MHz
266 MHz
400 MHz
166 MHz
333 MHz
333 MHz

133 MHz
133 MHz
200 MHz

Numri i Gjersia
Cikleve e bus-it

Shpejtsia e
Transferimit

1
1
1
4
1
4
1-4
4
4
4
4

64-bit
64-bit
64-bit
64-bit
64-bit
64-bit
64-bit
64-bit
64-bit
64-bit
64-bit

480 528 MB/s

528 800 MB/s
800 1064 MB/s
3200 4256 MB/s
800 1064 MB/s
4256 5312 MB/s
528 8512 MB/s
3200 12800 MB/s
4256 5312 MB/s
4256 10656 MB/s
8512 10656 MB/s

2
2
2

64-bit
64-bit
64-bit

1600 2128 MB/s

1600 2128 MB/s
2656 3200 MB/s

3.2, Memoria e CPU-s

Pr t kryer funksionin e tij, procesori duhet t shkmbej t dhna me
kujtesn kryesore, por ky komunikim shpesh sht i ngadalt dhe ndikon n
shpejtsin e prpunimit t informacionit. Pr kt arsye CPU sht i pajisur
me hapsirn e vet t kujtess, e cila ndahet n dy lloje: regjistrat e CPU-s
dhe memoria cache.
Regjistrat e CPU-s, jan zona t prkohshme kujtese q ruajn lloje t
ndryshme informacioni si: t dhna, instruksione, adresa dhe rezultatet e
ndrmjetme t llogaritjeve t ndryshme. Dmth. regjistrat e CPU-s ruajn
materialet me t cilat procesori sht duke punuar aktualisht, dhe mund t
mendohen si tavolina e puns s CPU-s. Prmbajtja e regjistrave mund t
aksesohet m shpejt se do memorie tjetr, prandaj ato renditen n krye t
hierarkis s memorjeve kompjuterike. Madhsia e regjistrave t procesorit e
shprehur n bit, prcakton sasin e t dhnave q procesori mund t
prpunoj n nj koh, si dhe llojin e instruksioneve apo komandat q mund
t ekzekutoj ai.

11

Njohuri Kompjuteri

Pra madhsia e regjistrave prcakton madhsin e procesorit. Termi 32-bit,

apo 64-bit CPU, i referohet madhsis s regjistrave t tij, dhe nuk duhet
ngatrruar me gjersin e bus-it t t dhnave. Psh. procesori Pentium 32bit kishte nj bus t dhnash 64-bitsh. Procesort kan nj numr t madh
regjistrash, t cilt ndahen sipas prmbajtjes s tyre n disa klasa:
!

Regjistrat e t dhnave, t cilt ruajn prkohsisht t dhnat q do

prpunohen nga procesori. Rezultatet e llogaritjeve ruhen n nj regjistr
t veant q quhet Akumulator.

Regjistrat e adresave, ruajn adresat e vendodhjes s t dhnave apo

instruksioneve n kujtes. Nj regjistr i veant sht regjistri index RI.

Regjistrat e prgjithshm, mund t ruajn si t dhna dhe adresa. Ata

jan nj kombinim i dy llojeve t msiprme t regjistrave dhe prdoren
pr funksione t ndryshme. Procesort e familjes Intel x86, prmbajn 8
regjistra t prgjithshm t emrtuar: EAX, EBX, ECX, EDX, ESI, EDI,
EBP dhe ESP, ku prefiksi E qndron pr extended, dhe shrben pr t
dalluar regjistrat 32-bitsh nga ata 16-bitsh me t njjtin emr.

CPU Cache sht memoria q prdoret nga CPU pr t reduktuar kohn e

aksesimit t t dhnave q kan frekuenc t madhe prdorimi. Memoria
cache sht e vogl por shum e shpejt, n thelb ajo shrben si nj buffer
(amortizator) pr kujtesn RAM. Kur procesori duhet t lexoj apo t
shkruaj t dhna, ai krkon n fillim nse nj kopje e tyre ndodhet n
memorien cache. Nse po, procesori menjher lexon apo shkruan n cache
dhe jo n kujtesn kryesore. N varsi t arkitekturs s procesorit disa
kompjutera mund t ken edhe BSB (Back Side Bus) q lidh CPU-n me
memorien Cache.

N
figur
sht
treguar lidhja e CPUs
me
memorien
Cache dhe RAM-in.

Ky lloj komunikimi sht shum m i shpejt se aksesimi i memories s

sistemit RAM nprmjet FSB-s, duke rritur n kt mnyr edhe
performancn e sistemit. Procesort e fundit kan deri n 3 nivele cache-sh
t pavarura nga njra-tjetra dhe me funksione specifike, t emrtuara L1,
L2 dhe L3.
!

L1 Cache sht cache-ja kryesore q ndodhet fizikisht m pran CPU-s.

Ajo sht shum e shpejt, nuk krkon cikle refresh dhe sht e ndar n
dy pjes, njra q prdoret pr instruksionet dhe tjetra pr t dhna.

12

Njohuri Kompjuteri

L2 cache vjen midis L1 cache dhe RAM. Mbi t aplikohen cikle refresh
disa her n sekond pr t ruajtur informacionin. L2 cache sht m e
madhe se cache kryesore, jo aq e shpejt sa ajo, dhe nuk mund t
aksesohet gjat rifreskimit t t dhnave.

L3 cache ndodhet midis L2 cache dhe RAM. Ajo prdoret n procesort

multi-core, si nj njsi e prbashkt q ndahet midis tyre, n ndryshim
nga L1 dhe L2 t cilat jan t veanta pr secilin, prandaj L3 cache
gjendet n motherboard dhe jo n procesor. Madhsia e saj sht
zakonisht sa madhsia e t gjitha cache-ve t tjera s bashku.
Nse sistemi yn ka L1, L2 dhe L3
cache ngarkimi i t dhnave bhet
n renditjen L1->L2->L3->RAM,
dmth. procesori i krkon fillimisht
t dhnat n L1. Nse ato nuk
ndodhen aty ai do t krkoj n L2,
pastaj n L3 dhe n fund n RAM.

Lab 4:
Shpejtsia e procesorit matet n MHz. Sipas prkufizimit procesori me
shpejtsi 1 MHz kryen nj milion cikle/s. A do t thot kjo q procesori me
shpejtsi 2 MHz sht dyfish m i shpejt se i pari?
Shpejtsia e ors prcakton kufirin maksimal t shpejtsis s procesorit, dhe
jo shpejtsin reale me t ciln ai punon. Kshtu procesori me shpejtsi 2 MHz
sht m i shpejt se procesori me shpejtsi 1 MHz, por jo domosdoshmrisht
dyfish m i shpejt se ai, pasi shpejtsia aktuale e procesorit nuk varet vetm
nga numri i cikleve t ors q ai kryen n nj sekond, por edhe nga sasia e
informacionit q ai prpunon n do cikl. Kjo e fundit varet nga disa faktor
t tjer, sepse pr t kryer operacionet e ndryshme CPU ka nevoj t
shkmbej t dhna me kujtesn kryesore RAM.
Sa m e shpejt t jet RAM aq m pak
kto t dhna. Gjithashtu komunikimi
FSB-s, q do t thot sa m e madhe
dhnave dmth. shpejtsia e FSB-s, aq
CPU-s.

koh do ti duhet CPU-s t pres pr

i CPU-s me RAM kryhet nprmjet
t jet shpejtsia e transferimit t t
m shum do t rritet performanca e

N shpejtsin dhe performancn e CPU-s ndikojn edhe prmasat e

regjistrave t brendshm t tij, si dhe memoria cache. Dmth. jan shum
faktor q ndikojn n shpejtsin reale m t ciln punon procesori.

13

Njohuri Kompjuteri

3.3, Kodimi i informacionit n kompjuter

N gjuhn kompjuterike Kodimi sht procesi i paraqitjes s nj sekuence
karakteresh (numra, grma dhe simbole t ndryshme) n nj format t
prshtatshm pr ruajtjen dhe transmetimin efikas t tij. Ekzistojn lloje t
ndryshme skemash kodimi, si psh. kodi ASCII sht skem e kodimit t
karaktereve q prdoret pr t paraqitur tekstin n nj kompjuter bazuar n
alfabetin Anglez; kodi binar prdor dy gjendjet fizike tension t lart dhe
t ult, t prfaqsuara nga shifrat 0 dhe 1, pr t koduar informacionin
dhe sht sistemi baz q tregon mnyrn sesi kompjuteri ruan t dhnat
dhe bn referimin e kujtess s tij. Mqs. numrat prbjn tipin m t
rndsishm t t dhnave q prpunohen n nj kompjuter, sht e
rndsishme t kuptojm paraqitjen dhe ruajtjen e tyre n kujtes duke
prdorur sistemin binar.
Bit vjen shkurtimisht nga shifr binare (binary digit), dhe prfaqson sasin
m t vogl t informacionit me vler 0 ose 1, q mund t ruhet n nj
kompjuter. T dhnat n brendsi t kompjuterit paraqiten si nj sekuenc
bitesh, pra si hapsira t vogla kujtese t njpasnjshme me vler 0 ose 1,
q prbjn kodin binar, si psh.1010001100111101.
Bitet organizohen n njsi m t mdha si:
!

nibble = 4 bit (22)

byte = 2 nibble = 8 bit (23)

word = 2 byte = 16 bit (24)

double word = 32 bit (25)

quad word (paragraph) = 64 bit (26)

Byte sht njsia baz e t dhnave n nj kompjuter e cila shoqrohet nga

nj adres. Prve tij prdoret edhe fjala, gjatsia e t cils prcakton:
a) Intervalin e numrave t plot q mund t shprehen n nj kompjuter, i
cili sht i barabart me (-2word-1, 2word-1 1); dhe
b) Sasin e numrave t plot q mund t regjistrohen n t = 2word.
Psh. n kompjuterin me gjatsi fjale 16 bit numrat e plot do t regjistrohen
si nj sekuenc 16 bitesh, ku biti m i majt do t jet biti i shenjs,
prkatsisht 0 pr numrat e plot pozitiv dhe 1 pr numrat e plot negativ.
Dmth. numri m i madh pozitiv q mund t paraqitet n kt kompjuter
sht: (0111111111111111)2 = 215 1 = (32767)10, ndrsa numri m i vogl
negativ sht: (1000000000000000)2 = -215 = -32768. Pra intervali i numrave
t plot q mund t shprehen n t do t jet: (-215, 215 1). Prpjekja pr t
regjistruar numra t plot jasht ktij intervali do t shkaktonte fenomenin e
njohur si overflow.

14

Njohuri Kompjuteri

Paraqitja e numrave t plot ndikon thelbsisht n mnyrn sesi procesori

kryen veprimet e tij. Nse intervali i tyre sht i madh ather procesori
mund t kryej veprime matematikore me numra shum t mdhenj, duke
qen m efikas n veprime me numra t vegjl. Sasia e numrave t plot q
mund t regjistrojm n kt kompjuter sht 216=65536. Kjo sasi prcakton
limitin hardware q shfrytzohet nga programet e drejtuara nga CPU.
3.4, Instruksionet e CPU-s dhe kodimi i tyre
Instruksioni sht veprimi ose operacioni m elementar q kryen procesori
n nj kombinim t caktuar 0 dhe 1.
Procesori i par i Intelit 4004, ishte 4-bit, dmth. instruksionet e tij
prbheshin nga nj kombinim katrshifror 0 ose 1, psh.1011 ose 1101. N
total ky procesor kishte 24 ose 16 instruksione t mundshme. Procesori IBM
8-bit kishte 28 ose 256 instruksione t mundshme. Intel 80286 16-bit kishte
216 instruksione t mundshme, ndrsa procesori Intel 80486 32-bit ofron 232
instruksione t mundshme. N vitin 2003, AMD krijoi CPU 64-bit t quajtur
Athlon64, i cili u adoptua m pas nga Intel pr Pentium Core 2 dhe pasues
t tjer t tij. Procesori 64-bit suporton 264 instruksione t mundshme.
Megjithat duhet theksuar q CPU nuk huazon kurr instruksione pr do
kombinim t mundshm 0 dhe 1. Ka gjithmon boshlliqe ose gaps n
renditjen e 0 dhe 1 n mnyr q t zvoglohet mundsia e gabimeve
njerzore gjat programimit t CPU-s.
Numri total i instruksioneve t procesorit prbn Bashksin e
Instruksioneve t CPU, q do t jet gjuha e makins. Kto bashksi jan
t standartizuara dhe t patentuara. Seti m i prhapur quhet x86 i
emrtuar sipas procesorit Intel 8086. Por shumica e procesorve Intel dhe
AMD e kan zgjeruar bashksin origjinale x86. Kjo i ka br t gjith
procesort e rinj t jen plotsisht kompatibl edhe me programet m t
vjetr. Pr t dalluar bashksin e zgjeruar t instruksioneve prdoret si
referenc numri i biteve pas tyre, psh. x86-16 tregon versionin 16-bit, x8632 versionin 32-bit, dhe x86-64 tregon versionin 64-bit. Pr t mos i
ndrlikuar kto emrtime, shpeshher prdoren shkurtime, si psh. Microsoft
e ka quajtur versionin x86-64 si setin x64, AMD krijuesi i ktij versioni e ka
quajtur AMD64, ndrsa Intel e ka quajtur EM64T.
Instruksionet ruhen n kujtesn kryesore n pritje pr tu prpunuar nga
procesori, dhe secili prej tyre prbhet logjikisht nga dy fusha:
! Opcode: q prfaqson tipin e veprimit q do t ekzekutoj procesori, ku
prfshihen veprimet aritmetike, logjike, ruajtja e t dhnave etj; dhe
Operandet: prfaqsojn parametrat e veprimit q varen nga operacioni.

Ato mund t jen konstante, vlera regjistrash, adresa kujtese, etj.

15

Njohuri Kompjuteri

Skematikisht nj instruksion do t paraqitej si m posht:

instruksioni
Opcode (Operation Code)

Operandet (Operand Field)

Pr t paraqitur nj instruksion ne duhet t prcaktojm numrin e sakt t

biteve pr seciln nga kto fusha. Kjo ndikon dhe n mnyrn e kodimit t
instruksioneve n kujtes. Pr kt qllim, le t shohim nj libr kodesh n
nj arkitektur t thjesht t nj procesori 8-bit me katr regjistra t
prgjithshm, t emrtuar AX, BX, CX dhe DX. Instruksionet e ktij
procesori do t paraqiten si nj sekuenc 8-bitesh, dhe n varsi t
operandeve ndahen n kto tipe:
1. Instruksionet baz t regjistrave (Fig.1), t cilt jan t trajts:
Opcode Destination-Register, Source-Register
Opcode paraqitet n 3-bit (iii), DR n 2-bit (rr) dhe SR n 3-bit (mmm).
Fig.1: Instruksionet baz t regjistrave
i
i
0
0
0
0
1
1
1
1

i
0
0
1
1
0
0
1
1

i
i
0
1
0
1
0
1
0
1

=
=
=
=
=
=
=
=

m
r
0
0
1
1

r
0=
1=
0=
1=

special
AX
or
BX
and
CX
cmp
DX
sub
add
mov reg, mem/reg/const
mov mem, reg

16-bit
mmm
0 0 0 = AX
0 0 1 = BX
0 1 0 = CX
0 1 1 = DX
1 0 0 = [BX]
1 0 1 = [xxxx+BX]
1 1 0 = [xxxx]
1 1 1 = constant

Pr t koduar instruksionin mov ax, bx q kopjon prmbajtjen e regjistrit bx

n ax, selektojm iii=110 (mov reg, reg), rr =00 (ax) dhe mmm=001 (bx). Pra
ky instruksion do t shprehet n nj byte si 11000001 ose n Hex si 0C0h.
2. Instruksionet me nj operand (Fig.2):
3. Instruksionet pa operande (Fig.3):
4. Instruksionet e krcimit (Fig.4):
N grupin e par dhe t dyt t instruksioneve, fusha shtes prej 16-bit do t
jet prezent vetm nse do t paraqiten vlera numerike konstante ose adresa
kujtese, ndrsa n grupin e fundit kjo fush do t jet gjithmon prezent pr
t shprehur adresn e kujtess ku do t krcej pointeri pr t ekzekutuar
instruksionin pasardhs.

16

Njohuri Kompjuteri

Fig.2: Instruksionet me nj operand

0
i
0
0
1
1

i
0
1
0
1

0
=
=
=
=

16-bit
mmm
0 0 0 = AX
0 0 1 = BX
0 1 0 = CX
0 1 1 = DX
1 0 0 = [BX]
1 0 1 = [xxxx+BX]
1 1 0 = [xxxx]
1 1 1 = constant

zero operand instructions

jump instrucions
not
illegal

Fig.3: Instruksionet pa operande

i
0
0
0
0
1
1
1
1

i
0
0
1
1
0
0
1
1

i
0
1
0
1
0
1
0
1

=
=
=
=
=
=
=
=

illegal
illegal
illegal
brk
iret
halt
get
put

Fig.4: Instruksionet e krcimit

0

16-bit

mmm
0 0 0 = je
(jump if equal)
0 0 1 = jne
(jump if not equal)
0 1 0 = jb
(jump if below)
0 1 1 = jbe
(jump if below or equal)
1 0 0 = ja
(jump if above)
1 0 1 = jae
(jump if above or equal)
1 1 0 = jmp
1 1 1 = illegal
Instruksionet ngarkohen n fjal t njpasnjshme kujtese. Kur ekzekutohet
nj program, njsia e kontrollit e procesorit akseson secilin nga
instruksionet prbrse t tij, i dekodon ato dhe sipas krkess s
operacionit prdor ALU pr t kryer veprimet.

17

Njohuri Kompjuteri

Lab 5:
Duke prdorur kodimin e dhn t paraqiten n binar instruksionet e
mposhtme. T gjendet se far realizon ky program dhe t shprehet ai n
nj gjuh programimi.
Opcode binar

a:

mov cx, 0

get

Hex Operand

put

add ax, ax

put

0 0 0 0 0 1 1 1

add ax, ax

put

0 0 0 0 1 1 1

add ax, ax

put

0 0 0 0 0 1 1 1

add cx, 1

0 0 0 0 0 1

cmp cx, 4

jb a

halt

Mqs. programi fillon nga adresa 0, ather etiketa a do t ndodhet n

adresn 0003 sepse instruksioni i par mov cx, 0 sht tre byte i gjat.
Ky program afishon 4 her vlern e regjistrit ax, e cila n do rast sht e
dyfishuar. N total vlera e ax do t rritet 8 her.

18

Njohuri Kompjuteri

N gjuhn C/C++ ky program do t konvertohej si m posht:

#include <stdio.h>
void main(){
int cx=0, ax;
printf ("Jepni vlern e ax:\n");
scanf ("%d",&ax);
printf ("Rezultati sht:\n");
while (cx<4){
printf ("%d \n", ax);
ax=ax*2;
cx++;
}
}
Lab 6:
N kodimin m lart nuk sht prcaktuar veprimi XOR (OR exclusive). T
realizohet ky veprim n gjuh makine dhe t shprehet ai n binar, psh:
(1010 XOR 1100) = 0110.
Opcode binar

get

mov bx, ax

get

mov cx, ax

or cx, bx

not ax

not bx

or ax, bx

and ax, cx

put

halt

19

Njohuri Kompjuteri

3.5, Performanca e Procesorve

Mqs. procesort kan parim pune t njjt dhe karakteristika t jashtme t
ngjashme n aspektin se si nj prdorues i shikon ata, pyetja m e
rndsishme q shtrohet sht: Sa i shpejt sht procesori? Por n fakt, ajo
q ka n t vrtet pesh pr prdoruesit e kompjuterit sht niveli i
performancs s procesorit. Edhe pse sht br e zakonshme q termat
shpejtsi dhe performanc t prdoren me t njjtin kuptim, duhet
theksuar q n thelb ato jan koncepte t ndryshme. Performanca e
prgjithshme e procesorit varet si nga shpejtsia e tij, edhe nga shum
faktor t tjer brenda dhe jasht CPU-s, q ushtrojn ndikim t
rndsishm jo vetm n punn e procesorit, por edhe n performancn e
prgjithshme t sistemit. Ka dy faktor kryesor q prcaktojn nivelin e
performancs s nj procesori:
!

Shpejtsia e ors: sht masa q tregon sesa shpejt sht duke punuar
procesori, dmth. sa cikle ore ai ka kryer n nj periudh kohe t caktuar.

Arkitektura: Ndrtimi dhe arkitektura e brendshme prcakton se sa pun

kryen procesori n do cikl ore dhe sa efikas sht ai.

Duke prdorur analogjin e nj biiklete e para tregon se sa shpejt jemi

duke pedaluar, ndrsa e dyta prcakton se sa fort jemi duke pedaluar.
Arkitektura e procesorit sht komplekse dhe e vshtir pr tu kuptuar,
ndrsa shpejtsia e ors sht thjesht nj numr, prandaj ajo prdoret m
shpesh si emrtim. N t vrtet shpejtsia e ors mund t prdoret pr t
krahasuar performancn e procesorve vetm nse ata jan identik nga ana
arkitekturore.
Performanca e procesorit bazohet n numrin e instruksioneve q ai mund t
ekzekutoj n nj koh t caktuar, prandaj ajo shprehet si m posht:
Koha pr nj pun (Task) = I * C * T
ku:

I = Numri i instruksioneve pr nj pun (Task)

C = Numri i cikleve pr instruksion
T = Kohzgjatja e nj cikli ore

Rritja e performancs s procesorit mund t arrihet duke ndikuar tek secili

prej parametrave, n mnyrat e mposhtme:
N parametrin I: nprmjet prdorimit t instruksioneve komplekse, si n
arkitekturat CISC apo VLIW, q dallojn nga arkitekturat RISC.
N parametrin C: nprmjet ekzekutimit t disa hapave ose instruksioneve
njkohsisht, q realizohet n:

20

Njohuri Kompjuteri

Strukturat Pipeline
Strukturat Superskalare
Strukturat Paralele dhe
HyperThreading

N parametrin T: nprmjet prmirsimeve teknologjike q zvoglojn kohn

e ekzekutimit t operacioneve elementare, si n strukturat super-pipeline.
3.5.1, Diferenca ndrmjet procesorve RISC dhe CISC
Lloji i puns q kryen nj procesor prcaktohet nga bashksia e
instruksioneve e ndrtuar brenda tij dhe varet nga arkitektura e procesorit.
Ekzistojn dy lloje kryesore arkitekturash n treg: CISC (Complex Instrucion
Set Computer) dhe RISC (Reduced Instruction Set Computer).
Arkitektura CISC prmban nj bashksi t madhe instruksionesh
komplekse, me gjatsi t ndryshme, ekzekutimi i t cilve mund t krkoj
ndonjher m shum se nj cikl ore. Kjo lloj arkitekture ka nj kosto t
ngritur pr shkak t funksioneve t avancuara t printuara n silikon. Duke
qen se procesort CISC mund t procesojn vetm nj instruksion n nj
koh, koha e procesimit varet nga madhsia e instruksioneve. Ndr
arkitekturat CISC m t njohura prmendim: IBM System/360 (S/360),
Motorola 68k, VAX, dhe familjet x86.
Arkitektura RISC prmban nj bashksi t thjesht instruksionesh, me
gjatsi t prcaktuar, t cilave ju duhet e njjta koh ekzekutimi. Ajo nuk
suporton funksione t avancuara, prandaj programet duhet t prkthehen
n instruksione m t thjesht, t cilt ekzekutohen n nj cikl ore. Ndr
arkitekturat RISC m t njohura prmendim: Apple Macintosh, ARM, IBM
RISC System/6000 (RS/6000), SPARC Sun Microsystem, etj.
Modeli RISC filloi t konceptohet n momentin e konstatimit q arkitektura
CISC nuk po jepte rezultate dhe aq optimale. N fillim dizenjuesit e
procesorve prpiqeshin q instruksionet baz t tyre t suportonin nj pjes
t mir t instruksioneve t shkruara n gjuht e programimit t nivelit t
lart. N kt mnyr programet e krijuara pr kto arkitektura kishin
madhsi t vogl dhe kompilatort q i dekodonin ata ishin t thjesht. Por
dizenjimi hardware i procesorve t till kishte nj kosto t lart, dhe
prdorimi i instruksioneve komplekse ishte nj disavantazh pasi ekzekutimi
i tyre krkonte m shum koh. Pr t gjitha kto arsye u pa e nevojshme
ndrtimi i procesorve RISC, q mbshteten mbi instruksione elementare, t
cilt dekodohen m shpejt, ekzekutohen m shpejt, dhe lejojn mnyra t
thjeshta adresimi t kujtess. N kt arkitektur veprimet komplekse
realizohen nga kompilatort duke u bazuar n operacione m t thjeshta.

21

Njohuri Kompjuteri

Pavarsisht t gjithave dallimi kryesor i arkitekturave RISC dhe CISC sht:

Procesort CISC jan m t ngadalt sesa procesort RISC, pasi krkojn m
shum koh pr ekzekutimin e nj instruksioni, por prdorin m pak
instruksione pr kryerjen e nj pune sesa kta t fundit.
N tabeln e mposhtme jan dhn parametrat e performancs s tyre:
Lloji i procesorve
CISC
RISC

I
i vogl
i madh

C
i madh
i vogl

T
e madhe
e vogl

Numri m i madh i procesorve n prdorim sot jan arkitektur RISC.

Kuptohet q pjesa m e madhe e tyre jan mikroprocesor q prdoren n
pajisje t tipit celular, makina, etj. Krahasimi sht i thjesht: nse nj
familje ka n prdorim nj PC, zakonisht arkitektur CISC, ajo mund t
zotroj disa makina, disa celular dhe pajisje t tjera elektronike q
prdorin mikroprocesor RISC. Gjithashtu edhe tregu i mainframeve sht
trsisht i zotruar nga arkitekturat RISC, si psh. IBM zSeries, pasardhs t
System/360. Pavarsisht sukseseve n tregjet e prmendura m sipr mund
t themi q arkitekturat RISC nuk kan arritur t deprtojn n tregun e PC.
Ky treg vazhdon t mbizotrohet sot e ksaj dite nga Intelx86, n
konkurenc me AMD, q prdorin t njjtn platform procesori bazuar n
arkitekturn CISC. Nj nga arsyet e mos suksesit t platformave RISC n
tregun e PC, sht q pjesa thelbsore e aplikimeve jan t shkruajtura pr
platformat X86, dhe nuk jan kompatibl nga RISC.
Megjithat nuk ka ende polemika t konsiderueshme ekspertsh q tregojn
se cila arkitektur sht m e mir. Disa thon q RISC sht m e lir dhe
m e shpejt, por krkon nga zhvilluesit e programeve t shkruajn m
shum rrjeshta kodi pr t kryer t njjtat detyra. Shum nga procesort
RISC t sotm suportojn po aq instruksione sa CISC. Prandaj ata
argumentojn se RISC nuk sht arkitektura e t ardhmes. Ndrkoh n
ndrtimin e procesorve CISC po zbatohen koncepte t RISC, duke ndar
disa prej veprimeve komplekse n veprime m t thjeshta, si psh. rasti i
procesorve Pentium Pro. N kt aspekt arkitekturat RISC dhe CISC po
bhen gjithmon e m shum t ngjashme.
VLIW (Very Long Instruction Word) i referohet nj arkitekture procesorsh t
projektuar pr t shfrytzuar ekzekutimin n paralel t instruksioneve. Nj
procesor skalar q ekzekuton instruksionet njri-pas-tjetrit, nuk i prdor
burimet e tij n mnyr efikase dhe potencialisht nuk ka nj performanc t
mir. Kjo performanc mund t prmirsohet duke ekzekutuar pjes t
instruksioneve t njpasnjshme n t njjtn koh - pipeling, ose dhe disa
instruksione t plota njkohsisht, si n arkitekturat superskalare.

22

Njohuri Kompjuteri

3.5.2, Strukturat Pipeline

N informatik, pipeline sht nj grup elementsh n prpunimin e t
dhnave t lidhura n seri, n mnyr t till q output-i i nj elementi
shrben si input pr elementin pasardhs. Pipelining sht nj teknologji q
prmirson shpejtsin e procesimit t instruksioneve duke i vendosur
hapat e ekzekutimit n paralel. Pr t kuptuar mekanizmin e pipelining
sht e nevojshme t kuptohen fazat e procesimit t nj instruksioni.
Zakonisht pr procesimin e nj instruksioni kryhen kto 5 tipe hapash:
1. FETCH: Leximi i instruksionit nga kujtesa dhe ruajtja e tij n regjistr.
2. DECODE: Dshifrimi i instruksionit dhe leximi i argumentave t tij. N
kt hap pasi prcaktohen regjistrat burim q nevojiten si argumenta t
instruksionit bhet kalimi i vlerave t ktyre regjistrave n CPU.
3. EXECUTE: Kryerja e veprimeve t krkuara. Nse instruksioni sht nj
veprim aritmetik ose logjik ather ALU llogarit rezultatin. Nqs. kemi
veprime me kujtesn ather adresa e kujtess kalohet n regjistrat e
adresimit. Nse veprimi sht nj krcim instruksioni ather bhet
llogaritja e adress s instruksionit pasardhs.
4. MEMORY: Adresimi i kujtess pr t ngarkuar/ruajtur vlera nga/n t.
5. WRITE BACK: Ruajtja e vlerave t llogaritura mbrapsht n nj regjistr.
Instruksionet ruhen n kujtes dhe ngarkohen njri pas tjetrit. Qllimi i
pipelining sht kryerja e do hapi n paralel me hapin e mparshm, dmth.
n t njjtn koh q po lexohet nj instruksion, instruksioni para tij
dekodohet, ndrkoh q instruksioni i mparshm po ekzekutohet, tjetri
prpara tij po shkruhet n kujtes dhe hapi i par n kt seri po shkruhet
n nj regjistr, si n figur:
IF

ID

EX

MEM

IF

ID
IF

EX
ID
IF

WB
MEM WB
EX
MEM WB
ID
EX
MEM WB
IF
ID
EX
MEM

WB

N nj design t thjesht procesori, n do cikl ore do t kryhet nj hap i

instruksionit, dmth. instruksioni i plot do t procesohet n 5 cikle ore,
prkatsisht: IF (instruction fetch), ID (instruction decode), EX (execute),
MEM (update memory) dhe WB (writeback n cache). Pr t procesuar pes
instruksione rresht pas njri tjetrit do t duhen 5*5=25 cikle ore. Ndrsa n
teknikn pipeline duhen vetm 5+4=9 cikle ore pr t procesuar pes
instruksione me nj vones prej 1 cikli ore nga njri-tjetri.

23

Njohuri Kompjuteri

3.5.3, Strukturat Superskalare

Strukturat superskalare prfshijn procesort q jan n gjendje t
ekzekutojn disa instruksione n nj cikl t vetm ore. Kjo i referohet
sistemeve me nj procesor, ndrsa prpunimi multi-core sht i ndryshm.
Pipeling dhe superscaling prdoren pothuajse gjithmon s bashku. Le t
shohim nj shembull q ilustron kto koncepte. Pr dy instruksione A dhe B
q ekzekutohen njkohsisht n nj pipeline 5-hapash, sipas modelit
superskalar do t duhen 5 cikle ore pr ti procesuar.
1. IF(A) IF(B)
2. ID(A) ID(B)
3. EX(A) EX(B)
4. MEM(A) MEM(B)
5. WB(A) WB(B)
Mqs. pipeling lejon ekzekutimin e hapave t ndryshm n t njjtn koh,
dhe pr secilin hap nevojitet nj cikl ore, pr 10 instruksione nga A tek J,
do t kemi:
IF
IF

ID
ID
IF
IF

EX
EX
ID
ID
IF
IF

MEM WB
MEM WB
EX
MEM WB
EX
MEM WB
EX
MEM WB
ID
ID
EX
MEM WB
IF
ID
EX
MEM WB
IF
ID
EX
MEM WB
IF
ID
EX
MEM
IF
ID
EX
MEM

WB
WB

1. IF(A) IF(B)
2. ID(A) ID(B) IF(C) IF(D)
3. EX(A) EX(B) ID(C) ID(D) IF(E) IF(F)
4. MEM(A) MEM(B) EX(C) EX(D) ID(E) ID(F) IF(G) IF(H)
5. WB(A) WB(B) MEM(C) MEM(D) EX(E) EX(F) ID(G) ID(H) IF(I) IF(J)
6. WB(C) WB(D) MEM(E) MEM(F) EX(G) EX(H) ID(I) ID(J)
7. WB(E) EB(F) MEM(G) MEM(H) EX(I) EX(J)
8. WB(G) WB(H) MEM(I) MEM(J)
9. WB(I) WB(J)
Pra duke kombinuar kto dy struktura mund t ekzekutohen 10
instruksione n 9 cikle ore, pr t cilt n nj arkitektur skalare t thjesht
me 5 cikle pr instruksion, do t na duheshin 10*5= 50 cikle ore.

24

Njohuri Kompjuteri

3.5.4, Strukturat Paralele

Prpunimi paralel konsiston n ekzekutimin e njkohshm t instruksioneve
t nj programi nga procesor t ndryshm. Kjo prfshin ndarjen e nj
programi n procese t shumta q do t trajtohen n mnyr paralele me
qllim zvoglimin e kohs s ekzekutimit t tij. Kjo lloj teknologjie krkon
sinkronizimin dhe komunikimin ndrmjet proceseve t ndryshme threads.
Nse komunikimi ndrmjet proceseve nuk funksionon n rregull, kjo do t
ndikoj n performancn e procesorit. Njkohshmria prdor nj ose m
shum se nj CPU pr t ekzekutuar nj program. Idealisht, prpunimi
paralel bn q programet t ekzekutohen m shpejt, por praktikisht sht
shpesh e vshtir q t ndajm nj program n mnyr t till q CPU t
veant t ekzekutojn pjes t ndryshme t tij pa e ndrprer njri-tjetrin.
N sistemet single-core me nj CPU, prpunimi paralel realizohet duke i
lidhur kompjuterat n rrjet. Por ky lloj prpunimi paralel krkon programe
shum t sofistikuar t quajtur distributed processing software.
3.5.5, HyperThreading
Teknologjia HT mundson ndarjen e nj procesori fizik n dy procesor
logjik, duke lejuar sistemin e operimit t skeduloj kryerjen e proceseve n
secilin prej tyre njkohsisht, dmth. t sillet si nj sistem multitasking. Kjo
teknologji sht pronsi e Intelit dhe sht prdorur pr t prmirsuar
paralelizmin e llogaritjeve t kryera nga mikroprocesort n PC. Aktualisht
sht implementuar n procesort Pentium 4, Core i5, Core i7, Itanium, dhe
Xeon, ku pr do procesor fizik t pranishm, sistemi operativ adreson dy
procesor virtual, duke ndar ngarkesn e puns n mes tyre. Megjithat
prdorimi i HTT (HyperThreading Technology) varet nga sistemet operative,
dhe krkon si minimum suport ndaj multiprocesimit simetrik SMP
(symmetric multiprocessing), pasi procesort logjik konsiderohen si
procesor t veant. Kur sistemet e operimit nuk jan t optimizuar pr
kt lloj teknologjie Intel rekomandon aktivizimin e HTT, sepse n t
kundrt ajo ndikon n uljen e performancs s prgjithshme. Pr shembull,
konsiderojm nj sistem me dy procesor fizik HT, ku mbi seciln core
zbatohet SMP, dmth.n total kemi katr procesor logjik. Nse skeduluesi i
OS nuk sht n dijeni pr hyperthreading ai do ti trajtoj katr procesort
sikur t ishin nj i vetm. Dy procese t pavarura n radh pr tu
ekzekutuar do t skedulohen njri pas tjetrit vetm tek nj procesor fizik
duke e ngarkuar at, ndrkoh q procesori tjetr do t jet idle. Kjo sjell
ulje t performancs, n krahasim me skedulimin e ekzekutimit
njkohsisht t dy proceseve t pavarura n secilin procesor fizik. Gjithsesi
duhet theksuar q prdorimi i hyperthreading nuk sht se dyfishon
efiencn e procesimit. Pr kt mund t eksperimentohet duke ndryshuar
n BIOS statusin e HT nga on n off ose anasjelltas, pr t prcaktuar se
far sht m e mir pr sistemin ton dhe aplikimet q prdorim. Testimet
e ndryshme kan treguar q n aplikime t caktuara HT ofron nj rritje
performance prej 30%, pasi performanca varet edhe nga faktor t tjer.
(Referehuni n Lab4 dhe Seksionin 3.5).

25