I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju i ivotnom standardu

I International Scientific Conference on economic development and standard of living

ZBORNIK RADOVA
PROCEEDINGS
23-24. septembar 2011.
September 23 24, 2011
Tema:
RAZVOJ ZEMALJA REGIONA
ZAPADNOG BALKANA I UTICAJ
STRANIH INVESTICIJA U PROCESU
PRIDRUIVANJA EVROPSKOJ UNIJI

Organizator skupa:

Theme:
THE DEVELOPMENT OF COUNTRIES IN THE
WESTERN BALKAN REGION AND THE EFFECT
OF FOREIGN INVESTMENTS IN THE PROCESS
OF JOINING THE EUROPEAN UNION

Suorganizator skupa:

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju i ivotnom standardu

EDASOL 2011 - Economic development and Standard of living
1st International Scientific Conference on economic development and standard of
living EDASOL 2011 - Economic development and Standard of living

ZBORNIK RADOVA
PROCEEDINGS

UREDNICI:
Prof. dr ZORKA Grandov
Doc. dr SANEL Jakupovi

Banja Luka, 23. 9. 2011.

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju i ivotnom

standardu EDASOL 2011 - Economic development and Standard
of living
ZBORNIK RADOVA
Urednici:
Prof. dr ZORKA Grandov
Doc. dr SANEL Jakupovi

Izdava:
Panevropski univerzitet "APEIRON"
Banja Luka, godina 2011.
Odgovorno lice izdavaa,
DARKO Uremovi
Glavni i odgovorni urednik izdavaa:
Mr ALEKSANDRA Vidovi
DTP:
SRETKO Boji
Dizajn korica:
SRETKO Boji
EDICIJA:

Ekonomska biblioteka knj. 80

ISBN 978-99955-49-66-4
Radove ili dijelove radova objavljene u tampanom izdanju nije dozvoljeno pretampavati, bez izriite saglasnosti Urednitva. Ocjene iznesene u radovima i dijelovima radova lini su stavovi autora i ne izraavaju stavove Urednitva ili Izdavaa.

PROGRAMSKI ODBOR:
Prof. dr Zorka Grandov, predsjednik programskog odbora, Panevropski univerzitet Apeiron, BiH
Ari Livne, poasni doktor Univerziteta Apeiron, Izrael
Prof. dr eljko Baro, Panevropski univerzitet Apeiron, BiH
Prof. dr Wolfgang Berger, University of Vienna, Austrija
Prof. dr Marian Wakounig, University of Vienna, Austrija
Mag. Gottfried Schellmann, CFE (Confdration Fiscale Europenne), Bruxelles, Belgija
Prof. dr Zbigniew Paszek, Krakowska Akademia, Poljska
Prof. dr Zoran Ivanovi, Univerzitet u Rijeci, Hrvatska
Prof. dr Ludvik Toplak, Univerzitet Maribor, Slovenija
Prof. dr Risto Gogoski, Univerzitet SV Kliment Ohridski, Makedonija
Prof. dr Rade Ratkovi, Univerzitet Mediteran, Crna Gora
Prof. dr Miroslav orevi, Univerzitet Kragujevac, Srbija
Prof. dr Milica Vujii, Univerzitet u Novom Pazaru, Srbija
Prof. dr Mio Kuli, Univerzitet Republike Srpske Pale, BiH
Prof. dr Nihad Fejzi, Univerzitet u Sarajevu, BiH
Mr Velibor Peuli, Spoljnotrgovinska komora BiH.

ORGANIZACIONI ODBOR:
Doc. dr Sanel Jakupovi, predsjednik organizacionog odbora, Panevropski univerzitet
Apeiron, BiH
Mr Sinia Aleksi, Panevropski univerzitet Apeiron, BiH
Darko Uremovi, Panevropski univerzitet Apeiron, BiH
Doc. dr Milanka Aleksi, Panevropski univerzitet Apeiron, BiH
Van. prof. dr Slavko Segi, Panevropski univerzitet Apeiron, BiH
Doc. dr Bogdana Gligori-Vujnovi, Panevropski univerzitet Apeiron, BiH
Doc. dr Vladimir Stojanovi, Panevropski univerzitet Apeiron, BiH
Doc. dr Radenka Grgi, Panevropski univerzitet Apeiron, BiH
Doc.dr Nedim auevi, Panevropski univerzitet Apeiron, BiH
Mr Jana Aleksi, Panevropski univerzitet Apeiron, BiH
Mr Anes Ceri, Panevropski univerzitet Apeiron, BiH
Nina Uremovi, Panevropski univerzitet Apeiron, BiH

Marica Banovi, Panevropski univerzitet Apeiron, BiH

Mr. Aleksandra Vidovi, Panevropski univerzitet Apeiron, BiH
Vanja Sredojevi, Panevropski univerzitet Apeiron, BiH
ivana Kljaji, Panevropski univerzitet Apeiron, BiH
Sinia Kljaji, Panevropski univerzitet Apeiron, BiH
Sanja aula, Panevropski univerzitet Apeiron, BiH
TEHNIKA PODRKA:
Sretko Boji, Sinia Kljaji, Sanja aula, Sanja Dojinovi,
Aleksandra Vidovi, Aleksandra Savanovi, Vedran Uremovi,
Miroslav Krminac, Momilo uki.

PREDGOVOR
Fakultet poslovne ekonomije Univerziteta APEIRON iz Banja Luke, u cilju ostvarivanja nauno istraivake funkcije visoko kolskih ustanova, pristupio je veoma zahtjevnom i odgovornom poslu
organizovanja Prve meunarodne konferencije o ekonomskom razvoju i ivotnom standardu EDASOL 2011. Takoe u istom cilju Fakultet je izdava i asopisa za ekonomiju i trine komunikacije
EMC Review .
Putem Programskog i Organizacionog odbora preduzete su sve potrebne aktivnosti da se Konferencija uspjeno realizuje. Odrednica prva ukazuje na namjeru organizatora da se Konferncija odrava i
narednih godina. Tema Konferncije EDASOL 2011. -Razvoj zemalja Zapadnog Balakana i uticaj
stranih investicija u procesu pridruivanja Evropskoj Uniji je najblia aktelnim ekonomskim pitanjima koja se nameu u naunoj i strunoj javnosti naeg regiona. Ovo je potvreno kroz broj prijavljenih radova i veliki interes autora. U skladu sa tematskim sekcijama Konferencije (1) institucionalno-ekonomska pitanja rasta i razvoja privrede, (2) poslovno okruenje kao podsticaj ili smetnja
razvoju i privlaenju investicija, (3) znanje kao resurs razvoja i (4) proces pridruivanja Evropskoj
Uniji, Programski odbor je izvrio odabir radova. Cijenei teme koje trebaju biti u fokusu uesnika ,
te u skladu i sa ostalim kriterijima koji su odreeni u pozivu za uee na Konferenciji, u publikaciju
Zbornika radova konferencije je uvrteno ukupno 60 radova, pripremljenih od strane 150 autora iz 9
zemalja, prevashodno zemalja regiona Zapdnog Balkana, Austrije, Engleske.
Autori su obraivali razliite teme, ali su ipak najee istraivana pitanja konkurentnost, strane
investicije, makoroekonomska stabilnost, znanje kao resurs razvoja. Imajui u vidu glavne postavke
poznatih teorija modela razvoja i iskustva koje su prolazile zemlje u razvoju, a kojima pripadaju i
sve zemlje regiona Zapadnog Balkana, smatramo da su efikasne strukturalne promjene koje su praene sa sinhronizovanim aktivnostima ulaganja akumulacije iz domaih i stranih izvora optimalan
okvir za poveanje stepena ukupnog ekonomskog razvoja, a time i ivotnog standarda u svim zemljama regiona. Ovaj model u skladu sa vlastitim kriterijima i zajedno sa ostalim procesima primjenjuje se i u fazi tranzicijskog perioda pridruivanja zemalja regiona Evropskoj Uniji. Naravno da je
vidljiv nesrazmjer u stepenu napretka pojedinih zemalja regiona u procesu ovih tranzicionih promjena, meutim ta razliitost je odraz specifinih uslova koji vladaju u pojedinim zemljama regiona,
imajui na umu da ti uslovi ograniavaju ili ubrzavaju progres ukupnog drutveno-ekonomskog
razvoja.
Koncept EDASOL (Economic Development and Standard of Living) polazi od pretpostavke da su
ekonomski razvoj i ivotni standrad ljudi povezani, te da jedno i drugo mora biti predmet izuavanja
i istraivanja. Zato najavljujemo da e na Konferenciji EDASOL 2012 u centru panje biti zaposlenost i ivotni standard, kao jedan od temeljnih pokazatelja ukupnog razvoja.
Odreeni broj radova je prema preporuci recenzenata i Programskog odbora odabrano za objavu u
drugom broju ovogodinjeg izdanja asopisa za ekonomiju i trine komunikacije EMC Review.
Urednici asopisa pozivaju autore na saradnju.

U Banja Luci, septembra 2011.godine

Predsjednik programskog odbora
Prof. dr Zorka Grandov
Predsjednik organizacionog odbora
Doc. dr Sanel Jakupovi

FOREWORD
Business Economics Faculty of the APEIRON University in Banja Luka, with the aim of achieving
scientific-research functions of higher educational institutions, has approached to a very demanding
and responsible task of organizing the First International Conference on Economic Development
and Standard of Living EDASOL 2011. Following the same goal, Faculty is also a publisher of
the Journal of Economics and Market Communication EMC Review.
Through the Program and Organizing Committee, all necessary activities for a successful realization
of the Conference have been taken. The first determinant indicates the intention of the organizers for
the conference to be held in the years to come. The topic of the Conference EDASOL 2011
Development of the Western Balkans and the impact of foreign investment on the process of joining the European Union is the closest to the current economic issues solicited in the scientific and
professional communities of our region. This is confirmed by the number of papers and the great
interest of the authors. In accordance with the thematic sessions of the Conference, (1) institutional
and economic issues of growth and economic development, (2) business environment as an incentive or an obstacle to the development and attracting investments, (3) knowledge as a development
resource and (4) the process of joining the European Union, the Program Committee has carried out
a selection of papers. In respect to the topics that should be the focus of the participants, and in accordance with other criteria specified in the invitation for conference participation, the publication
of conference Proceedings included a total of 60 papers, prepared by 150 authors from 9 countries,
primarily from the countries of Western Balkans region, Austria and England.
Different issues were raised by the authors; however, the most frequently examined issues were
competitiveness, foreign investment, macroeconomic stability, and knowledge as a development
resource. Bearing in mind the main postulates of the well-known theories regarding models of development and experience that the developing countries have experienced, and these countries are
part of the Western Balkans region, we consider effective structural changes accompanied with synchronized accumulation investment activities from domestic and foreign resources to be an optimal
framework for the increase of the overall level of the economic development, and hence, the increase of the standard of living across all countries in the region. This model, in accordance with its
own criteria and together with other processes, is applied in the phase of the transition period of the
countries of the region joining the European Union. Naturally, the disparity in the level of development among certain countries in the region which undergo the process of transitional changes is
evident. However, this kind of diversity reflects specific conditions which prevail in certain countries of the region, simultaneously bearing in mind that these conditions limit or accelerate the progress of the overall socio-economic development.
The EDASOL (Economic Development and Standard of Living) concept assumes that the economic
development and peoples standard of living are connected, and that both have to be the subject of
study and research. Therefore, we announce that the focus of the EDASOL 2011 Conference will
be on employment and standard of living, as one of the key indicators of the overall development.
A number of papers, on the recommendations of the reviewers and Program Committee, has been
selected in order to be published in the second issue of this years edition of the Journal of Economics and Market Communication EMC Review. Editors encourage the authors to cooperate.
Banja Luka, September 2011.
President of Program Committee
Professor (PhD) Zorka Grandov
President of Organizing Committee
Doc doctor Sanel Jakupovi

SADRAJ:
PREDGOVOR ..................................................................................................................... 5
PRIMENA METODOLOGIJE 20 KLJUEVA U FUNKCIJI UNAPREENJA
KVALITETA POSLOVANJA PREDUZEA.................................................................. 13
IMPLEMENTATION OF THE METHODOLOGY OF 20 KEYS WITH THE AIM TO PROMOTE THE
QUALITY OF BUSINESS ACTIVITIES OF A COMPANY
Dr Ljiljana Arsi, vanredni profesor, dr Kristina Cvetkovi, mr Mirjana Adi

MARKETING STRATEGIJE I MODEL RAZVOJA U PERIODU RECESIJE .............. 22

MARKETING STRATEGY AND MODEL OF DEVELOPMENT DURING RECESSION
Doc. dr Milan Baji

METODE ZA OCJENU EFIKASNOSTI INVESTICIJA................................................. 31

METHODS FOR EVALUATION EFFICIENT OF INVESTMENT
Dipl. oec. Marica Banovi

ZNANJE KAO ZNAAJAN LJUDSKI RESURS I NJEGOV DOPRINOS

U PROCESU EVROPSKIH INTEGRACIJA ................................................................... 44
KNOWLEDGE AS AN IMPORTANT HUMAN RESOURCE AND ITS CONTRIBUTION
TO THE PROCESS OF EUROPEAN INTEGRATION
Prof. dr Dragan Batavelji, prof. dr Ranko Baki, mr Milutin Mati

REGIONALNA POLITIKA U EU I NUNOST REFORMISANJA

REGIONALNE POLITIKE U SRBIJI .............................................................................. 52
Prof. dr Marta Bazler-Madar

POREZ NA DODANU VRIJEDNOST I ODREIVANJE MJESTA

PROMETA U EVROPSKOJ UNIJI .................................................................................. 61
VALUE ADDED TAX AND DESIGNATION THE PLACE OF SUPPLY IN THE EUROPEAN UNION
Dr Wolfgang Berger, dr Marian Wakounig

KONKURENTNOST - USLOV ZA USPJENOST NA TRITU ................................ 68

Doc. dr Nedim auevi,mr Dragan Simovi

RIZIK KAO OSNOV IZGRADNJE INTEGRISANOG SISTEMA

I SISTEMA UPRAVLJANJA ZNANJEM........................................................................ 79
doc. dr Nedim auevi, dr Velibor Peuli

MACEDONIAN VS CROATIAN PATH TO THE EUROPEAN UNION

POST - 2005 ...................................................................................................................... 90
Aleksandar Chavleski Phd

AKTUELNA PITANJA REFORME SISTEMA FINANSIRANJA LOKALNE

SAMOUPRAVE U SRBIJI ............................................................................................. 101
Dr Predrag Dedeic, dr Zvonko Brnjasm, dr Ivan Stosic

SINERGIJA JAVNOG I PRIVATNOG VLASNITVA U FUNKCIJI

PRIVREDNOG RAZVOJA: PRIMER INDUSTRIJSKIH ZONA ................................. 113
Dr Predrag Dedei, van. profesor, dr Zvonko Brnjas, van. profesor, dr Ivan Stoi, nauni saradnik

PRIMENA ICT I RAZVOJ INFORMACIONOG DRUTVA

U ZEMLJAMA ZAPADNOG BALKANA .................................................................... 124
ICT APPLICATION AND DEVELOPMENT OF INFORMATON SOCIETY IN THE
COUNTRIES OF THE WESTERN BALKANS
Doc. dr Gordana orevi

MARKETING U FUNKCIJI PRIBLIAVANJA BOSNE I HERCEGOVINE

EUROPSKOJ UNIJI U PODRUJU UPRAVLJANJA IVOTNOM SREDINOM ...... 138
Dr Veljko uki, dr Duko Kovaevi

POTENCIJALI ZA DINAMIZIRANJE SARADNJE ZEMALJA ZAPADNOG

BALKANA I NJIHOVOG PRIBLIAVANJA EU ........................................................ 147
Prof dr Dragana M. uri

KONSALTING U DOMENU PREDUZETNITVA I MALOG BIZNISA ................... 157

CONSULTING IN DOMAIN OF ENTREPRENEURSHIP AND SMALL BUSINESS
Doc. dr Dragan Duki, prof. dr. sc. Vidoje Vuji

GEOEKONOMSKI POTENCIJAL ZAPADNOG BALKANA I PROCES

PRIKLJUENJA EVROPSKOJ UNIJI .......................................................................... 168
Filijovi Marko, orevi Ivica

PRIVREREDNI RAZVOJ U EVROPSKIM ZEMLJAMA U TRANZICIJI- EZT ........ 179

ECONOMIC DEVELOPMENT IN EUROPEAN COUNTRIES IN TRANSITION-ECT
Dr Zorka Grandov, mr Anka Vojvodi, mr Marko Vuievi

KORELACIJA NIVOA DIREKTNIH STRANIH INVESTICIJA I RAIRENOSTI

KORUPCIJE, TE DRUGIH POLITIKIH I EKONOMSKIH INDIKATORA ............. 191
CORRELATION BETWEEN LEVEL OF FOREIGN DIRECT INVESTMENT AND CORRUPTION
PERCEPTION INDEX AND OTHER POLITICAL AND ECONOMICAL INDICATORS
Dr Radenka Grgi

PROMOCIJA STRANIH DIREKTNIH INVESTICIJA U REPUBLICI SRPSKOJ ...... 202

PROMOTION OF FOREIGN DIRECT INVESTMENTS IN THE REPUBLIC SRPSKA
Doc. dr Abid Hodi

ROLE OF HIGHER EDUCATION INSTITUTIONS IN CREATING

KNOWLEDGE POTENTIAL ......................................................................................... 211
Mr Jamila Jaganjac, dipl.ing Amra Kraksner

UZROCI I POSLJEDICE SLABOG I NEDOVOLJNOG DOTOKA STRANIH

DIREKTNIH INVESTICIJA U BIH ............................................................................... 219
CAUSES AND CONSEQUENCES POOR AND INADEQUATE INFLOW FOREIGN
DIRECT INVESTMENT IN BOSNIA AND HERZEGOVINA
Dr Sanel Jakupovi, mr Anes Ceri, Erdin Hasanbegovi, dipl.oec

UTICAJ INVESTICIJA NA PRIVREDNI RAZVOJ ..................................................... 228

EFFECT OF INVESTMENT ON ECONOMIC DEVELOPMENT IN TO SERBIA
Dr Petronije Jevti, dr Ljiljana Stoi Mihajlovi, dr Marjana Merkac Skok

PODSTICANJE INVESTIRANJA U BROWNFIELD LOKACIJE

U REPUBLICI SRBIJI .................................................................................................... 237
ENCOURAGING INVESTMENT IN BROWNFIELDS LOCATIONS IN SERBIA
Dr Ljiljana Stoi Mihajlovi, dr Petronije Jevti, Cvijetin ivanovi

BEZBEDNOST PROIZVODA I ZATITA POTROAA ........................................... 244

PRODUCT SAFETY AND CONSUMER PROTECTION
Doc. dr Radica Jovanovi, prof. dr Mila Janetovi, Jana Cviji, dipl. ekonomista

UPRAVLJANJE ZNANJEM KAO IZVOR ODRIVOG RAZVOJA I

KONKURENTSKE PREDNOSTI .................................................................................. 249
KNOWLEDGE MANAGEMENT AS A SOURCE OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT AND COMPETITIVE
ADVANTAGE
Ernad Kahrovi, mr Milan Vujii, Velida Kijevanin

JAVNI PRIHODI KAO MJERILO EKONOMSKOG RASTA ...................................... 259

PUBLIC REVENUES AS A MEASURE OF ECONOMIC GROWTH
Dr. sc. Amir Karali, doc. dr Zijo Veledar

, ,
E (
) ............................................................................................................... 268
MOVEMENT AND FORMS OF CAPITAL IN THE PAST, RECOMMENDATIONS, AND SCOPE OF THE
EFFECT TODAY ON ECONOMIC DEVELOPMENT OF SERBIAN (one view of financing development of
Serbia)
,

........................................................................................... 279
GEOPOLITICAL ASPECT OF ENERGY SAFETY IN THE BALKAN REGION

PORESKA REFORMA KAO PREDUSLOV PRISTUPANJA EVROPSKOJ UNIJI ... 291

Doc. Dr Srpko Kosori, Dr Miroslava Gruji-Kalkan

REORGANIZACIJA STEAJNOG DUNIKA I ULOGA MENADMENTA U

REORGANIZACIJI ........................................................................................................ 304
REORGANIZATION OF THE BANKRUPTCY DEBTOR AND THE ROLE OF MANAGEMENT
REORGANIZATION
Dr sc. Duan Kovaevi, Prof. dr Veljko uki

TEHNOLOKA RACIONALNOST I SVIJET PRIRODE ............................................ 315

Prof. dr Mio Kuli

DONOENJE SLOENIH ODLUKA O BUDETU KAPITALA RAUNANJEM

VREMENSKE VRIJEDNOSTI NOVCA ....................................................................... 320
Doc. dr Senada Kurtanovi

PROMOCIJA U FUNKCIJI RAZVOJA SRBIJE ........................................................... 328

Dr Marko Laketa, Mr Luka Laketa

MODELIRANJE KONKURENTSKOG PRIORITETA INVESTICIONIH

ALTERNATIVA U FUNKCIJI STRATEGIJE GLOBALNOG RAZVOJA .................. 336
MODELING THE COMPETITORS PRIORITIS OF THE INVESTMENT ALTERNATIVES IN FUNCTION
OF GLOBAL DEVELOPING
Doc.dr Mirjana Landika, Prof.dr uro Miki

ZNANJE I TEHNOLOGIJA KAO RESURSI RAZVOJA ............................................. 345

Mr Lidija Madar

THE INFLOW OF FOREIGN DIRECT INVESTMENTS IN THE WEST BALKAN

COUNTRIES WITHIN THE PROCESS OF EU ACCESSION ..................................... 354
As. Mirjana Matovska. MSc, Prof. Mirko Tripunoski, PhD, As. Zorica Siljanovska, MSc

EFEKTI CARINA I CARINSKE POLITIKE U USLOVIMA TRANZICIJE I

PRIDRUIVANJA BOSNE I HERCEGOVINE EVROPSKOJ UNIJI .......................... 362
Edin Mehi

POSLOVNA ETIKA U BIZNISU XXI VEKA .............................................................. 370

BUSINESS ETHICS IN BUSINESS OF 21ST CENTURY
Doc. dr Anela Miki

RAZLIKE IZMEU NERAZVIJENIH I RAZVIJENIH FINANSIJSKIH TRITA ... 377

DIFFERENCES BETWEEN UNDEVELOPED AND DEVELOPED FINANCIAL MARKETS
Mr Jelena Minovi, Mihajlo uki, dipl. ecc, Saa Milivojevi, dipl. ecc

PORESKI PREKRAJI U REPUBLICI SRPSKOJ I BOSNI I HERCEGOVINI .......... 384

TAX VIOLATIONS IN THE REPUBLIC OF SRPSKA AND BOSNIA AND HERZEGOVINA
Prof. dr Ljubinko Mitrovi

LIDERSTVO I KVALITET, KAO POSLOVNA PARADIGMA USPENOSTI

RADA U ORGANIZACIJI PREDPOSTAVKA PRIDRUIVANJA
EVROPSKOJ UNIJI........................................................................................................ 394
LEADERSHIP AND QUALITY, AS A BUSINESS PARADIGM SUCCESS IN THE ORGANIZATION ASSUMPTIONS JOINING THE EU
Doc. dr Sran Nikezi, doc. dr Sanel Jakupovi

................. 402

ULOGA NAUKE NA RAZVOJNOM PUTU KA EVROPSKOJ UNIJI........................ 410

THE ROLE OF SCIENCE ON THE ROAD TO DEVELOPMENT EUROPEAN UNION
Dr Biljana Petrovi

LOGISTIKI SISTEMI U BOSNI I HERCEGOVINI U PROCESU TRANZICIJE U

EVROPSKU UNIJU I TENJE ZA SAMOODRIVOST TRANSPORTA .................. 419
LOGISTICS SYSTEM IN BOSNIA AND HERZEGOVINA IN THE PROCESS OF TRANSITION INTO THE
EUROPEAN UNION AND ASPIRATION FOR SELF-SUSTAINABILITY TRANSPORT
Dr Velibor Peuli, Elvir Jugo

COMMON CHALLENGES FOR THE WESTERN BALKAN COUNTRIES IN

ATTRACTING FOREIGN DIRECT INVESTMENTS.................................................. 429
Popovska Zlatka Ph.D., Professor, Nedanovski Pece Ph.D., Associate Professor and Vice-Rector for
Finance

STRANE DIREKTNE INVESTICIJE KAO PODSTICAJ RAZVOJU PRIVREDE

SRBIJE ............................................................................................................................ 439
FOREIGN DIRECT INVESTMENT INCENTIVES AS ECONOMIC DEVELOPMENT IN SERBIA
Dr Vuk Raievi, Dr Svetlana Ignjatijevi

PREPORUKE ZA UNAPREENJE POSLOVNOG OKRUENJA U CILJU

INTENZIVNIJEG PRIVLAENJA STRANIH DIREKTNIH INVESTICIJA I
PRIVREDNOG RAZVOJA REPUBLIKE SRBIJE ........................................................ 449

10

RECOMMENDATIONS ON IMPROVEMENT OF BUSINESS CLIMATE IN ORDER TO ATTRACT

FOREIGN DIRECT INVESTMENT MORE INTENSIVELY AND REALIZE ECONOMIC DEVELOPMENT
OF THE REPUBLIC OF SERBIA
Dr Srdjan Redepagi, mr Isidora Beraha, mr Sonja uriin

REGIONALNA KOOPERACIJA FAKTOR UNAPREENJA

KONKURENTNOSTI..................................................................................................... 458
REGIONAL COOPERATION - THE FACTOR OF IMPROVING COMPETITIVENESS
Hilmija Redi, student doktorskih studija, Semir Vehapi, asistent

PRAVO NA OBRAZOVANJE U FUNKCIJI STICANJA ZNANJA KAO

RESURSA RAZVOJA .................................................................................................... 467
THE RIGHT TO EDUCATION AS A FUNCTION OF ACQUIRING KNOWLEDGE AS RESOURCE
DEVELOPMENT
Temelko Risteski, Elena Todorova, Sejdefa Dafe

KOMPETENTNOST PREDUZETNIKA U KRIZNOM PRIVREIVANJU ................ 477

Doc. Bojan Risti, Verica Jovanovi

PROJEKTOVANJE INOVIRANJA PROIZVODA ........................................................ 486

Doc. Bojan Risti, Verica Jovanovi, Sanja Stojanovi-Kereke

INFLUENCE OF MEDIA ON ECONOMIC DEVELOPMENT OF A SOCIETY ........ 493

Mr. Predrag M. Risti

FRANIZING - NEKI PROBLEMI U OPTOJ I PRAKTINOJ RAVNI ................... 502

Mirnes Saldum

ULAGANJE STRANIH INVESTICIJA U POSLOVNE ZONE

U REPUBLICI SRPSKOJ KAO OSNOVA ZA BRI RAZVOJ ................................... 512
Dr Slavko Segi

STRATEGIJA RAZVOJA KOMPETENTNOSTI ZA ODRIV RAZVOJ

ZSNVN N ZNNJU ............................................................................................ 524
Dr Vladimir Stojanovi, mr Dinko orluka

PROCES PRIDRUIVANJA EVROPSKOJ UNIJI (SA OSVRTOM

NA ISKUSTVO REPUBLIKE MAKEDONIJE) ............................................................ 531
EU ACCESSION PROCESS (RETROSPECT OF THE EXPERIENCE OF THE REPUBLIC OF
MACEDONIA)
Prof. d-r Gorgi Tonovski, Prof. dr Aleksandar Nikolovski, mr Anita Gligorova

INTELEKTUALNIM KAPITALOM KA UNAPREENJU KONKURENTNOSTI

U ZEMLJAMA ZAPADNOG BALKANA .................................................................... 538
WITH INTELLECTUAL CAPITAL TO IMPROVE THE COMPETITIVENESS IN THE WEST BALKANS
COUNTRIES
Semir Vehapi, Hilmija Redi

FINANSIJSKO IZVJETAVANJE U FUNKCIJI PRIDRUIVANJA EU ................... 546

Doc. dr Zijo Veledar, Dr sc Amir Karali

GLOBALIZACIJA U FUNKCIJI TRGOVINSKE RAZMJENE ................................... 554

Mr. Aleksandra Vidovi

UPRAVLJANJE RURALNIM RAZVOJEM SRBIJE U PROCESU

PRIKLJUENJA EVROPSKOJ UNIJI .......................................................................... 561
11

MANAGEMENT OF RURAL DEVELOPMENT IN SERBIA WITHIN THE PROCESS OF JOINING THE

EUROPEAN UNION
Prof. dr Milica Vujii, Doc. dr Lela Risti, Selvija Reovi

DIREKTNA STRANA ULAGANJA I RAZVOJ ENERGETSKOG SEKTORA .......... 570

FORIN DIRECT INVESTMENT AND DEVELOPMENT OF ENERGY SECTORS
Prof. doc. dr sc. Bogdana Vujnovi Gligori, Mr. sc. Ismet Kumali

UTICAJ INFLACIJE NA USPOSTAVLJANJE MAKROEKONOMSKE

STABILNOSTI U PROCESU TRANZICIJE REPUBLIKE SRBIJE............................. 578
Mr Sandra Zajmi

IZRADA STRATEGIJE ZA RAZVOJ OBRAZOVANJA U ZEMLJAMA

ZAPADNOG BALKANA ............................................................................................... 586
Zunun Zununi, Phd, Silvana Jovcheska, MSc

12

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

PRIMENA METODOLOGIJE 20 KLJUEVA U FUNKCIJI

UNAPREENJA KVALITETA POSLOVANJA PREDUZEA
Dr Ljiljana Arsi, vanredni profesor
Ekonomski fakultet, Kosovska Mitrovica, e-mail:ljiljana.arsic@pr.ac.rs

Dr Kristina Cvetkovi
Visoka poslovna kola strukovnih studija Blace,
e-mail:kristina.cvetkovic.tina@gmail.com

Mr Mirjana Adi
Visoka poslovna kola strukovnih studija Blace, e-mail:kosovke-devojke@yahoo.com

Rezime: Kontinuirano unapreenje rezultata poslovanja preduzea moe se ostvariti primenom metodologije 20 kljueva. Metodologija obuhvata dvadeset praktinih i integrisanih metoda koje se primjenjuju da bi se unapredila konkurentnost. Kljuni cilj je uspostaviti i negovati kulturu neprekidnog poboljanja u preduzeima. Osnova ove poslovne filozofije je uklanjanje aktivnosti koje ne stvaraju vrednost i maksimalno iskoriavanje ljudskog potencijala kroz rad u malim grupama. U radu bie predstavljen koncept unapreenja kvaliteta poslovanja korienjem alata 20 kljueva u podrujima upravljanja ljudskim resursima, optimiziranju procesa rada, razvoja tehnologije, smanjenja trokova i
poboljanja protonosti kroz procese, pod motom poslovati bre, bolje i jeftinije, uz
maksimalnu motivisanost zaposlenih.
Kljune rei: 20 kljueva, ljudski resursi, upravljanje, preduzee, razvoj.
UVOD
Dvadeset prvi vek je vek kvaliteta koji se ispoljava kroz kvalitet proizvoda, usluga, procesa rada, ivotne sredine, kroz razliku izmeu uspeha i neuspeha. Kvalitet nekog preduzea predstavlja skup njegovih karakteristika, koje se odnose na njegovu sposobnost da
zadovolji odreene potrebe koje uslovljavaju njegovu efektivnost i efikasnost. Poveati
kvalitet znai preduzeti korake da se neka od navedenih komponenti pobolja, ime se
unapreuje opti nivo kvaliteta u preduzeu. Preduzea koja u pogledu unapreenja kvaliteta proizvoda i usluga ne zadovoljavaju zahteve trita, nemaju dobru perspektivu. Pitanje kvaliteta je dominantno u svim sferama drutva. Dakle, ovoj vek e biti vek kvaliteta.
Kvalitet je klju uspeha za mnoge kompanije i drave irom sveta. Svaki narod ima svoja
kulturna i socijalna obeleja, pa se tako i kvalitet razlikuje od zemlje do zemlje. Svi oni

13

orijentiu svoje strategije za menadment kvaliteta prema potrebama i zahtevima svog

podneblja, a krajnji cilj je zadovoljenje potroaa.
Kvalitet je u najirem smislu rei svakodnevna ljudska potreba sadanjeg i budueg
razvoja itavog ljudskog drutva. Polazei od toga da je kvalitet prisutan u svakodnevnom
ivotu, namee se potreba za njegovim svakodnevnim prouavanjem kao fenomena. Kvalitet je vrlo dinamina kategorija koja pred strunjake i naunike postavlja uvek novi
istraivaki zadatak. Kvalitet predstavlja ukupnu sposobnost preduzea da smanji trokove poslovanja, racionalno koristi tehnologiju, inovira proizvodni program a sve u cilju
zadovoljenja potreba kupaca. Koncept kvaliteta menja se tokom vremena pratei glavne
promene u drutvu, ekonomiji, tehnologiji i nauci.
Kvalitet je osnova za poboljanje konkurentnosti na tritu. Zato je klju uspeha svakog preduzea je da obezbedi maksimalan kvalitet proizvoda uz minimalne trokove.
Trine promene koje su se dogodile poslednjih decenija znaajno su promenile odnos
prema kvalitetu. Polazei od injenice da je trite ponude veoma razvijeno, namee se
kljuno pitanje kako na njemu opstati. Najmonija preduzea nude povoljne cene i prihvatljiv rok isporuke. Te uslove moraju zadovoljiti i ostali. Meutim, kupci su u uslovima
sve vee ponude i konkurencije veoma izbirljivi i zahtevaju da im proizvodi zadovolje sve
zahteve u pogledu funkcionalnosti, pouzdanosti, veka korienja, pogodnosti odravanja,
potronje energije, estetskog izgleda i drugog, sve to po prihvatljivoj ceni.
Usvajanje i implementacija metode 20 kljueva podrazumeva ukljuivanje svih zaposlenih u razvoj preduzea. Dugorono se od metode oekuje poveanje motivacije zaposlenih, usavraavanje poslovanja, poveanje transparentnosti i inovativnosti. Sve to vodi ka
smanjenju trokova, poveanju produktivnosti i kvaliteta. Metodologija 20 kljueva zasniva se na timskom radu, obuci i promociji kontinuiranog obrazovanja. To podrazumeva
punu integraciju i saradnju svih zaposlenih od top menadera do najnieg radnikaizvrioca. Metod ukljuuje jednostavne, praktine i razumljive alatke koje se uvode preko
radnih grupa ili timova. Steeno znanje menader prenosi po vertikali na ostale lanove
grupe. Prvobitno metod je bio namenjen samo proizvodnim preduzeima da bi se danas
proirio i na usluge. Koristei ovu metodologiju preduzee moe da ostvari svoje ciljeve
usklaujui ih sa ciljevima radnih grupa i svakog zaposlenog. Ovakav pristup trasira put
preduzea ka uspehu. Snaga kljueva ogleda se u integraciji svih ciljeva, stalnom unapreivanju poslovanja, omoguavajui realizaciju nove poslovne filozofije koja se bazira na
kontinuiranom uenju i novoj organizacionoj strukturi. Ova poslovna filozofija donosi sa
sobom duh uspenosti i racionalnosti, i predstavlja dobru osnovu za primenu menadment
strategije sa istoka.

METODOLOGIJA DVADESET KLJUEVA

Poetkom 20. veka naglo se razvija industrijska proizvodnja, koja je imala za cilj poveanje produktivnosti rada. Sistemi obezbeenja kvaliteta proizvoda danas predstavljaju
osnovu razvoja industrijskih sistema. Zbog poveane ponude proizvoda interes je pomeren sa kvantiteta na kvalitet. Kvalitet je prvo postao osnova japanske proizvodne filozofije, a kasnije su i Amerikanci zapoeli proces istraivanja i implementacije razliitih sistema kvaliteta. U Japanu su zaposleni dobili pravo da odluuju o kvalitetu proizvoda, to ih

14

je dodatno motivisalo, jer su se osetili kao deo tima. Pored motivacije zaposlenih znaajno
je bilo i to to su se za postizanje kvaliteta morali poboljati svi aspekti poslovanja.
Japanske kompanije su uspeno razvile i usvojile razliite sisteme kvaliteta. Vei deo
aktivnosti posvetili su obrazovanju strunjaka za kvalitet i top menadment. Uz pomo
top menadmenta Japanci su ugradili kvalitet u sve aspekte poslovanja svojih kompanija.
Napredak japanske privrede bio je postepen. Japancima i japanskoj privredi bilo je potrebno dvadeset godina da bi dostigli nivo kvaliteta zapadnih zemalja. Sedamdesetih godina
oni su po prvi put napravili znaajan prodor na zapadno trite i od tog trenutka imaju
znaajnu ulogu na njemu. Od tada Amerikanci poinju da uoavaju razliku izmeu domae robe i one koja stie iz Japana i od tog trenutka je amerika javnost doivela buenje.
Posmatrajui njihov uspeh u reavanju pitanja kvaliteta i shvativi ih kao konkurenciju iz
Japana, zapadne kompanije su poele da uvode inicijativu u pogledu osiguranja kvaliteta.
Metod Dvadeset kljueva je poznat kao Promovisanje sveobuhvatnog sistema kontinuiraniog poboljanja u preduzeu [Kobayashi, 1995, p. 21-25], na bazi iskustva japanske
Tojote. Danas, sistem 20 kljueva uspeno je uveden u vie od 50 zemalja irom sveta, i
poznat je kao metoda kontrolnog unapreenja poslovanja preduzea sa ciljem da se pobolja poslovanje i obezbedi napredak u okruenju brzih promena. On je zatien i licenciran
za kontinuirano odnosno neprekidno poboljanje poslovnih rezultata preduzea i bazira se
na postojanju timskog rada na svim nivoima poslovanja, to dovodi do poboljanja konkurentnosti preduzea, kvaliteta proizvoda, procesa i usluga, poveanje efikasnosti i zadovoljstva zaposlenih, uee i razvoj dobavljaa, uzimajui u obzir interese vlasnika, izgradnja institucionalne infrastrukture. Dakle, ovaj metod ukljuuje ne samo tehnika poboljanja ve i samu organizacionu kulturu preduzea. Metod je praktian jer se bazira na
relaciji bre-bolje-jeftinije to se vidi na slici 1.
Tokom primene ove metode osnovu ine etiri kljua (1, 2, 3 i 20). Ova etiri kljua stimuliu napredak i razvoj preostalih esnaest. Sistem se bazira na logici benmarkinga tako
da se preduzee rangira na skali od 1-5.

15

Slika. 1. Sistem 20 kljueva

Izvor: Bizjak, F., Petrin T., Uspeno vodenje podjetja, Ljubljana, Gospodarski vestnik,
1996, str. 50. i www.google.com/imgur/=http
Za uspeno uvoenje neophodan je odreeni vremenski period. Pored toga, da bi metod
bio uspean neophodno je da menaderi koji ga vode veruju u metodu i da aktivno uestvuju. Metod 20 kljueva je nain rada, gde moramo biti uporni, jer efekti nisu odmah
vidljivi, ali su dugotrajni. To je proces promene poslovne i korporativne kulture, koji se
nikada ne zavrava. U prvim godinama uvoenja korporativna kultura se menja, a utede
se mogu oekivati nakon dve ili tri godine implementacije (slika 2.). Proces implementacije ove metode se odvija kroz sledee faze:
1. Priprema i odluivanje( u prvoj godini uvoenja),
2. Usvajanje metode (u drugoj godini),
3. Napredovanje i upotreba ( u treoj godini),
4. Institucionalizacija i stabilizacija ( u etvrtoj godini) i
5. Rast i ekspanzija (u petoj godini).
Metod se koristi vizuelnim opisima, procentima tako da se uporeuju preduzea sa najboljima u svetu, ili sa svojim jedinicama uzimajui u obzir sva prola dostignua, predvianje i razvojne ciljeve na osnovu toga. Takav put bi mogao dovesti da se za pet godina
duplira produktivnost, pobolja kvalitet proizvoda, smanje trokovi i ubrza isporuka.
Najvanije osobine ovog sistema baziraju se na tome da:
1. Koristi vizuelne opise (i liste provere) za:
- uporeivanje(benchmarking)organizacijesaglobalnimnajboljimpraksamai
- uporeivanjejedinicaunutargrupe,
2. Prepoznaje i uvaava dosadanja dostignua organizacije.
3. Pomae u razvoju ambicioznih i izazovnih (stretch) ciljeva putem izrade prikaza
odnosno projektovanja moguih dostignua na nivou itave organizacije i
4. Razvija vetine svih ukljuenih u proces poboljanja.

16

Slika 2. Godine implementacije metode

Rast i ekpanzija

nivo 5
Institutcionalizacija
nivo 4

20 kljunivo 3
Pripreme i obuavanje

i stabilizacija

Napredovanje
upotreba

nivo 1
1 god
nivo 2
2 god
Usvajanje metode

Izvor: Jug, K., (2004), Analiza usvajanja in uinkov metode 20 kljuev na poslovanje izabranih slovenskih podjetij, Univerzitet v Ljubljane, Ekonomska fakulteta, Ljubljna, marec,
str. 26.
Dakle, na osnovu navedenog glavna podruja metode 20 kljueva mogu se svrstati u 5
grupa i to:
1. aktiviranje radnog mesta (Energizing Workplace),
2. poboljanje kvalita,
3. smanjenje trokova (poboljanje produktivnosti),
4. poboljanje toka procesa i
5. razvoj tehnologije.

IMPLEMENTACIJA METODE
ta nudi sistem 20 kljueva; kako se uvodi ova metoda u poslovanje preduzea; koji su
razlozi za njeno uvoenje; koji su glavni ciljevi uvoenja ove metode; kakav je odnos ove
metode sa drugim alatima i instrumentima za merenje poslovnih performansi i kojom
brzinom se ona moe implementirati, su najea pitanja koja se nameu menaderima
koji ele da iplementiraju ovu metodu u svoje poslovanje.
Sistem dvadeset kljueva predstavlja:

17

 sveobuhvatan pristup usmeren na poboljanja produktivnosti, kvaliteta i snienju

trokova u svim aspektima poslovanja,
kompatibilnost sa drugim pristupima koji su moda ve uvedeni, ukljuujui benchmarking, TQM, ISO 9000, Just-In-Time (JIT), itd.,
merljive rezultate i
transfer znanja u preduzeu.
Razlozi za primenu metode razlikuju se od preduzea do preduzea. Uobiajeni razlozi za
primenu 20 kljueva su: [www.deloitte.com/assets/Dcom-Croatia]
preiveti,
poveati produktivnost, kvalitet i nivo proizvodnje,
smanjiti trokove,
postati fleksibilniji i prilagodljiv na promene na tritu,
uiniti poboljanja efikasnijima,
zadovoljiti zahteve kupaca,
fokusirati napore za poboljanja,
uspeno sprovoenje inicijativa kao to su TPM i TQM,
dati dodatnu energiju organizaciji i
korienje holistikih sistema za postizanje ciljeva poboljanja.
Glavni ciljevi koji se ele ostvariti pomou 20 kljueva su sledei [Makotr, 2001, str.7 ili
www.deloitte.com/view/hr_HR/hr/usluge/poslovno]:
realizovati strateke ciljeve poslovanja,
poveati brzinu uenja i inovacija u poslovanju,
eliminisati sve oblike otpada kako bi se poboljalo zadovoljstvo kupaca i trini udeo
preduzea,
motivisati zaposlene da rade na ostvarivanju ciljeva poslovanja,
poboljavanje konkurentnosti, profitabilnosti i poslovnog uspeha.
Program 20 kljueva je univerzalan i moe se primenjivati u svakoj vrsti organizacije.

USKLAENOST SA DRUGIM METODAMA

Metod 20 kljueva je sveobuhvatan holistiki pristup reavanju problema u preduzeu,
koji se bazira na stalnom poboljanju, predstavlja otvoren sistem koji moe ukljuiti i druge metode. Ovaj nain povezivanja je neophodan jer se poslednjih dvadesetak godina u
svetu razvilo vie modela kontinuiranog poboljanja, koji bi trebalo da pomau preduzeima da unaprede poslovanje i postignu vei uspeh poslovanja i efikasnost. Danas je jedan
od glavnih uzroka konkurencije sa istoka, uglavnom iz Kine i Japana, ija jeftina radna
snaga osvaja trita Evropske unije i Amerike. Da bi se odbranila preduzea se orjentiu
na racionalizaciju i organizacione promene kroz razliite modele kontinuiranog poboljanja.
U praksi se primenjuju, razliiti modeli i alati kojima se postie unapreenje kvaliteta.
Svaki novi model predstavlja uslov za stvaranje drugih novih modela a da pri tome nisu u
potpunosti svi iskorieni. Svaki model ima svoje prednosti i nedostatke, i vrlo je teko
izabrati jedan koji bi obezbedio globalnu konkurentnost. Naime, korienje 20 kljueva

18

omoguava poboljanje celokupnog sistema, koji ukljuuje veliki broj pristupa koji se ve
primenjuju u preduzeu. Metod se moe nadograditi i moe biti pogodan za upravljanje
promenama na svim nivoima. Ova metoda je komplimentarna sa drugim metodama kao
to su: BPR, BSC, EPS, ISO 9000, JIT, CIP/Kaizen, TQM, EFOM [Jeram, 2008., str.1416.]. Posebno je znaajan sinergetski efekat koji se ostvaruje sa benchmarkingom i Kaizenom. Uspenost ove metode pripisuje se ukljuivanju svih zaposlenih, jer motivisani
zaposleni najbolje predlau i ostvaruju poboljanja.

REZULTATI PRIMENE METODE

Ova metodologija se sprovodi u preko 55 zemalja sveta i u 700 preduzea, pri emu ovaj
program obino sufinansiraju drave u kojima se on uvodi kako bi se podstakla konkurentnost preduzea.
Program se u svetu primenjuje ve dve decenije. Najpre u Japanu da bi se proirio na
Junoafriku Republiku, zatim na Evropu i Ameriku. Za svako podruje program je modifikovan i prilagoavan datim uslovima poslovanja. U regionu, program Dvadeset kljueva uspeno je primenjen u Sloveniji [Jug, 2004, str. 41-85.] od 2000. godine gde su rezultati ve vidljivi jer zahvaljujui ovoj metodi produktivnost je poveana za 35%, trokovi
su snieni za 50%, kart materijal smanjen za 30% itd. U Hrvatskoj [Tomai, 2004,
str.17-18.]metodologija se primenjuje od 2004. i uestvovalo je vie od 100 preduzea,
koja su takoe ostvarila znaajno poboljanje performansi i koja i dalje uspeno primenjuju tu metodologiju.
Na globalnom nivou, program Dvadeset kljueva primenile su kompanije Philips, Fuji,
Sanyo, BMW, Mitsubishi, Gillete i druge, dok u regionu, izmeu ostalih, tu metodologiju
primenjuju Gorenje, Sava, Droga, Kra, Konar, Badel 1862 i Holcim.
U Srbiji program je poeo da se primenjuje 2008. godine u est preduzea u Vojvodini
[www.naslovi.net/2008-07-03/emportal/20/kljuceva] i to: JKP Gradsko zelenilo
[www.zelenilo.com] JKP, Delta Agrar, A.D. Hleb i Stylos iz Novog Sada, zatim
A.D. Medela iz Vrbasa i Jaffa A.D. iz Crvenke. Primena ovog projekta ima za cilj
ostvarivanje bolje efikasnosti poslovanja i konkurentnosti preduzea. Projekat je takoe
sufinansirala pokrajinska vlada, uz pomo konsultantske kue Deloitt. Trendovi svetske
privrede se oslanjaju na osvajanje trita, ulaganje u sopstvene kapacitete i ljudstvo, te na
razvoj novih tehnologija i jaanje konkurentnosti, istiui pritom kljune probleme sa
kojima se Srbija suoava. Od projekta se oekuje doprinos u podizanju efikasnosti poslovanja i konkurentnosti preduzea, a sam rezultat bi se ogledao u pozitivnim efektima na
kompletnu privredu. Realizacija projekta 20 kljueva se odvija u Vojvodini, sa ciljem
da se ubrzo potom proiri i na druge regione u Srbiji.

ZAKLJUAK
Uslovi u kojima rade savremena preduzea su sve sloeniji i neizvesniji, a okruenje sve
raznovrsnije i dinaminije. Zahtevi koji se postavljaju pred preduzea su sve sloeniji i
brojniji. Od preduzea se zahteva da budu inovativna, da reaguju brzo i pravovremeno, da
19

budu fleksibilna i profitabilna i da dosledno zadovoljavaju razliite potrebe korisnika.

Navedeni aspekti preduzea su meusobno povezani i ostvaruju se uz angaovanje svih
zaposlenih.
Kreativnost koju pojedinci nose u sebi dolazi do izraaja u odreenoj klimi preduzea.
Menadment preduzea treba da prepozna kreativnog pojedinca i osigura uslove rada u
kojima e doi do izraaja njegove sposobnosti i u kojima e moi da razvija dalje svoju
kreativnost. Unapreenje kadrova putem raznih mera je od bitnog znaaja, jer to preduzee vie ulae u svoje zaposlene i motivie ih, to e poslovanje biti bolje i kupci e biti
motivisani prilikom kupovine proizvoda. Znanje zaposlenih jaa konkurentnu poziciju
preduzea, a vanu ulogu ima menadment koji treba da poseduje znanje i da to znanje
prenese na sve zaposlene. Upravljanje kvalitetom se temelji na timskom radu i samo s
potrebnim znanjem svi mogu biti kreativni i uspeni i doprineti poveanju kvaliteta rada i
rezultata preduzea. Uenje stvara i jaa timski duh, ali pojedinci ne mogu sami da utiu
na unapreenje rada. Potrebno je stalno investiranje u tehnologiju i opremu.
Da bi preduzee bilo konkurentno na tritu mora da primenjuje odreene metode kojima
unapreuje svoju konkurentnost i kvalitet poslovanja. Dominantna metoda koja poslednjih godina daje rezultate je metoda 20 kljueva. Moemo zakljuiti da primena ove
metode obezbeuje: konkurentnost na tritu, poveava produktivnost, poslovni uspeh,
fleksibilnost organizacije i motivisanost zaposlenih radnika. Rezultati primene pokazuju
da je metoda uskladiva sa drugim metodama, i da one imaju sinergetske efekte. Rezultati
primene se mogu uoiti na dug rok, najee u periodu od pet godina. Ovaj program je
univerzalan i moe se primenjivati u proizvodnim i uslunim preduzeima, svih veliina i
u svim privrednim sektorima.

LITERATURA:
1.
2.
3.

Kobayashi, I., (1995), 20 keys to Workplace improvement, Portland, Productivity press.

Bizjak, F., Petrin, T., (1996), Uspeno vodenje podjetja, Ljubljana, Gospodarski vestnik, str. 50.
Tomai,L., (2004), 20 kljuev in profesionalne izboljave, 4. Slovenska in 1. Hrvatska konferencija 20
kljuev, Zagreb: Deloitte &Touche, str. 17-18.
4. Jeram,M., (2008), Spodbujanje in uvajanje celovitega sistema stalnih izboljav v podjatju Acroni po metodi
20 kljuev, Univerzitet v Ljubljane, Ekonomska fakulteta, Ljubljna, junij, str. 14-16.
5. Jug, K., ( 2004), Analiza usvajanja in uinkov metode 20 kljuev na poslovanje izabranih slovenskih podjetij, Univerzitet v Ljubljane, Ekonomska fakulteta, Ljubljna, marec, str. 41-85.
6. Makoter, J., (2001), Vez med stroki, kakovostjo in asom imenovana 20 kljuev, Bilten zdruenja Manager, Ljubljana, str. 7.
7. www.20keys.net
8. www.naslovi.net/2008-07-03/emportal/20/kljuceva
9. www.zelenilo.com
10. www.deloitte.com/view/hr_HR/hr/usluge/poslovno
11. www.deloitte.com/assets/Dcom-Croatia/local%20Assets/Documents /hs=20%20keys.

20

IMPLEMENTATION OF THE METHODOLOGY OF 20 KEYS

WITH THE AIM TO PROMOTE THE QUALITY OF BUSINESS
ACTIVITIES OF A COMPANY
Abstract: Continuous promotion of business results of a company can be achieved through implementation of the methodology of 20 keys. The methodology comprises twenty
practical and integrated methods used to promote competition. The key goal is to set and
keep the culture of continuous improvement within companies. The basis of this business
philosophy is to remove all those activities that do not create values as well as the
maximum use of human resources through work in small groups. This paper shall present
the concept of quality improvement through the use of 20 keys in the areas of management of human resources, optimising the process of work, development of technology,
cutting of expences and improvement of currency using the moto perform all business
activities faster, better and cheaper, along with maximum motivation of the employees.
Key words: 20 keys, human resources, management, company, development.

21

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

MARKETING STRATEGIJE I MODEL RAZVOJA U PERIODU

RECESIJE
Doc. dr Milan Baji
drbajicmilan@yahoo.com
UNIVERZITET EDUCONS, FAKULTET ZA USLUNI BIZNIS U SREMSKOJ KAMENICI

Saetak: Poslednja finansijska kriza ima globalne razmere i prenosi se na realnu sferu
veine zemalja. Snani poremeaji na finansijskomn tritu razvili su se danas u snanu
globalnu recesiju. Stepen intenziteta prenoenja iz jedne zemlje u drugu zavisi od
ekonomske moi zemlje u kojoj je nastala. Krize u formi recesije dolaze iznenada i
neoekivano. Bez obzira na faktor iznenaenja, svaka se organizacija ili javna institucija
moe pripremiti za krizu. U radu bie analizirane markerting strategije i model razvoja u
periodu recesije kao koncept primarne tranje za ublaavanje posledica recesije na
ekonomiju zemlje u traziciji. Model primarne tranje (MPT) predstavlja logian pristup
izgradnje marketing strategije na tritu zemalja u tranziciji. Trine uslove u Srbiji,
karakterie poveana globalna ponuda dok tranja nakon eksponencijalnog rasta prelazi
u fazu stagnacije. Sa ekonomskog stanovita podrazumeva se logina tendencija
sniavanja cena i ako ne postoje promene kvaliteta proizvoda. Recesijski trendovi i
izraena konkurencija uslovljavaju potrebu za izgradnju uspene marketing strategije
koja podrazumeva razumevanje i primenu odreenih taktikih pristupa. Odrive
marketing strategije na tritu zemlje u tranziciji, podrazumevaju fokusiranje panje na
razlikama izmeu nacionalnog trita i globalnog trita. MPT model oblikovanja
marketing strategije podrazumeva uspeh u sloenim uslovima poslovanja u periodu
recesijene trita, zemlje u tranziciji. Uspenu marketing strategiju karakterie rast
primarne tranje koji podrazumeva upravljanje proizvodom ili uslugom na tritu.
Izabrana strategija uvaava karakteristike tranje na tritu zemalje u tranziciji, kao i
kljune trine varijable koje uslovljavaju odreena trina posmatranja. Strategiski MPT
model odgovara periodu recesije i njegova implementacija ima karakteristike operativnog
pristupa.
Kljune rei: marketing strategija, model MPT, razumevanje potreba trita i potroaa.

22

UVODNA RAZMATRANJA
Da bi se obezbedio intenzivniji, dugorono odrivi ekonomski razvoj i unapredila
konkurentnost privrede moraju se izvriti strkturne promene u ekonomskoj sferi republike
Srbije. Svetska ekonomska kriza 2008-2011. pokazala je snane strukturne probleme i
postala je i izazov za nauku i politike strukture zemlje. Svetska ekonomska kriza
razotkrila je slabosti srpske privrede i njenih institucija i neznanja vlade da preuzme
odgovarajue mere. Razorni efekti globalne ekonomske krize pred istraivae postavljaju
izazove u pogledu analize postojeeg stanja i projekcije buduih kretanja. Pred
istraivaima je traenje odgovora na domaem i stranim tritima i kriterijuma EU,
zahteva MMF-a u pravcu strukturnih promena i reformi u Srbiji. Recesija je poput stare
indijske prie o oveku s povezom preko oiju koji pokuava opisati slona. Svaki ovek
opisuje samo onaj deo koji osea, to rezultira vrlo razliitim opisima. Takvo se
komuniciranje u razliitim oblicima koristi u tumaenju i rukovoenju krizom. Budui da
kriza najee pogaa korporacije, (organizacije, preduzea) pod pojmom korporativne
krize, u literaturi se podrazumijevaju neplanirani i nepoeljni procesi ogranienog
trajanja i mogunosti uticanja s ambivalentnim ishodom (Ulrich Krystek, 1987. str. 142143). U recesiji krizni marketing menaderi biraju strategije kao odgovor na krizu, koje se
temelje na trinim strategijama i konkurentskoj prednosti.
Konkurentna prednost je funkcija strategije koja stavlja organizaciju (preduzee) u bolju
poziciju od konkurencije u cilju ostvarivanja ekonomske koristi. Krize danas pogaaju
politike i dravne institucije, privredne subjekte, rzliite organizacije i ljude (narod).
injenica da ljudi danas sebe ne posmatraju u sklopu stalnih vrednosti, ve na pozadini
stvarnosti koja je vea od njih. U periodu krize ljudi preivljavaju kako to filozofi kau,
ne samo krizu metafizike, peivljavaju krizu vrednosti i dobra. Recesija u obliku krize
proizvodi velike i nepopravljive tete, iz odreenih kriza moe se izai sa boljim
kredibilitetom (kriza kao pogodnost). Kriza treba da ima strateko mesto u ivotu
organizacija kroz upotrebu odreenih strategija kao predloeni odgovor na recesiju.
Trine zakonitosti i meu odnosi subjekata ponude i tranje na tritu zemalje u
tranziciji, specifini su u odnosu na razvijena trita velikih ekonomskih integracija.
Kompleksni meuodnosi ponude i tranje na tritima zemalje u tranziciji esto
determiniu teko predvidive posledice za budue poslovanje preduzea. Rezultat ponude
i tranje karakterie se trinim uspesima, ali i neoekivanim gubitcima trinog uea.
Mogue visoke stope rasta na tritima zemalja u tranziciji, poslovni su izazov, evidentan
za mnoge korporacije sa razvijenih trita. Za preduzee vano je kako se postaviti u
konkurentskom okruenju na tritima zemalja u tranziciji.
Trine promjene u okruenju deavaju se brzo, standardi ponaanja tranje slini su
trendovima razvijenih trita velikih ekonomskih integracija. Sloeni procesi i faktori u
poslovnom okruenju otvaraju mnoge dileme o potencijalnoj tranji na tritu zemlje u
tranziciji? Kako prepoznati kljune motivacione faktore u ciljnim trinim segmentima?
Kako kreirati odrivu marketing strategiju na tritima zemalja u tranziciji? Dinamika
trita zemalja u razvoju zavisi od trinih trendova u irem okruenju i na globalnom
tritu. Karakteristike koje determiniu razvojne pravce, konkretnog trita zemlje u
tranziciji, predstavljaju platformu na kojoj treba graditi trino uee. Interaktivnim
praenjem dogaaja u okruenju, organizacija treba u postojeu trinu platformu, kreirati

23

strateko uee prema ciljnim trinim segmentima. Interakcija uea predpostavlja

snagu i ansu da se u potpunosti sprovedu motivacioni faktori, koji se najee razlikuju
od onih na globalnom tritu. Implementacija stratekog uea na odreene ciljane
trine segmente za korporaciju (preduzee) predstavlja krucijalni cilj. Implementacija
marketing strategije podrazumeva vie razliitih taktika, pomou kojih se eli ostvariti
konkurentska prednost. U praksi treba kreirati marketing strategije na dui period kako bi
mogle aplicirati to vei broj taktika. Uspene marketing strategije na tritima
tranzicijskih zemalja ostvaruju se primenom razliitih tktikih nivoa. Za preduzee je
znaajno da prepozna adekvane strategije koje obezbeuju uspeh na ciljnim tritima.
Trina iskustva karakterie esto jedna jedinstvena taktika i drugaija po svojim
osobinama od konkurentskih. Primena strategije podrazumijeva aktivnost prema tranji i
reakcije ciljnih trinih segmenata u smeru posticaja i prihvatanja odrerene ponude.
Predloen model MPT omoguava razvoj marketing strategija i implementaciju u cilju
ostvarivanja trinih i poslovnih ciljeva.

MARKETING STRATEGIJA TRANZICIJSKIH TRITA

Na razvoj zemalja zapadnog regiona balkana utie globalna kriza koja znatno usporava
prcese pridruivanja Evropskoj uniji. Sa posledicama globalne krize u svetu bave se
mnogi naunici koji predlau zamenu termina upravljanje kriznim situacijama kao, (Peter
Lorange, 2009., str.131). U pojedinim evropskim zemljama koje je zahvatila kriza,
pojedini autori razvili su strategije i konstrukcije proaktivnog marketinga koji je
prilagoen da aktivno fukcionie u okruenju ili da kreira okruenje, koristei tehnoloki
napredak sa ciljem izazivanja promena na tritu u pravcu ostvarivanja svojih ciljeva
(Srinivasan Raji, i Gary L. Lilien, 2009., str.117). U kriznim periodima kompanije moraju
biti agilne, da se otvore i iskoriste promene na tritu i da imaju sposobnost brzog
delovanja, (Sull Don, 2010., str. 34-39). Ima autora koji smatraju da u vremenu
tranziciskih i strukturnih pauza u periodu krize, nije dovoljno smanjenje trokova, ve je
neophodno da kompanije i drutvo preispitaju svoju korporativnu strukturu i poslovne
modele, (Richard P. Rumelt, 2008., str. 35-42), Kotler P. i Caslione J. A., 2009., str. 28).
smatraju da u vreme recesije nije lako odrediti najprikladniju marketing strategiju, jer
kupci reaguju na krizu menjajui svoje ponaanje i percepciju vrednosti. Kompanija
Nilsen, (2010.) identifikuje pet kljunih vrednosti brendova koji odreuju poziciju u
kriznom vremenu i stvraju predpostavku za brz oporavak kao to su: liderstvo i inovacije,
Brend kapitala, udobnosti i tradicije. Bruce D. Henderson, povezao je pojam strategije s
konkurentnom prednou. Konkurentna prednost je funkcija strategije koja stavlja
preduzee u bolju poziciju od konkurancije da bi ostvarila ekonomsku korist. Po
Henderson-u strategija je namerno traenje plana akcije koji e razviti poslovnu
konkurentnu prednost. Konkurentna prednost se temelji na razlikama. Razlike izmu
vas i vaih konkurenata osnova su vae prednosti, kae Luecke i tvrdi da je strategija
plan i svrha da preduzee obezbedi konkurentnu prednost nad konkurencijom kroz
razliitost (Richard Luecke, 2005., str. 96). Na tritima zemalja u tranziciji marketing
strategije evoluiraju na dva, karakteristina naina. Prvi nain je indirektan automatizam
koji podstie razvoj trita. Razvoj trita karakteriu promene na trinom ueu, koje
podrazumevaju promenu postojee marketing strategije. Drugi nain je direktan koji

24

predstavlja uee pomou odreenog modela kreiranja marketing strategije. I jedna i

druga strategija imaju cilj adaptiranja odgovaruih marketing strategija, suvremenoj
tranji, koja oekuje sniavanje cena, vie standarde kvaliteta proizvoda i usluga. MPT
model je adekvatan za kreiranje marketing strategije i polazi od prirodne potrebe za
proizvodima ili usluga. Strategije, zemlje u tranziciji specifine su u funkciji tranje, zbog
istoriskog diskontinuiteta koji karakterie promenjena reakcijama tranje u zadovoljavanju
potreba (Drucker F. P., 1993., str. 33-36), . Marketing strategije podrazumevaju
prilagoavanje koncepta tranje, zbog razvojnih procesa na tritima. U poslovnoj praksi
vremenska varijabla na tritu zemlje u tranziciji je promjenjiva.
U praksi se deava da zbog razliitih varijabli poslovne koncepcije i promenjenih
stavovima tranje, marketing strategija preduzea ostvari neadekvatan rast trinog uea
u odnosu na uloena sredstva i aktivnosti (Burns, A. C., Bush, R. F., 2000., str. 76 ).
Model MPT primarno usmeren je na potroaa, na ciljnim tritima, nudi nain na koji se
moe poveati trino prihvaanje proizvoda ili usluge na dui vremenski period (Day G.
S. & Fahey L., 1990, str. 156-162). Stimulansi iz okruenja ulaze u svest potroaa i utiu
na kupovinu odreenih proizvoda i usluga. Marketing u okviru psiholokih procesa
kombinuje se sa nekim atributima potroaa, koji su vidljivi u procesima odluivanja u
potronji i kupovini.
Uloga marketinga je da utvrdi ta ele potroai izmeu spoljnih stimulansa i konane
odluke o kupovini. Najznaajniji psiholoki uticaji i procesi na ponaanje potroaa su:
potrebe i elje potroaa, motivacija, percepcija, uenje, pamenje i stavovi potroaa. Za
marketing su znaajne potrebe potroaa za odreenim proizvodima i uslugama koje
imaju za cilj zadovoljavanje potreba i elja potroaa. Ne sagledavanjem dinamike
odreenih trinih promena, manifestuje se u smanjenju trinog uea i najee u looj
trinoj poziciji preduzea. MPT model istie mogunosti za adekvatnije kreiranje
marketing strategije preduzea i uea na segmentiranim tritima zemalja u tranziciji.

MARKETING MODEL PRIMARNE TRANJE

Model primarne tranje poseduje karakteristine specifinosti kreiranja marketing
strategije za period recesije i tranizicije na tritu tranziciske zemlje. Model omoguava
dinamian razvoj trita zemlje u tranziciji, uvaavajui specifine reakcije tranje, koje
utiu na poveanje ponude. Permanentan rast ponude i konkurencije nastaje zbog visokih
profitnih stopa koje se ostvaruju u periodu tranazicije. MPT model dizajniranja marketing
strategije predstavlja aproksimaciju uoenih trendova ponaanja na tritu zemalja u
tranziciji. Implementaciju startegija, karakteriu trendovi ponaanja na tritu zemlje u
tranziciji, koji imaju svoje uzroke u istoriskom modelu razvoja trita. I kada postoje
odreene slinosti sa drugim zemljma u implementaciji model prmarne tranje mora biti
adekvatan. Implementaciju karakteriu posebni motivacioni faktori potroaa odreene
zemlje u periodu trine transformacije koji moraju biti ukljueni u konceptu marketinga
strategija, modela primarne tranje. Izgradnja efikasne marketing strategije podrazumeva
lidersku trinu poziciju i ciljno segmentirano trite. Strategija obuhvata odgovarajue
taktike i operativne programe koji anticipiraju promene i faktore tranje na tritu zemlje
u tranziciji. Predloeni model projektuje adekvatne marketing ciljeve i marketing

25

strategiju koja podrazumeva ostvarivanje poslovnog koncep Rast trinog uea na

ciljnom tritu odraava uspenu marketing strategiju na tranzitnom segmentiranom
tritu i promenljive varijable koje determiniu uslove i odnose ponude i tranje. Trita
karakterie dinamian rast u pojedinim fazama kao nesavrenost i nedovoljna definisanost
posmatrano sa ireg aspekta.
Efikasna strategija podrazumeva adekvatnu platformu egzaktnosti postojee tranje,
najvanijih trendova ponaanja i motivacionih faktora ( Graham J. Hooley, John A.
Saunders, Nigel F. Piercy, 2004. str 112.). Strategija ne iskljuuje iz fokusa konkurentske
odnose, ali je prioritetno usmerena na potrebe segmentiranog potroaa, njegovu
satisfakciju i nastank potreba. Motivacijski faktori koji podstiu potronju postaju
razumljivi, a marketing strategija izgraena na tim osnovama odriva je na dui
vremenski period. Motivaciju potroaa karakteriu potrebe i elje koje od stepena
intenziteta proizvode motive. Postojanje motiva predpostavlja akciju potroaa i
razumevanje marketinga za potrebe i elje potroaa. Motivacija odraava ponaanje
potroaa i ukazuje marketingu za adekvatnim aktivnostima u cilju satisfakcije potroaa i
korisnika usluga.

IMPLEMENTACIJA MODELA U FUNKCIJI MARKETING STRATEGIJE

Istraivanjem i analizom trita, kompanije mogu da konsoliduju svoju ponudu, da
postanu konkurentne, kao i da razviju proaktivne strategije marketinga koje e omoguiti
da preive i napreduju u vreme recesije. Od stratekog planiranja ciljeva i modela, zavise
marketing strategije, koje se mogu definisati kao sredstvo za postizanje ciljeva i
ostvarivanje profitabilnosti. Implentacija marketing strategija na tritu zemlje u tranziciji
i recsiji podrazumeva sloen proces koji se temelji na saznanjima i ponaanju trinih
segmenata. Koncept je okrenut prema potroaima i predstavlja uslov za primenu MPT,
modela oblikovanja marketing strategija. Uspena marketing strategija modela MPT
podrazumeva otvoreni prostor za prilagoavanje trinom okruenju tokom sprovoenja
modela. Model karakterie primena operativnih i taktikih programa, koji podrazumevaju
vezu izmeu strategije i trinog okruenja. Analiza trita ukazuje na izbor taktika i
stvaranje odgovarajueg MPT i strategije. U procesu formiranja modela, uoene promena
usmerie oblikovanje marketing strategije u postojeem konkurentskom okruenju.
Strategija sadri izbor taktika koje predstavljaju MPT, koji odraava konkurentsku snagu
preduzea. Model je strateki usmeren na oblasti, na kojima je realno ostvariti visok nivo
efikasnosti. Strategiju na dui rok karakteriu optimalni instrumenti i taktike u cilju
ostvarivanja odgovarajue trine pozicije sa stratekog aspekta. Izbor segmentiranog
trita definie se kao indentifikacija pojedinaca ili organizacija sa slinim
karakteristikama, koje imaju znaajne aplikacije za odreivanje marketing strategije(
David Jobber i John Fany, 2006. str.117).
Faktori koje definiu potrebu za segmentacijom su: razliite potrebe, zahtevi i preferencije
potroaa, stepen zadovoljavanja odreenih potroaa i zadovoljavanje potreba na novim
tritima. Kada se preduzee odlui za sgmentirano trite, izrauju se programi
marketinga koji obuhvataju elemente marketing miksa. Segmentacija nudi kljune

26

pogodnosti u odnosu na masovni marketing, preduzee moe kvalitetnije da dizajnira ,

formira cene, otkrije i isporui proizvod i da zadovolji ciljno trite.
Satisfakcija potroaa odraava stanje zadovoljstva ili nezadovoljstva, zavisno od
oseanja zavisi budua kupovina. Ako je jaz vei izmeu oekivanja i performansi,
nezadovoljstvo potroaa bie vee. Satisfakcija u postkupovnoj fazi ukazuje da proizvodi
moraju biti sa vanim performansama za potroaa Znaajno je predvideti performanse
iznad oekivanja u cilju satisfakcije potroaa. Problemi u merenju stisfakcije proizilaze iz
injenice da je stisfakcija zavisna od elje i oekivanja. Istraivanja ukazuju da zemlje u
tranziciji nedovoljno posveuju panje satisfakciji potroaa koja je postala krucijalna za
poslovni uspeh preduzea. MPT istie znaaj satisfakcije potroaa i ostvarivanje
konkurentske prednosti kroz operatini aspekt i odabrane adekvatne taktike. Pozitivna
teorija i praksa ukazuju na odrive strategije kroz model MPT na dui period uz
permanentno prilagoavanje progrma i taktika odreenom trinom okruenju. Filozofija
marketinga okrenuta je ka zadovoljavanju zahteva i potreba potroaa, na bolji nain od
konkurencije. Dinaminost i brze promene na tritu i u ekonomiji uslovljavaju marketing
savremene strategije, koje su okrenute prema ponaanju potroaa. Ponaanje potroaa
karakterie odnos u kupovini i proces donoenja odluka. Postoje odreeni znaajni aspekti
koji utiu na ponaanje kao: izvedena tranja, viestruki uticaji na kupovinu, dugoroni
odnosi, dilema kupovati ili proizvoditi itd. Definisanje i kreiranje marketing strategije
MPT karakteriu prilagoene taktike i adekvatni operativni programi. Izabrane taktike i
operativni programi ukopljeni su u marketimg strategiju prilagoenu vremenu i uslovima
na segmentitanom trinom okruenju (David A. Aaker, 2001., str. 206.). Model MPT
primenljiv je u praksi na tritu zemlje u tranziciji omoguava elastinost obima
marketing strategije. Strategija omoguava da se pravovremeno koriguju taktike i
programi kako bi se ostvarila konkurentska prednost. Strateki MPT na tritu zemlje u
tranziciji fokusiran je na budui rast trnje i prodaje i na operativne modele voenja
trinih operacija. Odriva marketing strategija mora biti usmerena prema odgovarajuim
proizvodima ili uslugama koje ele i oekuju potroai. Strategija ne moe biti usmerena
na prilagoavanje proizvoda odabranoj trinoj strategiji. Poznato je da potroai na
tritima u tranziciji, nemaju dugu tradiciju izbora proizvoda, model treba da postakne
interes za trinim potrebama.
Efikasnost marketing strategije na tritu zavisi od njene ukupne spremnosti i snage
preduzea da realno postavi strategiju u vremenu na segmentiranom trinom okruenju.
Primena adekvatnih i planiranih taktika podrazumeva ostvarivanje usvojene trine misije.
Marketing strategija u praksi predstavlja statiki model koji se implementira i razvija u
dinaminom okruenju. Praenjem i analizom okruenja strategija se prilagoavaja
prostoru i vremenu i u praktinom smislu ini interaktivni dinamian model. Efikasnu
strategiju karakterie redosled sihronizovanih aktivnosti koje se odvijaju po dinamici.
Nivo dinaminosti zavisi od trino konkurentskih odnosa na segmentiranom tritu. U
sloenim ekonomskim situacijama proces implementacije strategije treba da se odvija
bre. Stalnom analizom trita preduzea mogu adekvatno sprovesti model MPT i
strategije. Na segmentiranom tritu mogu simulacijom odrediti eljeni poloaj i
mogunosti preduzea na tritu uz primrnu modela MPT. Optimalna marketing strategija
predstavlja rezultat aproksimacije kljunih parametara u trinom okruenju (Steven P.
Schnaars, 1997. str. 206). Karakteristino je da se teko uoavaju kljuni parametri na

27

tritu zemalja u tranziciji i ne ocenjuju se kao vane konstante. Brojne trine promene
posebno u periodu recesije karakteriu faktori koji drastino utiu na poslovanje i razvoj
preduzea. Marketing strategije, izbor ciljnog trinog segmenta i struktura modela MPT,
kao i varijable marketing miksa na tritu moraju se razlikovati u odnosu na konkurenciju.
Na tritima zemalja u tranziciji organizacije esto primenjuju jedan ili dva tipa analize
marketing strategije. Preduzea najee nastoje da zadre nivo jaanja i odbrane pozicije,
ne uvaavajui trine promene i aktuelne trendove koji najee utiu na krajnji rezultat
poslovanja preduzea.
Efikasna strategija podrazumeva interaktivan koncept u implentaciji MPT na znaajnim
osnovama kaoto su: 1) nivo aktivnosti, 2) ciljevima, 3) sredstvima za MPT, 4) aktivnosti
u ostvarivanju konkurentske prednosti i 5) sinergiji. Sloeni trini odnosi u periodu
recesije karkteriu specifinu strategiju koja mora odgovarati vremenskom periodu krize.
Kriza je specifina pojava u okviru koje preduzea moraju nai razliite varijacije reenja
kriznih situacija. Strategiski model MPT omoguava konkurentsku prednost i odreenu
zatitu od konkurencije na buduem segmentiranom tritu. Efikasan model je fokusiran
na potroaa i satisfakciju i konkretnu potrebu u odreenom vremenu. Praksa je
nametnula odreena pravila, koja proizlaze iz aktualnih trinih zakonitosti i tipinih
reakcija konkurenata, ali i prevladavajuih naina ponaanja (Kerin, R. A., & Peterson, R.
A. , 2010., str.48.). Koncep organizacije u periodu recesije na tritu zemalja u tranziciji
podrazumeva efikasnost strategija okrenutih prema tranji.
Strategiski model MPT podrazumeva konkretne strategije i analize okruenja, misiju kroz
znaajne elemente koncepta kao: 1) pozicija preduzea na trinom okruenju, 2) ko su
najvaniji konkurenti, 3) karakteristika faktora koji utiu na trino okuenje i 4) cilj
preduzea na tritu.
Strategija preduzea ima za cilj na tritu, moguu misiju budue trine pozicije.
Kreiranje marketing strategije, i modela MPT na tritu zemlje u tranziciji ima primarnu
potrebu za kreiranje primarne tranje. Na tritu kad je nezadovoljena potreba implicira
poslovnu priliku, ali svaka trina prilika ne znai motiv odreene potrebe. Efikasan
marketing menadment preduzea koristi SWOT analizu koja ukazuje na kvalitet i cilj
usvojene marketing strategije. SWOT analza je popularan i jednostavan marketinki
instrument koji se primenjuje za implementaciju poslovnih odluka. Analiza predstavlja
strukturirani pristp evaluaciji strateke pozicije preduzea u cilju indetifikacije njenih
prednosti (snage), slabosti (nedostataka), ansi (mogunosti) i opasnosti (pretnje). Analiza
predstavlja metod za stvaranje sinteze od rezultata marketing revizije. SWOT analiza
indetifikuje apsolutne i relativne sanage slabosti. Analiza ukazuje na trinu konkurenciju,
dravne propise, na ponaanje ciljanih trinih segmenata, slabosti marketing strategije i
dr. Razliiti tipovi konkurencije i intenzitet rivalstva usmeravaju marketing strategije
prema izraenim potrebama trita i kombinaciji elemenata marketing mikisa usmerenog
prema koristi potoaa.
ZAKLJUAK
Marketing strategija primarne tranje stvara realnu osnovu za trinu konkurentnost
preduzea u periodu recesije. Efikasnost strategije mogue je realizovat kroz razliite
taktike u cilju ostvarivanja trine prednosti u periodu krize. Koncept omoguuje

28

prilagoavanje strategije trinim okolnostima i ostvarivanje konkurentske prednosti.

Problem marketing strategije je da na dui rok ne moe razviti i prihvati vei broj taktika
zbog krize i dinaminosti trinih promena. Ne postojanje MPT i efikasne strategije
preduzea, budui poslovni potezi preduzea predvidivi su za konkurenciju. U praksi na
tritu zemalja u tranziciji marketing strategije evoluiraju na dva karakteristina naina.
Na indirektan nain prepoznatljiv je automatizam, da razvoj trita ute na promene u
trinom nastupu, koji uslovljava adaptiranje marketing strategije. Direktan nain
podrazumeva dizajniran koncept odreenog modela za kreiranje marketing strategije.
Inirektan i direktan nain imaju cilj prilagoavanja marketing strategije savremenoj
tranji. MPT je direktan model kreiranja marketing strategije koja podrazumeva prirodne
potrebe za proizvodima ili uslugama od strane potroaa ili korisnika usluga. Trita
zemalja u tranziciji i recesiji karakteriu brojni ekonomski problemi, zbog kojih mnoga
preduzea ne nalaze reenja.
Model prmarne tranje strategiski nudi reavanje odreenih trinih problema, usmeren je
na segmentiranog potroaa i nain za trino prihvatanje proizvoda ili usluga na dui
period. Model karakterie dizajnirana marketing strategija preduzea ili organizacije u
cilju inplementacije usvojenog koncepta za odreeni trini segment. Dizajnirana
marketing strategija odraava trendove ponaanja i uzroke koji imaju uticaja na strategiju.
Uspena marketing strategija na tritu zemlje u tranziciji i recesiji zavsi od uvaavanja
trinih zakonitosti. Strategiski MPT implementira se u dinaminom okruenju koga
preduzee mora permanentno analizirati u cilju prilagoavanja strategije u prostoru i
vremenu.
Efikasna strategija podrazumeva interaktivan koncept u implentaciji modela primarne
tranje na znaajnim osnovama kao: 1) nivo aktivnosti, 2) ciljevi strategija, 3) sredstvima
za MPT, 4) angaovanost resursa u ostvarivanju konkurentske prednosti i 5) sinergiji.
MPT fokusuran je segmentiranog potroaa ili korisnika na konkretnu potrebu, na trinu
poziciju, konkurente, na trine trendove i cilj preduzea. Model praktino prilagoava
strategiju i taktike u smeru obezbeivanja konkurentske pozicije na segmentiranom
tritu. Usvojena osnova, taktike i operativni programi ine marketing strategiju MPT.

LITERATURA:
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.

David A. Aaker, Strategic Market Management, 6 ed., John Wiley & Sons, Inc. New York, 2001., str. 206.
Burns A. C., Bush, R. F., Marketing Research, Prentice Hall, Upper Saddle River., (2000), str. 76.
Peter Ferdinand Drucker, Post Capitalist Society, Harper Business, New York, (1993), str. 33-36.
Don Sull, Business Strategy Review, London, 2010., str. 34-39.
Day G. S. & Fahey, L., Putting Strategy into Shareholder Value Analysis, 1990, str. 156-162.
Raji Srinivasan, Gary L. Lilien, Australasian Marketing Journal, Marketing spending strategy in recessions,
2009. str. 117.
Michael Eugene Porter, Business Week, Why America Needs An Economic Strategy, 30th 2008., str. 18.
David Jobber i John Fany, Osnovi marketinga, Data Status, Beograd, 2006. str.117.
Graham J. Hooley, John A. Saunders, Nigel F. Piercy, Marketing Strategy and Competitive Positioning,3th
Ed, Prentice Hall, Harlow, 2004. str 112.
Bruce Henderson, founder of the Boston consulting group, Business Strategy, 2010.
Harvard Business Review, March-April, 1990, str. 156-162.
Philip Kotler and John A. Caslione, The Business of Managing and Marketing in The Age of Turbulence,
2009., str. 28.

29

24. Kerin, R. A., & Peterson, R. A. Strategic Marketing Problems, Upper Saddle River, New Jersey, 2010.,
str.48.
25. Peter Lorange, Shipping company strategies: global management under turbulent conditions, Emerald Group
Publishing, Bingley, 2009., str.131.
26. Richard Luecke, Strategy-Create and Implement the Best Strategy for Your Business, Harvard Business
School Press, Boston, 2005., str. 96.
27. Piercy Naill., Market-led Strategic Change:Transforming the Process of Going to Market,
Oxford:Heinemann, 2002., 45.
28. Richard P. Rumelt, Strategy in a structural break, McKinsey Quarterly is the business journal of McKinsey
& Company. New York, 2008., str. 35-42.
29. Steven P. Schnaars, Marketing Strategy, The Free Press, New York, 1997. str. 206.
30. Krystek Ulrich, Unternehmenskrisen: Beschreibung, Vermeidung und Bewltigung berlebenskritischer
Prozesse in Unternehmungen, Gabler, Wiesbaden, 1987., str. 142-143.

MARKETING STRATEGY AND MODEL OF DEVELOPMENT

DURING RECESSION
Abstract: Last financial crisis has global proportions and it is transferred to the real
sphere on most of the countries. Strong market disruptions of financial market, have
evolved today into a strong global recession. Level of intensity of transmission from one
country to another depends on the economic power of the country in which it was made.
Crisis in the form of recession come suddenly and unexpectedly. Regardless of the element
of surprise, each organization or public institution can be prepared for a crisis. The paper
will analyze marketing strategies and model of development during the recession, as a
concept of primary demand for mitigating the impacts of recession on the economy of the
country in transition. Model of primary demand (MPT) is a logical approach for building
marketing strategies in the countries that are in transition. Market conditions in Serbia
are characterized by increased global demand, while demand after the exponential
growth phase goes into stagnation. From an economic point of view it is a logical
tendency to lower the prices although there are no changes in product quality.
Recessionary trends and expressed competition, conditions need to build a successful
marketing strategy that involves understanding and application of specific tactical
approaches. Sustainable marketing strategies in the market of the country in transition,
involve focusing of the attention on the differences between national and global market.
MPT model of designing the marketing strategies, involves success in the complex
business conditions in the period of recession on the market of country in transition.
Successful marketing strategy is characterized by the growth of primary demand, which
includes managing the product or service on the market. The chosen strategy takes into
account the characteristics of demand of the country in transition, as well as a key market
variables, that are conditioning certain market observation. Strategic MPT model
corresponds to the recession and its implementation has the characteristics of the
operational approach.
Keywords: marketing strategy, MPT model, understanding needs of market and
consumers.

30

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

METODE ZA OCJENU EFIKASNOSTI INVESTICIJA

Dipl. oec. Marica Banovi
Panevropski univerzitet "APEIRON", Banjaluka
marica.b@apeiron-uni.eu

Apstrakt: Investicija, ulaganje novanih sredstava u nabavku i izgradnju dobara da bi se

stvorili uslovi za trajno poslovanje. Preduzetnik ulae slobodan novac u odreenu djelatnost kako bi ostvario svoje preduzetnike zamisli i ostvario prohode odnosno dobit. Investicijska odluka je ujedno i rizina odluka jer se radi o ulaganju velikih novanih iznosa s
neizvjesnim rezultatima. Ulaganje na dui period propraeno je veim rizicima. Metode
pomou kojih se ocjenuje investicija polaze od injenice kako novac koji se ne obre s
vremenom gubi vrijednost, te ako se uloi u neki posao, za neko vrijeme e donijeti neki
prinos ili kamatu.
Kljune rijei: Investicija, investicijska odluka, finansijska isplativost

UVOD
Opte je priznato da drutveno-ekonomski razvoj najvie zavisi o investicijama, pod kojima se podrazumijevaju ulaganja proizvodnih faktora u sadanjosti radi poveanja produktivnosti i koristi u budunosti. U ekonomskoj nauci i praksi investicije se uobiajeno razmatraju na nivou makroekonomskih i mikroekonomskih odluka. Predmeti investicijskih
ulaganja mogu biti veoma razliiti, ali se u biti svode ili na kvalitativna unapreenja ili na
poveanje kapaciteta proizvodnje pojedinih roba i usluga.
Proces investiranja u globalu traje relativno dugo, namee velike napore i izaziva znaajne
trokove, pogotovo ako se radi o krupnim predmetima ulaganja, to namee potrebu racionalizacije tog procesa ili njegovog planiranja.
Planiranje investicijskih projekata proces je kreativne optimizacije upotrebe raspoloivih
resursa, a ukljuuje pripremu, ocjenu, izvoenje i poslovanje investicijskog projekta. To je
aktivnost donosioca investicijskih odluka koja se zasniva na primjeni odreenih metoda i
tehnika rada usmjerenih na izradu pouzdane dokumentacijske osnove za donoenje odluka
o prihvatljvosti pojedinih rjeenja i investicijskog projekta u cjelini. Ocjena investicijskog
projekta obuhvata definisanje kriterija i izbor metoda za ocjenu moguih i prihvatljivih
investicijskih rjeenja, za izradu analitiko-dokumentacijske osnove za izbor projekta i za
donoenje investicijske odluke.

31

KRITERIJUMI ZA OCJENU ISPLATIVOSTI INVESTICIJA

Pod optim pojmom ocjene investicijskog projekta podrazumijevamo skup radnji, cilj je
da se sagleda opravdanost i prihvatljivost tog projekta. Stoga ocjenu moemo definirasati
kao onu fazu planiranja projekta u kojoj se odvijaju slijedee radnje:
definisane ciljjeva razvoja subjekata planiranja, u okviru ije se razvojne politike

planira investicijski projekat;

definisanje kriterija ocjene koji su izvedeni iz ciljeva razvoja, te slue kao mjera
uinkovitostiprojekta i pokazuju da li projekat ima pozitivne ili negativne uinke
na razvoj;
izbor kvantitativno-analitikih metoda to slue za izvoenje analize i na osnovi
njenih rezultata donosi se ocjena projekta;
izrada dokumentacijsko-informacijske osnove za primjenu metoda za ocjenu;
primjena metoda radi ocjene uinkovitosti projekta u odnosu na minimalno prihvatljive kriterije uinkovitosti u odnosu prema ostalim konkurentnim projektima;
predlaganje redoslijeda projekta za izvoenje, to znai navoenje projekata po
veliini njihove uinkovitosti, pri emu je najefikasniji projekat prvi po redu, a
najneefikasniji je posljednji;
donoenje investicijske odluke, pozitivne ili negativne.

Uinkovitost projekta mogue je posmatrati na razini projekta i s gledita drutva u cjelini

uinci projekta koji se ne pojavljuju na tritu (drutveno ekonomska uinkovitost: na
zaposlenost, platni bilans, okolinu, regionalni razvoj i sl).
Kada se govorio o ocjeni ekonomske efikasnosti investicija uglavnom se podrazumijeva
ocjena rentabilnosti projekata, a najee se koriste pokazatelji statine i dinamike ocjene. Statina ocjena investicija donosi se na osnovu pokazatelja koji su zasnovani na parametrima jedne reprezentativne godine, odnosno godine normalnog korienja kapaciteta u
ekonomskom vijeku projekta. S druge strane, dinamika ocjena podrazumijeva upotrebu
pokazatelja koji se odnose na sve godine ekonomskog vijeka investicije. Dakle, dinamika
ocjena uzima i vrijeme, odnosno dinamiki aspekt investicije [Stevi, 205:140]. Uinkovitost projekta moe se ocjenjivati u jednom razdoblju vijeka projekta statian pristup
ocjeni, i tokom itavog vijeka projekta dinamian pristup ocjeni.

FAKTORI I POKAZATELJI KOJI OBILJEAVAJU INVESTICIJU

Investicija je ulaganje u sadanjosti koje rezultira odreenim primicima u budunosti kroz
itavo vrijeme trajanja investicijskog projekta. Uzimajui u obzir uloena sredstva na
poetku investicijskog razdoblja i oekivane primitke kroz godine trajanja investicijskog
projekta, moemo izraunati pokazatelje koji su prijedlog za ocjenu opravdanosti odreene investicije sa sljedeim faktorima:

32

investicija (iznos ulaganja)

vrijeme trajanja investicijskog projekta
neto primici
= diskontna stopa
ostatak vrijednosti investicijskog prijekta
= ukamaivanje
I = investicija (iznos ulaganja) - ukupna koliina novca je potrebna da bi se
pokrenula i nastavila realizacija odreene investicijje punom dinamikom do zavretka svih
planiranih aktivnosti. To znai da je potrebno osigurati finansirane investicije sve do trenutka kad je postignut puni kapacitet investiranja proizvodnje. Npr. investicije u podizanje
novog nasada vonjaka ulaze sva ulaganja do dolaska vonjaka u punu rodnost.
VT = vrijeme trajanja investicijskog projekta - to je razdoblje tokom kojeg projekat donosi korist ili trokove. Za poetak vijeka trajanja uzima se vrijeme poetka investicije. Investicijski projekt moe davati korist i trokove, ali pitanje je jesu li njegovi ekonomski uinci prihvatljivi ili ne za investitora. Dui vijek trajanja, uz pretpostavku da se
ostali elementi ne mijenjaju, u naelu dovodi sigurno do njegove vee profitabilnosti jer
tada do izraaja dolaze dodatne koristi kroz to produbljeno razdoblje. Krai vijek trajanja
nosi sa sobom manju profitabilnost cijelog investicijskog projekta.
NP = neto primici - su za izraun pokazatelja isplativosti investicije. Neto primici
jesu godinji prihodi ostvareni prodajom proizvoda odnosno usluga koje e biti rezultat
provedene investicije, umanjeni za iznos varijabilnih i fiksnih trokova.
P = diskontna stopa - diskontna stopa ja stopa koja se uzima kao ciljana stopa
prema kojoj se mjeri opravdanost investicije. Investitor moe uloiti novac i u neku drugu
investiciju gdje e se uloeni novac "ukamaivati" po nekoj prosjenoj godinjoj stopi.
Ako investiror finansira svoju investiciju posuenim novcem (banke, krediti lokalne
samouprave i drugi mogunosti kreditora u okruenju) mora plaati naknadu (kamate) na
taj posueni novac. Diskontna stopa ja stopa koja se uzima kao ciljana stopa prema kojoj
se mjeri opravdanost investicije.
OV = ostatak vrijednosti investicijskog projekta - vrijednost investicije nakon
zadanog vijeka trajanja investicije. Ako nakon isteka vijeka trajanja investicijskog projekta moemo ostvariti odreen prihod od prodaje osnovnih sredstava, onda je ostatak vrijednosti pozitivan. Ako se ipak nakon isteka vijeka trajanja pojave neki dodatni trokovi ostatak vrijednosti investicijskog projekta poprima negativnu vrijednost.
BV = ukamaivanje suprotan postupak od diskontovanja. To je postupak koji se
izraunava koliko e vrijediti neka glavnica u budunosti nakon uveanja za odreenu
kamatnu stopu.

33

Formula za izraunavnaje je:

i

= budua

vrijednost u godini i

poetna vrijednost (vrijednost investicije)

kamatna stopa
Primjer zadatka:
Investitor je kupio neko zemljite za 10.000,00 km. Kolika e biti vrijednost zemljita za 5
godina ukoliko se ostvari godinji rast cijene zemljita od 4%.

Vrijednost zemljita za

godina bie

STATIAN METOD OCJENE INVESTICIJE

Uinkovitost projekta se ocjenjuje na bazi reprezentativne godine projekta: kada je postignuto mogue iskoritenje kapaciteta i jo uvijek traju kreditne obaveze. Na temelju raspoloivih podataka, mogue je izraunati niz pokazatelja koji daju uvid u uinkovitost
projekta izbor pokazatelja zavisi od projekta. Svaki pokazatelj potreno je intrepretirati
utvrditi graninu prihvatljivost pokazatelja, ali poeljno bi bilo i pokazatelje uporediti s
prosjecima za djelatnost koja je osnova investicijskog projekta ili s dosadanim poslovanjem preduzetnika. Statian pristup prua okviran uvid u uinkovitost projekta, s manjom
tanosti rezultata te se po pravilu uvijek kombinuje s dinaminim pristupom.
Najee se koriste sljedei pokazatelji statine ocjene:
rok vraanja uloenih sredstava,
jedinina cijena kotana,
pokazatelj produktivnosti investicije,
pokazatelj ekonominosti investicije,
pokazatelj rentabilnosti investicije.

34

Svi navedeni pokazatelji nakon izraunavanja uporeuju se sa prosjenim pokazateljima u

grupaciji ili grani kojoj investicija pripada. Pokazatelji statike ocjene mogu da se koriste
za ocjenu ekonomske efikasnosti jedne investicije kao i za izbor izmeu vie posmatranih
alternativnih ulaganja. Prednost primjene statike ocjene je u jednostavnosti izraunavanja
ovih pokazatelja. Osnovni nedostatak statike ocjene je u tome to se oni odnose samo na
jednu izabranu godinu.
Rok vraanja uloenih sredstava ili povrat na investicije (return on investment) se izraava
stopom povrata koji preduzee moe zaraditi od kapitala koji je u nju investiran. Cilj preduzea je ne samo optimiranje dobiti ve optimizacija cjelokupnog kapitala uloenog u
poslovanje, s toga je povrat na investicije (prinos na ulaganje), ustvari, prosjena neto
godinja korist iz ulaganja, izraunata kao procent prosjeno uloenog iznosa kapitala
[Ibrelji, 2006:174].

gdje su:
ukupna investicija
godinji neto prihod
I ova metoda ima niz nedostataka. Prvo, ona ne posveuje nikakvu panju cash flow poslije perioda povrata, ne uzima se u obzir vremenska vrijednost cash flow, nije izvreno prilagoavanje za projekte razliitih incijalnih investicija i na kraju ne uzimaju se u obraun
trokovi drugih projekata [Krmar, 2007:427].
Jedinina cijena kotanja - ovaj kriterijum za ocjenu efikasnosti investicija je posebno
popularan na zapadu. Jedinina ocjena kotanja proizvoda koji se dobija u eksploataciji
realizovanog investicionog projekta.
Moe se izraunati na sljedei nain:

gdje je:
iznos godinje amortizacije,
iznos godinje kamate na prosjeno uloena sredstva,
godinji trokovi eksploatacije,
broj proizvoda godine.

35

Nedostatke kriterijuma jedinine cijene kotanja pri dubljoj analizi eleminie njegova prividna jednostavnost i ograniava njegova upotrebljivost. Pored toga, ovaj kriterijum ne
vodi rauna o ukupnom iznosu potrebnih investicionih sredstava, osim kroz veliinu
amortizacije kao kompetentne jedinine cijene kotanja.
Pokazatelj produktivnosti investicije - produktivnost kao pokazatelj rezultata rada i uspjenosti poslovanja se izraava odnosom ostvarene proizvodnje i broja zaposlenih radnika.
Pokazatelj produktivnosti rada izraunava se na sledei nain [Stevi, 2005:141]:

gdje je:
ukupan prihod u reprezentativnoj godini,
broj radnika u posmatranoj godini
Ocjena investicionog projekta se vri, kao i kod ocjene ekonominosti i rentabilnosti, tako
to se izraunati pokazatelj investicije uporedi sa prosjekom u odnosnoj grani ili grupaciji.
Pokazatelj ekonominosti i rentabilnosti - ekonominost je pokazatelj uspjenosti poslovanja, koja izraava odnos izmeu ostvarenih uinaka i koliine rada, odnosno u ovom
sluaju rije je o ukupnim prihodima od investicije i uloenim sredstvima.
Ovaj pokazatelj rauna se iz sljedeeg odnosa:

Rentabilnost se obino izraava odnosom nekog istog efekta (rezultata) i ukupno angaovanih sredstava za ostvarenje tog efekta. Kao kriterijum za ocjenu investicionih projekata rentabilnost se najee izraava odnosom dobit (neto efekat) i ukupnih uloenih
sredstava.
Pokazatelj rentabilnosti izraunava se na sljedei nain:

gdje je:
dobit u posmatranoj godini
ukupno uloena sredstva
Rezultati dobijeni iz ova dva pokazatelja moraju se uporediti sa prosjekom u odreenoj
grani ili grupaviji.

36

DINAMIKE METODE OCJENE INVESTICIJE

Dinamike metode temelje se na ocjeni investicije praenjem planiranih rezultata u duem
vremenskom razdoblju. Daju kvalitetnije rezultate od statistikih metoda jer prate ivotni
vijek investicije od poetnih do zavrnih uinaka. Polaze od injenice kako novac s vremenom gubi vrijednost te da e, ako se danas uloi u neki posao, za neko vrijeme donijeti
neki prinos ili kamatu. S toga se novani tokovi razliitih godina moraju svesti na isto
vrijeme diskontovanjem kako bi bili uporedivi. U raun uzimaju izdatke i primitke svih
godina investicijskog procesa koji se diskontovanjem svodi na isti vremenski trenutak.
Najvie koritene dinamike metode su:
metoda razdoblja povrata uloenih sredstava
metoda neto sadanja vrijednost NSV (eng. NPV)
metoda interne kamatne stope (interne stope prinosa) eng. IRR)

METODA RAZDOBLJA POVRATA INVESTICIJSKIH ULAGANJA

Je razdoblje potrebno da bi se vratilo investicijsko ulaganje. Moe se tumaiti i kao razdoblje tokom koeg je potrebno prikupljati pozitivne neto prihode u razdoblju poslovanja,
kako bi se zbir negativnih neto prihoda izvedbe sveo na nulu. To se razdoblje odreuje
prema matematikom obrazcu i ne smije biti due od vijeka projekta, tj. uloena investicija mora se vratiti najkasnije do kraja vijeka tog projekta.
Znai vri se diskontovanje neto prihoda na inidijalno godinu pokretanja projekta te se
vri kumulativno sabiranje dobijenih rezultata. Prednost metode je u tome to nagalaava
brz povrat uloenog kapitala, te tako pridonosi poveanoj likvidnosti projekta, a prednost
joj je u relativno jednostavnoj primjeni.
Nedostatci metode su u prenaglaavanju likvidnosti i moguem zanemarivanju drugih
razvojnih ciljeva. Metoda zanemaruje i uinke projekta nakon razdoblja povrata osim kad
je razdoblje povrata jednako vijeku projekta. Tom se metodom ne uzimaju u obzir ni vremenske preferencije ni trokovi kapitala, budui da nikakvi trokovi kredita ni vlastitih
sredstava, a ni tehnike diskontovanja nisu ukljueni ni u izdatke ekonomskog toka, ni u
proraun razdoblja povrata investicijskog ulaganja.
Preporuuje se koritenje metode za projekte s kraim vijekom, u situacijama kad su primici i izdaci u ekonomskom toku u poetnim godinama vei od onih koji se pojavljuju
kasnije, te kad se u procesu razvoja veliko znaenje pridaje to brem povratu investicijskih ulaganja.

METODA NETO SADANJE VRIJEDNOSTI (NSV)

Metoda neto sadane vrijednosti dobija se tako da se od buduih neto primitaka diskontovanih sa traenom stopom povrata (diskontnom stopom) dobija sadanja vrijednost buduih neto primitaka, od kojih se oduzima vrijednost investicije. Neto sadanja vrijednost je
broj koji moe posluiti kao orjentacija za donoenje odluke o ulasku ili ne ulasku u

37

investiciju, odnosno za odabir najboljeg alternativnog rjeenja. Neto sadanja vrijednost je

ukupni isti finansijski rezultat koji investicija obeava ostvariti u vijeku koritenja.
Ukoliko je:
NSV > 0 - investicija (proekat) je isplativ
NSV = 0 investicija je prihvatljiva jer je dostignut eljni minimalni prinos izraen
koritenom diskontnom stopom
NSV < I investicija nije isplativa
to je NSV vea investicija je opravdanija. U sluaju vie meusobno iskljuivih investicijskih projekata prihvatljiviji je ona ija je vea neto sadanja vrijednost. Kod ove metode
najvei problem je u izboru eljne stope prinosa (diskontne stope) pa se obino koristi
stopa koju investitor moe ostvariti alternativnom investicijom.
NSV moemo izraunati pomou formule [Stevi, 2005:143]:

diskontovani neto primici (sadanja vrijednost)

neto sadanja vrijednost

poetno ulaganje (investicija
budua vrijednost u godini (neto primici NP)
diskontna stopa
godina projekta

diskontna stop

Zadatak za izraunavanje NSV:

Investiror eli investirati u proirenje neke investicije.
Trokovi ulaganja (investicija) su

38

Tokom deset godina koritenje investicija planira se osigurati godinji prihod od

i godinji trokovi
Diskontna stopa iznosi 6%.
Odredi isplativost investicije

God. projekta
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10

Prihodi
poslovanja
0
340.000,00
340.000,00
340.000,00
340.000,00
340.000,00
340.000,00
340.000,00
340.000,00
340.000,00
340.000,00

Trokovi
poslovanja
700.000,00
700.000,00
700.000,00
700.000,00
700.000,00
700.000,00
700.000,00
700.000,00
700.000,00
700.000,00
700.000,00

Neto primici

Diskontni
faktor

Diskontni neto
primici

120.000,00
120.000,00
120.000,00
120.000,00
120.000,00
120.000,00
120.000,00
120.000,00
120.000,00
120.000,00

0.943,00
0.890,00
0.840,00
0.892,00
0.747,00
0.705,00
0.665,00
0.627,00
0.592,00
0.558,00

113.208,00
106.800,00
100.754,00
95.051,00
89.671,00
84.595,00
79.807,00
75.289,00
71.028,00
67.007,00

Suma diskontovanih neto primitaka (sadanja vrijednost )

883.210,00

METODA INTERNE STOPE RENTABILNOSTI (INTERNE KAMATNE STOPE)

Interna stopa rentabilnosti (IRR) se definie kao stopa povrata koja ini neto sadanju vrijednost projekta jednaku nuli. Ako IRR nadmauje cijenu kapitala, projekat se moe razmatrati, eventualno prihvatiti, i obrnuto ako je IRR mana od cijene kapitala projekat treba
odbaciti. Kada su ove dvije stope jednake onda se odluka mora zasnivati na drugim kriterijumima [Krmar, 2002:434]. IRR je mogue utvrditi na tri naina:
Postupak interpolacije
Postupak interpolacije uz pomo etvrtih tablica
Postupak za utvrivanje srednjeg vremena tokova plaanja

39

Postupak interpolacije podrazumijeva koritenje diskontne stope pri kojoj je neto sadanja
vrijednost pozitivna i diskontne stope pri kojoj je neto sadana vrijednost negativna, kao i
same neto sadanje vrijednosti.
Interna stopa moe se dobiti interpolacijom na osnovu sljedeeg obrazca:

interna stopa rentabilnosti

diskontna stopa uz koju je neto sadanja vrijednost pozitivna
diskontna stopa uz koju je neto sadanja vrijednost negativan
pozitivna neto sadanja vrijednost (uz diskontnu stopu P1)
negativna neto sadanja vrijednost (uz diskontnu stopu P2)
Ukoliko se investiranje vri u jednom trenutku (pri emu trokovi investicije iznose I novanih jedinica), a investicioni efekti ostvaruju u jednakim godinjim iznosima. NP tokom
perioda od n godina, interna stopa rentabilnosti moe se izraunati iz odnosa:

tako da se ona pronalazi nakon utvrivanja faktora aktuelizacije, tj:

Primjenom etvrtih finansijskih tablica interesa na interes, interna stopa rentabilnosti mie
se izraunavati iz sljedeeg odnosa.
n

pronalazei faktor etvrtih finansijskih tablica za n godinu po stopi od p% tj:

n

p=

gdje je:

40

vrijednost ukupne investicije realizovane u jednom trenutku

jednaki godinji neto efekti investicije
n

faktor etvrtih finansijskih tablica za n godinu po stopi od

Faktor etvrtih finansijskih tablica utvruje se postupkom interpolacije. Nakon toga, u

finansijskim tablicama, za poznati broj godina eksploatacije investicije, pronalazi se interesna stopa koja predstavlja traenu internu stopu rentabilnosti.
Jedinina cijena kotanja - ovaj kriterijum za ocjenu efikasnosti investicija je posebno
popularan na zapadu. Jedinina ocjena kotanja proizvoda koji se dobija u eksploataciji
realizovanog investicionog projekta.
Moe se izraunati na sljedei nain:

gdje je:
iznos godinje amortizacije,
iznos godinje kamate na prosjeno uloena sredstva,
godinji trokovi eksploatacije,
broj proizvoda godine.
Kriterijum jedinine cijene kotanja je poprilino jednostavan i lako upotrebljiv. Meutim
njegovi nedostatci su da se pri dubljoj analizi eleminie njegova prividna jednostavnost i
ograniava njegova upotrebljivost. Pored toga, ovaj kriterijum ne vodi rauna o ukupnom
iznosu potrebnih investicionih sredstava, osim kroz veliinu amortizacije kao kompetentne jedinine cijene kotanja.
Pokazatelj produktivnosti investicije - produktivnost kao pokazatelj rezultata rada i
uspenosti poslovanja se izraava odnosom ostvarene proizvodnje i broja zaposlenih
radnika.
Pokazatelj produktivnosti rada izraunava se na sledei nain:

gdje je:

41

ukupan prihod u reprezentativnoj godini,

broj radnika u posmatranoj godini
Ocjena investicionog projekta se vri, kao i kod ocjene ekonominosti i rentabilnosti, tako
to se izraunati pokazatelj investicije uporedi sa prosjekom u odnosnoj grani ili grupaciji.
Pokazatelj ekonominosti i rentabilnosti - konominost je pokazatelj uspjenosti poslovanja, koja izraava odnos izmeu ostvarenih uinaka i koliine rada, odnosno u ovom
sluaju rije je o ukupnim prihodima od investicije i uloenim sredstvima.
Ovaj pokazatelj rauna se iz sljedeeg odnosa:

Rentabilnost se obino izraava odnosom nekog istog efekta (rezultata) i ukupno angaovanih sredstava za ostvarenje tog efekta. Kao kriterijum za ocjenu investicionih projekata rentabilnost se najee izraava odnosom dobit (neto efekat) i ukupnih uloenih
sredstava.
Pokazatelj rentabilnosti izraunava se na sljedei nain:

gdje je:
dobit u posmatranoj godini
ukupno uloena sredstva
Rezultati dobijeni iz ova dva pokazatelja moraju se uporediti sa prosjekom u odreenoj
grani ili grupaciji [Stevi, 2005:146].

ZAKLJUAK
Investicijske prilike (realne opcije) nezaobilazan su element ocjene efikasnosti kapitalnih
ulaganja. Drugim rijeima, ocjena efikasnosti kapitalnih ulaganja bez uzimanja u obzir
realnih opcija, nije realna i nije pouzdan osnov za donoene investicijskih odluka. Konvencionalne metode e sve vie biti koritene kao brz test ocjene efikasnoti kapitalnih
ulaganja, a sve manje kao pouzdana osnova za donoenje investicijskih odluka. Osim toga, neki tipovi investicijskih projekata uopte se ne mogu tretirati (ocijeniti) primjenom
konvencionalnih metoda.

42

LITERATURA::
31. Ibrelji I., (2006), Harfo-graf (teorija, projekti, evaluacija), Tuzla, str. 174
32. Krmar M., (2007), Finansijska matematika i metode investicionog odluivanja, Kemigrafika-Trade, Sarajevo, str. 427
33. Krmar M., (2002) Finansijska matematika i metode investicionog odluivanja, Kemigrafika-Trade, Sarajevo, str. 434
34. Stevi S., (2005) Poslovna matematika, GafroMark Laktai, Prijedor,. str. 140-141
35. http://limun.hr/main.asp
36. http://limun.hr/main.aspx
37. www.foi.hr/CMS_library/studiji

METHODS FOR EVALUATION EFFICIENT OF INVESTMENT

Apstract: Investment, refers to investment funds in the purchase of goods and construction
to create the conditions for a permanent business. Entrepreneurs to invest free cash in a
given activity in order to achieve their entrepreneurial ideas and income and profit. Investment decision is also a risky decision because it investing large sums of money with
uncertain results. Investment for a longer period followed by an increased risk. Methods
by which investment is evaluated based on the fact that money is not reversed over time
loses it value, and if you invest in a job for a while will make a return or interest.
Keywords: Investment, investment decisions, financial viability

43

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

ZNANJE KAO ZNAAJAN LJUDSKI RESURS I NJEGOV

DOPRINOS U PROCESU EVROPSKIH INTEGRACIJA
Prof. dr Dragan Batavelji1, prof. dr Ranko Baki2, mr Milutin Mati3
1

Pravni fakultet, Univerzitet u Kragujevcu

2
VPM "Primus", Gradika
3
umadijski upravni okrug, Kragujevac

Saetak: Autor u radu ukazuje na injenicu da su ljudski resursi nosa tzv. "ljudskog kapitala", da je uenje proces unapreenja delovanja (zahvaljujui boljem znanju i razumevanju relevantnih pojava), a da je rezultat procesa uenja znanje, kao osnovni resurs i izvor
konkurentske prednosti. Menadment znanja slui za operacionalizaciju koncepta"organizacije koja ui". Vrednost nematerijalnih resursa, u koje spada i znanje, se upotrebom ne troi, ve poveava. Ono se koristi na vie mesta u istom trenutku, a kombinovanjem delova znanja dobijaju se nove informacije i dostiu novi dometi.
Investicija u obrazovanje je investicija za osiguranje budunosti svake zemlje. Znanje je u
svakom poslu najvanije za obezbeivanje samostalnosti, nezavisnosti i sigurnosti svih
onih koji obavljaju odreene poslove. Evropa znanja je danas iroko prihvaena kao
nezamenjivi faktor drutvenog i ljudskog rasta. Cilj pristupa evropskoj zoni obrazovanja
kadrova jeste harmonizacija, a ne standardizacija ili izjednaavanje obrazovanja u Evropi, pri emu se potuju osnovna naela autonomije i razliitosti. Sticanje znanja omoguava traganje za zajednikim evropskim odgovorom na zajednike probleme u procesu
evropskih integracija.
Kljune rei: znanje, ljudski resursi, evropske integracije, Zapadni Balkan, Srbije

UVOD
Zemlje Zapadnog Balkana se postupno kreu u smeru sigurnije i stabilnije budunosti.
Veina uloenih napora odvija se u samoj regiji, a preduzimaju ih stanovnitvo i vlade
Albanije, Bosne i Hercegovine, Hrvatske, Bive Jugoslovenske Republike Makedonije,
Srbije i Crne Gore. Meutim, pomo Evropske unije je, i dalje, kljuni faktor u podupiranju promena, pruanju strune pomoi i uspostavljanju struktura potrebnih za osiguranje
mira i prosperiteta, to je postalo zajedniki prioritet. Ujedinjenje Evrope nee biti potpuno sve dok ne obuhvati i Zapadni Balkan, to su predstavnici Evropske unije vie puta
naglasili na zvaninim mestima, navodei da je Zapadnom Balkanu mesto u velikoj

44

evropskoj porodici. Zbog toga su istakli svoju vrstu podrku integraciji Zapadnog Balkana u Uniju.

PROCES EVROPSKIH INTEGRACIJA ZA ZEMLJE ZAPADNOG BALKANA

Maja meseca ove, 2011. godine, zemlje Zapadnog Balkana su uputile usaglaen predlog
Evropskoj uniji za efikasniju pomo radi njihovog lakeg i breg pristupanja Evropskoj
uniji. Ovaj predlog dobija sve veu podrku u Evropi. Takoe, predstavnici NATO alijanse su, vie puta, izjavili da je ova organizacija otvorena za sve drave Zapadnog Balkana i
da ele da ih vide kao lanove severnoatlantske porodice. U tom smislu, oni su spremni da
pomognu u sprovoenju reformi i unapreenju mira i stabilnosti, dok ove zemlje, na tom
putu i dalje treba da bude posveene reformama i borbi protiv korupcije i organizovanog
kriminala. to se Srbije tie, ona treba uspeno da realizuje aktivnosti predviene Akcionim planom za lanstvo [Samardi, 1998: str. 26-34].
Meutim, kada je re o zemljama Zapadnog Balkana i procesu njihove evropske integracije [Rosamond, 1999: str. 52-58], treba rei da je njihov napredak u tome veoma razliit.
Naime, u tome je najdalje odmakla Hrvatska, koja je ula u zavrnu fazu pregovora o
lanstvu u EU (Hrvatska ima status kandidata od juna 2004. godine, a odluka o pokretanju
pregovora doneta je u oktobru 2005. godine). Vaan napredak je ostvarila i Crna Gora
dobijanjem statusa kandidata, a Srbija je ula u novu fazu ostvarivanja uslova za sticanje
statusa kandidata. U pridruivanju BiH, Albanije i Makedonije nije bilo veih pomaka, ali
vaan signal iz Brisela za BiH i Albaniju bilo je ukidanje viza za graane tih zemalja koji
putuju u zemlje lanice EU. Time je vizna liberalizacija proirena na ceo Zapadni Balkan,
osim Kosova (Odluka o ukidanju viza za graane BiH i Albanije stupila je na snagu 15.
decembra 2010. godine. Odluku je u novembru doneo Savet ministara EU na osnovu preporuke Evropske komisije. Godinu dana ranije vize su ukinute za graane Srbije, Crne
Gore i Makedonije). Zavisno od toga koliko su odmakle u reformama i ispunjavanju kriterijuma za integraciju, zemlje Zapadnog Balkana imaju status potencijalnih kandidata za
lanstvo (Srbija, BiH i Albanija) i status kandidata (Hrvatska, Crna Gora i Makedonija)
[Vukadinovi, 1999: str. 24-25]. Status kandidata jo imaju Turska i Island. Turska je
poela pregovore u oktobru 2005. godine, a Island u julu 2010. godine.
Koliko je veliki znaaj stranih investicija (direktnih i indirektnih) na razvoj pojedinih
zemalja,, moe se videti iz injenice da su zemlje Zapadnog Balkana, u aprilu 2011. godine, dole do dogovora da zajedniki zatrae poveanje iz Instrument for pre-accession
assistance (IPA). Naime, nacionalni koordinatori zemalja Zapadnog Balkana za korienje
pretpristupnih fondova (IPA), dogovorili su se da od Evropske unije zajedniki zatrae da
im u godinama pred ulazak u EU povea finansijsku pomo, a da zauzvrat po prijemu u
Uniju dobiju manje sredstava. To znai da bi Srbija, Hrvatska, Bosna i Hercegovina, Crna
Gora, Makedonija i Albanija trebalo da dobijaju manju pomo nakon ulanjenja u EU.
Meutim, da bi to ostvarile, zemlje Zapadnog Balkana treba da dobiju mogunost da zvaninicima EU prikau svoje budete, kako bi dobile garancije EU za izlazak na trite
kapitala, to bi im omoguilo jeftinije finansiranje budetskog deficita. To bi znailo dobijanje kredita na 20 godina, umesto sadanjih 3 ili 4 i po godinjoj kamati od 1% do 2%,

45

umesto sadanjih 7% ili 8%. To znai da ne moemo govoriti o evropskoj perspektivi, a

da ne govorimo o finansijskoj solidnosti [Alendar, 1994: str. 25-39].
Naravno, u ovom momentu se, opravdano, postavlja pitanje kada e zemlje Zapadnog
Balkana ui u Evropsku uniju, a to zbog toga to se pristup velikoj evropskoj porodici od
27 zemalja sve vie odlae za zemlje Zapadnog Balkana. Naime, finansijska kriza je
poveala odbojnost lanica EU prema daljim proirenjima, a predstavnici ovih zemalja
istiu da su mnogo toga nauili iz greaka prolosti [Zeevi, 2003: str. 89-94]. Zato e
svaka zemlja biti ocenjena posebno, pa se u nekim krugovima, ak, istie da je pristup
realan tek od 2018. godine. Tome posebno treba dodati i injenicu da je ovaj pristup, sam
po sebi, veoma kompleksan proces, koji podrazumijeva est faza. Bosna i Hercegovina i
Srbija trenutno su u treoj fazi, imaju potpisane Sporazume o stabilizaciji i asocijaciji, a
Srbija oekuje da e do kraja 2011. godine dobiti status kandidata. Albanija i Crna Gora
su korak dalje, u etvrtoj fazi, to znai da su njihovi sporazumi ve ratifikovani i trenutno
se sprovode. Makedonija je u petoj fazi, dakle ima status zvaninog kandidata za pristup,
pri emu pregovori jo nisu poeli, a Hrvatska je dospela do este faze u kojoj se, od
oktobra 2005, vode pregovori [Kova, Pelevi, 1997: str. 108-126].
Oigledno, malo je onih lanica EU, koje trenutno podravaju novo proirenje [Sianski,
2002: str. 71], jer je za razliku od prolih proirenja, danas situacija takva da se ne ocenjuje cela regija, ve napredak koji pravi svaka drava posebno. Svaka ide svoj put, dok ne
ispuni kriterijume iz Kopenhagena i dok ne proe sve faze neophodne za pristup Evropskoj Uniji [Vasiljevi, 1999: str. 113-119]. Zato je veoma bitno da se graanima zemalja
Zapadnog Balkana priblii pristup EU [Jankovi, 2007: str. 7-9], kao realna opcija za
budunost i da se njima ne daju samo prazne fraze kako postoji teoretska ansa "tamo
negde u dalekoj budunosti". Naravno, ne treba zaboraviti injenicu da, dok su se pojedine
evropske zemlje, putem saradnje, pridruivanja i pregovora o prikljuenju pribliavale
Evropskoj uniji, zemlje Istone Evrope su, usled graanskog rata koji je besneo izmeu
bivih jugoslovenskih republika (ije se posledice i danas itekako oseaju) sa promenljivim uspehom pratile ovaj integracioni proces [Ili-Gasmi, 2004: str. 223-246].

ZNANJE KAO ZNAAJAN LJUDSKI RESURS

Kao to je svakom poznato, na ovom svetu nita nije trajno, veito i nepromenjivo. Promene su neminovne i ceo svet se nalazi u jednoj permanentnoj dinamici. Tako se i osnov
moi promenio, pa je ranije tradicionalni oblik moi bio zasnivan, najee, na sili, a retko
na znanju i vetini. Meutim, moderni oblik moi, kakav je danas, stvoren je, upravo, na
osnovu sveukupnog znanja, iji se kraj ne nazire. Zato se ovde moe primeniti ona, opte
poznata, izreka "ZNANJE JE MO", znanje je pokretaka sila progresa.
Naime, kroz vekove, znanje je bilo kamen temeljac ljudskog progresa. Od kamenog doba
do informacione ere, mukom smo izgradili malu oazu civilizacije u nemilosrdnom i stalno
promenljivom svemiru. Istorija oveanstva je sainjena od milijardi pojedinanih ivota
koji stalno nastaju i nestaju. Takoe, najvee dostignue evolucije, razum, nastavlja da
doprinosi novim otkriima, saznanjima, tehnologijama i filozofijama. Progres je uvek
zavisio od otkrivanja novih istina i njihovom ouvanju za naredna pokolenja u obliku pria, reenja, alata, knjiga i drugih nosaa informacija. Znanje je osnova ljudske moi, a

46

dosadanji ljudski razvoj je omoguio da, to isto znanje, moemo da sauvamo u knjigama i drugim oblicima skladitenja informacija, s tim to ono prelazi u vrednost samo kada
ga koristi kreativna snaga ljudskog mozga. Da je to tako, najbolji primer govori dosadanja istorija, koja nam pokazuje veitu ovekovu tenju za osvajanjem, irenjem i jaanjem
svoje moi. Od pamtiveka je bilo osvajakih pohoda pojedinih zemalja, koji su se zavravali sa razliitim ishodom, zavisno od sile osvajaa ili spremnosti napadnutih naroda da
im se suprotstave, a to se sve ogledalo, pre svega u brojnosti i nivou tehnolokog razvoja.
To se moe videti i iz novije istorije, kada su pojedini evropski osvajai pokuavali da
porobe druge zemlje i ovladaju svetom (na primer, Prvi i Drugi svetski rat), ali to nisu
uspeli silom. Shvatili su da to mogu uiniti na drugi, mnogo bolji, ali daleko sporiji nain
razvojem znanja, tehnologije, ekonomije i slino, a samim tim i omoguavanjem boljeg
ivota svojim graanima i stvaranjem tzv. "drave blagostanja". Te iste zemlje, koje su
ranije od njih bile porobljavane, eksploatisane i ruene, sada svim silama nastoje da to
pre uu u tu veliku evropsku porodicu, u kojoj e i dalje glavnu re voditi zemlje koje su
nekada bili njihovi najvei neprijatelji.
Godine tekog rada su potrebne da se stekne znanje na profesionalnom nivou pa, otuda,
samo permanentno obrazovanje moe da omogui sticanje novih perspektiva svake generacije. Naime, zaboravljanje je prirodan proces, koji utie na to da efikasno koristimo
ogranien prostor za pamenje u mozgu. S toga, ovek zaboravlja da bi se oslobodio znanja koje izgleda manje vano i da bi napravio mesta za znanje vee vanosti. Najvaniji
alat koji danas moemo da koristimo da spreimo zaboravljanje jeste veba, pa otuda,
pravovremeno obnavljanje moemo smatrati kljuem za maksimalno sticanje znanja ivotu svakog oveka. Ipak, najbolji put ka, tzv. "besmrtnom znanju" (ovek se putem vetake inteligencije, dosta pribliio "besmrtnom znanju", jer ona predstavlja nau najveu
nadu za eliminisanje problema zaboravljanja) mora, jo uvek, da bude oslanjanje na ljudski mozak maksimiziranjem njegovog kapaciteta za uenje.
Danas je pristup znanju dosta otvoren i, slobodno se moe rei da je Internet odlian izvor
znanja, a za neke je to i glavni izvor znanja, koje se kasnije moe proiriti putem drugih,
takoe veoma vanih izvora novih informacija i saznanja. Naravno, veoma je bitno
korienje steenog znanja (tzv. using knowledge), jer znanje prelazi u vrednost samo
kada se koristi na ispravan nain. Kvalitet znanja i njegova uloga u drutvu e se, vremenom, eksponencijalno uveavati, s obzirom da sve vie i vie ljudi ceni njegov potencijal i
doprinos ukupnom drutvenom rastu.
Oigledno da danas ivimo u eri znanja, kada je konkurentnost ljudskog resursa nezamenjiva. Zato je, na ovom mestu, veoma interesantno navesti misao T.I. Watson-a, osnivaa
IBM-a: "Uzmite mi fabrike; spalite mi zgrade, ali mi ostavite saradnike. I poeu, opet,
sve ispoetka..." To samo potvruje injenicu da je vreme kada je fizika imovina preduzea, odnosno maine, postrojenja, alati, pa ak i zemlja, odreivala vanost, a samim tim
i konkurentnost jednog preduzea (istovremeno su intelektualni kapital, jedinstveno znanje i vetine koje poseduju zaposleni bilo skoro nezapaeni), zaista prolo. Meutim, postavlja se pitanje, da li su svi toga svesni, da li znaju da prepoznaju i uvaju vrednost
kojom, ve, raspolau?
Slobodno se moe rei da je u dananjoj eri - "Eri znanja", upravo intelektualni kapital taj
koji mala, srednja i velika preduzea, kao i itavu zemlju, ini konkurentnim. Naime,

47

veina ljudi e sa sigurnou zakljuiti da odgovor na pitanje uspenosti dananjih preduzea lei, pre svega, u inovativnim idejama, vrhunskim proizvodima i uslugama, pruanju
potroaima boljih usluga od konkurencije. Kao to se vidi, T.I. Watson je na vreme,
mnogo pre drugih, shvatio da se radi o kapitalu koji je nezamijenjiv ljudskom resursu,
jer u savremenom dobu u kome ivimo, promene i neoekivane okolnosti su neminovne,
pa se sa njima treba nositi. To se moe uspeno postii samo uz posedovanje odgovarajueg znanja, pa zato, oekivanju ostvarenja ciljeva, vizija i uspenosti kojima svako tei,
treba nametnuti vanost raspolaganja strunim, obrazovnim i kvalitetnim kadrovima, koji
bi, svojom sposobnou i znanjem sve to omoguili [Batavelji, Kneevi, 2009: str. 373384].
Prema tome, ljudski kapital, tj. ovek kao resurs, predstavlja neophodan deo svakog poslovnog procesa. Naravno, ovde treba naglasiti da on, sam po sebi, ne predstavlja resurs za
preduzee, ali njegovi potencijali to predstavljaju. U te potencijale spadaju: obrazovanje,
znanje, vetine, kompetencije, motivacija i kontakti, kojima se daje sve vee znaenje. U
prevodu, sve to, zapravo, oznaava konkurentsku snagu, ali da bi zadrale i poveale vrednost intelektualnog kapitala, preduzea, kao i sama drava, ne smeju nijednog trenutka
da zaborave na vrlo bitne aktivnosti koje utiu na rast ovog kapitala - ulaganje u obrazovanje, zapoljavanje kvalitetnih kadrova, uspostavljanje sistema ocenjivanja zaposlenih i
rezultata njihovog rada, nagraivanja i unapreivanja kvalitetnih kadrova, ukljuivanje
radnika u proces odluivanja, dodeljivanje veih odgovornosti.
injenica je da, danas, niko ne moe da porekne kako nacionalna ekonomija i njen celokupan razvoj zavise, gotovo iskljuivo, od kvaliteta ljudskih resursa. Naravno, to isto vai
i za tzv. "male ekonomije", tj. za preduzea, gde postavljanje, osmiljavanje i realizacija
ciljeva, uspenost preduzea, njegov razvoj i uspon ka samom vrhu, kao i mogunost konkurisanja drugim srodnim preduzeima, zavise od ljudskih resursa koji to omoguuju.
Upravo oni, koji su prepoznali ljudske resurse kao jedan od osnovnih inilaca uspeha poslovanja, daleko su uspeniji od onih koji, jo uvek, nisu shvatili znaaj ljudskih resursa i
motivacijskih tehnika [Batavelji, 2008: str. 168-190].
Konkurentnost kadrova je, esto puta, znatno vanija karika od konkurentnosti proizvoda
(usluga) pa, otuda, pojedina preduzea nisu u mogunosti da se bore protiv konkurentskih
preduzea, upravo zbog nedostatka kvalitetnih kadrova, do ega su sami doveli. Naime,
ljudski resursi su oni koji stvaraju vrednost i uspeh poslovanja preduzea i zbog toga ih
treba pronai, zadrati i sauvati. Zato se moe rei da su zapoljavanje i zadravanje ljudi, dve strane istog novia i, ako se meusobno dopunjavaju, donose oekivani uspeh.
Zbog toga, radna mesta treba popuniti, pre svega, strunim, kompetentnim, darovitim i
vrednim ljudima, da bi poduzee i itava drava, bili u znatnoj prednosti u odnosu na
konkurente.
Naravno, u svemu ovome treba biti vrlo oprezan, jer e konkurentska preduzea, kao i
druge drave, pratei uspenost svoje konkurencije, koja je rezultat zapoljavanja pravih,
kvalifikovanih ljudi, pokuati da iste preuzme i da ih namami odreenim podsticajima:
veim primanjima (platom), veim ovlaenjima, privlanijim radnim okruenjem, motivacijskim tehnikama za rad, premijama itd. Naime, kada god struni kadrovi odlaze, i
preduzee, i drava gube njihovo teko steeno, neretko i veoma skupo znanje i vetine.
Taj gubitak je posebno veliki kada zaposleni kadrovi odlaze da rade za suprotnu stranu, tj.

48

za konkurenciju, koja ih je dobila bez ulaganja vremena i novca u obuavanju. Toliko

vredno, a gotovo besplatno! U takvim sluajevima, znanje i vetine dolaze sa zaposlenim
kadrovima, ve prvog dana kada stupe u kontakt s preduzeem u kome radi.

EVROPSKA ZONA VISOKOG OBRAZOVANJA

Danas je "Evropa znanja" irokoprihvaena, kao nezamenjivi faktor drutvenog i ljudskog
rasta. Naime, i sama Sorbonska deklaracija od 25. maja 1998. godine, stavila je naglasak
na centralnu ulogu univerziteta u razvoju kulturnih dimenzija Evrope. Kao glavni put
unapreenja mobilnosti graana i sposobnosti za zapoljavanje i razvoj itavog kontinenta
uopte, ona je istakla stvaranje Evropske zone visokog obrazovanja. Evropske institucije
visokog obrazovanja, sa svoje strane, prihvatile su izazov i zauzele vodeu ulogu u stvaranju ove zone, u skladu sa temeljnim naelima postavljenim u dokumentu Magna Charta
Universitatum, potpisanog 1998. godine, takoe u Bolonji.
Godinu dana posle Sorbonske deklaracije, 19. juna 1999. godine, ministri nadleni za
visoko obrazovanje iz 29 evropskih zemalja, potpisali su Bolonjsku deklaraciju (Austrija,
Belgija - francuska zajednica, Belgija - flamanska zajednica, Bugarska, eka Republika,
Danska, Estonija, Finska, Francuska, Nemaka, Grka, Maarska, Island, Irska, Italija,
Letonija, Litvanija, Luksemburg, Malta, Holandija, Norveka, Poljska, Portugalija,
Rumunija, Slovaka Republika, Slovenija, panija, vedska, vajcarska Konfederacija i
Velika Britanija). Oni su se sloili o vanim zajednikim ciljevima za razvijanje koherentnog i kohezionog Evropskog prostora visokog obrazovanja do 2010. godine, tj. obavezali
su se na zajedniku reformu strukture sistema visokog obrazovanja, shvatajui ovu Deklaraciju kao kljuni dokument koji oznaava prekretnicu u razvoju visokog obrazovanja u
Evropi. Svaka zemlja potpisnica je dobrovoljno preuzela obavezu da izvri reformu sopstvenog sistema visokog obrazovanja, bez obzira koliko ima sistema u odreenoj zemlji, a
sve u cilju celokupne harmonizacije na nivou Evrope. Bitno je naglasiti da Bolonjska
deklaracija ne predstavlja reformu koju nameu domae vlade ili institucije visokog obrazovanja.
Prema tome, cilj Bolonjskog procesa je harmonizacija, a ne standardizacija ili izjednaavanje visokog obrazovanja u Evropi, pri emu se potuju osnovna naela autonomije i
razliitosti. Deklaracija odraava traganje za zajednikim evropskim odgovorom na zajednike evropske probleme (mogunost zapoljavanja svrenih studenata, manjak obuenosti u kljunim oblastima, irenje privatnog i transnacionalnog obrazovanja itd.) i zalae
se za koordinirane reforme, kompatibilne sisteme i zajednike aktivnosti. Otuda se program aktivnosti koji je sadran u njoj, temelji na jasno definisanom zajednikom cilju, a to
je: stvaranje evropskog prostora za visoko obrazovanje, da bi se poveala mogunost
zapoljavanja i mobilnost graana, kao i da bi se poveala meunarodna konkurentnost
visokog obrazovanja u Evropi [Batavelji, Kneevi, 2009: str. 373-384].
Prva pratea konferencija je odrana u Pragu, 19. maja 2001. godine (tzv. Praki kominike), na kojoj su 32 zemlje potpisnice poveale broj ciljeva i potvrdile svoju posveenost
uspostavljanju Evropskog prostora visokog obrazovanja. Dve godine posle toga, 19. septembra 2003. godine, ministri odgovorni za visoko obrazovanje iz 33 zemlje, sreli su se u
Berlinu (tzv. Berlinski kominike), radi ocene postignutog napretka i radi uspostavljanja

49

prioriteta i novih ciljeva za predstojee godine. Sve je to injeno radi ubrzavanja stvaranja
Evropskog prostora visokog obrazovanja, koji bi trebalo da bude uspostavljen do 2010.
godine (rok definisan zajednikom odlukom). Zbog toga, potpisnici Bolonjske deklaracije
pozivaju zajednicu visokog obrazovanja da doprinesu uspehu procesa reforme i harmonizacije jer, upravo, ulogu ove zajednice, ocenjuje kao krucijalnu.

ZAKLJUAK
Na osnovu svega reenog, moe se zakljuiti da znanje, kao znaajan ljudski resurs, treba
da bude faktor budueg razvoja svih demokratskih zemalja, kao i faktor stvaranja jedinstvenog obrazovnog prostora na nivou cele Evrope. Otuda se svake druge godine odravaju
ministarske konferencije o visokom obrazovanju, na kojima evropski zvaninici ocenjuju
dostignua pojedinih drava u reformi visokog obrazovanja, kao i u sprovoenju Bolonjske deklaracije. U tom cilju razvoj visokog obrazovanja treba staviti u kontekst evropskih
integracija, u smislu ispunjavanja kriterijuma ili usvajanja preporuka meunarodnih organizacija.
Ovo je posebno vano za zemlje Zapadnog Balkana, s obzirom da sve razvijene zemlje
sveta zasnivaju svoju razvojnu strategiju, upravo, na irenju intelektualnog kapitala, kao
glavnog resursa koji moe da obezbedi konkurentske prednosti u proizvodnji. Otuda je
znanje kao intelektualni kapital, kao ta "neopipljiva imovina", postalo osnovni izvor stvaranja konkurentskih prednosti organizacija i dodate vrednosti. U uslovima savremene globalizacije, privredna kompetentnost drave zavisi, pre svega, od nivoa znanja na kojem su
drutvo i privreda zasnovani.

LITERATURA::
1.

Alendar, B. (1994), Transformacija Evropskih u Evropsku zajednicu i poloaj zemalja nelanica, Pravni i
ekonomski okvir ukljuivanja jugoslovenskih privrednih subjekata u unutranje trite Evropske unije, Kragujevac, str. 25-39.
2. Batavelji, D., Kneevi, Z. (2009), Visoko obrazovanje u domaem zakonodavstvu i sistemu evropskog
prava, u: Nekovi, S., Batavelji, D. (urednici), Bezbednost u postmodernom ambijentu, Zbornik radova,
knjiga 6, Centar za strateka istraivanja nacionalne bezbednosti - Cesna B, Beograd, str. 373-384.
3. Batavelji, D. (2008), Evropska budunost u procesu globalizacije s posebnim osvrtom na srpski nacionalni
interes, Bezbednost u postmodernom ambijentu, Zbornik radova, knjiga 5, Fondacija Hans Seidel Beograd
i Centar za strateka istraivanja nacionalne bezbednosti, Beograd, str. 168-190.
4. Ili-Gasmi, G. (2004), Reforme evropske unije institucionalni aspekti, IGP "Prometej", Beograd, str. 223246.
5. Jankovi, P. (2007), Vodi kroz pridruivanje Evropskoj uniji, ISAC fond, Beograd, str. 7-9.
6. Kova, O., Pelevi, B. (1997), Reintegracija SRJ u svetsku privredu, Ekonomski fakultet, Beograd, str. 108126.
7. Rosamond, B. (1999), Theories of European Integration, New York, str. 52-58.
8. Samardi, S. (1998), Evropska Unija kao model nadnacionalne zajednice, Beograd, str. 26-34.
9. Sianski, D. (2002), U traganju za novim evropskim federalizmom, Beograd, str. 71.
10. Vasiljevi, M. (1999), Privredna drutva, domae i uporedno pravo, Udruenje pravnika u privredi SR
Jugoslavije , Beograd, str. 113-119.
11. Vukadinovi, R. (1999), Yugoslavia and the Stability Pact for South Eastern Europe, Review of International Affairs, October-November, str. 24-25.
12. Zeevi, S. (2003), Evropska unija Institucije i pravo, Beograd, str. 89-94.

50

KNOWLEDGE AS AN IMPORTANT HUMAN RESOURCE AND

ITS CONTRIBUTION TO THE PROCESS OF EUROPEAN
INTEGRATION
Abstract: The author points out that human resources are the so-called carrier. "human
capital", that learning is a process of improvement activities (thanks to better knowledge
and understanding of relevant phenomena), and that the result of the learning process is
knowledge, as the basic resource and source of competitive advantage. Knowledge management is used to operationalize the concept of "learning organization". The value of
intangible resources, which include the knowledge, the use of not spent, but increases. It
is used in several places at the same time and combination of parts of the knowledge obtained new information and reach new achievements.
Investment in education is an investment for ensure the future of each country. Knowledge
in every business is most important to ensure autonomy, independence and security of all
those who perform certain jobs. A Europe of knowledge is now widely accepted as an
irreplaceable factor for social and human growth. The goal of access to the European
zone of education personnel is harmonization, not standardization and equalization of
education in Europe, while respecting the basic principles of autonomy and diversity.
Acquiring the knowledge enables the search for a common European answer to common
problems in the process of European integration.
Keywords: knowledge, human resources, European integration, Western Balkans, Serbia

51

II Meunarodni
Meunarodni nauni
nauni skup
skup oo ekonomskom
ekonomskom razvoju
razvoju
ii ivotnom
ivotnom standardu
standardu
1st
1st International
International Scientific
Scientific Conference
Conference on
on economic
economic
development
development and
and standard
standard of
of living
living
Economic development
development and
and
EDASOL
EDASOL 2011
2011 -- Economic
Standard
Standard of
of living
living
Luka, 23.
23. 9.
9. 2011.
2011.
Banja
Banja Luka,

REGIONALNA POLITIKA U EU I NUNOST

REFORMISANJA REGIONALNE POLITIKE U SRBIJI
Prof. dr Marta Bazler-Madar
Redovni lan Naunog drutva ekonomista Srbije, lima@Eunet.rs

Apstrakt: U radu se najpre analiziraju razvoj i rastui znaaj Regionalne politike EU. U
tim okvirima se naglaavaju novi trendovi u sintetiziranju ciljeva, poveanju efikasnosti
politike i znatnog porasta fondova. Jednom od najvanijih pokazatelja uspenosti Regionalne politike EU, pitanju konvergencije, je posveena dalja empirijska analiza. Na kraju
su predstavljeni problemi izrazitih regionalnih razlika u Srbiji i dat je osnovni pregled
nove regionalne politike.
Kljune rei: Regionalna politika EU, regionalne razlike, konvergencija, statistiki regioni, Regionalna politika Srbije, institucionalni okviri.
UVODNA RAZMATRANJA
U savremenim uslovima regionalna politika, sa osnovnim ciljem smanjenja regionalnih
dispariteta i poveanja socijalne kohezije, predstavlja jednu od vanih politika mnogih
zemalja. U skladu s tim je ona u Evropskoj uniji, prolazei kroz razliite faze, dobijala na
vanosti, to se i ogleda kroz kontinuirano poveanje uea njoj namenjenih sredstava u
budetu Unije. Tako je postala druga po znaaju Zajednika politika u novijem periodu ,
odmah iza Zajednike poljoprivredne politike.
S obzirom na nepovoljno stanje i kretanja regionalnih razlika, u Srbiji je izuzetno vaan
poveani znaaj ove politike, njene modernizacije i pribliavanje standardima EU, kao i
rasta njene efikasnosti. Ovo tim pre, to izrazite disproporcije karakteriu velika prostranstva. Pored toga vidljivo je zaostajanje u odnosu na neke susedne i zemlje EU. Sledi da su
neophodne reforme regionalne politike, adekvatna strategija i institucionalizacija regionalnog razvoja. Imajui u vidu vanost osavramenjivanja regionalnog razvoja i reformisane regionalne politike u Srbiji, u ovom radu se najpre razmatraju najbitnija kretanja i stanja u EU. Zatim se analizira pitanje konvergencije, toliko vano za perspektive Srbije i
drugih drava Zapadnog Balkana, kao osnove moguih oekivanja i kretanja. S obzirom
na to da se oko 82% pomoi u tekuem periodu 20072013. godine odnosi na probleme
konvergencije, oekivanja imaju realnu osnovu. Na kraju se daje analiza najvanijih problema regionalnog razvoja u Srbiji, kao i institucionalni okviri regionalnog razvoja i politike.

52

RAZVOJ REGIONALNE POLITIKE U EU

Od poetka svog funkcionisanja (sredina sedamdesetih godina) dolazilo je do promena u
formalno izraenim ciljevima, veliini sredstava i odgovarajuim fondovima, obuhvatu,
modalitetima intervencija, tj. principima pomaganja regionalne politike EU. No, moe se
konstatovati da su globalno gledano postojala sledea iroko shvaena tri cilja. Prvi je
pomaganje nerazvijenim podrujima i onima koja karakteriu demografsko pranjenje i
opadanje privrednih aktivnosti. Drugi se odnosi na koordiniranje regionalnih politika
zemalja lanica. A trei naglaava obuhvatanje regionalnih problema i pri definisanju drugih politika.
U najnovijem periodu 20072013. godine su definisani ciljevi, kao i naela politike, a
izvrena je i reorganizacija nekih fondova. Pored toga su sredstva regionalne politike znaajno porasla. Reorganizacija fondova podrazumeva zadravanje tri fonda: Evropski regionalni razvojni fond (ERDF), Evropski socijalni fond (ESF) i Kohezioni fond, s tim to su
se neki ranije postojei ili izdvojili u fondove drugih Zajednikih politika ili su se integrisali sa ERDF. U svakom sluaju je dolo do stvaranja uslova za racionalnije voenje regionalne politike i boljeg sagledavanja celine problema. Na toj liniji su i karakteristine
promene u ciljevima, tj. tri novopostavljena cilja umesto veeg broja ranije postojeih.1
Nova budetska aktivnost EU (sa prosenim ueem sredstava za regionalni razvoj od
35,7%, kojem odgovara iznos od 347,41 mlrd u cenama 2007. godine) kao svoj prvi cilj
istie konvergenciju na nivou NUTS-2 regiona. U tom smislu se podstiu rast i zaposlenost u nerazvijenim regionima koji su ispod 75% prosenog dohotka po stanovniku EU15.
Dodatno se pomau i slabo naseljeni regioni (Finska, vedska), s tim da Unija obezbeuje
75-85% ukupno potrebnih sredstava [Prokopijevi, 2009.].
Drugi cilj, porast konkurentnosti i zaposlenosti, se sprovodi na nivou NUTS-3 regiona.
Re je o iznadprosenoj nezaposlenosti (EU), opadajuoj zaposlenosti i problemima nezaposlenosti seoskih podruja. Pomo u te svrhe iznosi od 50-80% sredstava.
Na kraju, kao trei cilj, prekogranina saradnja na nivou NUTS-3 regiona, forsira meuregionalnu saradnju u uslovima vienacionalnog sastava stanovnitva, sa 75-85% potrebnih fondova. Pri tom primarni je akcenat stavljen na obrazovanje i zapoljavanje, kao i
unapreenje razvoja i saradnje ovih podruja meu kojima su i podruja van zemalja EU.
Novinu u distribuciji znaajnih sredstava Unije predstavlja i odluka da se smanji pomo
za stare lanice za oko 30%, dok su sredstva za nove lanice poveana za oko 166% (u
odnosu na 20002006. godine). I dok najvei deo pomoi, oko 2/3 je namenjeno novim
lanicama (12), od interesa je istai da i iz grupe EU 15 neke zemlje dobijaju znaajna
sredstva (Grka, panija, Portugal, Italija, Nemaka).
S obzirom na dugogodinje funkcionisanje Regionalne politike i na znaajno poveanje
sredstava iz budeta Unije, prirodno je da se postavlja pitanje efikasnosti ove politike i
njenih rezultata na planu ujednaavanja regionalnih razlika. U ocenama uspenosti Regio-

1
Ovo je posebno vano za Srbiju koja samima tim to pretenduje da postane zemlja kandidat svoje ciljeve regionalne politike treba da uskladi sa ciljevima EU. Time se ne iskljuuje detaljnija politika s obzirom na zaostajanje Srbije, meutim, treba da se to bolje odraavaju globalni ciljevi.

53

nalne politike postoje vrlo opreni zakljuci. Analitiki okviri, izabrani period, ukljuene
teritorije pojedinane zemlje EU, zemlje EU 15, EU 27, regioni, regioni glavnih gradova
kao i razliiti pokazatelji dispariteta razliite stope rasta GDP, dinamika rasta GDP per
capita, nivo GDP po stanovniku ili dohotka po stanovniku (BNP) u velikoj meri determiniu proizale zakljuke. Zanimljivo je2 da je na nivou nekih zemalja postignut veliki
napredak usled strukturne politike (Irska i Portugal), a da se pri tom ne uzimaju u obzir
vani uticaji drugih faktora, kao to je liberalizacija privrednog sistema (Irska); injenica
da se i dalje nalazi pri dnu rang liste zemalja EU bez obzira na izuzetno veliku pomo
(Portugal), takoe ne pokazuje da je u pitanju jedini znaajni faktor. Konstatuje se, uz to,
da iako su neke zemlje dobijale sline nivoe pomoi po stanovniku, znatno sporije razvijaju. Za razliku od Irske, panije i Grke Portugal je ostvario ispodproseni tempo rasta.
Ovaj sluaj kao i investicije u istonom delu Nemake, ne govore o smanjivanju jaza bez
obzira na velike subvencije. Istovremeno nameu pitanje pogodnosti aktivne dravne politike, njenog investicionog delovanja, kao i investiranja netrinih fondova.
U sklopu kritikih analiza istie se i odsustvo konvergencije u razvoju lanica EU 15.
Takoe se naglaavaju velike diskrepance u razvijenosti deset prvih i deset poslednih
regiona na rang list u SAD (1,6) i EU (3,1) u 1990-oj godini (GDP per capita). Ne stavljajui pod znak pitanja relevantnost citiranih istraivanja, treba odmah naglasiti da postoje
dva vana momenta u tim analizama. Prvi se svodi na merenje regiona unutar zemalja. To
znai da je njihov poloaj u ukupnom, kao i u regionalnom razvoju prvenstveno odreen
ekonomskom politikom unutar njih, kao i postojeim regionalnim disparitetima koji nisu
uvek u korelaciji sa nivoom ili dinamikom razvoja. Otuda takve komparacije ne moraju
biti relevantne za merenja konvergencije. Drugo, ako se posmatraju regionalne razlike u
SAD i EU, uporedivost zakljuaka je umanjena injenicom da je u prvom sluaju re o
privredi sa jedinstvenim privrednim sistemom, dok je u EU re o skupini 27 drava sa vrlo
razliitim ranijim privrednim sistemima, od kojih socijalistiki je produkovao poznato
siromatvo i velike regionalne disparitete. U okviru regionalnih problema i opravdanosti
odgovarajue politike, mogu se postaviti razna pitanja vezana za efikasnost intervencionistike politike u odnosu na vei uticaj trinih snaga. Da li su i u kojoj meri transferi ekonomski opravdani potkrepljuju se argumentima: pravinost, privlaenje kapitala i rada,
razvoj sela i smanjivanje pritisaka na gradove, tj. ravnomerniji razvoj i poveanje kohezije. Iako se svakom od ovih argumenata mogu staviti odreene primedbe, generalno gledano se regionalna politika karakterie veim pozitivnim efektima od gubitaka efikasnosti.3

NEKE TENDENCIJE KRETANJA REGIONALNIH RAZLIKA U EU

Regionalna politika usmerena, pre svega, na pomaganje razvoja manje razvijenih i zaostalih podruja, polazi od egzistencije izrazitih razlika izmeu regiona EU 15, a pogotovo u
okvirima EU 27. Prema tome, veliina i tendencije kretanja razlika ine sutinska pitanja
za ocenu uspenosti regionalne politike. Posebno vano pitanje predstavlja tzv. konvergencija, tj. smanjenje ekstremnih distanci u nivou razvijenosti regiona, izraenih per capi-

Na to upuuju i zakljuci najnovijih empirijskih kretanja.

54

ta bruto domaim proizvodom (GDP pc). A s obzirom na injenicu da je regionalna politika u EU postala druga politika po visini izdvojenih sredstava iz budeta EU (odmah iza
Zajednike poljoprivredne politike, kao i njen jedini ozbiljan konkurent) prirodno je da se
problemu konvergencije jednom od centralnih pokazatelja uspenosti zajednikih politika
i efikasnog funkcionisanja EU posveuje izuzetna panja.
Na osnovu NUTS Klasifikacije nomenklature teritorijalnih jedinica za statistike svrhe
(Nomenclature of Territorial Units for Statistics) kao osnove za merenja i voenja regionalne politike, NUTS-2 regioni 271 u EU 27 se vre komparacije i ispituju efikasnost i
delotvornost regionalne politike.4 Posmatrano dugorono, nisu striktno uporedive regionalne disproporcije, te se odgovarajue analize moraju osvrnuti i na tu injenicu. Razlike
prvo, postoje u obuhvatu politike, tj. u razliitim fazama postojanja i irenja EU. Sa sve
veim irenjem, pogotovo sa EU 15 na EU 27, heterogenost zemalja je porasla, pa i razlike izmeu regiona. Drugo, regionalna politika je prola kroz razliite faze to je podrazumevalo i razliite ciljeve, instrumente i finansijska izdvajanja. Sve je to zahtevalo i uslove
za uspenu implementaciju politike, pa i za uspeh konvergencije.
Ve se na samom poetku analize postavlja pitanje indikatora za merenje regionalnih razlika. Najee korieni sintetiki indikator GDP stavljanjem u odnos sa stanovnitvom
omoguava uporedivost, iako se i tada javlja problem izazvan razlikama u mestu stanovanja i rada. Ovo je naroito izraeno u vodeim poslovnim centrima i okolnim regionima.
Nadalje, zbog injenice da je GDP obraunat u valuti konkretne zemlje, njegova se uporedivost moe jedino postii obraunom po snazi kupovne moi valuta (PPS).
Najnoviji podaci za 2007. godinu [Rademacher, 2010: 74-84.] za EU 27 sa prosenim
dohotkom po stanovniku od 24.900 PPS, ukazuju na to da su regioni june Nemake, juga
Velike Britanije, severa Italije, u Belgiji, Luksemburgu, Austriji, Irskoj i Skandinaviji
najrazvijeniji. U toj grupi se nalaze i regioni glavnih gradova (Madrid, Pariz i Prag). S
druge strane, manje razvijeni regioni su razmeteni na junoj, zapadnoj i jugoistonoj
periferiji Unije, u Istonoj Nemakoj, u novim lanicama, kao i u Hrvatskoj, bivoj jugoslovenskoj Makedoniji i Turskoj, tj. zemljama kandidatima.
U istoj godini najrazvijeniji region po prosenom GDP ostvario je 83.200 PPS, dok je
najslabije razvijeni severozapadni u Bugarskoj samo 26%, tj. 6.400 PPS. Tako je raspon
13,1. U celini gledano 67 regiona se nalazi ispod 75% proseka EU 27, pri emu udeo stanovnitva iznosi 24,4% od ukupnog, od kojih 3/4 se nalaze u novim lanicama. Od 30
regiona zemalja kandidata se samo dva nalaze blizu nivoa od 75% EU 27 (Severozapadna
Hrvatska sa Zagrebom i Istambul).
U skladu sa ranije istaknutim odnosima su i meuregionalne razlike unutar zemalja. U 14
od 23 zemlje najvii per capita GDP je preko dva puta vei od najnieg. Tu spadaju i 7 od
9 novih lanica, ali i 7 iz EU 15. Dobijaju se indikacije o prisustvu veih regionalnih dispariteta u manje razvijenim zemljama. Podaci pokazuju da se diskrepance u EU kreu od
1,5 (Slovenija) do 4,6 (Velika Britanija), pri emu su male i u Holandiji (1,6) a veoma

S obzirom na to da su regioni NUTS-1 federalne jedinice ili veliki regioni na osnovu teritorijalnog principa,
NUTS-2 su najpogodniji za merenja. Treba naglasiti da unutar grupacije NUTS-2 postoje vrlo razliiti regioni po
veliin. Kategoriju NUTS-3 ine gradovi i optine, dok su NUTS-4 jo manje lokalne jedinice.

55

izraene u Slovakoj (3,5). Sa izuzetkom Slovenije regionalni dispariteti su umereni samo

u okviru EU 15.
Od interesa je istai da su u zemljama kandidatima nejednake razlike. Dok je u Hrvatskoj
odgovarajui faktor manji od 2, u Turskoj iznosi 4,9. Za Srbiju ne postoje uporedivi podaci, ali se moe govoriti o disproporcijama na nivou okruga 7:1 i optina 15:1 izraenim
indeksom ugroenosti [Bokovi, O., Dragutinovi-Mitrovi, R., 2010.].
Na povoljniju situaciju u zemljama EU 15 upuuje i smanjenje razlika u njihovom znaajnom delu, nasuprot novim lanicama koje karakterie porast dispariteta. Brzi rast nije
samo karakteristian za lanice EU 15, ve i za neke periferne delove EU na zapadu, istoku i severu. Najbru dinamiku i dalje imaju vodei regioni glavnih gradova, i to ne samo u
EU 15 ve i u novim zemljama lanicama.
Posmatrajui razvojne tendencije u budetskom periodu od 2000. do 2007. godine u razvijenom delu EU, tj. u EU 15, dinamian rast je, pre svega, ostvaren u Grkoj, paniji,
Irskoj i nekim regionima Velike Britanije, vedske i Finske. S druge strane, slabi su rezultati ostvareni u Belgiji, Francuskoj, Nemakoj, Italiji, Austriji i Portugalu. Nasuprot tome,
u zemljama novim lanicama izrazito natprosean rast je zabeleen u baltikim zemljama,
Rumuniji, ekoj, Slovakoj i veini regiona u Poljskoj. Tendencije su sline u Hrvatskoj
i Republici Makedoniji, kao i u veem delu Turske. Iz takvih kretanja slede povoljni
izgledi za procese sustizanja u novim zemljama lanicama u kojima je godinja stopa rasta
za 1,5 procentnih poena bila via od proseka Unije u periodu od 2000. do 2007. godine.
Pored toga, je bila signifikantno via u odnosu na prethodni period. Kao rezultat breg
rasta, podaci za 12 novih lanici pokazuju da se prosena vrednost GDP per capita sa 45%
proseka EU-27 poveala na 56% u 2007. godini.
Da je dolo do konvergencije regionalnih dispariteta eksplicitno pokazuju razlike per capita GDP (PPS) u 2007. godini u odnosu na 2000-tu godinu. Faktor razlika izmeu najrazvijenijeg i najmanje razvijenog regiona se smanjio sa 17,7 na 13,1. Takvi su rezultati nastali
na osnovu breg rasta u Bugarskoj i Rumuniji, pri emu nije poznato kakva su se pomeranja odigrala u velikoj grupi regiona izmeu ekstremnih. Treba naglasiti da pogodnija
metodologija izraavanja regionalnih razlika u EU 27, koja se zasniva na odstupanjima
GDP pc NUTS-2 regiona od nacionalnih proseka ponderisanih stanovnitvom regiona,
dovode do sledeih zakljuaka. Prvo, za EU 27 u celini je registrovan opadajui trend.
Drugo, analiza istog indikatora po zemljama ukazuje na disproporcije. Tako je disperzija
razlika manja u EU 15 od istih u novim lanicama, u kojima je dolazilo i do porasta. Kao
drugi metod za izraavanje regionalnih dispariteta, jeste utvrivanje udela stanovnitva u
vie ili manje razvijenim regionima, kao i odgovarajue promene.
Kao rezultat takvih tendencija, dolo je do drugaijeg rasporeivanja stanovnitva u 2005
2007. godini u odnosu na 19982000. Uzimajui GDP per capita (PPS) u odnosu na prosek, i procentualno rasporeivanje stanovnitva po regionima, utvreno je smanjenje njegovog procentualnog uea u ekstremnim regijama. U skladu s tim od ukupno est posmatranih grupa, smanjen je udeo u najrazvijenijim sa 24,5% na 20,4% i sa 17,2% na
16,6%. Za druge ekstreme se moe zakljuiti slino kretanje, tj. pad sa 27,2% na 24,5% i
15,2% na 10,7% [Rademacher, 2010: 74-84.].

56

REGIONALNA POLITIKA U SRBIJI STANJE I PERSPEKTIVE

Regionalni dispariteti u Srbiji odraavaju niz nepovoljnih stanja i kretanja. Pre svega je
re o znaajnim razlikama u razvijenosti podruja i velikoj oblasti nerazvijenosti koja
dovodi do nepovoljnih demografskih kretanja. Kako su sredstva za pospeivanje regionalnog razvoja nedovoljna, a kako su i institucionalni okviri i mehanizmi u duem periodu
bili marginalizovani, jasno je da nije bilo mogue postii rezultate na planu ublaavanja
dispariteta. Poveane su nejednakosti izmeu regiona, ali i unutar njih, izmeu regionalnih
centara i ostalih podruja, izmeu gradova i ruralnih podruja. U procesu tranzicije se to
jo vie ispoljava, sa poveanjem nerazvijenosti raste i siromatvo.
Ako se ima u vidu da su industrijski centri dospeli u teku ekonomsku situaciju praenu
socijalnim problemima, jasno je da se oblast nerazvijenosti proirila u tranziciji. Paralelno
sa tim je poveana i povrina devastiranih podruja. Sve to ukazuje na veoma nejednaku
prostornu alokaciju privrednih aktivnosti, privredne i socijalne infrastrukture i na veoma
nejednake uslove u kojima stanovnitvo ivi. Kao posledica javljaju se demografski pritisci, socijalno raslojavanje uz enorman porast nezaposlenosti. S druge strane, poveava se
koncentracija u gradskim centrima i talasi migracija sa sela i malih gradova u najveoj
meri ka Beogradu.
Razlozi ovakvih neravnotea rezultat su neefikasne sektorske i prostorne alokacije resursa
u uslovima socijalistikog privreivanja. Drugo, nepostojanje institucionalnog okvira
shvaenog u najirem smislu strategije, zakonskih dokumenata i politike regionalnih
razvoja je u novijem periodu doprinelo daljem produbljivanju nejednakosti [Rikalovi,
2009.].
U cilju smanjenja regionalnih dispariteta i usklaivanja politike sa EU, donet je Zakon o
regionalnom razvoju, usvojen 2009, koji je definisao statistike regione u skladu sa NUTS
klasifikacijom. Posle javne debate proizala je klasifikacija od pet NUTS-2 regiona kao
osnova za voenje budue regionalne politike. To su: Region AP Vojvodina, Beogradski
region, Region umadije i Zapadne Srbije i Region June i Istone Srbije i Region Kosova i Metohije, koji se na osnovu bruto drutvenog proizvoda pc svrstavaju iznad ili ispod
proseka zemlje (kao razvijeni ili nedovoljno razvijeni). Iako se uvoenjem regiona regionalna politika pribliava EU, te se javlja i potreba prenosa vlasti sa centralnog na regionalne i lokalne nivoe omoguivi lake usaglaavanje ciljeva, postoje i ozbiljna ogranienja na tom planu. To su potencijalni separatizmi, neadekvatan upravljaki kapacitet, nerazvijenost pravnog sistema u sferi decentralizacije, nerazvijena pravna i politika kultura,
ogranienja trinog ponaanja i enormni porast javnih trokova zbog velikog porasta neefikasne uprave [Lili, 2009.].
Dobro je poznato da postojanje sredinjeg nivoa vlasti podrazumeva bolji menadment i
vei apsorpcioni kapacitet u procesu transfera sredstava. Izrazitu potrebu za uspostavljanjem efikasnije vlasti determinie injenica da se iz fondova EU sredstva direktno upuuju
u regione. Fondovi namenjeni regionalnom razvoju u raznim budetskim periodima imali
su razliite ciljeve, iako su svi usmereni ka smanjenju nejednakosti [Madar, 2008.]. Za
period 2007. do 2013. eksplicitno se izdvajaju ciljevi konvergencije, regionalne konkurentnosti i zaposlenosti, kao i prekogranine saradnje. Moglo bi se rei da je naa stvarnost
daleko od konkretnog formulisanja ili dostizanja ovih ciljeva. [Bazler-Madar, 2010.].

57

Uz prethodno definisanje pet statistikih regiona NUTS 2, kao i njihovo jednostavno razvrstavanje u grupu razvijenih i nedovoljno razvijenih u zavisnosti od toga da li su iznad ili
ispod proseka zemlje po bruto drutvenom proizvodu po stanovniku, Zakon odreuje klasifikacije jedinica lokalne samouprave (u etiri grupe) sa veom difersifikacijom u odnosu
na regione, i na osnovu istog kriterija. Kako e se voditi regionalna politika usklaena sa
generalnim ciljevima podsticanja regionalnog razvoja je takoe utvrena zakonom, koji
definie veliki broj optih ili specifinih ciljeva.
Na osnovu Zakona Narodna skuptina donosi plan prioriteta regionalnog razvoja za 10
godina. U tom cilju je formiran Nacionalni savet za regionalni razvoj koji definie prioritete, na osnovu predloga nadlenog ministarstva. Istovremeno je formirana i Nacionalna
agencija za regionalni razvoj u cilju obavljanja razvojnih i strunih poslova. Paralelno sa
tim su formirani i Regionalni razvojni saveti, kao i Regionalne agencije za razvoj i regionalne agencije za oblasti. U tim okvirima vlada utvruje mere za podsticanje regionalnog
razvoja, razvoja gradova i optina i zaostalih podruja. Pri tom, postoje i drugi akteri nadleni za regionalni razvoj ime se silno poskupljuje finansiranje razvoja i politike. Sredstva, pri tom, potiu iz budeta Republike, autonomnih pokrajina, budeta Beograda,
lokalnih samouprava i predpristupnih fondova, meunarodnih donacija i kredita.

ZAKLJUNE OCENE
Neophodnost voenja regionalne politike u EU u cilju smanjenja dispariteta i poveanja
socijalne kohezije, rezultirala je i po obuhvatu i po izdvojenim sredstvima u sve znaajnijoj aktivnosti. Sa prosenim ueem u budetu Unije od 35,7% u periodu od 2006
2013. ona definie tri osnovna cilja. Prvi je konvergencija na nivou NUTS-2 regiona i
pomo onima koji se nalaze ispod 75% GDP per capita zemalja EU 15. Drugi porast konkurentnosti i zaposlenosti u okviru NUTS-3 regiona. Trei se, pre svega, odnosi na prekograninu saradnju na nivou istih regiona. Karakteristino je u globalu, da se pomo iz fondova EU obezbeuje u iznosu od 50-85% potrebnih sredstava, a ostatak potie iz domaih
izvora.
Novinu predstavlja i smanjenje (30%) dela sredstava namenjenih starim lanicama, a
porast (166%) za nove lanice; tako se 2/3 sredstava transferie u ove zemlje. Pri tom se
vodi rauna i o zaostalim, retko naseljenim i devastiranim podrujima u ranijim lanicama.
S obzirom na dugogodinji transfer sredstava, prirodno se postavlja pitanje efikasnosti
Regionalne politike. U tom pogledu postoje vrlo opreni zakljuci determinisani: analitikim okvirima istraivanja, izabranim periodom, jedinicom posmatranja (zemlje EU 15,
EU 27, kandidati, glavni gradovi) i pokazateljima razlika (rast GDP, GDP pc, razlike u
GDP pc).
Relevantnu analizu u tom smislu predstavljaju kretanja u 271 NUTS-2 regiona EU, predstavljena u prethodnom tekstu. Kao rezultat nekih povoljnih tendencija, dolo je do drugaijeg rasporeivanja stanovnitva u 20052007. godini u odnosu na 19982000. Uzimajui GDP per capita (PPS) u odnosu na prosek, i procentualno rasporeivanje stanovnitva
po regionima, utvreno je smanjenje njegovog procentualnog uea u ekstremnim regi-

58

jama. U skladu s tim, od ukupno est posmatranih grupa smanjen je udeo u najrazvijenijim
sa 24,5% na 20,4% i sa 17,2% na 16,6%. Za druge ekstreme se moe zakljuiti slino kretanje, tj. pad sa 27,2% na 24,5% i 15,2% na 10,7% [Rademacher, 2010: 74-84.]. Koliko e
se zbog ekonomske krize ostvareni trendovi usporiti nije poznato. Meutim, na osnovu
nekih preliminarnih analiza se moe zakljuiti da je recesija bila slabija u ruralnim i onim
podrujima koja zaostaju u razvoju. S druge strane, regioni sa visokim per capita GDP i/ili
intenzivnom izvoznom orijentacijom su bili znatno vie pogoeni.
Uz razmatranje raznovrsnih problema vezanih za nejednakosti u Srbiji, kao to su velika
oblast nejednakostisti, nepovoljna demografska kretanja, razlike izmeu i unutar regiona,
izmeu regionalnih centara i ostalih podruja, socijalno raslojavanje i siromatvo, istaknut
je rastui znaaj Regionalne politike.
Ona je prvo, rezultirala u formulisanju Strategije regionalnog razvoja, i drugo u nunosti
prihvatanja decentralizacije razvoja i odluivanja. Kao najvaniji dokument u institucionalizaciji politike regionalnog razvoja, Zakon o regionalnom razvoju (2009. god.), ubrzo je
doiveo neophodne dopune s obzirom na nepreciznosti u definisanju NUTS 2 regiona sa
centralnim znaajem u buduem razvoju, i razliitih politikih interesa i uticaja. Bez obzira na to to su u pitanju samo statistiki regioni (pet), predloena podela je izazvala veliko
nezadovoljstvo i nepoverenje u regionima koje je izmeu ostalog i rezultat nedovoljno
poznate naune osnove klasifikacije. Tome treba dodati i promene upravljakim funkcijama, to jest jaanje sredinjeg nivoa vlasti koje bi bilo efikasnije u korienju potencijalnih sredstava iz IPA fondova EU. Ovo je bitno ne samo za sadanje funkcionisanje regionalne politike ve i, ako se uzme u obzir injenica o aktuelnim ciljevima EU (2007. do
2013), kojima je potrebno ve u ovom trenutku se postepeno prilagoavati. Prema tome
regionalizaciju treba shvatiti kao osnovni kohezioni metod koji je ve usvojen u EU. U
cilju sprovoenja regionalnog razvoja, Zakonom je predvieno formiranje raznih institucija na republikom, regionalnom (NUTS-2) i niim nivoima, koji se esto karakteriu preklapanjem nadlenosti. Treba dodati da naglaena uloga nacionalnih institucija u voenju i
koordiniranju regionalnih politika govori o tome da u oblasti upravljakih funkcija jo
uvek dominira drava.
LITERATURA::
38. Bazler-Madar, M. (2010), Regionalni razvoj u Srbiji stanje i problemi u tranziciji, Reforma i ekonomski
razvoj u tranziciji. Srbija i Zapadni Balkan, Nauno drutvo ekonomista sa Akademijom ekonomskih nauka i Ekonomski fakultet u Beogradu, Beograd, 7. maj 2010.
39. Bokovi, O., Dragutinovi-Mitrovi, R. (2010), Analiza regionalne strukture nezaposlenosti i zapoljavanja u Srbiji u prvoj deceniji tranzicije, Ekonomsko-socijalna struktura Srbije, Nauno drutvo ekonomista sa Akademijom ekonomskih nauka i Ekonomski fakultet u Beogradu, Beograd
40. Rademacher, W., ed. (2010), Eurostat Regional Yearbook 2010., Eurostat & European Commisssion, Luksemburg
41. Lili, S. (2009), Regionalizam, EU i pravni okviri regionalizacije Srbije, Izazovi evropskih integracija,
Slubeni glasnik, br. 6, Beograd
42. Madar, L. (2008), Nove tendencije u Regionalnoj politici Evropske Unije, magistarska teza, Fakultet za
ekonomiju, finansije i administraciju, Beograd
43. Prokopijevi, M. (2009), Evropska unija - Uvod, Savremena administracija, Beograd
44. Rikalovi, G. (2009), Regionalna politika i decentralizacija, Ekonomski vidici, br. 1, Beograd.

59

Abstract: At the very beginning the paper analysis the development and increasing significance of EU Regional policy. New trends in sintetyzation of policy goals, increasing efficiency and important increase of funds are stressed. Further empirical research is devoted to convergency problem one of the most important Regional policy success indicators
in EU. At the end outstanding regional disparities and the new regional policy in Serbia
are presented.
Key words: EU Regional policy, regional differences, convergency, statistical regions,
Serbian regional policy, institutional framework.

60

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

POREZ NA DODANU VRIJEDNOST I ODREIVANJE MJESTA

PROMETA U EVROPSKOJ UNIJI
Dr Wolfgang Berger
Ministarstvo financija Republike Austrije, e-mail: w.berger@bmf.gv.at

Dr Marian Wakounig
Ministarstvo financija Republike Austrije, e-mail: Marian.Wakounig@bmf.gv.at

Apstrakt: Privreda drava bive Jugoslavije se ekonomski sve vie vezuje za Evropsku
uniju. Izvoz i uvoz u EU i iz nje, ali i uzajamno pruanje usluga je u stalnom porastu. Stoga je veoma bitno da propisi iz oblasti poreza na dodanu vrijednost budu usklaeni, kako
ne bi postojalo dvostruko oporezivanje ili dvostruko neoporezivanje porezom na dodanu
vrijednost. Iako sve ove drave imaju za cilj pribliavanje, pa ak i prikljuenje EU, one
stalno zaostaju sa usklaivanjem svojih propisa sa pravnim propisima EU iz oblasti poreza na dodanu vrijednost. Pored toga, uesnici u privredi bi trebali da poznaju pravila
koja se odnose na mjesto prometa i da na odgovarajui nain reguliu svoje poreske
odnose. Namjera ovog priloga je da se prikae pregled pravila EU sa primjerima koja se
odnose na mjesto prometa.
Kljune rijei: Porez na dodanu vrijednost, mjesto isporuke i usluga u EU, PDV paket,
usklaivanje propisa BiH sa EU, rizici i mogunosti pravnog usklaivanja.

1.

UVOD

U dijelu koji se odnosi na isporuke dobara iz EU i u EU, roba je u zemlji izvoznici u

cjelosti rastereena od poreza na dodanu vrijednost, a u zemlji odredita njime potpuno
optereena (naelo zemlje odredita)5. Sistemi su u ovoj oblasti potpuno usklaeni. Ipak,
propisi koji reguliu mjesto prometa nisu potpuno jasni kada su domai preduzetnici
ukljueni u isporuku, a roba uopte ne ulazi u zemlju. U ovakvom sluaju, u zemlji u kojoj
domai preduzetnik ima svoje sjedite ne bi se vrilo oporezivanje porezom na dodanu
vrijednost. Poreski tretman prekograninih nizanih isporuka je potpuno nepoznat i u
veini sluajeva se ne tretira u skladu sa propisima EU6.

See UStG-ON, Berger/Brgler/Kanduth-Kristen/Wakounig, second edition, page 1984

See BOSNIA AND HERZEGOVINA 2010 PROGRESS REPORT, accompanying the COMMUNICATION
FROM THE COMMISSION TO THE EUROPEAN PARLIAMENT AND THE COUNCIL, Enlargement Strat6

61

2.

USLUGE

Kada se radi o uslugama, u veini drava se mjesto prometa usluga odreuje u skladu sa
odredbama 6. direktive (poreska obaveza u mjestu pruaoca usluga). Izmjene mjesta
prometa usluga propisane Direktivom 2008/8/EZ se do danas u ovim dravama nisu
poele primjenjivati u potpunosti, tako da u ovom dijelu moe nastati dvostruko
oporezivanje ili dvostruko neoporezivanje. U svakom sluaju treba uzeti u obzir da
primjena nove direktive kod drava koje nisu u EU de jure otklanja dvostruko
oporezivanje ili neoporezivanje, ali bi poreski jaz ipak mogao nastati jer se sistem nadzora
oporezivanja putem zbirne prijave koji je uveden u EU ne moe primjenjivati van nje.
Osim toga, poreski jaz postoji i kad preduzetnici koji nisu registrovani za PDV (npr. male
firme) primaju usluge iz drugih drava jer se usljed nedostatka mogunosti nadzora u
ovom sluaju faktiki ne moe sprovesti oporezivanje7.
Primjer: pediter iz Austrije za kulturno udruenje od opteg dobra sa identifikacionim
brojem za PDV vri prevoz slika iz Bea u Sarajevo za izlobu koja e se desiti u
Sarajevu. Naknada za peditera za dionicu puta izmeu Sarajeva i granice BiH, po
trenutnim propisima koji reguliu mjesto prometa, podlijee oporezivanju u BiH. Po
propisima EU (samim tim i Austrije) poreska obaveza nastaje u mjestu u kom se nalazi
primalac usluge (sjedite udruenja je Austrija). Obzirom da udruenje nema pravo
odbitka ulaznog poreza, dolazi do dvostrukog oporezivanja.
Primjer: Umjetnik iz BiH nastupa na koncertu u Beu za prireivaa iz BiH (preduzetnik).
Po propisima u BiH koji reguliu mjesto prometa usluga, mjesto prometa je Be (mjesto u
kom je usluga izvrena). Po propisima EU, mjesto prometa bi bila BiH (mjesto u kom se
nalazi primalac usluge). U ovom sluaju bi dolo do dvostrukog neoporezivanja.
U nastavku e biti predstavljena pravila EU koja se tiu mjesta prometa8:

egy and Main Challenges 2010-20119:

http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/key_documents/2010/package/ba_rapport_2010_en.pdf Seite 41
7
See Berger in Steuern im Gemeinschaftsrecht - Festschrift fr Wolfgang Nolz
The new EU VAT package, LexisNexis sterreich
8
In detail see Mehrwertsteuersystemrichtlinie, Berger/Kindl/Wakounig,
Commentary to the Directive 2006/112/EC, Editor LexisNexis sterreich, page 167 following

62

3.

MJESTO PROMETA DOBARA

Opta razmatranja
Kod isporuke dobara bez prevoza (lan 31.9)
Mjesto prometa dobara je tamo gdje se dobra nalaze u momentu isporuke.
Promet dobara sa prevozom (lan 32. stav 1): Mjesto prometa dobara se nalazi tamo gdje
se dobra nalaze u momentu otpoinjanja otpreme ili prevoza sticaocu.
Prilikom uvoza iz tree zemlje (stav 2): Ako predmet tokom otpreme ili prevoza iz tree
zemlje dospije u zemlju, tako se mjesto pruanja usluga premijeta iz tree zemlje u
dravu lanicu u koju je roba uvezena.
Trgovina na daljinu
Za trgovinu na daljinu vae posebna pravila. Ova pravila vae i u situaciji kada se vri
uvoz iz tree zemlje, a putanje robe u slobodan promet se izvri u dravi lanici koja nije
drava lanica u kojoj su dobra prodana. (Trgovina na daljinu, lan 33. do 35).
Isporuka dobara uz montau (lan 36.)
Kod isporuka uz montau preduzetnik koji vri isporuku sklapa sastavne dijelove u
funkcionirajuu napravu. Ukoliko se montaom mijenja proa na tritu, za vrijeme
predaje gotove naprave radi se o prometu sa elementima prometa dobara i usluga. Ukoliko
je posao montiranja tehniki i ekonomski od manjeg znaaja, promet dobara je izvren ve
prilikom otpoinjanja otpreme pojedinanih komponanata u mjesto u kom se vri
montaa.
Promet dobara u avionu, vozu ili na brodu (lan 37.)
Ako se promet dobara u avionu, vozu ili na brodu vri unutar EU, mjesto prometa dobara
je mjesto otpoinjanja prevoza.
Elektrina energija, plin, toplotna energija, hlaenje isporuka zemnog plina,
elektrine energije, toplote i hlaenja putem distributivnih mrea (lan 38. i 39.)
Mjesto prometa struje i plina preprodavcu odreuje se po mjestu sjedita (poslovnice)
primaoca prometa. U svim drugim sluajevima (prilikom prodaje preduzetnicima koji nisu
preprodavci) za mjesto prometa dobara je mjerodavno mjesto potronje ili koritenja. Kod
prometa koje se vri izmeu preduzetnika (kratko B2B) vri se prenos obaveze plaanja
poreza na kupca, ukoliko ugovorne strane svoje uspostavljeno poslovanje imaju u
razliitim dravama. Uvoz plina i struje je osloboen od plaanja poreza.

U nastavku se navode lanovi Direktive o sistemu poreza na dodanu vrijednost 2006/112/EZ.

63

Mjesto intrakomunitarnog sticanja dobara (lanovi 40. do 42.)

l. 40: Mjesto intrakomunitarnog sticanja dobara se nalazi u dravi lanici u kojoj se
dobra nalaze na zavretku prevoza. Uslov za ovo je isporuka dobara iz jedne drave
lanice u drugu po naelu B2B.
Sticanje po osnovu identifikacionog broja za porez na dodanu vrijednost (lan 41.)
Ukoliko kupac koristi identifikacioni broj za porez na dodanu vrijednost drave koja nije
drava intrakomunitarnog sticanja dobara i ukoliko ne dostavi dokaz da je
intrakomunitarno sticanje dobara ve oporezovano u zemlji odredita, onda ovo dovodi do
drugog mjesta intrakomunitarnog sticanja dobara. Kod intrakomunitarnog poslovnog
trokuta (lan 42.) ova kaznena odredba se ne primjenjuje.
Mjesto prometa usluga
Naelo B2B (lan 44.)
U skladu sa osnovnim naelom, za usluge B2B smatra se da su u skladu sa l. 44. izvrene
u mjestu gdje se nalazi primalac usluga, pri emu radi primjene principa prenosa obaveze
plaanja izostaje registracija lica za svrhe poreza na dodanu vrijednost u drugim dravama
lanicama.
Naelo B2C (lan 45.)
Usluge koje se vre licima koji nisu preduzetnici u naelu su izvrene u mjestu
preduzetnika. Promet B2C ini promet koji je izvren licu koje nije preduzetnik, odn. za
privatne svrhe preduzetnika.
Razgranienje B2B i B2C (lan 43.)
Preduzetnikom se smatraju i preduzetnici koji primaju usluge u vanposlovne svrhe (l. 43.
taka 1.) i pravna lica koja ne obavljaju djelatnost preduzetnika, ali koja posjeduju
IDENTIFIKACIONI BROJ ZA POREZ NA DODANU VRIJEDNOST (lan 43. taka 2).
Sva ostala lica u smislu mjesta prometa usluga ne tretiraju se preduzetnicima.
Izuzeci od naela
Usluge posredovanja B2C (lan 46.)
Usluga posredovanja koja se vri licu koje nije preduzetnik (nije obveznik) smatra se da je
izvrena u mjestu u kom je izvren posredovani promet. Za posredovanje kod B2B smatra
se da je izvreno u skladu sa naelom (l. 45) u mjestu gdje se nalazi primalac usluge.
Usluge vezane za nekretnine mjesto u kom se nekretnina nalazi (lan 47.)
Za odreivanje mjesta prometa usluge vezane za nekretninu odluujue je mjesto u kom
se nekretnina nalazi. Nebitno je da li se radi o prometima B2B ili B2C.

64

Usluge prevoza
Prevoz putnika (lan 48.)
Usluge prevoza putnika B2B i B2C su oporezive tamo gdje se odvija prevoz.
Prevoz dobara licima koji nisu poreski obveznici (lan 49.)
Posebno pravilo za usluge prevoza dobara licima koji nisu poreski obveznici nalae da se
prevoz dobara B2C uz izuzetak intrakomunitarnog prevoza dobara oporezuje
srazmjerno dionici puta.
Intrakomunitarni prevoz dobara licima koji nisu poreski obveznici (lan 50.)
Mjesto prometa usluga kod intrakomunitarnog prevoza dobara licima koji nisu poreski
obveznici se odreuje po mjestu otpoinjanja prevoza.
Usluge iz oblasti kulture, sporta i nastave (lan 53. i 54.)
Mjestom prometa usluga iz oblasti umjetnosti, kulture, zabave, nauke i sporta kod B2C
smatra se mjesto gdje je usluga izvrena (l. 54). Kod prometa B2B ovo vai samo kada
su te usluge povezane sa pravom ulaska na ovakva dogaanja i s tim povezanim uslugama
(l. 53).
Mjesto vrenja usluge B2C (lan 54.)
B2C sporedne radnje uz prevoz dobara i posredovanje njima, te procjena pokretnih
materijalnih dobara i radovi na njima oporezivi su u mjestu u kom je promet izvren.
Usluge ugostiteljstva i ishrane (cateringa)
oporezive su u mjestu gdje su izvrene (lan 55).
Iznajmljivanje prevoznih sredstava (lan 56.)
Potrebno je razlikovati kratkorono i durgorono iznajmljivanje. Kod dugoronih
iznajmljivanja primjenjuju se naela lana 44. (B2B, tj. mjesto primaoca) i lana 45.
(B2C, tj. mjesto obveznika). Kod kratkoronog iznajmljivanja, kako kod B2B tako i kod
B2C, mjesto prometa se vee za mjesto u kom se prevozno sredstvo primaocu usluge
stvarno stavlja na raspolaganje.
Napomena: Od 01.01.2013. godine mjesto prometa B2C mijenja se kod dugoronog
lizinga (princip mjesta primaoca mjesto prebivalita primaoca).

65

Usluge ugostiteljstva i ishrane (cateringa) odreene za koritenje na brodu, u avionu ili

vozu (lan 57.)
Intrakomunitarni prometi usluga ishrane na brodu, u avionu ili vozu (izuzimajui
autobuse) oporezivi su u mjestu otpoinjanja prevoza.
Usluge telekomunikacija, radija i televizije, te usluge izvrene elektronskim putem koje
su od strane obveznika iz treih zemalja izvrene u EU licima koji nisu poreski obveznici
oporezive su u mjestu prebivalita primaoca. U vezi s ovim postoji i tzv. One-Stop-Shop.
Izbjegavanje dvostrukog oporezivanja i neoporezivanja (lan 59a)
Radi izbjegavanja dvostrukog oporezivanja, neoporezivanja ili naruavanja konkurencije,
lan 59a daje dravama lanicama za pravo da premjeste mjesto oporezivanja prometa
usluga.
Mjesto uvoza dobara (lan 60. i 61.)
U naelu, smatra se da je uvoz dobara izvren u prvoj zemlji na ijoj teritoriji je izvren
uvoz. Ipak, ukoliko se dobra (bez putanja u slobodan promet) u okviru odreenog
carinskog postupka nakon uvoza supsekventno unesu u drugu dravu lanicu, onda je
uvoz u smislu propisa iz oblasti poreza na dodanu vrijednost izvren tek u dravi lanici u
kojoj e roba biti putena u slobodan promet.

ZAKLJUAK
Usklaivanje zakonodavstva EU u odnosu na mjesto prometa (prije svega u sektoru
usluga) vrlo je vano kako bi se izbjeglo dupliciranje ili dvostruko neoporezivanje. Meutim, postojei EU sistem za razmjenu informacija ne moe primijeniti mjere izvan okvira
Evropske Unije, tako da mogu nastatai i tete na budetima usljed propusta nastalih
preuzimanjem ovih propisa.
LITERATURA::
1.
2.

3.
4.

66

Berger; Brgler; Kanduth-Kristen; Wakounig, UStG-ON, Commentary to Austrian VAT act 1994 (VAT
Commentary), MANZ'sche Wien, ISBN: 978-3-214-01973-0, 2866 pages, Second edition 2010, page 1984
BOSNIA AND HERZEGOVINA 2010 PROGRESS REPORT, accompanying the COMMUNICATION
FROM THE COMMISSION TO THE EUROPEAN PARLIAMENT AND THE COUNCIL, Enlargement
Strategy and Main Challenges 2010-20119:
http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/key_documents/2010/package/ba_rapport_2010_en.pdf Seite 41
Berger in Steuern im Gemeinschaftsrecht - Festschrift fr Wolfgang Nolz. The new EU VAT package,
LexisNexis sterreich, ISBN: 9783700738985, 2008.
Mehrwertsteuersystemrichtlinie, Berger/Kindl/Wakounig, Commentary to the Directive 2006/112/EC, Editor LexisNexis sterreich, 2009, page 167 following

VALUE ADDED TAX AND DESIGNATION THE PLACE OF

SUPPLY IN THE EUROPEAN UNION
Abstract: The economy of the countries of former Yugoslavia are economically more tied
to the European Union. Exports and imports into the EU and from it, but also the mutual
provision of services is constantly growing. It is essential that regulations in the field of
value added tax to be adjusted, so there would be no double taxation or double nontaxation of value added tax. Although all these countries are aimed at getting closer, and
even join the EU, they are constantly behind the harmonization of its legislation with EU
legislation in the field of value added tax. In addition, participants in the economy would
need to know the rules concerning the place of supply and to appropriately regulate their
tax affairs. The intention of this contribution is to show an overview of EU rules with examples relating to the place of supply.
Keywords: Value-added tax, delivery and services in the EU, the VAT package, the harmonization of BH legislation with the EU, the risks and opportunities of legal harmonization.

67

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

KONKURENTNOST - USLOV ZA USPJENOST NA TRITU

Doc. dr Nedim auevi dipl.ing.
Univerzitet APEIRON Banja Luka
nedim.c@bih.net.ba

Mr Dragan Simovi dipl.ecc

BH Quality d.o.o.

simovic.dragan@blic.net
Univerzitet APEIRON Banja Luka

Saetak: U savremenim uslovima globalizacije trita, od preduzea se oekuje i zahtjeva

da domae pozicije koje su (sa uspjehom) ostvarili pretvore u meunarodne, odnosno da
definiu, primjenjuju i modifikuju globalnu strategiju prilagoavanja. Pravovremeno reagovanje na promjene i prilagoavanje promjenama je klju uspjenog upravljanja i osposobljavanja preduzea za izvoz, odnosno to je osnova za postizanje njihove konkurentnosti
na globalnom tritu.
Kljune rijei : konkurentnost, konkurentska prednost, prilagoavanje promjenama

UVOD
Posljednja decenija prolog vijeka najavila je period globalne konkurencije poslovnih
subjekata koji, izmeu ostalog, karakterie meunarodna orijentacija njihovog poslovanja
i ekspanzija standardizacije svjetskog trita. Organizacije koje nastoje da uspjeno i
dugorono napreduju i rade, moraju se ponaati globalno. Na tritu uspijevaju i opstaju
samo oni koji imaju sposobnost da se brzo i konstantno prilagoavaju uslovima koji se
stalno mjenjaju, to znai da na tritu opstaju samo najbolji, a ne najjai ili najvei. Globalizacija i nove tehnologije znaajno utiu na promjene na svjetskom tritu. Niu se
dogaaji koji donose mnogostruke promjene koje nije uvijek mogue i nije jednostavno
predvidjeti. Postavlja se pitanje da li organizacije, odnosno preduzea mogu da ive i razvijaju se u uslovima iznenaenja i rizika, mogu li da uspostave i ostvare kontrolu i upravljaju dogaajima. Smatra se da su dva elementa posebno uticala na razvoj globalizacije
poslovnih aktivnosti: tehnologija i homogenizacija ponaanja kupaca, korisnika odnosno
klijenata. Brz tehnoloki napredak stvorio je uslove da tehnologija postane raspoloiva
svima u svijetu pod prihvatljivim uslovima, a sa druge strane, brzina tehnolokog progresa
uticala je na smanjivanje monopola nad znanjem, to je otvorilo perspektive i omoguilo
svim subjektima koji su organizaciono i finansijski spremni, da se ukljue u borbu za

68

veoma zahtjevno meunarodno trite. Svjetska ekonomija danas, a pogotovo ekonomije

koje se nalaze u procesu tranzicije prolaze kroz velike transformacije i preivljavaju
ogromne promjene i poremeaje. Tehnoloke inovacije, posebno informacione tehnologije
i brzina promjena u ovoj sferi imaju veliki uticaj na globalizaciju kako proizvodnje, tako i
trgovine i finansijskih trita. Globalizacija ima povratno dejstvo na ove tehnologije
intenziviranjem konkurencije i ubrzavanjem irenja tehnologije. Na taj nain globalizacija
i tehnologije zajednikim snagama savladavaju vrijeme i prostor, to utie na ekonomiju
donosei znaajne promjene u veini njenih podruja. Ove promjene treba da donesu ekonomski rast, jer rast i razvoj privrede zasniva se na konstantnom pomjeranju resursa od
privreda koje se nalaze u fazi oteanog funkcionisanja do privreda koje su u fazi rasta i
razvoja. Globalizacija, kao i sve prisutnije inovacije na polju tehnologije znaajno su
promjenile pravila igre na svjetskom tritu i uvele novine u poslovnoj orijentaciji preduzea. Borba za osvajanje trinog prostora postaje dinaminija i agresivnija i u njoj opstaju samo ona preduzea koja su u poslovni ambijent ugradila visok novo fleksibilnosti i
inovativnosti. Nova marketing orijentacija preduzea znai pomjeranje fokusa sa proizvodnje, odnosno proizvoda na kupca/potroaa, ali i na sve druge aktere sa trita, posebno
na konkurenciju. Biti konkurentan na globalnom tritu znai biti bri od ostalih i maksimalno se prilagoditi potroaima, odnosno njihovim potrebama, eljama i oekivanjima
po pitanju kvaliteta proizvoda i usluge. U novim i prilino izmjenjenim uslovima poslovanja ne postoji model za univerzalno ponaanje za sve uesnike na tritu, ve se od
menadmenta oekuje da na osnovama detaljne analize svih faktora poslovanja definie
kritine take i strategiju koja u datim okolnostima omoguava preduzeima da ostvare
uspjenost.
1. PITANJA KOJA UTIU NA NACIONALNU KONKURENTNOST
Kljuno pitanje u narednom periodu bie rast konkurentnosti privrede i preduzea i kao
posljedica toga vei izvoz i vee stope realnog i odrivog privrednog rasta. Izvori savremene konkurentnosti mikroekonomskog sektora, koji znaajno doprinosi kreiranju nacionalne konkurentnosti, na dugoronim osnovama nalaze se u sferi porasta produktivnosti,
visokog kvaliteta proizvoda i efikasnih i inovativnih poslovnih strategija.

69

Tabela br. 1: Pitanja koja utiu na konkurentnost na nacionalnom nivou

Pitanja konkurentnosti na nacionalnom nivou (Lista primjera)
Poslovno i radno okruenje
Konkurencija i regulative;
Trite rada;
Porezi i makroekonomska politika;
Otvorenost za trgovinu i direktna strana ulaganja.
Ekonomska i tehnoloka infrastruktura
Opta infrastruktura;
Transport;
ICT;
Energija;
Stanovanje;
Obrazovanje i sposobnosti
Ulaganja u obrazovanje;
Uee i prolaznost;
Odgovarajui teajevi i orijentacija;

Inovacija i kreativnost
Ulaganja u znanje;
Primjena znanja.
Cijene i trokovi
Komunalije;
Devizni kurs;
Inflacija;
Trokovi poslovanja;
Energetski trokovi;
Komunikacijski trokovi;
Bankarski sistem
Pristup kreditima/ finansijama prije
isporuke;
Trite novca/preduzetniki kapital;
Cijena novca.

Trajno obrazovanje.

Zakon o konkurenciji

Preduzetnitvo i razvoj preduzea

Pristup tritu i tarifna struktura

Preduzetnitvo i stvaranje biznisa;

Vjetine upravljanja na nivou preduzea
Klasteri i mree.

Izvor: TDI grupa 2007

Imperativ nacionalne strategije konkurentnosti je rast produktivnosti i transformacija ekonomskog rasta u poboljanje standarda stanovnitva. S druge strane, konkurentnost na
nivou preduzea danas se sve vie bazira istovremeno na niskim trokovima (racionalizacija proizvodnje uz korienje efekata ekonomije obima) i na diferenciranju proizvoda
(ulaganja u istraivanje, nove tehnologije, razvoj, marketing). U posljednje vrijeme mnoge
kompanije pronalaze naine preko kojih uspjevaju da budu superiorne i kada je u pitanju
diferencijacija proizvoda na izabranom ciljanom segmentu i kada je u pitanju cijena proizvoda. Teme koje su identifikovane u tabeli br.1 moraju se rjeavati na nacionalnom
nivou. Njihovo rjeavanje nije u nadlenosti privatnog sektora, a jo manje je u nadlenosti preduzea. Zbog svog obima, kompleksnosti i nacionalnog znaaja potrebno je da se
njima bave i da ih rjeava Vlada i nadlena ministarstva.
1.1. Razlika izmeu konkurentnosti na nacionalnom nivou i na nivou preduzea
Za razliku od problema nacionalne konkurentnosti koji su vezani sa nacionalnom
politikom, kada je u pitanju konkurentnost na nivou preduzea, nije primjereno, ni
poeljno da se upliu vlade i ministarstva.

70

Konkurentnost na nivou preduzea je specifina za dodirnu taku svakog pojedinanog

preduzea sa tritem i posebno je zanimljiva zbog specifinosti u komunikaciji svakog od
subjekata sa tritem. Nacionalno okruenje utie na ovu dodirnu taku, i u nekim
sluajevima moe znaajno uticati da preduzee postigne ili ne postigne konkurentnost, a
poesto moe da predstavlja velike smetnje preduzeu na putu da ostvari konkurentnost.
Meutim, pitanja i putevi za ostvarivanje konkurentske prednosti se mogu rjeavati samo
na nivou pojedinanih preduzea, kao to na primjer uspostavljanje, primjena, razvoj i
unapreenje odgovarajuih sistema upravljanja kvalitetom moe biti odluujui faktor za
podizanje nivoa konkurentosti proizvoda i usluga preduzea. Posmatrano iz ovog ugla,
postoje dvije platforme konkurentnosti preduzea: dbro poznavanje trita i potreba
kupaca i sposobnost razvijanja proizvoda i usluga visoke vrijednosti kako bi se zadovoljile
te potrebe. Da bi preduzea moglo da razviju ove platforme, potreban im je dobro
osmiljen i implementiran sistem prikupljanja informacija o tritu koji obuhvata znanje o
sektorskim deavanjima, pozicioniranju konkurenata, tehnolokom napretku i zakonskim
promjenama. Isto tako preduzea treba da izgrade vrst odnos sa individualnim kupcima.
Na taj nain svako pojedino preduzee postie bolje razumjevanje problema kupaca, tako
da moe kreirati i realizovati rjeenja koja ispunjavaju ili nadmauju oekivanja i potrebe
kupaca.
Tabela br.2 prikazuje izvore konkurentske prednosti na nivou preduzea, ali i veoma bitne
uslove i mjere za ostvarivanje konkurentnosti na nain na koji je to predstavljeno u
drugom redu piramide konkurentnosti. Preduzea mogu ostvariti napredak tako to e se
koncentrisati na izgradnju i razvoj sljedeih procesa:

71

Tabela br. 2: Izvori konkurentnosti na nivou preduzea

Pitanja konkurentnosti na nivou preduzea
Obuka Manadementa
Proizvodnja i produktivnost
Praenje trendova, edukacija o metodama i tehnikama
Dizajn i razvoj proizvodnog procesa;
prodajnog procesa.
Instaliranje proizvodnog procesa;
Primjena i rezultati menaderskih alata (sistemi
Industrijski ininjering i razmjetaj
upravljanja)
fabrike;
Obuka zaposlenih
Akvizicija tehnologije;
Rad na unapreenju znanja i kompetencija;
Akvizicija i instaliranje maina i opreme;
Planiranje i razvoj projekta
Akvizicija sirovina;
Biznis strategija i planiranje;
Informisanje rukovodstva i sistemi
Priprema projekata i prijedloga za finansijske institucije;
kontrole.
Upravljanje kvalitetom i sistemi kontrole
Promocija
Razvoj proizvoda i adaptacija;
Korporativno brendiranje i promocija;
Razvoj novog proizvoda;
Reklamiranje i promocija;
Praenje novog proizvoda;
Upotreba IT i web stranica;
Pronalaenje partnera za zajedniko ulaganje;
Odnosi sa javnou;
Ustanovljavanje i upravljanje aranmanima o licenciranju
Uestvovanje na sajmovima trgovine i
proizvoda;
trgovinskim misijama;
Revizije proizvoda;
Program dovoenja kupaca (Inward buyer
Dizajn proizvoda i stilizacija
visits);
Ispitivanje proizvoda;
Razvijanje prodajne literature, broura, itd.
Razvoj prototipa;
Elektronska trgovina i prodaja
Sertifikacija
Upoznavanje trita i kupaca;
Sertifikacija kvaliteta;
Istraivanje trita;
Sertifikacija proizvoda;
Izvjetaji i prikupljanje informacija o
Zdravstvena i sanitarna sertifikacija;
tritu;
Pakovanje
Praenje trita;
Dizajn pakovanja;
Posjete tritima;
Grafiki dizajn, knjiga standarda;
Posjete kupaca preduzeima i fabrikama;
Ispitivanje pakovanja;
Auriranje o pravnom i regulatornom
Distribucija
razvoju;
Izbor sistema distribucije i logistike;
Anketiranje kupaca, preispitivanje
Skladitenje i uvanje proizvoda;
zadovoljstva proizvodima i uslugama;
Identifikacija, izbor i nadzor i sistemi podrke zastupnika
Analize zadovoljstva kupaca;
i distributera.

Izvor: TDI Grupa 2007

Poseban uinak ovih mjera odnosi se na temu poslovanja, produktivnost, kao i na cijene i
trokove. Konkretno, za Bosnu i Hercegovinu je veoma bitno da se ove mjere to prije
ozbiljno shvate, identifikuju prioriteti meu njima i preduzmu akcije koje e na dui rok
proizvesti pozitivne efekte. Ukoliko pojedine organizacije nisu u mogunosti da se
razvijaju i napreduju u trinoj, otvorenoj ekonomiji, sve je manje vjerovatno da e one
nastaviti da funkcioniu i da se razvijaju u budunosti, ili da e drava efikasno rijeiti
svoju trenutno nezavidnu situaciju u domenu meunarodne trgovine. Ovakav zakljuak
dalje naglaava neophodnost rjeavanja pitanja konkurentnosti na nivou preduzea kao
veoma bitnog elemenata za nacionalni ekonomski prosperitet. Meutim, ne treba
zaboraviti da su podizanje konkurentnosti, poveanje izvoza, kao i poveanje stope
privrednog rasta, samo naini da se ostvari krajnji cilj stabilan i odriv privredni razvoj i
porast ivotnog standarda stanovnitva na dugi rok.

72

2. KONKURENTNOST NA MEUNARODNOM TRITU I PRIVREDA BIH

2.1 Aktuelna meunarodna ekonomska situacija
Posljednjih godina dolo je do znaajnih dogaaja u svijetu: ekonomske nestabilnosti,
odnosno poveanja svjetskih cijena nafte i hrane i svjetske finansijske krize koja se negativno odrazila na veinu ekonomija u svijetu, postepeno se prenosei iz finansijskog u
realni sektor ekonomije i izazivajui dalje nestabilnosti, bez obzira na brojne mjere i
monetarne intervencije vlada. Protekla godina vjerovatno e biti zapamena kao najtea
godina svjetske ekonomije u posljednjih nekoliko desetina godina. Ono to je poelo kao
umjereno usporavanje amerike ekonomije, preraslo je u punu kreditnu i finansijsku krizu
koja se proirila irom svijeta pogaajui i realni sektor ekonomije. Skoro sve razvijene
zemlje svijeta su ule u recesiju, dok zemlje u razvoju, iako nisu u recesiji, biljee znaajno nie stope rasta od oekivanih. Obim negativnih efekata krize i njeno vremensko trajanje je teko predvidjeti jer e oni biti razliiti od zemlje do zemlje.
U prvom talasu najtee su bile pogoene one grane ije je poslovanje u najveoj mjeri
zavisilo od kreditiranja, a to su svakako graevinarstvo, automobilska industrija, mainska
industrija i dr. Smanjenje obima aktivnosti u ovim granama odrazilo se i na njihove dobavljae iz sektora metalske industrije, industrije graevinskih materijala, hemijske industrije i energetike. Realno je oekivati da e se negativni efekti prenijeti i na neke druge grane
poput turizma, saobraaja i trgovine. Posljedice krize koje se osjeaju u realnom sektoru
imaju izraenu sektorsku dimenziju. Kod sektora koji su orijentisani na domae trite
moe se oekivati pad tranje u zavisnosti od njene elastinosti na promjene dohotka. Sektor prehrane tako bi mogao imati najstabilniju potranju, dok bi se posljedice krize u najveoj mjeri mogle osjetiti u graevinarstvu i industriji graevinskih materijala. I dok su
razvijene zemlje ve poetkom 2008 godine suoene sa opadanjem nivoa ekonomske
aktivnosti i rastom nezaposlenosti, ekonomska kriza se u zemljama jugoistone Evrope
poela osjeati tek u treem i etvrtom kvartalu 2008 godine. BDP Njemake i Italije je u
drugom polugoditu 2008 godine zabiljeio najloije rezultate u posljednjih dvadesetak
godina sa znaajnim padom izvoza, tranje i potronje a oekuje se da e loi rezultati biti
preneseni i na 2009 godinu. Globalna finansijska kriza i usporavanje ekonomija kod glavnih trgovinskih partnera BiH poelo je da utie na ekonomiju BiH. Susjedne zemlje Hrvatska i Srbija su takoe imale znatno nie stope BDP-a, a to za BiH znai manji i plasman domaih proizvoda na njihova trita (tj.manji izvoz). U sluaju BiH dolazi do
pogoranja uslova za pribavljanje kapitala (vee kamate i krai rokovi otplate), smanjenja
potranje na domaem tritu i tritima zemalja na kojima BiH ostvaruje izvoz, kao i
pootravanja konkurencije na regionalnom i evropskom tritu. Naime, zabiljeeno je
usporavanje rasta izvoza, to je posljedica smanjene ili usporene tranje spoljnotrgovinskih partnera usljed usporavanja rasta njihovih ekonomija. Zemlje u razvoju iji se ekonomski rast oslanja na strane direktne investicije i koje imaju uvozno zavisnu ekonomiju
bie suoene i sa finansiranjem deficita na tekuim raunu i to kroz: smanjenje doznaka i
dohodaka iz inostranstva, otean pristup inostranim izvorima finansiranja, nii priliv stranih direktnih investicija, oteane uslove za dobijanje potroakih i investcionih kredita, a
sve to zajedno uslovie sporiji privredni rast u narednom periodu.

73

2.2 Bitni preduslovi za izlazak na meunarodno trite

Dananje poslovno okruenje je dinamino i karakteriu ga konstantne promjene. U takvim uslovima poznavanje zahtjeva trita, pribavljanje svih neophodnih informacija o
stanju na tritu, trinim kretanjima i trendovima moe da bude od velikog znaaja za
opstanak i razvoj preduzea. Uspjeh preduzea na tritu zasniva se na praenju i oslukivanju trita, potreba, oekivanja i zahtjeva kupaca/klijenata i usaglaavanju mogunosti
preduzea sa njima. Kako bi bila u mogunosti da odgovore na dinamine promjene u
okruenju, preduzea, odnosno organizacije moraju da reaguju proaktivno, primjenom
odgovarajuih strategija koje e omoguiti opstanak i obezbjediti njegov razvoj. U svjetlu
velikih tehnolokih promjena poseban akcenat se stavlja na kupce, potroae, odnosno
klijente ili naruioce kao dio okruenja. Njihovi zahtjevi, navike, potrebe i ukusi su
razliiti, postaju sve prefinjeniji, a organizacije treba da odgovore raznovrsnim potrebama
i suptilnim zahtevima kupaca-potroaa ukoliko ele da zadre postojee, ali i da privuku
nove kupce. Gotovo da ne postoji preduzee ija uprava ne istie da eli organizaciju koja
je dovoljno fleksibilna da se brzo prilagodi na promjenljive uslove trita, sposobna da
odgovori na cijene svojih konkurenata, dovoljno inovativna da odri svoje proizvode i
usluge tehnoloki aurnima, a i da bude sposobna za pruanje korisnikih usluga najveeg
mogueg nivoa kvaliteta.
Meutim, rezultati koje preduzea postiu, esto se veoma razlikuju od rezultata koje njihove uprave ele postii10. Nekada je bilo dovoljno biti konkurentan u jednoj od sljedee
tri oblasti: trokovi / produktivnost, kvalitet / servis ili brzina / fleksibilnost. Meutim,
danas je neophodno zadovoljiti kupce, potroae, korisnike usluga ili klijente u sve tri
oblasti, odnosno, obezbediti visok kvalitet proizvoda, brz i kvalitetan servis uz fleksibilnost i sa relativno niskim trokovima11. Konkurentnost se nee obnoviti ako zaposleni
rade vie, nego ako naue raditi drugaije. Dugoroan uspjeh preduzeima ne donose proizvodi nego procesi koji stvaraju i promoviu proizvode. Dobri proizvodi ne stvaraju pobjednike. Pobjednici stvaraju dobre proizvode.12 Izvozne aktivnosti zauzimaju centralno
mjesto u strategiji privrednog razvoja svih drava. Stanje i prilike na svjetskom tritu,
kao i raspoloivi potencijali domaih preduzea imaju znaajnu ulogu i veliki uticaj na
karakter i dinamiku izvoza. Poveanje izvoza moe se ostvariti na krai rok (prodajom
vee koliine jeftinih proizvoda) ili na dui rok (prodajom kvalitetnih i skupljih proizvoda). Dugorona orijentacija domaih preduzea treba da se zasniva na izvozu specifinih i
kvalitetnih proizvoda. Izvoz bez strategije i izvoz po svaku cijenu (za uvoz sirovina i tehnologije za prestrukturiranje preduzea), standardizovanje jeftine robe, predstavlja put u
sve vee tehnoloko zaostajanje i neefikasno kratkorono koritenje domaih resursa. Da
bi uspeno odgovorili na izazove globalizacije, preduzea moraju da prilagoavaju svoje
razvojne strategije (naroito u domenu kvaliteta proizvoda i politike cijena), da pojaavaju
aktivnosti u kojima bi postigli stabilne regionalne i meunarodne pozicije i da otvaraju

10
11
12

Rummler, Brache, 1999: str. 8

Luthans, 1998: str. 12
Hammer, Champy, 1993: str. 25

74

mogunosti za vlastiti razvoj i rast, odnosno da stvaraju uslove za integraciju sa uspjenim

regionalnim i meunarodnim organizacijama.
Konkurentnost na meunarodnom planu ima osnovu u lokalnim konkurentskim pozicijama, koje se moraju pretvoriti u globalne, ako se ele postii osobine integralne konkurentnosti, uz maksimalnu valorizaciju i zaposlenost konkurentnih lokalnih resursa. Konkurentnost na meunarodnom tritu moe se postii prije svega kroz kvalitet proizvodnje i
proizvoda, uz orijentaciju preduzea na kupce, njihove potrebe, zahtjeve i oekivanja.
Postoji vjerovanje da kupac, potroa, klijent ili korisnik odluuje ta je kvalitet.
Zato treba to objektivnije predvidjeti, istraiti, analizirati i spoznati njegove zahtjeve i
oekivanja u pogledu proizvoda ili usluge. Savremeno organizovane i voene organizacije
su to odavno prepoznale i uvijek prilikom kreiranja svojih proizvoda/usluga polaze od
kupaca, njihovih potreba, navika, zahtjeva i oekivanja. Internacionalizacija i globalizacija
proizvodnje i razmjene proizvoda su aktuelni procesi koji su uslovili potrebu za preispitivanjem uloge i mjesta ekonomskog angaovanja i pristupa obavljanju poslovanja. Javlja
se sve vie pitanja na koje je potrebno nai odgovor, a i ova pitanja se mjenjaju u zavisnosti od globalnih trinih prilika: pitanje ta proizvoditi se transformie u pitanje gdje proizvoditi, a pitanje na kojim osnovama i koliko organizovati proces razmjene modifikuje se
u pitanje kako prodavati. Opredjeljenje i orijentacija preduzea na meunarodna i globalna trita u dananjim uslovima ima veliki znaaj i postaje neminovnost, jer je internacionalizacija, odnosno globalizacija poslovnih aktivnosti pojava koja sve vie postaje jedan
od najvanijih trendova na poslovnom planu. Osnovu stratekih planova veine uesnika u
savremenim ekonomskim tokovima ine konkurentske prednosti koje se generiu na
makro i mikro nivou. Da bi preduzee postalo i ostalo konkurentno mora da odgovori na
nekoliko zahtjeva koja se postavljaju pred njega: zahtjevi trita, stvaranje i odravanje
imida organizacije i ukljuenje u meunarodno trite.
2.3 Konkurentnost privrede BiH u meunarodnim okvirima
Dostizanje odreenog nivoa meunarodne konkurentnosti predstavlja jedan od preduslova
za prijem u Evropsku uniju. Lisabonskom strategijom je definisano da za prijem u EU
drave moraju da zadovolje i uslov postojanja djelotvorne trine privrede i konkurentnih
preduzea sposobnih da izdre pritisak zajednikog trita. Prema tome, poveanje konkurentnosti e imati presudnu ulogu u dugoronom razvoju BiH privrede, ali i njenom
integrisanju u evropsku i svjetsku privredu, to znai da konkurentnost domaih preduzea
predstavlja pitanje koje zahtjeva detaljniju analizu na svim nivoima od dravnog preko
entitetskih, odnosno od makroekonomskog pa do nivoa samih preduzea. Svake godine
Svetski ekonomski forum, odnosno organizacija (WTO) prikazuje rezultate svojih istraivanja koji se odnose na rangiranja privrede prema rastu konkurentnosti. Bosna i Hercegovina posljednjih godina stoji sve loije na rang listama konkurentnosti u svijetu koje priprema i objavljuje WTO.

75

2.4. Strategija poveanja konkurentnosti i izvoza

Strategija poveanja konkurentnosti podrazumjeva ureenje poslovnih procesa, strukture i
organizacije preduzea, njihovih poslovnih procesa bi doprinijele stvaranju osnove za
razvoj proizvodnje i unapreenje prodaje kao poetne mjere za stabilizaciju preduzea na
domaem tritu i posluile kao temelj za paljivo pripremljenu strategiju izlaska na
meunarodno trite. Orijentacija na meunarodno trite je ve sama po sebi strategijskog karaktera, jer uvijek ostavlja znaajne dugorone posljedice na poslovanje preduzea. U uslovima globalne ekonomije, razvoj konkurentske sposobnosti preduzea mora da
pone ve na domaem tritu, na kojem su preduzea izloena napadima globalnih trinih lidera. Poreenje sa konkurentima mora da se primjenjuje ve na domaem tritu,
kako bi se odredila jasna trina pozicija domaih preduzea i definisao plan aktivnosti za
prevazilaenje jaza u konkurentskoj sposobnosti. Prihvatanje nove koncepcije stvaranja i
odravanja konkurentskih prednosti na bazi naunog znanja i tehnolokog razvoja od svih
aktera razvoja omoguuje da se u proizvodnoj strukturi privrede zemlje razvijaju istraivaki i tehnoloki intenzivne proizvodnje i usluge. Implementacijom takve razvojne koncepcije BiH bi postepeno mogla da prevazie dosadanji koncept konkurentnosti zasnovan
na koritenju komparativnih prednosti u jeftinom i manje kvalifikovanom radu, prirodnim
resursima i geografskom poloaju. Danas je vie nego jasno da je po pitanju konkurentske
strategije domae privrede neophodno primjeniti novi recept koji e omoguiti da konkurentan izvoz proizvoda viih faza prerade ne mora predstavljati nedostian cilj. Ako imamo u vidu veliko tehniko-tehnoloko zaostajanje domae privrede za industrijskim zemljama prije svih Evrope (procjenjuje se da ono iznosi oko 5 do 6 tehnolokih godina) evidentno je da put do viih nivoa konkurentnosti nee biti lak. Odreena istraivanja konkurentnosti privrede u zemalja u okruenju (Srbija, Hrvatska) koja se mogu primjeniti i na
aktuelnu domau situaciju ukazuju na to da bez uea stranog kapitala lokalna preduzea
mogu u prosjeku obnoviti svoje programe u vremenu od 20-25 godina, a ona u kojima
uestvuje inostrana akumulacija i menadment to mogu uiniti za 3-5 godina.13 Meutim,
i uz pomo stranog kapitala konkurentnost nije zagarantovana, ukoliko se ne potuju ve
definisani putevi koji vode ka njenom ostvarivanju
2.5. Kako doi do nove konkurentske strategije BiH?
BiH u novoj razvojnoj fazi treba da stvara i odrava konkurentsku prednost putem preduzetnitva i inovativnosti preduzea, podizanja nivoa znanja i ubrzanog tehnolokog razvoja i da na toj osnovi poveava ekonomske i tehnike mogunosti. Od najveeg znaaja za
privredni razvoj zemlje je jaanje ekonomskih indikatora konkurentnosti (trokovi, cijene,
kurs, subvencije, izvozni krediti, poreske olakice) i jaanje tehnolokih indikatora konkurentnosti (kvalitet, dizajn, rok isporuke, servis). U tom cilju BiH kao manja i nedovoljno
razvijena evropska zemlja treba da obezbjedi otvorenost ekonomije i konkurentnu proizvodnju za mogue trine nie. Sa stanovita konkurentnosti posebnu vanost ima jaanje
sposobnosti preduzea, grana i sektora privrede za osvajanje trita i poveanje trinog
udjela kao mjere konkurentnosti, kao i poveanje elastinosti izvoza na svjetsku tranju i

13

Grupa autora, red. Presnall, 2003, str.27

76

nivoa specijalizacije proizvodnje za izvoz. Strategija izvoza prije svega mora biti zasnovana na unapreenju kvalitativnih faktora konkurentnosti, kao i marketinga, tehnologije i
sl., to treba da vodi kreiranju diferenciranih proizvoda i opsluivanju odabranih segmenata trita. Uspjena realizacija pojedinih izvoznih programa na svjetskom tritu definisana je racionalnim ulaganjem u tehnologije koje su, u isto vrijeme, energetski i sirovinski
tedljive, naunoistraivaki intenzivne i ekoloki zdrave. Domaa preduzea izvoznici ne
mogu raunati na istovremenu primjenu vie marketing strategija. Naime, konkurencija na
bazi niskih trokova i cijena, posebno kod agrarnih proizvoda, objektivno nije prihvatljiva.
Stoga, kao jedina strategija koja preostaje je strategija diferenciranja ponude na izabranom trinom segmentu, pod pretpostavkom harmonizacije zakonske i usklaivanje zdravstveno-sanitarne regulative sa EU. Kada je rije o diferenciranju trebalo bi istai da je ono
realno mogue jedino po osnovu visokog kvaliteta proizvoda, proizvoda sa brendom ili/i
oznakom porijekla ili proizvoda koji su rezultat novih tehnolokih rjeenja. Time bi se, uz
udruen, organizovan i agresivan marketinki nastup, domai izvoz napokon pomjerio
sa izvoza resursa i sirovina - na izvoz proizvoda vieg stepena finalne obrade, odnosno
izvoz znanja, tehnologija, inovacija. Potrebno je osloboditi se iluzije da izvozna strategija
moe biti zasnovana na razmjeni primarnih proizvoda i proizvoda niskog stepena obrade
zbog toga to su cijene ovih proizvoda nestabilne i imaju tendenciju opadanja, odnosno
oni su cjenovno nekonkurentni i radno-intenzivni. Osim toga, na ovaj nain zemlja ubrzano troi resurse koji su ogranieni. Naravno, ove sektore ne treba zapostavljati ve ih treba
usmjeravati ka viim fazama prerade.
ZAKLJUAK
Savremena konkurentnost svakako moe biti dostina i u domaoj privredi, mada njena
pravila i putevi moraju da budu prilagoeni, primjenjeni i provedeni planski, sistematino
i odgovorno. Porast produktivnosti, uz istovremeno restruktururanje izvozne ponude i
kreiranje inovativne marketing strategije (posebno naglaene strategije za spoljnotrgovinsku promociju) predstavljaju osnovne puteve za dostizanje viih nivoa konkurentnosti.
Za drave u regionu, a posebno za BiH konkurentnost bi trebalo da se odnosi prije svega
na izvoznu dimenziju iz jednostavnog razloga to je veina trita u okruenju mnogo
vea i razvijenija u odnosu na domae trite. U ovom kontekstu pojam konkurentnosti se
vee i za ostale faktore koji mogu olakaju i unaprijede prezentovanje (marketing) i prodaju proizvoda, odnosno usluga na meunarodnom tritu.

LITERATURA::
1. Ekonomski trendovi u BiH, Godinji izvjetaj 2008., Sektor za ekonomska istraivanja;
2. Grupa autora, .Presnall, 2003: Konkurentnost privrede Srbije, Jefferson Institute, Beograd, 2003;
3. Hammer, Champy, 1993: Reengineering the Corporation; A Manifesto for Business
Revolution, Nicholas Brealey, London, str. 25;

77

4. Luthans, 1998, Organizational Behavior, Irwin Mc-Graw Hill, New York, str.12;
5. Rummler, Brache, 1999, Improving performance: How to manage the write space on
the organizational chart, NY, Jossey Bass Publisher, str.8;
6. abi, 2009, Tendencije u spoljnotrgovinskoj razmjeni BiH i EU, Infokom, juni 2009;
7. www.ebrd.com.

Abstract: In contemporary market globalization conditions, an enterprise is expected and

demanded to transform current succeeded local positions into international ones,
respectively to define, perform and modify global strategy of adjustment. Timely responding to changes and adjusting to it is a key of successful management and making
company capable to export. That is foundation for succeeding their competitiveness on
global market.
Key Words: competitiveness, competitive adventage, adjusment to changes

78

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

RIZIK KAO OSNOV IZGRADNJE INTEGRISANOG SISTEMA I

SISTEMA UPRAVLJANJA ZNANJEM
Doc. dr Nedim auevi dipl.ing.
Univerzitet APEIRON Banja Luka, nedim.c@bih.net.ba

Dr Velibor Peuli,
Spoljnotrgovinska komora BiH; velibor.peulic@gmail.com

Saetak: Ako pogledamo u wikipediju vidjet emo da se pod pojmom rizik spominje
slijedea definicija rizika: Rizik je kalkulisana prognoza mogue tete odnosno u negativnom sluaju gubitka ili opasnosti, te se nadalje spominje da bit pod rizikom znai biti
subjekt tete nekog procesa ili aktivnosti, dok je stepen rizika funkcija vjerojatnosti i opasnosti od tete". Generalno gledano upravljanje rizikom predstavlja sastavni dio svakodnevnice svih upravljakih odluka. Organizacije koje upravljaju znanjem posluju u ambijentu koje se neprekidno mijenja. Kada taj ambijent i uticaj okruenja postane dominantan u odnosu prema mogunostima organizacije na to okruenje, tada ona zapada u krizu
iz koje se teko moe izvui. Uspjene organizacije zato djeluju preventivno, prate promjene u okruenju i odgovaraju na izazove. Ureena organizacija ima unutranju strukturu,
procese, kako formalne tako i neformalne, to sve dodatno uslonjava polja koja organizacijski menadment i liderstvo mora imati pod kontrolom kada eli da rizike svede na
minimum. Upravljanje rizicima se ne ograniava samo na znanje ili pojedinano na zatitu ljudi, sredstava, ivotne sredine ili informacijske sigurnosti ve se kao univerzalni i
dokazani alat moe iskoristiti i pri izgradnji integrisanog sistema upravljanja. U teoriji je
integrisani sistem upravljanja skoro u potpunosti definisan i organizacije koje upravljaju
znanjem su se skoro uvijek saivjele sa njim.
Kljune rei: rizik, analiza rizika,,QFD metoda, ISMS, QMS; EMS; SMK; IMS, ISO
31000:2009 (Risk management Guidelines on principles and implementation of risk
management).
UVOD
Empirijsko istraivanje provedeno meu 100 vodeih evropskih menadera pokazuje da
89 posto njih smatra znanje kljunim za poslovni uspjeh, to samo po sebi predstavlja
rizik.

79

Opte je poznato da se u svim procesno orjentisanim organizacijama koje upravljaju znanjem primjenjuju naela upravljanja, gde upravljaki podsistemi vre tano i precizno
upravljanje/menadment znanjem ali i informacijama to samo po sebi otvara odreeni
nivo rizika. Ako pogledamo privredna i drutvena deavanja u BiH i u regionu, tj primjetit
emo da se primjenjuju sistemi upravljanja poslovanjem na nain da se upravljaki podsistemi vre planirano i intuitivno.Generalno, u takvom ambijentu visoka koncentracija
rizika nije apriori loa, jer njezina percepcija ovisi o sklonosti organizacije da se fokusira
na rizik. Praksa je pokazala da problem nastaje kod onih organizacija i/ili sistema koje
nisu nikada donijele nikakvu strategiju odnosa prema riziku. Poznavajui injenicu da
formulisanje jedne takve strategije predstavlja osnov za kontrolu i upravljanje rizikom ali i
upravljanje organizacijom,tj sistemom. Zbog toga jedna takva strategija bi trebala da jasno
odredi koje su vrste i koncentracije rizika prihvatljive za organizaciju i/ili sistem, te koji
eventualni povrat organizacije zahtjevaju za preuzimanje takvih rizika. Na takav nain
voe poslovnih jedinica mogu uskladiti svoje odluke sa smjernicama koje ima cjelokupna
organizacija i sistem u cijelini.

RIZIK?
Zapravo niko ne zna od kada se praktino poelo upravljati rizikom, niti kada je ovjek
shvatio rizik kao dio svoje svakodnevnice. Analizirajui dostupnu literaturu se moe izvui zakljuak da je rizik star koliko i sam ljudski rod. Otkrie vatre ili toka predstavlja
zapravo neki nezvanini poetak spoznaje o potrebi upravljanja rizikom. LITERATURA:
nas navodi da godine 1667. datira neto to bi smo mogli smatrati prvim zvaninim predpoetkom upravljnja i kontrole rizika. Naime, zatiti se opasnosti od poara kroz izbor
graevinskog materijala (7.4. Nabavka- ISO 9001:2008) i sigurnosnih vjebi moemo
prepoznati kao elemente danaenjeg sistema menadmenta kvalitetom zahtjevi- ISO
9001:2008.
Meutim, sve do 1960-ih struan naziv nije bio formiran, principi nisu bili razvijeni i
smjernice uspostavljene. Robert Mehr i Bob Hedges se smatraju osnivaima rizik
menadmenta koji navode kao osnovne korake identifikaciju rizika, mjerenje
rizika,evaluaciju rizika, izbor metode upravljanja rizicima i praenje rezultata. U poetku,
proces upravljanja rizicima usmjeren je na ono to smo predstavili istim rizicima.
Vratimo li se na trenutak na zahtjeve ISO 9001:2008 zahtjev 8.5.3. Preventivne akcije
gdje je zapravo stavljen fokus na prepoznavanje, kontrolu i upravljanje rizikom. Naravno,
nigdje se u tom zahtjevu norme eksplicitno ne spominju rizici, ali tamo stoji:
Organizacija e odrediti akciju radi eliminisanja uzroka potencijalnih neusklaenosti radi
prevencije njihovog pojavljivanja. Preventivne akcije moraju biti odgovarajuce efektima
potencijalnih problema. (http://rizici.com/14/historija-upravljanja-rizicima;)
O emu zapravo ovaj zahtjev norme govori?
Uzrok potencijalnih neusklaenosti, s fokusom na rije potencijalnih predstavlja samo
po sebi rizik!

80

To su rizici u kojima se javlja situacija sa gubitkom ili bez gubitka, ili se neto dogodi ili
ne. Tipian primjer za iste rizike je vlasnitvo nad kupevom imovinom (ISO 9001:2008
zahtjev 7.5.4). Kupeva imovina moe izgorjeti, nestati, biti zloupotrjebljena, biti
pogoena potresom ili poplavom. Ako se ni jedna od ovih moguih situacija ne desi, onda
je to neutralna pozicija, tj.bez gubitka. Ali ako se makar jedna od katastrofa desi, gubici
mogu biti ogromni i esto nenadoknadivi. isti rizici su bili poetni fokus tradicionalnog
upravljanja rizicima.Vanost istih rizika i upravljanja njima je u injenici da su upravo
ovi rizici mogli izazvati katastrofalne posljedice za finansijski poloaj organizacije.
Nadalje, sama smisao recimo SMK-a (sistema menadementa kvalitetom) lei u
podsticanju organizacije da analiziraju zahtjeve kupca, definiu procese koji doprinose
ostvarivanju proizvoda koji je prihvatljiv za kupca, i uvaju ove procese pod kontrolom.
SMK-a moe obezbjediti okvir za stalno poboljanje radi porasta vjerovatnoe poveanja
zadovoljstva kupca i zadovoljstva drugih zainteresovanih strana.
Ako uzmemo u obzir da znanje nastaje kao rezultat procesa, a pod pojmom rezultat
prcesa se smatra proizvod, onda gore navedena definicija nas upuuje da je SMK onaj
dio sistema upravljanja organizacije koji je fokusiran na postizanju izlaza (rezultata)
povezanih sa ciljevima kvaliteta, sa zadovoljenjem potreba, oekivanja i zahtjeva
zainteresovanih strana, kao podesnih. Nadalje znanje gledano kroz ciljeve kvaliteta
dopunjuju druge ciljeve organizacije kao sto su oni vezani za rast, finansiranje,
profitabilnost, okruenje i profesionalno zdravlje i sigurnost. Razliiti dijelovi sistema
upravljanja organizacije mogu biti integrisani, zajedno sa sistemom upravljanja znanjem u
jedan sistem upravljanja korienjem optih elemenata a zasnovan na kontroli rizika. Ovo
moe olakati planiranje, dodjelu resursa, definisanje komplementarnih ciljeva i
ocjenjivanje globalne efektivnosti organizacije.

3
2
1

posljedica

Slika 1. Veza Preventivnih akcija (ISO 9001:2008-8.5.3) i matrice rizika

81

Iz ove slike je vidljiva interakcija vejrovatnoe posljedice gdje poduzimanjem

odreenih preventivnih akcija moemo uticati na smanjenje rizika, na nain da smanjimo
ili vjerovatnou ili posljedicu. S obzirom da zahtjev ISO 9001:2008 8.5.3 govori o
potencijalnnoj neusklaenosti , tj neusklaenost koja se jo nije dogodila, oigledno je
onda rije o RIZIK-u kojeg je potrebno prepoznati, kontrolisati i svesti na realni
minimum. Npr, ako aktivnosti posmatramo kao procese, a interakciju procesa sistemom, a
sistemom elimo da upravljamo kao projektom onda cjelovit pristup upravljanju rizicima
nastoji minimalizirati sva mogua iznenaenja stavljajui naglasak na proaktivno (a ne
reaktivno) upravljanje sistemom. Upravljanje rizicima danas je sastavni dio upravljanja
sistemom (pogotovo onima od strateke vanosti) koji nas tjera da se fokusiramo na
budunost te razvijemo prikladne planove kojima emo sprijeiti eskaliranje eventualnih
problema i njihov lo utjecaj na poslovanje. Stoga je konzistentan pristup upravljanju
rizicima danas nuan u svakom sistemu tokom njegovog rada i razvoja, a komunikacija
rizika treba biti predmetom razgovora.
Drugim rijeima, ako smo svjesni nekog rizika koji moe ugroziti sistem upravljanja
jedini je ispravan nain vrlo otvoreno i jasno komunicirati o njemu. Guranje glave u
pijesak (noj strategija) nee rijeiti rizike niti sistemske uzroke (ISO 9001:2008 8.5.2.
pod a), ali ih moe pojaati i dovesti do ljuljanja sistema.
Osim vjerojatnosti pojavljivanja, te uinka na sistemske ciljeve, bitan element svakog
rizika je i njegov uzrok. Neto ili nedostatak neega moe uzrokovati riskantnu situaciju.
Zahtjevi norme ISO 9001:2008/8.5.2 korektivne akcije ili 8.5.3 preventivne akcije upravo
govore o tome. Dobro poznavanje uzroka rizika omoguuje planiranje akcija (KA ili PA)
koje se mogu poduzeti kako bi se rizik ili potencijalni rizik izbjegao. Primjerice, ako imate
samo jednog ovjeka koji radi i odrava va IT sektor ili neki od bitnih software rjeenja i
/ili aplikacija. Ako pogledamo matricu rizika (slika 1) postavlja se nekolio pitanja :
1. kolika je vjerovatnoa da e vas isti napusti i prei kod konkurentske firme ?
2. ta emo ako se isti razboli?
3. ta sve trebamo uraditi da bi smo izbjegli takav rizik?
4. zato bi nas isti napustio, koji je potencijalni uzrok (plata, loe radno okrunje ili
neto tree)?
Stoga upravljanje rizicima ukljuuje niz sistemskih procedura usmjerenih na provoenje
planiranja upravljanja rizicima, prepoznavanje rizika, analizu rizika, plan ublaavanja
rizika te nadzor i kontrolu rizika. Ciljevi upravljanja rizicima ili potencijanih rizika su
poveanje vjerojatnosti i efekata pozitivnih dogaaja te smanjenje vjerojatnosti
pojavljivanja i efekata dogaaja koji mogu negativno uticati na sistem. Jednostavnije
govorei rizicima upravljamo kako bi mogue neugodne i negativne dogaaje izbjegli i
smanjili ansu njihovog tetnog djelovanja, a s druge strane, kako bi poveali ansu i bolje
iskoristili efekte pozitivnih dogaaja.Isto tako vano je naglasiti da upravljanje rizicima
nije posebna administrativna aktivnost koju izvrava tzv Tim za kvalitet ili Tim za
sisteme upravljanja ve je to jedan vaan aspekt integrisan u kvalitetno upravljanje
itavom
organizacijom
kao
jedinstvenim
sistemom
(http://pil2.mscommunity.net/Materijali/Upravljanjeprojektima)

82

Izrazi kao to je maksimalni mogui gubitak i minimalni mogui gubitak su uvedeni kako
bi se pomoglo definisanju rizika. Vjerovatnoa i statistike analize posluili su za
procjenu raspona moguih gubitaka i efekta usvajanja koraka za ublaavanje tih rizika.
Upravo se i ve pomenuti SMK-a , ali i drugi sistemi upravljanja baziraju na analize gdje
stoji: Statistike tehnike mogu pomoi pri mjerenju, opisivanju, analizi, interpretiranju i
modeliranju varijabilnosti, ak i sa relativno ogranienom koliinom podataka. Statistike
analize takvih podataka mogu pomoi boljem razumjevanju prirode, opsega i uzroka
varijabilnosti, prema tome pomaganju rjeavanja i ak preveniranja problema koji mogu
rezultirati od takve varijabilnosti, i promovisanju stalnog poboljanja.
U 1970-tim godinama organizacije su se fokusirale iskljuivo na finansijski rizik. Stoga je
finansijski rizik postao vaan izvor za prognoziranje nesigurnosti organizacije, i ubrzo su
alati za rukovanje tim rizicima razvijeni. Novi naini upravljanja finansijskim rizicima
koristili su sline metode koje su se koristile i za upravljanje istim rizicima. Volatilnost
kursa, cijene i kamatne stope su stvarale finansijski rizik postavljajui ga kao vaan
problem za sve poslovne institucije. I pored znaaja ovog rizika, mnoge organizacije
poetkom 1980-tih nisu poele primjenjivati alate i tehnike upravljanja rizicima na ovom
podruju. Razlog te pojave lei u tome da su rizik menaderi ogradili svoje kvalifikacije
na iskljuivo iste rizike sa kojima su radili. Kada se pojavila nova opcija rizika, bilo je
potrebno sticati nova znanja i udaljiti se od uobiajenih rizika koji su se mogli lako
izraunati i pokriti nekakvim osiguranjem..

RIZIK I SISTEMI MENADMENTA-UPRAVLJANJA ZNANJEM

Opstanak i ivot bilo koje organizacije zasnovan je na potrebi postojanja sistema
upravljanja, to proizilazi iz prirode i okruenja u kojem egzistira organizacija, a koje je, u
sutini, takvo da nuno namee potrebu za tzv. integrisanim sistemom upravljanja,
poznatiji kao IMS. Iako je sam proces uvoenja ili prelazka na IMS nuno zlo i
predstavlja najosjetljiviji period u jednoj organizaciji, prednosti postojanja jednog takvog
sistema su viestruke u koliko rizike stavimo u tzv kontrolisane usloveo emu smo ve
gore govorili.
Integrisan sistemi upravljanja ne povlai za sobom nestanak ve postojeih sistema
upravljanja u jednoj organizaciji, ve se moe shvatiti kao njihovo unapreenje ili
nadgradnja u jedan savreniji, jednostavniji i funkcionalniji sistem sve dok rizike drimo
pod kontrolom.
Dok se na svjetskoj sceni istrauju nove profitabilne mogunosti kao zamijena postojeih
usluga kojima istie mogunost eksploatacije novima, injenica je da upravljanje znanjem
daje odgovor na stvarne socijalne i ekonomske trendove: globalizaciju, svuda prisutnu
informatizaciju i centralistiki pogled na znanje koje ima organizacija. U tom kontekstu se
i razmatra upravljanje rizicima kao nezaobilazni elemenat integrisanog sistema
upravljanja i predstavlja idealan alat za rjeavanje neeljenih posljedica ili iste svodi na
minimum. Razvojem postojeih sistema upravljanja znanjem kroz razvoj i napredak
formalizovanih (standardizovanih) i optih sistema upravljanja rezultirao je nastankom
potrebe za izgradnjom integrisanog sistema upravljanja tzv. IMS.

83

On bi obuhvatao, kako formalizovane, tako i neformalizovane (finansijski, ljudski resursi,

upravljaki, logistiki, itd) sisteme upravljanja u jednoj organizaciji. Postojei sistemi
upravljanja su u velikoj mjeri razraeni do detalja sa postojanjem preciznih uputstava za
njihovu primjenu i implementaciju. Upravljanje znanjem (engl. knowledge management,
KM) je poslovna filozofija i stalni proces u organizacijama koje znanje i inovativnost
smatraju svojim stratekim orujima i sastavni dio je sistema upravljanja.
Upravljanje znanjem kao i upravljanje rizicima se sastoji od raznih metoda i procedura
koji osiguravaju da se ciljevi organizacije ostvaruju putem efikasnog stvaranja znanja,
komunikacije i dijeljenja znanja, njegovog prikupljanja i pohranjivanja te ponovnog
korienja, a sve na osnovu procjene rizika kao faktora nestabilnosti procesa. Generalno
gledajui upravljanje znanjem kao menaderska disciplina ispreplie se s pojmom
intelektualni kapital ali je pri tome ira kategorija. Intelektualni kapital ima duu tradiciju
jer se kao pojam prvi put pojavio, sad ve daleke 1958. Kategorija upravljanje znanjem je
novijeg datuma pa je tako prva meunarodna konferencija pod nazivom "Znanje strateki imperativ" odrana tek 1995. u Houstonu.
Upravljanje rizicima kroz upravljanje znanjem jedna je od kljunih menaderskih tehnika
odnosno alata u ekonomiji znanja. Opte je poznato da su teoretiari tu disciplinu
podijelili na upravljanje znanjem prve generacije i upravljanje znanjem druge generacije.
Prva generacija upravljanja znanjem fokusirala se iskljuivo na disperziju postojeih
znanja i umijea u organizaciji. U tom pogledu od iznimne je vanosti informacijska
tehnologija uz pomo koje se raspruje znanje po svim organizacijskim nivoima.
Druga generacija upravljanja znanjem prvenstveno se koncentrisala na produkciju novih
znanja to jest spoznaja. Usavravaju se tehnike kreiranja novih znanja neophodnih za
realizaciju strategije plasiranja novih proizvoda. Primjenjuju se naela i metode
menaderskog modela poznatog kao organizacija koja ui. Uenje, kreiranje novih ideja
te stvaranje novih proizvoda iziskuje artikulaciju specifine organizacijske kulture. Vani
su neformalni odnosi i snana predanost inoviranju.
Upravo u takvim organizacijama visoka koncentracija rizika nije nuno loa, jer njezina
percepcija ovisi o sklonosti organizacije koja ui prema riziku. Problem nastaje jer mnoge
organizacije nisu nikada donijele strategiju odnosa prema riziku u sistemu upravljanje
znanjem. Formulisanje takve strategije je izuzetno bitno jer se ona odnosi i na sve ostale
aktivnosti. Dobra strategija jasno odreuje koje su vrste i koncentracije rizika prihvatljive
za sistem upravljanja znanjem te koju dobit organizacije zahtijevaju za preuzimanje takvih
rizika. Na taj nain voe poslovnih jedinica mogu uskladiti svoje odluke sa smjernicama
koje ima cjelokupna organizacija.
Strategiju rizika treba definisati sam vrhovni menadment u sistemu upravljanja, no ona
se najee donosi sporadino, nizom svakodnevnih poslovnih i dnevnih odluka. Isto tako
opte je poznato da u zemljama Balkana razliiti menaderi imaju razliite sklonosti
prema riziku, to moe dovesti do stanja u sistemu da se ne moe istim lako upravljati.
Stoga je nuno dijeljeno razumijevanje strategije rizika u sistemima upravljanja znanjem.
Vjetine koje postoje u takvim sistemima odreuju vrstu rizika koju je sam sistem
spreman preuzeti. Nije uvijek sluaj da organizacije preuzimaju samo one rizike koje
razumiju i kojima mogu upravljati.

84

Oekivani nivo znanja ovisit e o sklonosti prema riziku koji ima vrhovni
menadment.
Kao minimum se uvijek zahtijeva da bi trenutni nivo znanja trebali premaiti cijenu
intelektualnog kapitala koja je potreban za upravljanja rizikom u takvom sistemu.
Organizacijska strategija rizika trebala bi biti testirana u razliitim scenarijima. Generika
mapa ukazuje da li se organizacija dri strategije, te implicira korektivne akcije. Usvajanje
sistema upravljanja znanjem kroz prizmu rizika osigurava da organizacija neprekidno
prolazi kroz ciklus definisanja i usvajanja strategije, planiranje postupaka za poboljanje
efikansosti upravljanja znanjem, njihovo uvoenje i provjeru rezultata na osnovu kojih se
pravi nova strategija. elja da se provjeri i unaprijedi nivo jednog takvog sistema u
regulisanim intervalima provjere rizika je sutinski dio samog sistema. Napominjem da
znanje ima znaajnu funkciju u svakom drutvu. Upravo zbog vanosti znanja svaka vlast
eli odrediti njegovu koncepciju i sadrinu, kako bi preko najsnanijeg instrumenta
drutvene percepcije i oblika socijalizacije pojedinci prihvatili vrijednosti i norme jednog
takvog sistema. Zato drave preuzimaju brigu o finansiranju sistema upravljanja znanjem
kroz razne vidove, a najee je to kroz obrazovanje. Pored toga u sadrajnom smislu
pokuavaju kroz upravljanje znanjem utvrditi i drutvene norme i vrijednosti, te izgraditi
osjeaj pripadnosti svojoj zajednici, drutvenoj grupi, religiji.
Kroz takav sistem takoer se razvijaju i osjeanja za vlastitu kulturu, potivanje principa i
solidarnost. Znamo da preko kolovanja se oblikuje svijest i gledite pojedinca, kada su u
pitanju procesi u drutvu i sistem vlasti. Svi obrazovni sistemi su zasnovani na istoriji
znanja i istoriji drutva. Institucionalizacija znanja pored toga to se zasnivaju na
usvajanju niza pravila i drutvenih vrijednosti, ogledaju se i kroz osnovno znanje i
sposobnosti kojima pojedinac ovladava u procesu osposobljavanja. Putem ovako
definisanog sistema snano se mijenja struktura drutva, porodice i profesija. Znanje je u
stvari izraz drutvenog sistema. Dat u si za pravo da kaem da je znjanje zapravo
proizvod drutvenog sistema. Ono danas znai jednakost ansi koje otvara mogunost
mijenjanja poloaja koje pojedinci stiu roenjem ili nasljedstvom. Ono je osnova
emancipacije ovjeka, veoma funkcionalan instrument preko koga se ostvaruje identitet
pojedinca. Veoma je vano za drutveni ugled, autoritet i mo. Steena znanja i obrazovne
vjetine su veoma primjenljivi i upotrebljivi u privrednom i praktinom ivotu. Iako se
znanje individualno stie ono je postalo bogatstvo svih pripadnika zajednice.To je skoro
jedina individualna osobenost koja u praksi postaje zajednika vrijednost i korist cijele
zajednice. A ako sada na to dodamo i injenicu da je sistem ureena cjelina, te da se u
nauci predstavlja kao zajednica pojedinih dijelova, koji se organizuju i odravaju kroz
svoju strukturu organizacije onda dobijemo potpunu sliku ureenog sistema upravljnja
znanjem. Svaki sistem se sastoji od elemenata, komponenata i podsistema koji stoje u
meusobnim odnosu.Tako da spoj vie individualnih znanja organizovanih i odravanih
kroz strukturu organizacije moemo smatrati KM-om. Pogledamo li osnove sistema koje
kau da je sistem u stanju entropije ukoliko se u njega ne ulae nikakva energija, dolazimo
do zakljuka da je zapravo na sistem jak koliko je jaka ulazna komponenta istog.
Podsjeanja radi osnovne postavke sistema upravljanja znanjem su svrhovitost sistema,
izomorfnost sistema, princip ekvifinaliteta i holistiki pristup znanju i to:
Svrhovitost sistema sistem funkcionie;

je kada elementi sistema meusobnim djelovanjem postiu da

85

Izomorfnost sistema kada vie razliitih sistema imaju ista svojstva, takvi sistemi
jednako djeluju na vanjska djelovanja;
Princip ekvifinaliteta -

kada se funkcija sistema moe postii na vie razliitih naina;

Holistiki pristup ne zasebno.

kada se elementi sistema promatraju u funkcionisanju sistema a

INTEGRISANJE SISTEMA I RIZIKA

Integrisani sistemi upravljanja su vrlo kompleksni pa njihove performanse zavise od
velikog broja varijabli, od kojih su najznaajnije, kako je to ve reeno, nivo podrke
menadmenta, nivo znanja i organizacione kulture U integrisani sistem upravljanja mora
biti ugraen je skup indikatora performansi i sistem ciljeva izgraen na osnovu procjene
rizika, koji e omoguiti da se jo u fazi plana implementacije ovog sistema utvrde bazne
performanse sistema. Dokazane analize ukazuju na znaajne prednosti razvoja i
implementacije integrisanog sistema upravljanja.
Integracija razliitih sistema upravljanja, kao to su QMS (Quality Management System),
EMS (Environmental Management System), OHSAS (Occupational Health and Safety
Assessment System), RM (Risc Management), ISO 27001 ( Information technology -Security techniques -- Information security management systems Requirements), su vrlo
sloeni projekti ije projektovane performanse treba dostii u periodu primjene i unapreenja istog.( Dimitrijevi Lj. i Mareti N.(2009); Rizik u ISO 9001:2008; CQM
Beogard)
Tekoe u primjeni rastu sa brojem kljunih procesa, broja zaposlenih, broja integrisanih
sistema itd. Zato je potrebno jo u fazi projektovanja integrisanog sistema upravljanja
(IMS Integrated Management System) utvrditi samu metriku kvaliteta preko
odgovarajuih indikatora performansi. Sam in projektovanja sistema, a prema mom
iskustvu, bilo bi najpoeljnije raditi prema tzv QFD metodi. Osoblje koje se profesionalno
bavi sistemima upravljanja moe zakljuiti da se QFD metoda moe sprovesti i na bilo
kojoj usluzi, pa tako i na procjeni rizika u sistemu upravljanja znanjem, jednako uspeno
kao i na bilo kojem proizvodu. Osnovana razlika je u tzv ''preskakanju'' druge matrice,
matrice dijelova koju kod usluge nije potrebno izraivati zbog velikog preklapanja izmeu
dijelova usluge i aktivnosti u procesu realizacije.Rezultati dobijeni sprovedenom QFD
metodom ukazuju na koje take treba obratiti najvie panje prilikom projektovanja.
Podsjeanja radi , QFD predstavlja skraenicu engleskog naziva "Quality Function
Deployment", koji se bukvalno prevodi sa "Rasporeivanje funkcije kvaliteta", ali se u
strunim krugovima najee pod QFD podrazumjeva ''Planiranje kvaliteta usmjerenog ka
zahtjevima kupaca - korisnika". Ime QFD izraava njegovu pravu svrhu, a to je
zadovoljenje kupaca(Quality) prevoenjem njihovih potreba u dizajn i obezbjeivanjem
da sve organizacione jedinice (Function) rade zajedno kako bi se sistematski razbile
njihove aktivnosti u to finije detalje koji mogu da se kvantifikuju i kontroliu
(Deployment).

86

Slika 2. Interakcija IMS-a kroz primjenu QFD metode na smanjenje rizika u fazi
projektovanja kroz poveanja nivoa znanja.
Sistemi upravljanja
QMS
EMS

Rizik se mijenja
obrnuto od znanja

OHSAS
RM

Irwing Fisher

ISO 27001
itd

Nadalje , mi moramo upravljati sistemom znanja na nain da zapravo upravljamo ili da

kontroliemo rizik.
Upravljanje rizikom je praksa u kojoj postoje procesi, metode i sredstva za upravljanje
rizicima. Nauka i nove tehnologije stvaraju potrebu stalnih promjena, podjednako za
organizacije i pojedince. Poslovni i upravljaki problemi u drutvu i poslovanju postaju
sloeniji posljedino koliina novonastalog znanja rapidno raste.
Za postizanje ciljene uspjenosti neophodno je stalno ulaganje u znanje najprije
pojedinaca, a zatim i organizacije kojoj pripadaju vrijednost organizacije ine ljudi,
njihovo znanje i umjee korienja znanja.Konkurentska se prednost organizacije
ostvaruje sposobnou kreiranja i korienja znanja znanje ima strateku ulogu u
voenju moderne organizacije. Poveano korienje znanja u kontroli rizika vodi prema
ekonomiji zasnovanoj na znanju (engl.Knowledge-based Economy). Upravljanje znanjem
(engl. Knowledge Management) je koncept sistematskog prikupljanja, organizovanja,
pohranjivanja i dijeljenja znanja u svrhu postizanja ciljeva organizacije. Upravljanje
znanjem se bavi procesima stvaranja ili prepoznavanja znanja, njegova prikupljanja i
primjene u svrhu ostvarenja krajnjih ciljeva organizacije te pronalaenja najboljih naina
odranja, adaptacije i kompetitivnosti organizacije u uslovima stalnih promjena. Iako
postoji vie definicija upravljanja znanjem, sve govore potrebi povezivanja osoba koje
trae znanje s njegovim izvorom.

87

ZAKLJUAK
Sve ei problemi rizika u sistemu upravljnja znanjem, u ostalom i u ivotu, je njegova
promjenljivost sa vremenom. Generalno to znai da se odvijanje bilo kakvih procesnih
aktivnosti u sistemu upravljanja znanjem odvija u uslovima vee ili manje entropije. U
konanici to znai da procijenjeni rizik u jednom trenutku u sljedeem vie ne mora biti
isti, ili da smanjeni neprihvatljivi rizik nakon toga zbog nekog razloga opet poprimi
neprihvatljivi nivo. To ima za posljedicu da se kontinuirano mora provoditi kontrola
rizika, a time i kontinuirano poduzimati aktivnosti da se rizici dre na prihvatljivom
nivou. Prema prirodi problema, stalna kontrola i dranje rizika na prihvatljivom nivou je
takoer poslovni proces. (Knowledge Management Systems). Upravo upravljanje
znanjem se bavi procesima, ali procesima stvaranja ili prepoznavanja znanja, njegovog
prikupljanja i primjene u svrhu ostvarenja krajnjih ciljeva organizacije te pronalaenja
najboljih naina odranja, adaptacije i kompetitivnosti organizacije u uslovima stalnih
promjena.U literaturi postoji vie definicija upravljanja znanjem, ali sve one govore o
potrebi povezivanja osoba koje trae znanje sa njegovim izvorom.Stoga upravljanje
znanjem ukljuuje razliite vjetine, izmeu ostalih i one koje se odnose na intelektualni,
ljudski kapital u drutvu znanja baziranog na procjeni rizika.
Za razliku od niza drugih poslovnih procesa, proces za upravljanje rizicima u jednom
sistemu znanja moe biti jedinstven za sve tipove organizacija, bez obzira na djelatnost i
veliinu. Zbog toga , preporuujem da se za proces upravljanja rizicima koristi meunarodni standard ISO 31000:2009 (Risk management Guidelines on principles and implementation of risk management). Svakako obratite panju na to da vlasnici rizika (odgovorne osobe) periodino redovno izvjetavaju rukovodstvo o statusu rizika za koje su
zadueni te efikasnosti akcija koje se provode po pitanju pojedinog rizika.
LITERATURA:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

88

auevi N. i Simovic D.,(2011) Kvalitet karika koja nedostaje; Grafid Banja Luka;
Marko Jelavi,(1999) Okrugli sto-Mladi u poduzetnitvu; Vijesnik Zagreb;
Det Norske Veriats(2010);Finishes Risk Study for Dutch Inland Waterways ;Oslo;
Dimitrijevi Lj. i Mareti N.(2009); Rizik u ISO 9001:2008; CQM -Beogard
Software rjeenja VDI 3783: Dio 1. (1987) i Dio 2. (1990.).
http://pil2.mscommunity.net/Materijali/Upravljanjeprojektima;
http://rizici.com/14/historija-upravljanja-rizicima;

Apstrakt: If you look at Wikipedia reveals that the term "risk" mentioned in the following
definition of risk: "Risk is calculated and forecast possible damages in the negative case
of loss or danger," and further mentions that "the risk will be subject to damage means
any process or activities, while the degree of risk is a function of probability and risk of
harm. Overall risk management is an integral part of everyday management decisions.
Organizations that operate in the knowledge management environment that is constantly
changing. When the ambient environment and the impact becomes dominant in relation to
the possibilities of the organization to the environment, then it falls into a crisis from
which it is difficult to draw. Such a successful organization for preventive action, accompanied by changes in the environment and respond to the challenges. Decorated organization has an internal structure, processes, how formal and informal, all of which further
complicates the field of organizational management and leadership must be under control
when it seeks to minimize the risks. Risk management is not limited only to the knowledge
or individually, to protect people, resources, environment and information security, but is
as universal and proven tool to be used in the construction of an integrated management
system. In theory, the integrated management system is almost entirely defined by the
organizations that manage knowledge are almost always taken on with him.

89

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

MACEDONIAN VS CROATIAN PATH TO THE EUROPEAN

UNION POST - 2005
Aleksandar Chavleski, Phd,
Faculty of Law, Fon University, Skopje, Macedonia
aleksandar.chavleski@fon.edu.mk

Abstract: Macedonia and Croatia had similar starting positions on the path to EU since
the launch of the Stabilisation and Association Process. Macedonia signed the Stabilization and Association Agreement in April, 2001, and Croatia in 6 months later, in October,
2001. Croatia was granted candidate status in 2004, and started accession negotiations in
2005 and it is expected to sign the Accession agreement this year, while Macedonia
acquired the status of candidate country in 2005, but never started the accession negotiations. Both countries faced similar challenges stressed in the Commissions Progress
Reports and European/Accession Partnerships. But both countries faced some specific
challenges - vetoes from their neighbors Croatia with the Slovenian veto, while Macedonia faced Greek veto both in NATO and EU.
The emphasis in this article is added exactly to the Slovenian Croatian border dispute,
and the Name dispute between Greece and Macedonia. And while Croatia succeeded to
tackle the Slovenian veto, Macedonia is still under blockade facing harmful consequences.
This particular article examines the impact of the Slovenian and Greek veto on the
integration process of the both countries respectively, inter alia their impact on the
economic development (especially in the case of Macedonia).
Key words: veto, border dispute, name issue

1.

INTRODUCTION

The relations of Macedonia and Croatia with the EU and its predecessor the EEC date
back since 1991, with their proclamation of independence from the former SFR
Yugoslavia and their struggle for international recognition. This is the period where the
roots of the both disputes with the neighbors occurred the so called name issue
between Greece and Macedonia, and the maritime border dispute at the Bay of Piran
between Slovenia and Croatia. This disputes represent(ed) major stumble blocks on the
road of Macedonia and Croatia to the European Union, and the focus of this article will be
to the assessment of the impact this two disputes had on the EU integration process of
Macedonia and Croatia, after their neighbours introduced the blockade in 2008.

90

First attempt of EU to build a coherent policy to the region of former Yugoslavia was the
so called Regional Approach launched in 1996-97. Both Macedonia and Croatia were
subject of this Approach, which included political and economic conditionality. In the
framework of the Regional Approach, Macedonia started negotiations for a conclusion of
a Cooperation Agreement with EU, which was signed in April 1997 and entered into force
on January 1, 1998. On the other hand, having in mind the situation in Croatia which at
that time still struggled to reintegrate its territory, the Croatian authorities tried to conclude a Cooperation Agreement and in that order negotiations were opened back in 1995, but
these negotiations never came to fruition in a form of a formal agreement.
The Regional Approach was upgraded in 1999, when the European Union launched the
Stabilization and Association Process for the countries of the Western Balkans. The SAA
was designed as a tool for deepening the ties between EU and Western Balkans countries,
and strengthening the bilateral and regional dimension between these countries and their
neighbours (Tatham, 2009:165).
The European Council in Santa Maria de Feira in 2000 and especially in Thessaloniki
2003 confirmed that all the countries are potential candidates for EU membership and that
the future of the countries of the Western Balkans lies with the EU. The Thessaloniki
summit launched the European Partnerships as an instrument (tailored according to the
Accession Partnerships for the countries of Central and Eastern Europe), for setting the
priorities for the each country, as a checklist on the progress of Western Balkans and a
tool for allocating resources.
Macedonia was the first country of the Western Balkans to conclude the new type of agreement specially tailored for the countries of the region the Stabilization and Association
Agreement in April, 2001. Croatia did the same in October 2001. This was the start of the
formal contractual relations between Croatia and EU and was a result of the change of the
ruling party in Croatia on the parliamentary elections in 2000. SDP started the painful
transition and reforms, the cooperation with the ICTY, which was part of the EU
conditionality, and bringing the country closer to NATO and EU as well, applying for
membership in the both the organizations in 2000 and 2003 respectively (Ignjatovic,
2010: 68). Croatia preceded Macedonia in submitting formal application for EU membership in 2003, while Macedonia has submitted its application in 2004. Both countries obtained status of a candidate country for EU membership in 2004 and 2005 respectively. The
key reforms in both countries inter alia were directed to the independence and efficiency
of the judiciary, the fight against corruption and organised crime, respect for and protection of minorities, full cooperation with ICTY, public administration reform etc., and as of
2010 there was sufficient progress in these crucial areas (European Commission, 2010).
But the real challenges were the Greek and Slovenian veto.

2.

MACEDONIAN PATH TO EU POST 2005

Macedonia obtained the candidate status a year and half later than Croatia, in December
2005. The Commission in its Opinion of 9 November 2005 stressed out that the former
Yugoslav Republic of Macedonia will be in a position to take on most of the obligations
of membership in the medium term, provided that considerable efforts are made to align

91

its legislation with the acquis, particularly to ensure implementation and enforcement.
The Commission recommended candidate status for the country taking into account,
in particular, the substantial progress made by the country in completing the legislative
framework related to the Ohrid Framework Agreement of 2001, and following four years
of implementation of the Stabilisation and Association Agreement (including the application of its trade related provisions in the form of an Interim Agreement) . This status,
according to the Commission, is a political recognition of a closer relationship between
the EU and the former Yugoslav Republic of Macedonia on its way towards membership.
Also, the Commission considered at that time that negotiations for accession to the European Union should be opened with the former Yugoslav Republic of Macedonia once it
has reached a sufficient degree of compliance with the membership criteria. The Opinion
discretely mentions the need of sustained efforts in order to resolve the name issue with
Greece (European Commission, 2005).
The European Council accepted the recommendation from the Commission and granted
candidate status to Macedonia, taking into account, in particular, the substantial progress
made in completing the legislative framework related to the Ohrid Framework Agreement,
as well as its track record in implementing the Stabilisation and Association Agreement
(including its trade-related provisions) since 2001. (European Council, 2005: 7). Also,
the European Council stressed the absorption capacity of the Union as a relevant factor in
the process of accession of Macedonia to the EU. The name issue with Greece was not
explicitly mentioned in the decision of the European Council, but it could be implicitly
inferred that the issue is covered by the formulation the need for further significant
progress to respond to the other issues and criteria for membership included in the
Commission's Opinion.
At the time of the decision of the European Council nobody anticipated the dramatic
change in the Greek position that followed from 2007 onwards. Namely, on their meeting
in Brussels in 2006 the then Greek Prime Minister Karamanlis told the Macedonian PM
Buchkovski that Greece will support Macedonias membership in NATO and EU, under
the provisional name Former Yugoslav Republic of Macedonia. This means that the final
resolution of the name issue is not a pre-condition for Macedonia to join both NATO and
EU. This could be true, since Greece had the power the block the granting of the candidate
status for Macedonia in 2005, because this decision requires unanimity. On the other
hand, the decision not to exercise the right of veto at this early phase could be ascribed to
political calculations of Greece at that time.
The decision of the European Commission not to recommend the date for opening the
negotiation talks (when the relations with Greece in 2005 were not strained) until the
country reaches a sufficient degree of compliance with the membership criteria was not
in favor of Macedonia. The Commission has not recommended opening of accession
negotiations until 2009.
The 2007 was a electoral year in Greece, and the name issue was widely used as a
question for gathering voters support by the both key parties in Greece. The name issue
burdened the relations between Macedonia and Greece since 1991, when Greece blocked
the international recognition by the European Economic Community of Macedonia, because allegedly the name of the new country presented territorial claims to Greece. This

92

adamant Greek behavior continued for 20 years now, a behavior based on objections that
apparently have no legal basis in international law (Henkin, et al. 1993:253), nor historic
grounds since from ancient times Macedonia was a separate kingdom and Macedonians
were not Greeks, nor related to the Greeks (Kennedy, 2004:49).
The deadlock was partially solved with the admittance of Republic of Macedonia to the
UN under the provisional name The Former Yugoslav Republic of Macedonia, with an
obligation for both sides to make efforts to settle the difference over the name of the
country. In 1995, the two countries signed the Interim Accord that provided inter alia that
Greece agrees not to object to the application by or the membership of Macedonia in
international, multilateral and regional organizations and institutions of which Greece is a
member under the provisional name Former Yugoslav Republic of Macedonia (Interim
Accord, 1995). The efforts to overcome the difference over the name until 2007 did not
produced any results, while the economic and trade relations in that period intensified.
During the election campaign, Karamanlis openly threatened that Greece will veto Macedonian membership in NATO if theres no final resolution of the name issue until the
NATO summit in Bucharest in 2008 (Setimes.com, 2007). The UN mediator Matthew
Nimitz in a final attempt to broker a deal between the two sides proposed the name
Republic of Macedonia (Skopje), which was accepted by the Macedonian Government,
but rejected by Greece. The result at the NATO summit on 3 April was devastating for
Macedonia: Greece exercised its right to veto. New York Times commented that Macedonia was barred from the Alliance from an absurd reason: Greece doesnt like its name.
That decision shames Greece and it dishonors NATO, which has far more serious problems and challenges to worry about (New York Times, 2008).
The Final communiqu of the Bucharest summit stated:
We reiterate the agreement of Heads of State and Government at the Bucharest Summit to
extend an invitation to the former Yugoslav Republic of Macedonia 1 as soon as a
mutually acceptable solution to the name issue has been reached within the framework of
the UN and urge intensified efforts towards that goal. At the same time, we will continue
to support and assist the reform efforts of the Government of the former Yugoslav Republic of Macedonia(NATO, 2008).
Encouraged by its success to block Macedonias invitation to NATO in defiance to clear
intention of the United States to see Macedonia as a NATO member, Greece vehemently
continued its block of Macedonia also on its way to the European Union. On Greek insistence, only 3 months after Bucharest, the European Council of 12 June 2008 stated that
Maintaining good neighbourly relations, including a negotiated and mutually acceptable
solution on the name issue, remains essential. (European Council, 2008:15).
Only a year earlier, the European Parliament in its Resolution on the 2006 Progress
Report on Macedonia underlined the clear prospect of Macedonia becoming a member of
the EU and called for negotiations to start as soon as possible, stressing out that there are a
number of countries in Europe whose name coincides with that of part of the territory of a
neighbouring state, and that each state chooses its name in freedom (European Parliament,
2007).

93

A year later EP drastically changed the tone in its Resolution accepting the changed circumstances: it stressed the importance of regional cooperation, good neighbourly relations
and the need to find mutually acceptable solutions to outstanding issues in the process of
moving closer to the EU. Still, EP pointed out that Macedonia is the only country of the
three candidate countries that still hasnt started the accession negotiations despite the
significant progress made since 2005 and that this exceptional situation should end (European Parliament, 2008).
In this regard, Greece abusing its right to veto both in NATO and EU in clear violation of
the Interim Accord of 1995, succeeded to establish an additional criterion for Macedonias
membership in NATO and EU. This was a precedent par excellence for both organizations.
Regarding such a negative developments, Macedonian Government instituted proceedings
against Greece before the International Court of Justice. Macedonian claim is ICJ to
adjudge and declare that Greece has violated its obligations under Article 11, paragraph 1,
of the Interim Accord (ii) to order Greece immediately to take all necessary steps to
comply with its obligations under Article 11, paragraph 1, of the Interim Accord, and to
cease and desist from objecting in any way, whether directly or indirectly, to Macedonias
membership of the North Atlantic Treaty Organization and/or of any other international,
multilateral and regional organizations and institutions. (International Court of Justice,
2008: 14-15). The main proceedings before the Court were concluded in March 2011, and
the Court is expected to deliver its judgment in October this year.
Many attempts were made to accelerate the negotiations between the two sides, and also
after the election of the new Greek government in 2009 there were intensified bilateral
contacts (i.e. without brokerage by the UN mediator Mr.Nimitz) between the Macedonian
PM Gruevski and the Greek PM Papandreou in order to find a mutually acceptable solution for the name issue. At the moment of writing there were over ten bilateral contacts
between the two Prime Ministers, but they produced no visible result. The much wanted
compromise seems impossible due to the adamant Greek position Macedonia to change its
Constitution and change its name to Republic of North Macedonia and uses its name erga
omnes. This so called red line by the Greek side is evidently unacceptable for the
Macedonian authorities, since Macedonia has already obtained recognition under its constitutional name by more than 130 countries.
Although both sides continuously state that are committed to the process of finding of
mutually acceptable solution under UN auspices, the conduct of the two Prime Ministers
in the last two years, and having regard the firmly entrenched positions (which are irreconcilable) give little hope that there will be solution of the name issue any time soon.
Moreover, since 2008 the polls show that constantly around 60% of the Macedonian citizens are against changing the name of the country as a precondition for NATO and EU
Membership (Utrinski Vesnik, 2008).
The European Commission did not propose opening of the accession negotiations in its
Progress Report of 2008. The following year the Commission finally concluded that
Macedonia sufficiently fulfills the political criteria set by the Copenhagen European
Council in 1993 and the Stabilisation and Association Process, and recommended that
negotiations for accession to the European Union should be opened with the former

94

Yugoslav Republic of Macedonia. (European Commission, 2009:19). Due to the Greek

opposition, the Council of Ministers didnt decide on the merits of the Commission
recommendation to start accession negotiations with Macedonia, but in order to avoid a
blatant veto it decided to postpone the matter to be considered during the mandate of the
Swedish Presidency (the first half of 2010). Also, the Council made it clear that the
good neighbourly relations, including a negotiated and mutually acceptable solution on
the name issue, under the auspices of the UN, remain essential (Council of the European
Union, 2009: 6).
The 2010 saw a remainder from the Commission to the Council that it still hasnt taken a
stance regarding its recommendation for opening accession negotiations with Republic of
Macedonia. The Council of EU confirmed that it broadly shares the Commission's
assessment of the country's sufficient fulfillment of the political criteria and notes that the
Commission has reiterated its recommendation that accession negotiations should be opened, and expressed its readiness to return to the matter during the next Presidency
(Council of the European Union, 2010:17).
The Macedonian Foreign Minister Milososki even proposed a solution on the Slovenia Croatian model that would allow accession negotiations to start with Macedonia, and the
efforts to find a solution of the dispute to flow in parallel (MIA, 2010). Unfortunately, this
proposal was also rejected by the Greek side, although even the accession negotiations do
commence between EU and Macedonia, Greece is still in position to exercise its right to
veto at each chapter and Accession Conference.

3.

CROATIAN PATH TO EU POST-2005

Unlike Macedonia, negotiations for Croatia were opened in October 2005 with the screening of the Commission. Croatia is the only country whose negotiations were postponed
after the date of their beginning was set. Namely, the European Council of December
2004, set conditionally 17 March 2005 as a date for opening the accession negotiations.
Unfortunately, on March 16 the negotiations were postponed, but the framework for negotiations was adopted. Officially, the opening of negotiations depended of the satisfactory
cooperation of Croatia with the ICTY, and after this condition was met Croatia obtained a
date for opening the negotiations. The screening phase lasted for one year, when the
Commission submitted screening reports to the Council in 2006. Unlike the previous
enlargements, for Croatia there were more chapters for negotiation (35).
During the negotiations, Croatia faced serious challenges during the whole process. The
reason for these stumble blocks were several unresolved issues mostly with neighboring
Slovenia. The first was the intention demonstrated 2002 by Croatia to proclaim Exclusive
economic zone in the Adriatic Sea. This step faced major opposition especially from Slovenia. Instead of this, the Croatian Parliament decided to proclaim Ecologic and Fisheries Protection Zone in 2004. But, the whole matter was raised at EU level in 2008, when
the Zone was officially activated by Croatia. Slovenia holded EU Presidency at that time,
and the then Foreign Minister Rupel warned Croatia that this step could block the accession negotiations on 5-6 chapters. Also, the Council and the European Parliament called
upon the Croatian authorities to revoke their decision regarding the Ecological and Fishe-

95

ries Protection Zone, as its further existence could jeopardize Croatian ambition to conclude swiftly the accession talks.
The unilateral proclamation of the Zone found its place also in the Commissions Opinion
regarding Croatian application for EU membership. Commission concluded that Croatias
unilateral decision provoked considerable tensions with neighbouring countries. Also,
this Croatian initiative was not in line with the European principle of regional cooperation, and that it was regrettable that Croatia decided to declare ...[the Zone] ... without
appropriate dialogue and co-ordination with the other countries concerned. (Commission
of the European Communities, 2004). The issue of the granting the candidate status and
eventually the date for opening accession negotiations was to be decided on the European
Council meeting scheduled for mid June 2004. Croatian authorities were aware of the
possibility of exercising the right of veto by Slovenia (and Italy) at the incoming European
Council meeting. The reason was the Adriatic Sea Zone. Thats why Croatian authorities
rushed to postpone the implementation of the Zone. Namely, the Croatian Parliament
amended the Decision regarding the Zone in such a way as to postpone the commencement of the legal regime of the Zone until the conclusion of the Fisheries Partnership
Agreement between Croatia and the EC (Croatian Parliament, 2004).
The proclamation by Croatia of the Ecological and Fisheries Protection Zone from its side
of the Piran Bay that would reach Italian border on the north triggered fears among Slovenian authorities that this would deprive Slovenia from its access to High Sea. This would
have harmful consequences for the Slovenia shipping industry and would encroach (in
Slovenias opinion) upon its sovereign territory, and challenge Slovenian fishing rights in
the area. As a EU Member State, Slovenia managed to create an impression in EU of a
direct causal link between the bilateral delimitation dispute with Croatia to the issue of the
Zone, although there exists no international law basis for that whatsoever (Vidas, 2008:
38).
The issue has been causing some benign hostility between two sides, while Slovenia fishermen and journalists on several occasions were ordered out of the Piran Bay by the
Croatian police. However, general impression is that the dispute didnt cause extreme feelings in both countries. A poll exercised among Slovenian citizens in the early 2009
showed that on the eventual referendum on the Croatian accession to the EU, 48% of the
Slovenians would not vote at all, suggesting the general indifference on the issue among
the Slovenians ( EU Observer, 2009).
Slovenia made it very clear that Croatias integration in the EU depends on the
satisfactory resolution of the Piran Bay issue. Slovenians even threatened to veto Croatias
accession to NATO if there was no resolution of the dispute. Slovenia also threatened to
hold a referendum on the Croatian accession to the EU (EurActiv.com, 2009). The intensive politicization of this border dispute led to the Slovenian veto that blocked Croatian
negotiations for 10 months in 2008-09 (Collantes-Celador and Jancos, A., 2011: 133).
Namely, in December 2008 Slovenia blocked 11 of 35 negotiating chapters in the Croatian accession talks, stressing that the documentation that was used by Croatia prejudged
the resolution of the Piran Bay issue ( EU Observer, 2008). Slovenian Prime Minister
Borut Pahor decisively made this move to block Croatia, although Slovenia already
slowed down the negotiations for some time then. Pahor was the first Prime minister of

96

Slovenia that called for EU mediation in the dispute. But, Croatia feared that EU will be
biased, since Slovenia was its Member, so Croatia proposed submitting the dispute to the
International Tribunal for the Law of the Sea, but this proposal was refused. Also, Croatian authorities proposed to Ljubljana for resolution of the dispute by the International
Court of Justice in The Hague, but this proposal was also refused.
The first proposal by EU to the both sides was presented by EU Commissioner Rehn on
his visit to Zagreb and Ljubljana 22-23 January 2009 for a EU Mediation group under the
chairmanship of the former Finnish President Maarti Ahtisaari. French President Sarkozy
said that France would lend its support to unblocking the negotiations with Croatia as
soon as Croatia consents to EU mediationand that France would support the principle of
international law in resolving the dispute with Slovenia (Sostaric, 2009) Initially, Croatia
accepted this proposal, but only few days later Prime Minister Ivo Sanader said that he
insists of referring the matter to the ICJ (Simunic, 2010: 23) Later in May the Commission
proposed a draft Arbitration Agreement, which was immediately accepted by Croatia, but
the Slovenians had objections to the text, so it needed redrafting.
After many hurdles, the intensive contacts between the authorities in Zagreb and Ljubljana and the mediation by the EU Trio of Presidencies and Enlargement Commissioner Olli
Rehn in September 2009 resulted in a deal that provided for submitting the bilateral border dispute to an international arbitration. Ollie Rehn said that EU mediation was not in
vain, and provided some of the elements of the deal (Rehn, 2001). However, since the
negotiations about the disputed Piran Bay lasted even before the Slovenian veto in
December, 2008, nearly two year of negotiations and a referendum in Slovenia were needed in order to assign its resolution to an arbitration instance (Guarascio, 2011).
This put an end to the Slovenian veto for accession talks for Croatia. The Arbitration
agreement obviously absolves the preferences of the both parties. For example, Art.4 states that the applicable law for the workings of the Tribunal are the principles of international law (which was Croatian stance), equity (which was Slovenian stance) and the principle of good neighborly relations. Addressing the Slovenian grievances, the Agreement
states that the Tribunal shall rule on the Slovenias junction to the High Seas. (Art.3b)
There is a obligation for the Arbitral Tribunal to deliver the award expeditiously, and this
award shall constitute a definitive settlement of the border dispute. Also, there is and obligation for the both parties to take all necessary steps to implement the award, including
by revising national legislation, as necessary. This should be done within a six months
from the delivery of the award by the Arbitral Tribunal. The Agreement prescribes that all
procedural time limits shall start to apply from the date of the signature of the Accession
Treaty between EU and Croatia. (Art.7) The Agreement provides also an obligation for
Slovenia to lift its blockade for opening and closing the negotiation chapters where the
obstacle is related to the border dispute. (Art.9) This Agreement was ratified by the national parliaments of the both countries, and Slovenians backed it up on the referendum that
was held on June 5, 2011 with a narrow majority of nearly 52% (BBC:2011). Still 37
deputies in the Slovenian National Assembly challenged the constitutionality of the Agreement before the Constitutional Court of Slovenia. The Decision of the Court was reached
in October 2010, and it ruled that the Arbitration Agreement is not inconsistent with the
Constitution (Constitutional Court of the Republic of Slovenia, 2010).

97

On this way, Croatia resumed its accession negotiations with the European Union already
on October 2, 2009, before the official signing the Agreement in Stockholm on November
4. Accession negotiations were successfully concluded on June 30, 2011. By the end of
this year Croatia is expected to sign the Accession Agreement, and after that the ratification by national parliaments will follow. This process is expected to last until 2013, when
Croatia is expected to become the 28th Member State of EU. This means there is enough
time for the Arbitration Tribunal to deliver the award.
Still, the Arbitration Agreement does not preclude Slovenia not to ratify the Accession
Agreement, since the wording of the Agreement refers to the accession negotiations, and
not to the process of ratification of the Agreement. By all means, such kind of act by the
Slovenian side would be contrary to the spirit and the purpose of the Agreement.
However, both sides are obliged to respect the decision of the Tribunal, whether theyre
pleased with it or not.

4.

CONCLUSION

Macedonia and Croatia indeed had similar starting positions in the path to EU since the
launch of the Process of Stabilization and Association. However, Macedonia has lost its
position as a leader in the region in the rapprochement with the European Union, that
enjoyed from the middle of the 1990s. Macedonia was the only ex-Yugoslav republic to
gain independence from the Federation peacefully, and it concluded a Cooperation agreement in 1997 with the European Communities and their Member States. However, this
position was ruined by the events regarding the situation on Kosovo in 1999, as well the
war conflict in Macedonia in 2001. The first several years from the launching of the Process of Stabilization and Association Macedonia struggled to restore the peace and
sovereignty over whole its territory, in parallel with the fulfillment of the necessary
reforms on the path to EU.
Still, the most serious challenges on the Macedonian and Croatian path to EU came from
their neighbours Greece and Slovenia respectively. But the dispute between Slovenia
and Croatia seems that hasnt been to sensitive for the both sides and their public in comparison with the dispute between Greece and Macedonia, which was much more protracted, intensive and very emotional for the peoples of both Macedonia and Greece. While,
Croatia and Slovenia de facto havent had any historic hostilities, the Greek - Macedonian
dispute has much deeper historic roots and rests on long-term hostilities between the two
nations. In ultima linea, the effects that produced the Slovenia s veto to Croatian bid for
EU, are not so difficult for Croatia, since the 10 month blockade prolonged Croatian
accession for a year at the most. Moreover, the dispute was eliminated relatively quickly
as a obstacle to the Croatian membership in the EU, since the both sides submitted the
dispute to an Arbitration Tribunal and obliged to respect its decision as a final settlement
of the issue. This blockade hadnt some serious economic impact on Croatia. On the other
hand, the Greek veto had devastating consequences on Macedonia, since the country was
(and still is) blocked from its membership in NATO since 2008, and subsequently it was
blocked from beginning the accession negotiations with the European Union, and 6 years
in a row keeps the status of a candidate country. Macedonian authorities estimate that this

98

costs the Macedonian economy billions of euros (apart from the damage suffered from the
Greek embargo in the early 1990s), since Macedonia is on the last post in the region in
terms of attracting foreign direct investment.
While Croatian accession to EU seems to be secured, Macedonian chances are very distant and unpredictable from this point in time. Having in mind the conduct of negotiations
and deeply entrenched positions between the two sides, it is very probable that the negotiations will not produce a final settlement of the dispute in short too medium term.
Evidently, in short term, the only hope for Macedonia to start accession negotiations with
EU (and to join NATO) is the judgment of the ICJ ordering Greece to respect its obligations arising from Art.11 of the Interim Accord and stop objecting to Macedonias membership in EU and NATO.

BIBLIOGRAPHY:
1.
2.

Collantes-Celador, G. and Juncos, A. (2011), Security sector Reform in the Western Balkans: The Challenge of Coherence and effectiveness, in: Ekengren, M. & Simmons, G., The Politics of Security Sector
Reform: Challenges and Opportunities for European Unions Global Role, Ashgate, Farnham.
Guarascio,
F.,
(2011),
Croatia's rocky road to the EU, Public Service Europe,
http://www.publicserviceeurope. com/article /497/ croatias-rocky-road-to-the-eu.(accessed June 15, 2011).

3.

Henkin, L., et al. (1993), International Law. Cases and Materials, 3rd Ed., West Publishing Co., St. Paul, Minnesota.

4.

Ignjatovic, B. (2010) , Croatia, in: Bugajski, J., Belaj, B., Western Balkans Policy Review 2010: A Report
of CSIS Lavrentis, Center for Strategic and International Studies, Washington.
Illmer, A. (2009), Slovenia, Croatia bury border dispute, Deutsche Welle, http://www.dwworld.de/dw/article/0,,4678032,00.html. (accessed 20 June, 2011).
Kennedy, C. (2004), The Olynthiacs and Philippics of Demosthenes, Keesinger Publishing CO, Whitefish.
Rehn, Olli, (2009), Interview for EUX.TV, available at: http://www.youtube.com/watch?v=hmnKZDkLHzw
(accessed 20 June, 2011).
imunic, M.(2010), Peaceful Dispute Settlement in the Context of the Boundary Dispute between Croatia
and Slovenia, Study Paper 1/10, Europa - Kolleg, Hamburg.
Sostaric, E. (2011), Croatia: Frances new sweetheart, Zagreb: Nacional, 696, 17.03.2009.
Vidas, Davis (2008) The UN Convention on the Law of the Sea, the European Union and the Rule of Law:
What is going on in the Adriatic Sea? Fridtjof Nansen Institute, Lysaker.
Tatham, A. (2009), Enlargement of the European Union, Kluwer Law International, The Hague.
Documents: BBC, Slovenia backs Croatia border deal in referendum vote, 6 June, 2010,
http://www.bbc.co.uk/news/10248037.
Commission of the European Communities, Communication from the Commission: Opinion on Croatias
Application for Membership of the European Union, COM (2004) 257 final, Brussels, 20 April 2004.
Commission Opinion on the application from the former Yugoslav Republic of Macedonia for membership
of the European Union {SEC(2005) 1425 } {SEC(2005) 1429 }.
EU Observer, Slovenia To Block Croatia EU Accession Talks, 18/12/2008.
EurActiv.com, Slovenia Waves Referendum Card at Croatia, 8/1/2009.
EU Observer, Almost Half of Slovenians Against Croatias EU Entry 15/1/2009.
New York Times, Shame On Greece: Messing With Macedonia, April 3, 2008, available at
http://theboard.blogs.nytimes.com/2008/04/03/shame-on-greece-messing-with-macedonia//.
European Commission, (2010), Enlargement Strategy and Main Challenges 2010-2011, Brussels, 9.11. 2010
COM(2010) 660.
European Council (2005), Presidency Conclusions, 15 and 16 December 2005.

5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.

21. COMMUNICATION FROM THE COMMISSION TO THE EUROPEAN PARLIAMENT AND THE COUNCIL:
Enlargement Strategy and Main Challenges 2009-2010, COM (2009) 533.
22. Constitutional Court of the Republic of Slovenia (2010), Decision U-I-180/10, of & October, 2010, available
at: http://odlocitve.us-rs.si/usrs/us-odl.nsf/o/7B66FFCC358E7560C12578CD003104A5 (accessed 30 June,

2011).

99

23. Croatian Parliament, Decision on Amending the Decision on the Extension of the Jurisdiction of the Republic of Croatia in the Adriatic Sea, Narodne novine (Official Gazette), No.157, 2004.
24. European Parliament resolution of 12 July 2007 on the 2006 Progress Report on the Former Yugoslav Republic of
Macedonia (2006/2289(INI)).

25. Council conclusions on enlargement/stabilisation and association process 2984th GENERAL AFFAIRS
Council meeting Brussels, 7 and 8 December 2009.
26. Council of the European Union, PRESS RELEASE 3060th Council meeting General Affairs Brussels, 14
December 2010.
27. European Parliament Resolution of 23 April 2008 on the 2007 Progress Report on the former Yugoslav Republic of
Macedonia (2007/2268(INI)). MIA (Macedonian Infromation Agency), Milososki: We are Expecting more
Dynamics in the Process of Resolving the Name Issue, 19 February, 2010.

28. NATO, Final communiqu, Meeting of the North Atlantic Council at the level of Foreign Ministers
held at NATO Headquarters, 3 April, 2008, Brussels.
29. INTERNATIONAL COURT OF JUSTICE APPLICATION INSTITUTING PROCEEDINGS filed in the
Registry of the Court on 17 November 2008 ((THE FORMER YUGOSLAV REPUBLIC OF MACEDONIA v. GREECE).
30. Interim Accord between Greece and Former Yugoslav Republic of Macedonia, 13 September, 1995, available at: http://untreaty.un.org/unts/120001_144071/6/3/00004456.pdf (accessed 16 June, 2011).
vesnik,
Macedonians
are
against
the
change
of
the
name,
16
April,
31. Utrinski
2008,http://www.utrinski.com.mk/?ItemID=7AF0A2F58871B64280003B656C9B0A27. (accessed, 26 June,
2011)
32. Setimes.com (2007), Karamanlis: Greece to veto Macedonia's EU, NATO bids if name issue not resolved
33. 07/09/2007,http://www.setimes.com/cocoon/setimes/xhtml/en_GB/newsbriefs/setimes/newsbriefs/2007/09/07/nb06 (accessed 25 June, 2011).

100

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

AKTUELNA PITANJA REFORME SISTEMA FINANSIRANJA

LOKALNE SAMOUPRAVE U SRBIJI14
Dr Predrag Dedeic, dr Zvonko Brnjasm, dr Ivan Stosic
Beogradska bankarska akademija, Beograd, Srbija

Saetak: Reforma sistema vlasti uopte, a u okviru njega sistema lokalne sampouprave,
svakako je jedan od najznaajnijih komponenti tranzicionog procesau Srbiji. Efikasno
ureen sistem lokalne samouprave bitan je preduslov uspostavljanje optimalnog nivoa
decentralizacije u kome lokalne samouprave mogu na efektivan nain da ispunjavaju svoje zakonom odreene nadlenosti. U savremenim uslovima, one u razvijenim zemljama
odavno prevazilaze tradicionalne oblasti u kojima funkcioniu LS, kao to su administrativno-upravno ureenje ivota lokalnih zajednica i organizacija osnovnih socijalnih funkcija. Danas ove nadlenosti ukljuuju i pitanja kao to su lokalni ekonomski razvoj, razvoj
lokalne infrastrukture, realizacija lokalnih razvojnih investicija, aktivna politika podsticanja zapoljavanja u lokalnim zajednicama i sl.
Osnovni preduslov, pa time i uvek jedan od prvih koraka u ovom procesu, reformisanja
sistema vlasti jeste reforma sistema njihovog finansiranja. U Srbiji je tokom prve decenije
21. veka pokrenuto vie reformskih mera vezano za sistem finansiranja lokalne samouprave. Kljune promene u ovom domenu se odnose na poveanje ukupno raspoloivih fondova lokalnim samoupravama to je postignuto istovremenim poveanjem uea tzv.
izvornih (ili vlastitih) prihoda u ukupnim lokalnim budetima, i poveanjem transfernih
sredstava sa viih nivoa vlasti.
Posebno znaajan i osetljiv aspekt reformi ovog sistema se odnosi na promene finansijskih pozicija pojedinih jedinica lokalnih samouprava. Ova pitanja su posebno aktualizovana sa stupanjem na snagu reformskog Zakona o finansiranju lokalnih samouprava
(2007. g.), da bi sa izbijanjem finansijske krize i irenjem njenih efekata ona dobila dodatne, trenutno veoma kontraverzne efekte. Naime, usporeni prilivi u budete na svim nivoima vlasti su uticali na oteanu, a u pojedinim aspektima i potpuno suspendovanu primenu
ovog znaajnog zakona.

14
Ovaj rad je deo istraivakih projekata pod iframa 179015 (Izazovi i perspektive strukturnih promena u Srbiji: Strateki pravci ekonomskog razvoja i usklaivanje sa zahtevima EU) i 47009 (Evropske integracije i drutveno-ekonomske promene privrede Srbije na putu ka EU) i finansiranih od strane Ministarstva za prosvetu,
nauku i tehnoloki razvoj Republike Srbije.

101

Kljune rijei: Reforma sistem lokalne vlasti, Lokalni budeti, Prihodi loklanih budeta,
Budetski transferi, Finansijska pozicija lokalnih samouprava
1.

UVOD

Lokalna samouprava (LS) definisana je kao pravo graana da vre poslove od javnog interesa na teritoriji na kojoj ive i to direktno i/ili posredstvom svojih izabranih predstavnika.
Osnovna teritorijalna jedinica u okviru koje oni vre ova prava su optine i gradovi.15
Zakon razlikuje izvorne i nadlenosti koje lokalnim samoupravama prenose vii nivoi
vlasti (Republika i Pokrajina). Za delegirane ili prenete nadlenosti vii nivo vlasti obezbeuje i prenosi lokalnim samoupravama sredstva neophodna za njihovo obavljanje, dok
za poslove iz okvira izvornih nadlenosti LS obezbeuju potrebna sredstva kroz vlastite ili
izvorne prihode.
Finansijska sredstva potrebna za obavljanje izvornih i poverenih poslova obezbeuju se iz
budetu lokalnih samouprava. Okvir koji ureuje nain formiranja lokalnih budeta i njihovo funkcionisanja je definisan sa nekoliko zakona od kojih su najznaajniji Zakon o
finansiranju lokalnih samouprava (2006), Zakon o lokalnoj samoupravi (2007) i Zakon o
budetskom sistemu (2009).16

2.

STRUKTURA PRIHODA LOKALNIH BUDETA

Prema ovim zakonima osnovni izvori prihoda lokalnih budeta su tzv. izvorni (ili vlastiti) prihodi i prihodi preneti sa vieg nivoa vlasti. Poslednje ine tzv. ustupljeni prihodi i
transferi. Pored prihoda, prilive lokalnih budeta ine i tzv primanja koje obuhvataju
prilive po osnovu zaduivanja i po osnovu prodaje lokalne finansijske i nefinansijske
imovine.
Izvorni prihodi (lan 6. Zakona o finansiranju lokalne samouprave) su porezi, takse i
naknade iju osnovicu i stopu utvruju optine i gradovi, pri emu se zakonom moe
ograniiti visina poreske stope. To mogu biti porezi, takse, naknade; prihodi od zakupa
nepokretnosti, prodaje pokretnih stvari, delatnosti lokalnih samouprava, kamate, samodoprinosi i donacije.
Ustupljeni prihodi su porezi i naknade, iju osnovicu i stopu utvruje Republika, a sam
prihod se deli izmeu Republike i grada/optine. Prihod ostvaren na teritoriji lokalne
samouprave, ustupa se u celini ili delimino lokalnim samoupravama. Prema lanu 35.
Zakona o finansiranju ovi prihodi mogu biti prihodi od ustupljenih poreza i prihodi od
ustupljenih naknada.
Sa nivoa Republike, gradovima i optinama se prenose transferi iz budeta Republike koji
mogu biti: (i) nenamenski oni se utvruje na godinjem nivou od 1,7% od bruto dru-

15

Zakonu o lokalnoj samoupravi (2007)

Nabrojani akti su najvaniji, meutim pored njih, sistem finansiranja lokalne samouprave u Srbiji na direktan
ili indirektan nain regulie i niz drugih zakona, kao npr. Zakon o javnom dugu (2009), Zakon o javnim nabavkama (2008); i dr.

16

102

tvenog proizvoda zemlje17, a raspodeljuje se svim lokalnim samoupravama prema kriterijumima utvrenim zakonom; Lssamostalno odluuju o nameni ovih sredstava; i (ii)
namenski koji se koristi za finansiranje, unapred odreenih, funkcija i izdataka.

3.

DINAMIKA I STRUKTURA BUDETA LS U PERIODU 2006-09 GOD.

Vrednost ukupnih budeta lokalnih samouprava (LS) u Srbiji u 2006. god. iznosila je RSD
136.3 mlrd., to je (preraunato prema srednjem godinjem kursu) iznosilo 1.56 mlrd evra.
U 2009. god. njihova nominalna vrednost je iznosila 165.2 mlrd. dinara, tj. 1.75 mlrd evra
(Tabela 1).
Tabela 1: Iznosi budeta LS u periodu 2006-09.
Kategorije/God.

2006

2007

2008

2009

Ukupni budeti LS u mlrd. RSD

Ukupni budeti LS u mlrd. EVRA
Uee u GDP

136.3
2.0
6.9%

159.3
2.7
6.9%

183.1
3.3
6.7%

165.2
2.3
5.9%

Izvor: Dokumentacija Ministarstvo finansija RS

Ukupni budeti lokalnih samouprava (LS) u Srbiji u period od 2006. do 2008. god. imali
su jasnu tendenciju rasta: od 136.3 milijardi porasli su na 183.1 mlrd. dinara, to ini rast
od 34.3%. U 2009. god. sa izbijanjm finansijske krize, dolo je do pada njihovih vrednosti
na 165.1 mlrd. dinara, to u konanom iznosi za ukupan posmatrani period jo uvek predstavlja nominalni rast od 21.2%.
Najznaajnije promene u strukturi ukupnih budeta lokalnih samouprava se mogu saeti u
sledeih nekoliko konstatacija (Tabela 2):
Tabela 2: Struktura prihoda budeti lokalnih samouprava u Srbiji u periodu 2006-2009.
2006
No

Prihodi

Mlrd.
din

Izvorni

2007
%

Mlrd.
din

39.6

29.0%

Ustupljeni

69.9

2008

2009
%

Mlrd.
din

2009/2
006

66.6

36.3%

61.8

37.4%

156.1

67.7

37.0%

65.2

39.5%

93.3
136.0

Mlrd.
din

57.1

35.9%

51.3%

61.0

38.3%

Transferi

21.4

15.7%

35.5

22.3%

41.4

22.6%

29.1

17.6%

3.1

Nenamenski

16.8

10.7%

29.9

15.4%

36.2

16.1%

23.2

12.0%

138.1

3.2

Namenski

4.5

2.9%

5.6

2.9%

5.2

2.3%

5.9

3.0%

131.1

Primanja

5.5

4.0%

5.6

3.5%

7.4

4.1%

9.0

5.5%

163.6

UKUPNO

136.3

100.0%

159.3

100.0%

183.1

100.0%

165.2

100.0%

121.2

Izvor: Interna dokumentacija, Ministarstvo finansija RS

17
Ova odredba Zakona je bila u primeni samo 2 godinu (2007. i 2008. g.), kada je, kao posledica finansijske
krize, usled naglog smanjenja priliva sredstava u republiki budet, njeno dejstvo praktino suspendovano.

103

4.

Najvei rast u strukturi priliva budeta imala su tzv. primanja (prilivi po osnovu zaduivanja i po osnovu prodaje imovine): poveanje u periodu 2006-09. god.
od 63.3%.
Sledei najvei rast uea je iskazan na poziciji izvornih ili vlastitih prihoda
(rast od 56.1%). Kao posledica ovog rasta, uee izvornih prihoda je poraslo od
oko 29% u 2006 god. na 37.4% u 2009. god.
Rast relativnog uea grupe izvornih prihoda praen je smanjenjem ustupljenih
prihoda: njihovo uee u ukupnim budetima je u posmatranom periodu umanjeno sa nivoa od 51.3% na 39.5%.
Uee transfera lokalnim samoupravama sa viih nivoa vlasti (i pored najava od
strane nosioca ekonomske politike za njihovo poveanje i uinjenih napora u
2007. i 2008. god. da se to zaista i uini) na kraju perioda ostalo je na priblino
istom nivou: u 2009. njihovo uee je minimalno poveano u odnosu na 2006
god. sa 15.7% na 17.6%.

ANALIZA PRIHODA LOKALNIH BUDETA SA STANOVITA FINANSIJSKE POZICIJA LOKALNIH SAMOUPRAVA

U nastavku analiziran je stepen neujednaenosti finansijskih pozicija LS u Srbiji i nain

(pravac i nivo) njihovih promena u periodu od 2006 do 2009. god. Istovremeno analizirane su preduzimane mere i postignuti efekti u prevazilaenju ovih nejednakosti.
4.1.

Polazne metodoloke osnove analize

Analiza se bazira na sledeim metodolokim pretpostavkama, i to:

(i) Osnovne kategorije finansija lokalnih samouprava su definisane na sledei nain:
o
o
o
o

Ukupni budeti = Ukupni prihodi + Primanja

Ukupni prihodi = Izvorni prihodi + Ustupljeni prihodi + Transferi
Transferi = Nenamenski transferi + Namenski transferi
Primanja = Prilivi po osnovu domaeg i ino zaduivanja + prilivi po osnovu
prodaje finansijske i nefinansijske imovine

(ii) Neujednaenost finansijske pozicije LS je analizirana poreenjem ukupnih prihoda lokalnih budeta. Alternativni pokazatelj je ukupni budet LS koji ukljuuju kako
sadanje kapacitete (tekue prihode i prilive), tako i budue (primanja po osnovu zaduivanja). Obe ove dimenzije utiu na finansijsku poziciju LS i opravdano ih je posmatrati
kao celinu. S druge strane, ukupni prihodi LS ne ukljuuju primanja po osnovu zaduivanja i oni ukazuju samo na finansijske pozicije LS bazirane na njihovim tekuim prilivima.
S obzirom na relativno nedovoljnu praksu zaduivanja i kratak period vaenja reima u
kojem je LS u Srbiji to omogueno, kao primereniji izabrani su ukupni budetski prihodi
LS kao indikator finansijske pozicije LS.
(iii) Polazni pokazatelj neujednaenosti finansijske pozicije LS definisan je kao:
(Ukupni prihodi Nenamenski transferi) / po glavi stanovnika = (UK-NT)/po glavi
Logika korienja ovog pokazatelja se bazira na pretpostavci da su nenamenski transferi
lokalnim samoupravama sa centralnih nivoa vlasti kljuni instrument ujednaavanja

104

finansijske pozicije lokalnih samouprava. Polazei od ove pretpostavke, pozicija lokalnih

samouprava BEZ nenamenskih transfera bi trebalo da odrazi stepen stvarne neujednaenosti finansijskih pozicija LS, dok bi njihova ista pozicija SA ukljuenim nenamenskim
transferima pokazivala efekte mera centralnog nivoa vlasti da se ove neujednaenosti
otklone.
(iv) Mere politike ujednaavanja se ocenjuju kroz efekte nenamenskih transfera - Ovi
transferi se inae sastoje od etiri grupe transfera i to: transferi za ujednaavanje, kompenzacioni, tranzicioni i opti transferi. U uem smislu, dakle, jedino je transferima za ujednaavanje eksplicitno data funkcija ujednaavanje pozicija LS. U praksi, meutim, nenamenski transferi u celini odraavaju efekte direktnog uticaja centralnih nivoa vlasti na
budete lokalnih samouprava, pa su stoga oni uzeti kao mera efekata uticaja centralnih
vlasti na ujednaavanje finansijske pozicije LS.
4.2.

Grupisanje LS prema finansijskoj poziciji

Polazei od od navedene metodoloke osnove, lokalne samouprave su grupisane u 4 klase

prema svojim finansijskim pozicijama na sledei nain (Tabela 3):
Tabela 3: Grupisanje LS po klasama prema (UP-NT)/po glavi, u RSD
KLASE

UP-NT (u RSD) / po glavi

> 12.000

8.000 12.000

5.000 8.000

< 5.000

Dakle, na jednom kraju kontinuuma nalaze se lokalne samouprave sa preko 12 hiljada

dinara budetskih prihoda umanjenih za nenamenske transfere po glavi stanovnika, a na
drugom LS kod kojih ovaj pokazatelj iznosi ispod 5 hiljada dinara.
4.3.
Distribucija nenamenskih transfera kao deo politike ujednaavanja
finansijskih pozicija LS
U periodu od 2006. god. kada je aktiviran ovaj mehanizam ujednaavanja, ukupan iznos
transfera je vie nego udvostruen: porastao je od 16.8 mlrd dinara u 2006. god. na 36.3
mlrd. dinara. Izbijanje finansijske krize je zaustavilo ovaj trend: u 2009. god. transferi su
znaajno limitirani i oni su realizovani na nivou od 23,2 mlrd. dinara (Grafikon 1). Kretanje ukupnih nenamenskih transfera lokalnim samoupravama od strane viih nivoa vlasti
prakazano je na donjim grafikonima.
Grafikon 1: Iznosi nenamenskih transfera u
ukupnim prihodima LS, u mlrd. RSD

Grafikon 2: Uee nenamenskih transfera u

ukupnim prihodima LS, u mlrd. RSD

105

Izvor: Interna dokumentacija, Ministarstvo

finansija RS

Izvor: Interna dokumentacija, Ministarstvo

finansija RS

U skladu sa gore opisanim trendom, uee nenamenskih transfera u ukupnim prihodima

LS u periodu od 2006. do 2008. god. primetno je poveano: rast od 12,9 % na 20,6%.
Uee nenamenskih transfera u 2009. god. je i dalje bilo vee u odnosu na 2006. god. ali
znaajno nie od uea u 2008. god. i iznosilo je 14,9% (Grafikon 2).
U Tabeli 4. prikazano je kretanje prosenih iznosa nenamenskih transfera po glavi stanovnika u posmatranom periodu, po pojedinim klasama LS. Podaci ukazuju na relativno konzistentnu politiku ujednaavanja: u svim posmatranim godinama klasa 4 (LS sa naloijom
finansijskom pozicijom) je primala nadprosene transfere sa vieg nivoa vlasti i to od 16%
iznad proseka u 2006. god. do ak 78.4 % u 2009. god. S druge strane sve ostale klase LS
su dobijale vie ili manje ispodprosene nivoe transfera (jedini izuzetak su transferi za
klasu 3 u 2009. god.).
Uticaj politike ujednaavanja sa nivoa centralne vlasti kroz transfere se vrlo upeatljivo
moe sagledati praenjem kretanja uea ovih transfera u ukupnim prihodima lokalnih
samouprava. Ono je naime kod klase 4 iznosilo vrlo visokih 38,7% u 2006. god., da bi se
u narednim godinama ono jo vie povealo i dostiglo nivo od 58,9%. Slina dinamika,
mada na niem nivou, moe se zapaziti kod klase 3, dok je kod klasa 1 i 2 ovaj pokazatelj
stagnirao ili je neznatno porastao.
Tabela 4: Prosean iznos nenamenskog transfera po glavi stanovnika po klasama, u RSD

106

2006

2007

NT
Klasa/
Prosek
u%
105.2
%

2008

2009

NT
u RSD

NT
Klasa/
Prosek
u%

NT
u RSD

NT
Klasa/
Prosek
u%

Indeks
2009/
06

95.9%

4,479

92.4%

2,056

66.1%

86.8

NT
u RSD

NT
Klasa/
Prosek
u%

3,840

Klase

NT
u RSD

Klasa 1

2,370

Klasa 2

1,900

84.3%

3,525

88.0%

4,240

87.5%

2,357

75.8%

124.0

Klasa 3

1,862

82.6%

3,838

95.8%

4,704

97.0%

4,237

136.3%

227.6

5,519

113.9%

5,549

178.4%

210.8

4,847

100.0%

3,111

100.0%

138.0

Klasa 4

2,632

PROSEK

2,254

116.8
%
100.0
%

4,474
4,006

111.7
%
100.0
%

Izvor: Interna dokumentacija, Ministarstvo finansija RS

Uprkos injenice da su ova kretanja jednom delom i rezultat pada ukupnih prihoda svih
LS ime je smanjena osnova za uporeivanje, oni svakako ukazuju i na relativno konzistentne napore centralne vlasti da ublae nejednakosti u finansijskom pozicijama LS.
4.4.

Ocena efekata politike ujednaavanja finansijskih pozicija LS

Efekti politike ujednaavanja finansijskih pozicija LS su analizirani kroz praenje promene broja LS u gore definisanim klasama, kao indirektnog pokazatelja koji ukazuje na to da
li se broj LS sa finansijski nadprosenom pozicijom u odnosu na one sa ispodprosenom
pozicijom - poveava ili smanjuje.
Pored ovoga, sa istim ciljem (ocena razlika u finansijskim pozicijama LS) analizirano je i
kretanje visine raspona u finansijskim pozicijama LS tokom posmatranog perioda.
4.4.1.

Promena broja lokalnih samouprava po klasama

S obzirom da su u analizi kriterijumi za formiranje klasa LS fiksirani, sa rastom ukupnih

prihoda tokom posmatranog perioda dolazilo je do promena u broju LS u pojedinim klasama (Tabeli 5).
Tabela 5: Broj lokalnih samouprava po klasama
KLASE
Klasa 1

2006

2007

2008

2009

22

25

25

45

Klasa 2

36

49

49

47

Klasa 3

53

41

41

32

Klasa 4

34

30

30

21

Od znaaja je uoiti da su se najvee promene u finansijskim pozicijama LS desile u okviru klasa koje imaju nadprosene vrednosti UP-NT po glavi stanovnika: broj LS sa UP-NT
preko 12 hiljada dinara po glavi stanovnika (Klasa 1) je vie nego udvostruen (on je

107

povean sa 22 na 45), dok je broj LS sa UP-NT ispod 5 hiljada dinara po glavi (Klasa 4)
smanjen sa 34 na 21. Klasa 3 je znaajno smanjena (sa 53 na 31), a Klasa 2 poveana (sa
36 na 47).
Kao to je reeno, promene u broju LS po klasama tokom posmatranog perioda, jednim
delom su rezultat nominalnog rasta njihovih prihoda, ali je takoe i posledica mera za
ujednaavanje finansijskih pozicija koje su preduzimane sa nivoa centralne vlasti.
4.4.2.

Rasponi u finansijskim pozicijama LS

Kao to je u delu koji se odnosi na metodoloka pitanja objanjeno, analiza finansijska

neujednaenosti izmeu LS analizirana je poreenjem finansija lokalnih samouprava PRE
i POSLE intervencije kroz transfere nenamenskih sredstava sa viih nivoa vlasti.
Stanje PRE intervencije je ocenjeno na osnovu raspona izmeu budetskih prihoda LS
umanjenih za nenamenske transfere (UP NT). Stanje posle intervencije je ocenjeno na
osnovu raspona ukupnih budetskih prihoda LS (sa ukljuenim nenamenskim trasnferima). Smanjenje raspona u prihodima nakon realizovanih transfera u sutini bi ukazalo na
pozitivne efekte politike ujednaavanja, dok bi obrnuto, njihovo poveanje ili stagniranje,
ukazalo na negativne ili odsustvo bilo kakvih efekata.
S obzirom na velike razlike u pozicijama velikih gradova (pre svega Beograda i Novog
Sada), kao i nekoliko optina koje imaju specifine izvore prihoda (kao npr. optina ajetina), u odnosu na ostale LS - ovi pokazatelji su obraunati i uporeivani u nekoliko varijanti i to kroz:

Odnos prve i poslednje LS prema posmatranom pokazatelji

Odnos kumulutiva prve tri LS
Odnos kumulutiva prve etiri LS

Polazei od ovih pokazatelja analizirani su rasponi u finansijskim pozicijama LS, mere

ujednaavanja koje je centralna vlast preduzimala kroz distribuciju nenamenskih transfera
i konano, efekti ovih mera na posmatrane razlike (Tabela 6.), i to tako to:

Prva tri reda pokazatelja ilustruju stepen neujednaenosti LS prema raspoloivim budetskim prihodima iskazan u gore definisanom pokazatelju (ukupni prihodi umanjeni za nenamenske tranfere po glavi stanovnika),

Tabela 6: Efekti distribucije nenamenskih transfera na raspone u budetskim prihodima

LS

108

ODNOSI LS/GODINE

2006

2007

2008

2009

Ukupan prihod - nenamenski transfer po stanovniku: odnos MAX:MIN

Prvi : Poslednji
3 prva : 3 poslednja
4 prva : 4 poslednja

14.4
12.4
11.0

13.8
12.6
11.7

13.8
12.6
11.7

11.8
11.1
10.6

Nenamenski transfer po stanovniku: odnos MAX:MIN

ODNOSI LS/GODINE

2006

2007

2008

2009

Prvi-Poslednji
3 prva-3 poslednja
4 prva-4 poslednja

7.6
7.2
6.9

5.7
5.2
4.8

5.3
4.7
4.4

4.6
4.2
4.0

Ukupan prihod po stanovniku: odnos MAX:MIN

ODNOSI LS/GODINE

2006

2007

2008

2009

Prvi-Poslednji
3 prva-3 poslednja
4 prva-4 poslednja

7.6
7.2
6.9

5.7
5.2
4.8

5.3
4.7
4.4

4.6
4.2
4.0

Izvor: Interna dokumentacija, Ministarstvo finansija RS

Druga tri reda pokazatelja ilustruju preduzete mere za ujednaavanje finansijskih pozicija LS iskazane u ditribuciji nenamenskih transfera po lokalnim samoupravama, i

Trea tri reda pokazatelja ilustruju konane efekte ovih preduzetih mera iskazani
u rasponima u budetskim prihodima LS po glavi stanovnika.

Prvi red pokazatelja ukazuje da su rasponi u finansijskim pozicijama LS, nezavisno od

preduzetih mera, imali odreenu tendenciju smanjivanja. Raspon izmeu najvieg i najnieg nivoa je smanjen od 1 : 14,4, na 1 : 11,8. Kada se posmatraju odnosi kumulativnih
veliina (prva 3 i prva 4, prema poslednjih 3 i 4), takoe je uoljiva tendencija smanjenja,
mada se ona deava na niem nivou.
Drugi red pokazatelja ukazuje na nain distribucije nenamenskih transfera. Podaci iz tabele ilustruju trend sve vee pozitivne diskriminacije optina sa najnepovoljnijom finansijskom pozicijom, kod kojih je iznos transfera po stanovniku iz godine u godinu poveavan,
u odnosu na one sa najpovoljnijom finansijskom pozicijom: u 2009. god. prve etiri LS su
primili samo 60% od iznosa koji su primili 4 etiri poslednje LS.
Konani efekti ujednaavanja se mogu sagledati u treem redu pokazatelja u kojoj su prikazani rasponi izmeu ukupnih budetskih prihoda LS. Uoljivo je da su ovi rasponu znaajno manji u odnosu na raspone iz prvog reda pokazatelja (rasponi u prihodima pre intervencije): tako je raspon izmeu prve i poslednje LS u 2006. god iznosio 7.6 (u odnosu na
14.4 pre intervencije), a na kraju perioda, 2009. god. on je dalje opao na 4,6 (ovaj pokazatelj u prvom redu pokazatelja iznosio je 11,8). Rasponi izmeu etiri prve i etiri poslednjeLS su od 6.9 opali na 4.0.

109

4.3.
Uticaj stepena urbanizacije i koncentracije stanovnitva na finansijsku
poziciju LS
U sledeem koraku analize razmatrana je nain distribucije stanovnitva po lokalnim
samoupravama koje se nalaze na ekstremnim pozicijama (napovoljniji-MAX vs. najnepovoljni-MIN) u pogledu njihovih finansijskih pozicija i njihove promene tokom posmatranog perioda.
Tabela 7: Uee stanovnitva LS sa MAX i sa MIN finansijskim pozicijama u ukupnom
stanovnitvu Republike
LS/
GOD.

Uee u
stanovnitvu (%)
2006

Uee u
stanovnitvu (%)
2007

Uee u
stanovnitvu (%)
2008

Uee u
stanovnitvu (%)
2009

MAX

MIN

MAX

MIN

MAX

MIN

MAX

MIN

1 LS

4.0%

0.2%

4.0%

0.4%

4.0%

0.4%

4.0%

0.4%

3 LS

25.3%

0.7%

25.3%

1.0%

25.3%

1.0%

25.3%

0.7%

4 LS

25.5%

1.4%

25.5%

1.2%

25.5%

1.2%

25.5%

0.9%

Izvor: Interna dokumentacija, Ministarstvo finansija RS

Analiza pokazuje da stanovnitvo 4 lokalne samouprava sa najpovoljnijim (MAX) finansijskim pozicijama (u njih je ukljuen i Beograd) uestvuje sa 25.5% u ukupnom stanovnitvu, dok stanovnitvo 4 lokalne samouprave sa najnepovoljnijim (MIN) finansijskim
pozicijama uestvuje sa oko 1%. Ovaj odnos je bio relativno stabilan tokom celokupnog
analiziranog perioda.
Ovaj pokazatelj ukazuje na dimenziju neravnotee koja je prisutna u Srbiji i koja se odnosi na regionalnu (prostornu) neravnomernost u razvoju i koja je uzrok grupisanja stanovnitva u velike urbane centre koji, izmeu ostalog i nadprosenim finansijskim pozicijama, obezbeuju nadprosene infrastrukturne i ostale uslove svojim stanovnicima.
5.

ZAKLJUAK

Sistem finansiranja lokalnih samouprava u Srbiji je tokom prve decenije u 21. veka proao
kroz znaajne reformske promene. U ovom procesu jedinicama lokalnih samouprava (optinama i gradovima) znaajno su proirene nadlenosti, a to je po prirodi stvari uslovilo i
jaanje njihove finansijske pozicije.
Kljune promene u sistemu finansiranja LS su vezane za Zakon o finansiranju lokalnih
samouprava iz 2006. god. kojim je obezbeenja vea stabilnost i predvidljivost priliva u
lokalne budete. Na alost, sa udarom finansijske krize (2009. g.), neki od najznaajnijih
delova ovog Zakona su suspendovana i sve do danas praktino nemaju dejstvo. Obnavljanje i zatim produbljivanje reformskih procesa u ovoj oblasti su kljuni za obezbeenje
odrivog razvoja jedinica lokalnih samouprava. Ovaj razvoj ukljuuje kako oblasti administrativno-upravnih i drutvenih delatnosti, tako i u sve veem obimu ekonomskorazvojne oblasti, kao to su razvoj komunalne infrastrukture, podsticanje lokalnog biznisa,
podsticanje zapoljavanja lokalnog stanovnitva i sl.

110

Drugi aspekt kome je posveena posebna panju u ovom radu jeste stepen neujednaenosti u finansijskim pozicijama pojedinih lokalnih samouprava i uticaj sistema njihovog
finansiranja na njihovom umanjenju. Spomenutim Zakonom uoblien je sistem transfera
sredstava sa centralnog na lokalni nivo vlasti, koji je, kako je u radu pokazano, imao odreene pozitivne efekte na ujednaavanje finansijskih pozicija LS. Izbijanje finansijske krize nije negativno uticalo na proces ujednaavanja, ali je svakako uticalo da se on odvija na
ukupnom niem nivou. Istraivanje je takoe pokazalo da je jedan od kljunih faktora
finansijske neujednaenosti stepen urbanizacije i koncentracije stanovnitva, ime se
implicira da se pitanje razliitih pozicija LS ne moe reavati iskljuivo u domenu lokalnih finansija, ve da se mora postaviti u iri kontekst ravnomernom ekonomskog regionalnog razvoja.
LITERATURA:
1.

Brnjas Z., Stoi I., Dedei P., (2010). Municipal bonds in Serbian local government finance system, in
collection of work Global Crisis in the Central-Eastern European Region - Influence on Financial
Systems and Small and Medium-Sized Enterprises, Czestochowa University of Technology, Poland.
2. Brnjas Z., Stoi I., Eri D., (2009). Strategic Management Planning as a Tool in Advanced Local Governments in The New Economy: Challenges, Opportunities and Choices, Indo-American Books, Delhi (India).
3. Interna baza podataka, Ministarstvo finansija RS
4. Local Government Budget and Financial Management Reference Guide - Budget Guide for LG, (2004).
SLGRP-USAID, Belgrade.
5. Uredba o budetskom raunovodstvu, Slubeni glasnik RS, broj 125/2003 i 12/2006
6. Vigvardi A., Raicevic B., Brnjas Z., (2003). The Principle of Budgeting and Local Government Finance, 293
pg. European Movement in Serbia, Belgrade/ Prometej, Novi Sad.
7. Zakon o lokalnoj samoupravi, Slubeni glasnik RS, br. 129/2007
8. Zakon o budetskom sistemu, Slubeni glasnik RS, br. 54/2009
9. Zakon o finansiranju lokalne samouprave, Slubeni glasnik RS, broj 62/206
10. Zakon o javnom dugu, Slubeni glasnik RS, br. 61/2005, 107/09
11. Zakon o javnim nabavkama, Slubeni glasnik RS, br. 116 2008
12. Zakon o javnom dugu, Slubeni glasnik RS, broj 61/2005

111

Abstract: Governmental system reform in general and within it the system of local governments, is certainly one of the most important components of transitional processes in
Serbia. Efficiently regulated system of local government is one of the key preconditions in
obtaining an optimal level of decentralization in which the LGs could effectively fulfill its
competencies set by the law. Nowadays, the LGs in developed countries are broadening
its competencies beyond the traditional ones, like arranging local administrative functions
and conducting the basic social functions. Today these competences include issues such
as local economic development, local infrastructure development, local investment programs, pro-active local employment policy and other.
The basic precondition, and at the same time one of the first steps in the governmental
system reforming process is reforming of its financing system. Number of reforms related to local government financing system has been initiated in Serbia during the first
decade of 21st centuries. The key changes in this area refer to increase of total funds available to LGs which has been achieved simultaneously by increasing the share of original
(own) revenues in total budgets revenues, as well as by increasing the transfers funds
from the higher level of governments.
Especially important and sensitive aspects of this system reform refer to changes of financial position of LG units. These issues are especially emphasized with enforcement of Law
on Local Government Financing (2007), and with breaking of financial crisis and spreading its negative effects it has got in addition certain controversial effects. Namely, due to
slowing down of inflows to the budgets at all governmental level have caused the difficulties in applying of this Law, and its certain aspects its complete suspension.
Keywords: Local Government System Reform, Local Budgets, Local Budget Revenues,
Budget Transfers, Financial Position of Local Governments

112

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

SINERGIJA JAVNOG I PRIVATNOG VLASNITVA U FUNKCIJI

PRIVREDNOG RAZVOJA: PRIMER INDUSTRIJSKIH ZONA
Dr Predrag Dedei, vanredni profesor
Beogradska bankarska akademija, Beograd, predrag.dedeic@bba.edu.rs

Dr Zvonko Brnjas, vanredni profesor

Beogradska bankarska akademija, Beograd, zvonko.brnjas@bba.edu.rs

Dr Ivan Stoi, nauni saradnik

Institut ekonomskih nauka, Beograd, ivan.stosic@ien.bg.ac.rs

Saetak: Autori su u ovom lanku kroz konkretan primer uspostavljanja industrijske zone
sagledali potencijal saradnje javnog i privatnog vlasnitva. Analiziran je postojei pravno-institucionalni okvir i ukazano na postojee slabosti. Autori su fenomen industrijske
zone sagledali kroz brojne relevantne propise koji se tiu, prostornog planiranja, ivotne
sredine, javne svojine, dravne pomoi, stranih ulaganja, regionalnog razvoja i dr. Oni
istiu da poseban problem predstavlja adekvatno upravljanje takvim projektom. Ukazuju
na potrebu da se unapred i jasno odredi primaran cilj takvog poduhvata, a to je sticanje
profita. Za autore nije sporno da privatni kapital nee preuzeti rizik ulaganja u poduhvat
u kome e postojati mogunost da ad hoc zadovoljenje politikih ciljeva umanji finansijski
uspeh. Posebna panja u radu posveena je upravo sposobnosti tog zajednikog korporativnog entiteta da se suprotstavi netrinim pritiscima i obezbedi upravljanje u cilju dugoronog uspeha i samoodrivog razvoja industrijske zone. Poseban znaaj autori pridaju
delovanje eksternih dinaminih faktora procesa koji oblikuju dananju srpsku privredu a
to su privatizacija, regionalizacija i proces stabilizacije i pridruivanja
Kljune rei: industrijska zona, investicije, public-private partnership, regionalni razvoj
UVOD
Jednakost svojinskih oblika predstavlja relativno novu tekovinu razvoja srpskog drutva i
garantovana je Ustavom. Ona predstavlja conditio sine qua non efikasne saradnje javnog i
privatnog sektora, ali put do uspene realizacije je dug. Svojinski problemi koje je u naslee ostavila socijalistika prolosti, taj neuspean miks tri oblika svojine u privredi:
dominantna drutvena, snana i nekontrolisana dravna i slaba privatna svojina i dalje su
pred nama. Primera radi problem restitucije razreava se jo uvek.
Priznavanje privatne svojine kao stoera moderne drave i njene privrede bilo je osnova
tranzicionog procesa u kome se odvija izgradnja trine ekonomije i demokratskog dru-

113

tva. Jasno definisani svojinski odnosi uslov su dinamine privredne aktivnosti i efikasne
drave. Razmiljanje o potencijalu saradnje privatnog i javnog sektora poinje upravo od
definisanja javnog vlasnitva. Ovaj fenomen je u Republici Srbiji I dalje kamen spoticanja
i trenutno je ureeno odredbama predloga Zakona o javnoj svojini. injenica da zakon
nije jo uvek donet (kao ni zakon o restituciji) i odsustvo relevantne relevantne sudske
prakse ne ide u prilog optimizmu po pitanju saradnje ova dva sektora.. Sa druge strane
privatno vlasnitvo uprkos viedecenijskom prisustvu u privredi Srbije preteno je rezultat
privatizacije koju esto nazivaju neuspelom (etvrtina ugovora je ponitena) i gde taj koncentrisan privatni capital (tajkuni) ima glomazne holding strukture i netransparentnu upravljaku strukturu (Korporativno upravljanje 2008: 21-22). Ipak savremena kretanja zahtevaju da se javni sektor i privatni susretnu na zajednikom zadatku a to je bolja organizacija poslovanja i efikasnije privreivanje. Uvereni smo da ova dva sektora Iisubjekte koji ih
reprezentuju moe povezati minimum interesa izmeu ostalog i lukrativnog karaktera.
Javni sektor u Srbiji nije uspean pa se moe oznaiti i kao problematian. Problem upravljanja je oznaen kao znaajan i partijski obojen pa je institute konkursa na putu da se
afirmie u srpskom javnom sektoru (javna preduzea).
Uspostavljanje saradnje privatnog i javnog sektora otkriva i problem neureenog odnosa
centralne i razliitih oblika lokalne vlasti. Svakako nema arobnog tapia i namera autora
ovog rada nije da prorie svetliju budunost Srbije kroz saradnju javnog i privatnog kapitala. Ambicije se svode na analizu potencijala koji sobom nosi saradnja javnog i privatnog
sektora kroz konkretan model uspostavljanja i voenja industrijske zone. Ta analiza se
oslanja na postojea iskustva i rezulatate razvijenih zemalja. Razmatrajui potencijal ovog
ortakog odnosa analizirali smo pravno institucionalni okvir u Srbiji. Bili smo svesni
injenice da problematika mora biti shvaena kao deo kompleksnih procesa koji oblikuju
ovaj prostor kaoznaajan deo Evrope, posebno usled politikog cilja pridruivanja EU. U
tom smislu relevantni su procesi stabilizacije i pridruivanja, harmonizacije, industrijalizacije i tehnolokog razvoja, globalizacije i standardizacije, decentralizacije i tranzicije,
regionalizacije, privatizacije i dr.

1.

MO I NEMO JAVNOG I PRIVATNOG SEKTORA

injenica je da se odigrava istorijski proces traenja i oblikovanja novog mesta i funkcije

javnog vlasnitva koje ono nije do sada imalo. Skupoj i neefikasnoj dravi treba nov upravljaki kvalitet. Da li je on u privatnom preduzetnitvu? Ipak nita manji izazovi nisu ni
pred privatnim sektorom koji se suoava sa brojnim pretnjama meu kojima je svakako
najozbiljnija svetska ekonomska kriza. Kako nai mesto jednoj privredi koja je danas
duplo manja nego pre dve decenije u tim previranjima i kreirati dravu blagostanja?
Ovaj rad se bavi saradnjom javnog i privatnog sektora na lokalnom nivou na realizaciji
kompleksnog zadatka uspostavljanja i voenja industrijske zone. Uspenost ovakvog
poduhvata pored pravno institucionalnog okvira koji postoji i drugih faktora koji utiu u
velikoj meri zavisi od samih uesnika od njihove sposobnosti da ostvare cilj koji je dogovoren a koji predstavlja zadovoljenje interesa i jedne i druge strane. Interes privatnog
kapitala po pravilu nije sporan. Profitno orijentisani ovi subjekti nose opasnost da primene
makijavelijevski princip da je za ostvarenje cilja sve doputeno ime moe biti naneta

114

teta drugim uesnicima na tritu pa i interesu najire drutvene zajednice. S druge strane
javni sektor je po pravilu osetljiv na politike pritiske grupa koje mogu teiti zadovoljenju
nekih drugih ciljeva i time slabiti efikasnost tog javno-privatnog partnerstva i ugroziti
njegovu budunost i ostvarenje primarnih ciljeva radi kojih je i uspostavljena ta saradnja.
Da li je utopija oekivati da je mogue napraviti entitet kojim upravljaju predstavnici privatnog i javnog kapitala, u kome se zadovljoljavaju unapred definisani interesi i ostvaruju
postavljeni ciljevi, onemoguavaju konflikti interesa ili ukoliko nastanu efikasno reavaju,
obezbeuje odgovorno upravljanje, adekvatan nadzor i ali i podsticaj.
Javni sektor po pravilu boluje od birokratskih procedura koje mogu biti smetnja efikasnom odluivanju. Faktor korupcije takoe nije zanemarljiv. Odsustvo motivacije pa time i
kreativnosti i optimalnog truda u pronalaenju najboljih reenja bez obzira da li se radi o
izboru direktora ili zakljuenju odreenog pravnog posla, kao senka prati ovaj sektor.
Put napred je u nastojanju da se efikasno spoji ostvarenje ireg interesa (npr. privredni
razvoj lokalne zajednice, zapoljavanje...) i konkretnog ostvarenje profitabilnosti i odrivi
razvoj tog projekta. Javno vlasnitvo se po pravilu shvata kao svojinski oblik ija je
namena da se upotrebi u cilju zadovoljenja drutvenog interesa (npr. obavljanje komunalne delatnosti). Sve znaajniji faktor koji utie na korporativno upravljanje kompanija,
posbno onih ije se akcije nalaze na organizovanom tritu na specifian nain pribliava
privatno i javno vlasnitvo i podupire tvrdnju o smislu i potrebi njihove saradnje. Uporedna praksa razvijenih zemalja svedoi o primerima uspene saradnje u brojnim delatnostima od opzeg interesa u kome je privatni sektor ostvarivao dugoronu dobrobit uz unapreenje kvaliteta usluga koje su nekad bile monopol javnog sektora (npr. snabdevanje
stanovnitva elektrinom energijom).
Znaajno pitanje svakako predstavlja koji model od onih koje poznaje uporedna teorija i
praksa bi imao najbolje anse da se primi u Srbiji i koji bi bio podesan u realizaciji projekta industrijske zone. Uporedna reenja pokazuju da postoji vie oblika javno-privatnog
partnerstva. Svaki od ovih oblika ima svoje prednosti i mane u zavisnosti od konkretne
namene. Potencijalnim partnerima na raspolaganju stoji Ugovor o upravljanju i odravanju javnog objekta (eng. Operations and maintenance) Projektovanje i izgradnja (eng.
Design-Build), Klju u bravu (eng. Turnkey operation) Zakup-kupovina (eng. Leasepurchase), Izgradi upravljaj prenesi (eng. Build operate transfer ) Privremena privatizacija (eng. Temporary privatization) ili neka od drugih varijacija na temu (Public Private Partnership 1999:7-10)
U svakom sluaju za uspean poduhvat ove vrste neophodno je sagledati relevantnu regulativu, institucije, efikasnost postupka (npr. dobijanje dozvole) trokove (vidljive i nevidljive-korupcija), alokaciju rizika i dr. Sagledati anse projekta da uspe u skladu sa situacijom u regionu i ire (EU) i nae odgovarajue mesto u procesu izgradnje ekonomije znanja koja podrazumeva povezivanje razvojnih centara nauke i proizvodnje. Uvereni smo da
treba uloiti napor da se adekvatno iskoristi sinergija javnog i privatnog i da uspeh zavisi
odsposobnosti da se uspostavi optimalan balans interesa.

115

2.

INDUSTRIJSKA ZONA

Osnivanje industrijske zone, efikasno upravljanje njom i odrivi razvoj predstavlja aktuelnu temu u konceptu traganja za adekvatnom strategijom razvoja nerazvijenih privreda. Za
Srbiju koja se nalazi u brojnim procesima koji je menjaju: stabilizacije, tranzicije, decentralizacije i pridruivanja Evropskoj uniji, pronalaenje adekvatnog modela politikog i
ekonomskog ozdravljenja direktno je povezano sa neminovnou uklapanja u postojeu
strukturu evroregiona i privlaenje sredstava predvienih za te namene u budetu Evropske unije. Industrijska zona kao centar lake industrije oko koga bi se okupili brojni projekti i ideje poslovne saradnje (posebno direktnih investicija) je kompleksan zadatak za sve
nivoe vlasti u jednoj dravi, a posebno za lokalnu zajednicu i region. Nita manji izazov je
i na strani svakog potencijalnog investitora koji se takoe suoava sa brojnim izazovima
pravnog, finansijskog i organizacionog karaktera.
Projekat industrijske zone podrazumeva da se odreeno zemljite na teritoriji grada ili
optine (lokalna samouprava) uredi tako da svojom infrastrukturom i drugim parametrima
bude privlano za privatne kompanije da tu postave svoje proizvodne i druge pogone.
Industrijsku zonu dakle ini zemljite i pratee nepokretnosti koje je organizovano (ili je
obuhvaeno planom) na takav nain da odgovara potrebama industrije (prevashodno
lake). Treba imati u vidu da mnoge izgraene industrijske zone nisu zaivele na nain
kako je to bilo planirano. Razloga za to ima puno.
Efikasno upravljanje industrijskom zonom je problem za sebe i zahteva upravljaki entitet
sposoban da rei konflik interesa izmeu privatnog i javnog interesa (public-private partnership) i izmeu politikih interesa i ekonomskog interesa (ouvanje i uveanje uloenih
resursa).
Pored primarnog cilja da se na teritoriju lokalne samouprave privue investitor (domai ili
strani) dobra strana industrijskih zona je to se centar proizvodne i pratee poslovne aktivnosti izmeta izvan urbanog mesta ime se postie pozitivan efekat na stanovnitvo i
ivotnu sredinu.
Regionalizacija kao proces vieslojnog jaanja i povezivanja manjih teritorijalnih celina
zahvatila je itavu Evropu. Uviajui pozitivne rezultate takvog razvoja EU podstie regionalni razvoj i saradnju izmeu celina unutar nacionalnih drava. Izgradnja moderne,
takozvane ekonomije znanja (Lisabonska strategija) zavisi od povezivanja i sinergijskog
predanog delovanja brojnih i razliitih faktora. To delovanje se odvija unutar strategija
lokalnog, regionalnog i globalnog razvoja koji su pokreta i garant odrivosti, internacionalizacije i konkurentnosti.
Industrijska zona moe biti stoer u formiranju klastera iji je pokreta istraivaki rad
kao osnov modernizacije ekonomskog rasta kroz koncentraciju i delovanje razliitih subjekata: istraivaki centar, poslovni subjekti, vlast jedinica lokalne /regionalne zajednice,
privredne komore i asocijacije privrednika, nevladine organizacije, poslovne banke i razni
posrednici. Sve te nove aktivnosti kako u tradicionalnim privrednim oblastima tako i u
onima koje su nove i imaju brz razvoj (po pravilu zasnovan na novim tehnologijama) utiu na konkurentnost konkretne lokalne samouprave.
Pojedinanu investicionu razvojnu politiku trebalo bi da lokalna zajednica uskladi sa globalnim razvojem kako na nivou regiona tako i republike pa i ire. Republika kreira eko-

116

nomsku politiku kojom eli da pomogne razvoj odreenih regiona posebno onih koje
zakonodavac naziva devastiranim. Uloga Republike je da pomae lokalne zajednice i
definie njihovu razvijenost sa ciljem da ih finansijski pomae. Ipak ovakav odnos treba
posmatrati kao posebnu opasnost za konkurenciju (zatita konkurencije). Sam proces je
ureen zakonom koji ureuje proces kontrole dravne pomoi (Zakon o kontroli dravne
pomoi). Raa se i pitanje da li pomo koja stie sa nivoa republike slabi inicijativu s
lokalnog nivoa i pitanje hoe li se kapital koji je u savremenim privredama veoma pokretljiv kretati u skladu sa strategijom razvoja republike. U tom smislu je veoma vana evidencija i praenje (sredstva koja daje drava, donatorski fondovi, samostalni izvori) kako
se ne bi poremetila ravnotea.

3.

ANALIZA RELEVANTNIH FAKTORA: STUDIJA IZVODLJIVOSTI

Osnivanje zone zbog svoje kompleksnosti zahteva pored sagledavanja brojnih pravnih
izvora i analizu uticaja raznovrsnih drutveno-ekonomskih i finansijskih parametara.
Uspostavljanju industrijske zone trebalo bi da prethodi izrada studije izvodljivosti koja
predstavlja skup brojnih analiza (analiza drutveno-ekonomskog i pravno-institucionalnog
okruenja, analiza tehniko-tehnolokih aspekata i uticaja na ivotnu sredinu, trina analiza Treba imati u vidu da postoji prilino velika ponuda takvih zona a relativno je slaba
investiciona dinamika, pa uspeh svakako zavisi od sposobnosti da se ponudi i neki kvalitet
vie osim infrastrukturno ureene lokacije.
Pravni izvori relevantni za industrijsku zonu su brojni i obuhvataju zakone iz razliitih
oblasti (svojinski odnosi, reim graevinskog zemljita, planiranje i izgradnja, uprava i
lokalna samoupravu, budetski sistem, ivotna sredina...) (Zakon o planiranju i izgradnji,
Zakon o zatiti ivotne sredine; Zakon o proceni uticaja na ivotnu sredinu; Zakon o upravljanju otpadom; Zakon o zatiti od buke u ivotnoj sredini; Zakonu o lokalnoj samoupravi; Zakonu o finansiranju lokalne samouprave; Zakon o potvrivanju Evropske povelje o
lokalnoj samoupravi; Zakon o komunalnoj delatnosti; Predlog Zakona o komunalnoj delatnosti; Zakon o kontroli dravne pomoi; Zakon o regionalnom razvoju; Predlog zakona o
izmenama i dopunama Zakona o regionalnom razvoju; Strategija regionalnog razvoja
Republike Srbije za period od 2007. do 2012. godine; Zakon o Fondu za razvoj; Strategija
razvoja interne finansijske kontrole u javnom sektoru;Zakon o javnom dugu; Zakon o
izmenama i dopunama Zakona o javnom dugu; Zakon o tritu hartija od vrednosti i drugih finansijskih instrumenata; Zakon o javnim preduzeima i obavljanju delatnosti od opteg interesa; Zakon o javnim nabavkama;Zakon o javnim agencijama; Zakon o stranim
ulaganjima; Strategija razvoja slobodnih zona Srbije 2010-2015; Zakon o slobodnim
zonama;Uredba o bliim kriterijumima za ocenu ekonomske opravdanosti odreivanja
podruja slobodne zone; Nacionalni investicioni plan; Strategija razvoja elektronske uprave u RS za period od 2009 do 2013; Zako o elektronskom dokumentu; Zakon o elektronskom potpisu; Zakon o zatiti podataka o linosti; Zakon o budetskom sistemu).
. Ipak zakonska regulativa bi trebalo da bude konkretizovana (npr. Zakon o industrijskim
zonama) i samo dobra osnova da se materija razradi podzakonskim aktima i tako ponudi
put kreiranja industrijskih zona ime bi se znatno olakalo i lokalnoj zajednici i investito-

117

rima. ini se da je prevagnula politika volja da se to uini sa slobodnim zonama o emu

govori i osnivanje posebnog organa uprave i donoenje odgovarajue regulative.
Kada su u pitanju drutveno ekonomski faktori uticaja oni se odnose na zapoljavanje
lokalnog stanovnitva, uticaj na ivotnu sredinu, jaanje kapaciteta lokalne privrede, jaanje fiskalnog kapaciteta lokalne samouprave i dr. Sa druge strane finansijski ciljevi su
prevashodno orijentisani ka ostvarenju prinosa na uloena sredstva. Politiki faktor takoe
deluje na svoj nain, nekad konstruktivno a nekad destruktivno. Pred lokalnom zajednicom je sloen zadatak da uravnotei delovanje tih faktora i hetrerogenih interesa.
Razvoj industrijske zone kao specifian instrument privrednog razvoja lokalne zajednice,
prostire se na vie segmenata drutva i privrednog ivota i podrazumeva ukljuivanje vie
subjekata. u investicioni proces neminovno nosi sa sobom opasnost od konflikta interesa
izmeu organa centralne i lokalne vlasti, kao i unutar svake od njih. Posebno znaajan
problem moe doi od konflikta funkcija odnosno politike (reavanje politikih problema) i vlasnike (upravljanje finansijskim resursima u skladu sa pravilima ekonomske
struke). Iz tih razloga uspostavljanje odgovarajue strukture i procesa sistema kojim se
uravnoteavaju ti interesi je veoma znaajan segment u procesu uspostavljanja i upravljanja industrijskom zonom.
Razvoj Republike Srbije je fundiran i projektovan znaajnim brojem stratekih dokumenata kako centralne tako i lokalne vlasti i ukazuje na oigledan trend jaanja lokalne samouprave i vea zainteresovanost za usmeravanje sopstvenog privrednog razvoja. Istovremeno
praksa pokazuje da proces izgradnje industrijskih zona napreduje ali i da njihov broj nije i
potvrda efikasnosti tog procesa. Tanije ini se da i dalje ovaj model razvoja ostaje nedovoljno iskorien potencijal u privlaenju direktnih investicija. Ovakvo stanje dovodi nas
u nedoumicu i kao prvo se namee pitanje da li je odluci da se formira industrijska zona
prethodila odgovarajua argumentacija koja potvruje svrsishodnost osnivanja kao i da li
se na efikasan nain upravlja postavljenom zonom. Pored ove konstatacije i pitanja ostaje
i ne manje znaajno otvoreno pitanje (kojim se neemo baviti u ovom radu) da li je dobro
u konkretnom sluaju uspostaviti industrijsku zonu na poljoprivrednom zemljitu (promena namene) na tetu razvoja poljoprivrede. Svakako stvari treba sagledati i ire od lokalnog nivoa i imati u vidu znaaj sveukupne investicione klime (prema izvetaju Svetske
banke za 2010. godinu (eng. Doing Business Report) Srbija je na 88. mestu po pogodnosti
okvira za investiranje).

4.

INVESTICIONA INICIJATIVA SA LOKALNOG NIVOA

Lokalna samouprava postaje sve znaajniji inicijator sopstvenog privrednog razvoja.

Osnov za to su, relativno skoro, postavili novi zakonski propisi jasno definiui nov pravni poloaj lokalnih samouprava (Zakon o lokalnoj samoupravi; Zakonu o finansiranju
lokalne samouprave)
Pravni poloaj lokalne samouprave je dakle definisan zakonom, ime je razgraniena nadlenost centralne vlasti i jedinice samouprave (optina odnosno grad) i republike (Zakon o
lokalnoj samoupravi). Lokalna samouprava ima poslove izvornog delokruga a zakonom
joj se mogu poveriti i poslovi iz nadlenosti republike.

118

Savremeno drutvo i privreda od lokalne samouprave trae da se znaajnije ukljui u sve

sfere ivota u cilju zadovoljenja interesa lokalnog stanovnitva.a posebno ekonomskoj.
Proces investiranja u tome ima posebno znaajan poloaj. Obavljanje delatnosti koje su u
interesu lokalne zajednice, njenih organa i graana, moe se vriti i preko preko pravnog
ili fizikog lica u skladu sa zakonom.
Svedoci smo znaajnih promena koje pogaaju nacionalne drave u evropskom prostoru.
Procesi koji imaju posebnu teinu i direktno utiu na privredni ivot su: proces stabilizacije i pridruivanja, kojim se oduzima (dobrovoljna predaja) znaajan deo suvereniteta
nacionalnoj dravi i prenosi na supranacionalnu tvorevinu (EU), proces decentralizacija
kojim se jaaju nadlenosti lokalne samouprave i regiona u odnosu na centralnu vlast i
konano proces privatizacije kojim dravna imovina prelazi u privatno vlasnitvo. Sve ove
promene imaju za cilj izgradnju efikasnije i jeftinije drave i snaniji privredni razvoj.
Moe se istai da je lokalna samouprava direktno zainteresovana za investicije na svojoj
teritoriji i po prirodi stvari lake moe da ih reava. Upravo kroz proces uspostavljanja
industrijske zone mogue je sagledati pun kapacitet i znaaj lokalne vlasti ali i maksimum
domaaja njenog delovanja jer je ona samo segment ojaan kroz proces decentralizacije
vlasti ali pod direktnim uticajem ireg procesa regionalizacije ne samo Republike Srbije
(Strategija regionalnog razvoja Republike Srbije za period od 2007. do 2012. godine) ve
Evropske unije. Sveobuhvatan pristup zahteva da industrijsku zonu sagledamo kao sastavni deo regiona a u svetlu tretmana ostalih regiona a posebno susednih unutar iste drave.
U tom smislu moramo uvaiti delovanje brojnih faktora kao to su: regionalni razvoj,
mere dravne pomoi, zainteresovanost potencijalnih investitora, mehanizme za eliminisanje konflikta interesa, efikasnost administrativnih procedura, mogunosti za finansijske
podsticaje i dr.
Sumaran uvid u zakonsku regulativu i institucionalni okvir pokazuje da lokalna samouprava ima kapacitet za uspostavljanje industrijske zone. Posebno znaajna zakonska regulativa koja se odnosi na razgranienje nadlenosti lokalne (optine i gradovi) i centralne
vlasti po pitanju industrijskih zona, pravni osnov za inicijativu razvojnih projekata i njihovo finansiranje i konkretno odreenje subjekta nadlnog da operativno realizuje i vodi
investicioni poduhvat.
Problem finansijskih mogunosti lokalne zajednice po pravilu se javlja u veini optina.
Ova oblast ureena je Zakonom o finansiranju lokalne samouprave (Zakon o finansiranju
lokalne samouprave). Nain i uslove pod kojima lokalna zajednica moe da prikuplja
novana sredstva zaduivanjem, odreuju zakonski propisi. (Zakon o javnom dugu).
Dodatna sredstva mogu se obezbediti zaduivanjem koje moe biti putem uzetog kredita
ili emitovanja hartija od vrednosti.
Preuzimajui odgovornost za sopstveni razvoj lokalna samouprava mora da prostorno
planiranje iskoristi kao efikasan instrument u privlaenju investicija i poveanju stope
zaposlenosti lokalnog stanovnitva. Slobodno zemljite u prigradskoj zoni je znaajan
resurs i potencijal razvoja ali je njegovo korienje i deformacije koje je sobom nosio proces gradnje drastian primer za neuspeh. Analitiari to pripisuju looj pravnoj regulativi
koja je prethodila sadanjem Zakonu o planiranju i izgradnji. Stanje koje je za sobom
ostavio prethodni zakon (tanije njegovo nepotovanje) strunjaci oznaavaju kao eklatantan primer neefikasnosti i korupcije u javnom sektoru sa veoma negativnim posledicama

119

na privredu i ivot stanovnitva. Nova regulativa predstavlja pokuaj da se sledei evropska dokumenta oblast prostornog i urbanistikog planiranja, reima graevinskog zemljita i izgradnje objekata uredi na kvalitetan nain.
Osnivanja industrijske zone svakako podrazumeva jasan pravni status zemljita na kome
se gradi. Lokalna samouprava nije vlasnik zemljita jer prema propisu iz 1995 godine
pripada Republici Srbiji. Tako da sve transakcije sa zemljitem (osim zakupa) podlau
reimu odobrenja od strane republikog organa (direkcija). esto se u praksi javljaju
problemi u vezi sa zemljitem (vraanje zemlje vlasnicima, dugoroni zakupi, nereeni
svojinsko-pravni odnosi i dr.)
Pored svojinskih pitanja javlja se i problem namene zemljita ukoliko je se industrijska
zona podie na zemljitu koje je poljoprivredno (postupak prevoenja poljoprivrednog u
nepoljoprivredno zemljite i sl.). Takoe utvrivanje tereta na njemu, zakupa i sl. Pitanje
resursa koji ine industrijsku zonu i pravnog ovlaenja da se njima upravlja dodatno
komplikuje situaciju.
Sredstva koja su stekle (ili stiu) lokalne samouprave su Zakonom o sredstvima u svojini
Republike Srbije date u svojinu Republici Srbiji. To konkretno znai da je imovina jedinica lokalne samouprave postala imovina Republike Srbije a jedinice imaju pravo korienja. Ovakvo pravno stanje rezultiralo je i obavezom da se za sve transakcije u vezi zemljita (zakup, hipoteka...) obavezno trai saglasnost Direkcije za imovinu Republike Srbije.
Identian pravni status ima i imovina javnih preduzea iji je osniva jedinica lokalne
samouprave.
Postojee stanje ukazuje da je neophodno donoenje zakona o javnoj svojini. injenica da
je Zakonom o planiranju i izgradnji napravljen veliki pomak napred u smislu da je propisano da jedinica lokalne samouprave moe da ima svojinu na graevinskom zemljitu ali
je sprovoenje te odredbe direktno vezano za donoenje zakona koji bi uredio pitanje javne svojine.
Uspeh industrijske zone zavisi u velikoj meri od njenih komparativnih prednosti (strateki
poloaj, komunalna opremljenost...). Konkretno govorei veoma je vano motivisati ulagaa-investitora na nain koji oni razumeju u smislu standardnih parametara za utvrivanje uslova koje konkretna zona nudi (cena zemljita, finansijski podsticaji, procedura za
dobijanje dozvola, pravna zatita, karakteristike zemljita, raspoloiva povrina i namena
zemljita, npr. poljoprivredno, usitnjenost parcela, vlasnitvo nad parcelama, npr. problem
povraaja zemljita vlasnicima itd.
Podsticajne mere na nivou republike (posebno znaajni podsticaji u sferi poreske politike
npr. porez na dobit, na zaradu, olakice prilikom zapoljavanja radnika, poreski krediti i
oslobaanja poreza na investicije u odreenom vremenskom periodu i sl. Od ne manjeg
znaaja su i finansijski podsticaji kao to su dodela bespovratnih finansijskih sredstava za
investicije, programi vanrednih podrki i sl.
Regiona i lokalne su veoma znaajne u tom procesu privlaenja direktnih investicija. Primera radi zemljite se ustupa bez nadoknade, besplatne komunalije, efikasan sistem izdavanja dozvola i sl. Lokalna samouprava mora da pripremi adekvatnu komunalnu, energetsku, saobraajnu u drugu strukturu.

120

Osnovna obaveza lokalne samouprave je da prvenstveno deluje na dobrobit lokalnog stanovnitva, prevashodno poveanje zaposlenosti i standarda pa u tom smislu sve podsticajne mere (obaveze koje preuzima lokalna samouprava-optina ili grad) moraju da nose sa
sobom i obaveze koje se nameu investitoru a koje su u direktnoj vezi sa osnovnom orijentacijom delovanja lokalne vlasti u interesu njenih stanovnika. Primera radi obaveza da
zaposli odreeni broj ljudi
Opteprisutan trend kod zemalja u tranziciji i razvoju je uspostavljanje slobodnih zona u
cilju privlaenja stranog kapitala. Slobodne zone predstavljaju specifian instrument ekonomske politike i po pravilu se vezuje za zemlje u razvoju i tranziciji. ini nam se potrebnim da projekat industrijske zone ukljui i eventualno takvu soluciju ukoliko stranim
investitorima odgovara taj oblik eksteritorijalnog poslovanja.
Tendencija formiranja slobodnih zona u Srbiji ukazuje na potencijalnu transformaciju
industrijske zone u slobodnu zonu i korienje odreenih prednosti. To sobom nosi itav
niz mera pogodnosti po pitanju osloboenja od naknada u izgradnji i pri eksploataciji
objekata (ureenje graevinskog zemljita, za izdavanje uslova za prikljuenje na infrastrukturne mree, takse i trokovi optinske uprave i dr.
Lokalna vlast pored zakonske podloge za svoju investicionu aktivnost mora da ima podrku centralne vlasti na putu privlaenja direktnih investicija (strategije, konkretne mere i sl.
Uredba o uslovima i nainu privlaenja direktnih investicija).

ZAKLJUAK
Javno-privatno partnerstvo predstavlja znaajan instrument finansijske i upravljake podrke lokalnoj samoupravi i jedan od modela razvoja koji omoguava da se izbegne direktno
zaduivanje. Ukoliko jedinica lokalne vlasti svoj razvoj vidi u industrijalizaciji, inkorporisanje privatnog kapitala u taj razvojni projekat moe da bude dobar potez.
Pored primarnog zadatka svake vlasti da kreira odgovarajui regulatorni i institucionalni
ambijent, kada je u pitanju javno-privatno partnerstvo u konkretnom projektu industrijske
zone, lokalna vlast se sa makro nivoa sputa na mikro i pojavljuje u sasvim drugaijoj
ulozi. Ova dvostruka uloga potencijalno raa itav niz problema koji izviru iz konflikta
interesa. Na prvom mestu javlja se opasnost od politikih pritisaka za ostvarenje drugih
ciljeva izvan onih omeenih dogovorom sa privatnim partnerom.
Znaaj ovog rada vidimo u sve veoj svesti da industrijske zone imaju kljunu ulogu u
razvoju Republike Srbije a posebno njenih nerazvijenih regija. i potrebi da se u kapitalne
investicije ukljui privatni kapital i tako iskoriste njegovi finansijski potencijali, znanje i
iskustvo.
Lokalna samouprava u Srbiji prema pozitivnim propisima moe da osnuje industrijsku
zonu i iskoristi je kao instrument sopstvenog razvoja. Bar za to nema iskljuivih pravnih
smetnji. Ipak ima brojnih prepreka koje treba savladati to deluje kao odvraajui faktor.
Uspostavljanje i upravljanje industrijskom zonom je kompleksan zadatak za lokalnu zajednicu i svakog potencijalnog investitora i sobom nosi brojne izazove pravnog, finansijskog i organizacionog karaktera. Jedan od kljunih faktora uspeha ovog poduhvata je efi121

kasna i pravina podela rizika. Tako postavljena saradnja omoguie da lokalna samouprava dobije sredstva i znanje privatnog partnera i poverivi mu obavljanje svojih izvornih
funkcija ostvari pozitivan efekat prema korisnicima usluga a privatnom kapitalu prostor za
ostvarenje profitabilnosti.
Projekat te vrste podrazumeva da se odreeno zemljite na teritoriji grada ili optine
(lokalna samouprava) uredi tako da svojom infrastrukturom i uz druge pratee sadraje i
podsticaje bude privlano za privatne kompanije da tu postave svoje proizvodne i druge
pogone. Industrijsku zonu ini zemljite i pratee nepokretnosti koje je organizovano (ili
je kao takvo obuhvaeno planom) na nain da odgovara potrebama industrije (prevashodno lake). Pored ostvarenja primarnog cilja da se investitori koncentriu na odreenoj lokaciji (domai ili strani) i tako podstakne proizvodnja i zaposli lokalna radna, postie se i
dodatni pozitivan efekat jer se industrija udaljava od urbanog mesta ime se pozitivno
deluje na stanovnitvo i ivotnu sredinu.
Uspena realizacija javno-privatnog partnerstva u realizaciji industrijske zone podrazumeva izbor najoptimalnijeg oblika saradnje, dobru studiju izvodljivosti i jasan i kvalitetan
ugovor, uz fleksibilan pristup potrebi prilagoavanja prava i obaveza novonastalim okolnostima dinaminog okruenja.
Pravni okvir je potrebno doraditi. Na prvom mestu to zahteva donoenje zakona koji e
jasno definisati javno vlasnitvo odnosno vlasnitvo lokalnih samouprava. Propisi kojima
bi se uredilo javno-privatno partnerstvo uinili bi se puno na smanjenju neizvesnosti.
Zakon o koncesijama nije dovoljno obuhvatan posebno kada su u pitanju manji poduhvati
lokalnog znaaja. Sa druge strane podzakonska akta bi trebalo da detaljnije urede proces
industrijalizacije Srbije.
Privlaenje direktnih stranih investicija je mnogo kompleksniji zahvat od pukog ureenja
zemljita.. Lokalna samouprava mora da bude aktivna u tom procesu jer je u tom privlaenju direktnih investicija i sama izloena konkurenciji drugih lokalnih samouprava. Postojea iskustva su oskudna i odnose se na saradnju u oblasti komunalnog otpada, a industrijske zone koje su izgraene nisu u znaajnoj meri bile atraktivne za investitore.
Uspeh industrijskih zona u Srbiji zavisi i od njihove kompatibilnosti sa razvojnom politikom Evropske unije, posebno u odnosu na ve formirane evroregione i postojee sline
zone i industrijske parkove. Dobro pozicionirana zona ima ansu da privue direktne investicije i sredstva iz relevantnih fondova. Ipak treba biti oprezan u prognozama i obazriv u
oekivanjima jer Srbija i dalje spada u kategoriju prezaduenih zemalja visokog investicionog rizika.

LITERATURA::
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.

Korporativno upravljanje, (2008). International Finance Corporation, Beograd.

Lisabonska strategija promovisanja ekonomije znanja.
Public Private Partnership, (May 1999). A Guide for Local Government, British Columbia.
Strategija razvoja slobodnih zona Srbije 2010-2015.
Strategija regionalnog razvoja Republike Srbije za period od 2007. do 2012. godine.
Uredba o uslovima i nainu privlaenja direktnih investicija (Sl. gl. RS 34/2010).
Zakon o finansiranju lokalne samouprave (Sl. gl. 2006).
Zakon o Fondu za razvoj (Sl. gl. 36/2009).

122

9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.

Zakon o izmenama i dopunama Zakona o javnom dugu (Sl. gl. 107/2009).

Zakon o javnim agencijama (Sl .gl. 18/2005, 81/2005).
Zakon o javnim nabavkama (Sl. gl. 116/2008).
Zakon o javnim preduzeima i obavljanju delatnosti od opteg interesa (Sl. gl. 25/2000, 25/2002, 107/2005 i
108/2005-ispr.).
Zakon o javnom dugu (Sl. gl. 85/2005, 115/2005).
Zakon o kontroli dravne pomoi (Sl. gl. 51/2009).
Zakon o lokalnoj samoupravi (Sl. gl. 9/02).
Zakon o planiranju i izgradnji (Sl. gl. 72/2009, 81/2009, 64/2010, 24/2011).
Zakon o potvrivanju Evropske povelje o lokalnoj samoupravi (Sl. gl. 70/2007)
Zakon o komunalnoj delatnosti (Sl.gl. 16/97, 42/98).
Zakon o regionalnom razvoju (Sl. gl. 51/2009).
Zakon o sredstvima u svojini Republike srbije (Sl. gl. 53/95, 3/96, 54/96, 32/97).
Zakon o stranim ulaganjima (Sl. gl. 3/02 i 5/03).
Zakonu o finansiranju lokalne samouprave (Sl. gl. 2006).

Abstract: In this article the authors analyzed the problem of governance of public private
partnership entity responsible for establishment of industrial zone . They focused their
attention to legal rules that can preserve interests of both parties and instruments suitable
to solve potential conflict of interests. Legal and institutional frame concerning numerous
issues such as urban planning, public property, state aid, environment etc . were discussed. The authors pointed out that relevant regulation in Serbia has to be improved to fulfill its prime aim to guarantee fair and transparent relations between public and private
sector. The phenomenon of governance of industrial zone as public private venture was
seen as part of process of regionalization and stabilization and association.
Key words: industrial zone, investments, public-private partnership, regional development

123

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

PRIMENA ICT I RAZVOJ INFORMACIONOG DRUTVA U

ZEMLJAMA ZAPADNOG BALKANA
Doc. dr Gordana orevi
Fakultet za trgovinu i bankarstvo, ALFA Univerzitet, Beograd
e-mail: bgordana@yahoo.com

Saetak: ICT su ekstezivno transformisale svet, stvarajui tako okruenje koje je

omoguilo rast inovativnosti i produktivnosti, efikasniji nain povezivanja ljudi i drutava
i kreiranje novih mogunosti koje su unapredile stndarde ivota u itavom svetu. Ove
tehnologije promenile su nain ivota pojedinaca, njihovih meusobnih komunikacija i
naina rada, uvodei ih u novo, informaciono drutvo, i tako dokazale da su kljuni
preduslov za postizanje konkurentnosti i ekonomske i socijalne modernizacije. Tako ICT
postaju vaan instrument za premoavanje ekonomskih i socijalni razlika i smanjivanje
siromatva.
Kljune rei: ICT, digitalna ekonomija, informaciono drutvo, Internet, e-poslovanje

Tehnoloke promene, kao jedna od bitnih karakteristika savremene svetske privrede, kao i
sve vei stepen korienja naprednih ICT, dovele su do fundamentalnih promena u ekonomskom i drutvenom okruenju. Primenjene ICT bitno su promenile nain ivota, uenja i rada, transformiui nain interakcije ljudi, poslovnih sistema i javnih institucija.
Tako se veliki deo poslovanja prenosi na mreu (najee Internet), pri emu se koriste
sve prednosti novog naina poslovanja u cilju ostvarenja konkurentske prednosti i veeg
profita odnosno pruanja usluga korisnicima na efikasniji nain, ime se ostvaruju i ciljevi
dravnih organa i institucija (e-uprava). Savremeno drutvo namee neophodnost digitalnog umreavanja i komunikacione infrastrukture, to obezbeuje globalnu platformu na
kojoj ljudi i organizacije uzajamno deluju, komuniciraju, sarauju i trae odgovarajue
informacije. S obzirom na sve znaajniju ulogu ICT kao razvojnog inioca u svetskoj
ekonomiji i drutvu, razvoj i primena ovih tehnologija, upotreba informacija i znanja i
porast broja korisnika Interneta postaju nuni zadaci svake zemlje koja eli da se razvija
ekonomski, politiki i kulturno.
Kako su i zemlje Evropske Unije (EU) prepoznale ICT kao glavni faktor uticaja na ekonomski razvoj i inovativnost, meu sedam vodeih inicijativa ekonomske strategije Evropa 2020 nalazi se Digitalna agenda za Evropu. Primena digitalnih tehnologija u svim

124

aspektima drutva i promene koje su ovom primenom nastale, omoguile su razvoj informacionog drutva koje treba dalje usmeravati ka iskoriavanju potencijala ICT za poveavanje efikasnosti rada, ekonomski rast, veu zaposlenost i podizanje kvaliteta ivota
graana. Brojne nacionalne ekonomije usvojile su osnovne koncepte digitalne ekonomije i
postale zemlje sa visokom digitalnom kulturom.
U odnosu na svetske i evropske aktivnosti i kretanja u ovoj oblasti, zemlje Zapadnog Balkana18 u velikoj meri zaostaju u primeni ICT i razvoju informacionog drutva, pre svega
usled decenije politike nestabilnosti u regionu. Kako je cilj ovih zemalja pridruivanje
evropskim strukturama, neophodna je, ne samo transformacija nacionalnih privreda i tranzicija ukupnog drutvenog sistema ka trinom modelu privreivanja, ve i prihvatanje
evropskih normi i standarda u oblasti informacionog drutva. U tom smislu su i zemlje
Zapadnog Balkana projektovale nacionalne e-strategije kao uputstva za pravnu regulativu,
investiranje i implementaciju mehanizama, definiui tako nain na koji bi trebalo razvijati i koristiti ICT u pravcu postizanja razvojnih ciljeva. Ove nacionalne strategije ukljuuju
nekoliko kljunih i meuzavisnih elemenata kao to su: pravno i institucijalno okruenje,
dostupna i konkurentna informaciona infrastruktura, dinamina i konkurentna ICT industrija, iroka ICT pismenost i obrazovanje, koherentan investicioni program za modernizaciju i implementaciju ICT u javnom sektoru i podstrek za efektivniju upotrebu ICT za
razvoj privatnog sektora i osposobljavanje civilnog drutva. Glavni pokretai razvoja
informacionog drutva su svakako otvoren, svima dostupan i kvalitetan pristup Internetu,
kao i razvijeno e-poslovanje ukljuujui e-upravu, e-trgovinu, e-pravosue, e-zdravstvo i
e-obrazovanje.

ICT I INFORMACIONO DRUTVO: INICIJATIVE I STRATEGIJE

EU je, jo 1999. godine19, zapoela projekat e-Europe u clju stvaranja digitalno pismene
Evrope koja bi svakog svog graanina, poslovni sistem i dravnu instituciju
(administraciju) pribliila digitalnom dobu i koja bi zarad toga, bila spremna da finansira i
razvija nove ideje, obezbeujui tako svoim graanima prednosti koje donosi
informaciono drutvo. Akcioni plan e-Europe je stoga bazirao na nekoliko kljunih
akcionih taaka. Osim irokopojasnog pristupa koji bi omoguio brz pristup Internetu po
niskim cenama, akcioni plan je obuhvatio i e-ukljuivanje koje bi obezbedilo dostupnost
informacionog drutava najveem delu stanovnitva bez obzira na geografske i socijalne
razlike. Planom je predvien razvoj e-uprave kao moderanog naina realizacije javnih
usluga (putem Interneta) i pribliavanja dravne uprave graanima i privredi; eobrazovanja kao oblika prilagoavanja obrazovnih sistema potrebama privrede koja mora
bazirati na znanju i digitalnoj kulturi; e-zdravstva koje uvodi IT u zdravstvene usluge i
omoguava dostupnost zdravstvenih digitalnih informacija graanima i zdravstvenim
radnicima; e-poslovanja kroz stimulaciju reorganizovanja poslovnih procesa korienjem
digitalnih tehnologija, a posebno kroz digitalizaciju malih i srednjih preduzea. Jo jedna,

18

Radom nisu obuhvaene sve zemlje Zapadnog Balkana, ve samo bive Jugoslovenske republike.
Veliki broj drava u Evropi (Velika Britanija, Francuska, Holandija, vedska, Danska, Norveka i Finska)
izradilo je sopstvene planove razvoja elektronske komunikacije jo 1994. i 1995. godine.
19

125

svakako izuzetno vana akciona taka ovog plana je pitanje bezbednosti odnosno zatite
privatnosti graana Evrope.
Kako bi dalje osnaila rast informacionog drutva, Evropska komisija je 2005. godine
lansirala petogodinju strategiju Evropsko informaciono drutvo 2010 (i2010), istiui
tri prioriteta: stvaranje otvorenog i konkurentnog trita za informaciono drutvo i
medijske usluge u EU; utvrivanje mera za vea ulaganja u istraivanja ICT kako bi se
ostvarila vea dobit; promovisanje sveobuhvatnog evropskog informacionog drutva kako
bi se prevaziao jaz izmeu onih koji imaju i onih koji nemaju.
Stimulisanje zemalja Zapadnog Balkana na razvoj ICT odnosno informacionog durtva
realizovan je inicijativom eSEEurope (e-South East Europe) Pakta za stabilnost zemalja
jugoistone Evrope20, koja je pokrenuta u okviru Drugog radnog stola. Primarni cilj
inicijative je bri ekonomski razvoj i poveanje poverenja u regionu radi ukljuivanja
zemalja jugoistone Evrope na evropsko i svetsko trite. Kako se u uslovima
globalizacije i elektronskog poslovanja, ovakav cilj ne moe ostvariti bez primene ICT,
pokrenute su brojne inicijative posveene razvoju i implementaciji ICT, kao i razvoju
metoda rada i poslovanja koje ukljuuju ove tehnologije. Zemlje jugoistone Evrope su,
na konferenciji Telekomunikacije za razvoj odranoj 2002. godine u Beogradu,
prihvatile i potpisale meunarodni sporazum Agenda eSEEurope za razvoj
informacionog drutva koji je u skladu sa akcionim planovima e-Europe 2002 i 2005 i
planom e-Europe+ za zemlje kandidate, potvrujui tako sopstvenu spremnost da rade na
razvoju informacionog drutva u skladu sa razvojnim procesima IT u Evropi, ali u skladu
sa potrebama i karakteristika zemalja ovog regiona.
Novi regionalni plan aktivnosti koji se odnosi na razvoj informacionog drutva u
jugoistonoj Evropi eSEE Agenda+ za razvoj informacionog drutva u jugositonoj
Evropi 2007 - 2012 usvojen je 2007. godine u Sarajevu. Prihvatajui ovaj plan zemlje
Zapadnog Balkana prihvatile su preduzimanje konkretnih aktivnosti u oblasti:
organizacije i zakonodavstva kroz uspostavljanje institucionalnog okvira i uvoenje
novih ili izmene ve postojeih zakonskih okvira za drutvo koje bazira na ICT
politika i strategija koje se odnose na infrastrukturu elektronskih komunikacija
promovisanja kojim bi se podstaklo graanstvo i organizacije da koriste i razvijaju
informacione tehnologije kroz aktivnosti poput e-uprave, e-zdravstva, e-obrazovanja,
ali i oblasti ukljuivanja svih strana koje mogu da obezbede pristup i vetine
graanima da mogu da ive i rade u novom informacionom drutvu
e-ekonomije koja e obezbediti rast, produktivnost i zapoljavanje

20
Pakt za stabilnost zemalja jugoistone Evrope potpisan je u Kelnu 1999. godine. Potpisnici Pakta su, osim
zemalja jugositone Evrope, zemlje lanice EU, zemlje OECD-a (Grupa G-8), najznaajnije meunarodne i
finansijske organizacije, kao i predstavnici privatnog sektora. Inicijativa eSEEurope (Inicijativa elektronska
jugoistona Evropa), kao deo ovog Pakta, predstavlja okvir za uvoenje i razvoj ICT u zemljama ovog regiona u
cilju korienja prednosti koje donosi informaciono drutvo, iskorienja svih potencijala koje donose ICT i
poveanja mogunost integracije svojih privreda u svetsko trite.

126

Prihvatajui eSEE Agendu+, zemlje Zapadnog Balkana su prihvatile su i prioritete koji

predstavljaju razvojni okvir informacionog drutva. Tako su u oblasti prioriteta koji se
odnosi na jednistveni informacioni postor jugoistone Evrope definisane aktivnosti koje se
odnose na dostupnost brzih irokopojasnih mrea i bezbednih servisa, razvoj i
pristupanost bogatih online sadraja i njihov prenos iz konvencionalnih formata,
interoperabilnost u saglasnosti sa evropskim okvirima, harmonizaciju propisa za
informaciono drutvo i upravljanje nacionalnim odnosno regionalnim elektronskim
identitetima. U oblast prioriteta koji se odnosi na inovacije i investicije na poljima ICT
istraivanja i obrazovanja definisane su aktivnosti poput uvoenja raunara i obezbeenja
pristupa Internetu u svim kolama, uvoenja ICT u nastavne programe, obezbeenja
strunih treninga iz oblasti ICT i ukljuivanja istraivanja koja su vezana za ICT u
nacionalne istraivake prioritete. Oblast prioriteta koji se odnosi na inkluzivno
informaciono drutvo obuhvata pitanja vezana za e-dostupnost koje se realizuje kroz
obezbeenje pristupa IT i jednakih mogunosti, obezbeenje javnih servisa koji baziraju
na ICT i e-upravu, podsticanje razvoja e-poslovanja, realizaciju digitalne biblioteke i
naslea i obezbeenje e-uea i e-demokratije21.
Prihvatajui inicijative i agende EU koje se odnose na razvoj informacionog drutva u
zemljama jugoistone Evrope, zemlje Zapadnog Balkana donele su sopstvene, nacionalne
strategije (tabela 1) koje ukljuuju preporuene prioritete i uputstva za razvoj
informacionog drutva. Osnovu za izgradnju ovih nacionalnih strategija ipak predstavljaju
sopstveni potencijali zemalja Zapadnog Balkana odnosno kljuni elementi razvoja
sopstvenih ICT i informacionog drutva. Prioriteti definisani ovim strategijama odnose se
na sledee oblasti:
elektronske komunikacije (otvoren irokopojasni pristup, digitalno emitovanje
televizijskog i radio programa, komunikaciona infrastruktura javnog sektora)
e-uprava, e-zdravstvo, e-pravosue (primena ICT u organima uprave, u sistemu
zdravstvene zatite, u pravosuu)
ICT u obrazovanju, nauci i kulturi (akademska raunarska mrea, ICT u obrazovanju,
istraivanja i inovacije u oblasti ICT, digitalni sadraji)
e-trgovina (podsticanje razovja e-poslovanja i e-trgovine, elektronski rauni i
elektronsko plaanje, zatita potroaa u e-trgovini)
poslovni sektor ICT (razvoj ljudski resursa i inovativnih kompanija, zatita
intelektualne svojine softvera i digitalnih sadraja)
informaciona bezbednost (unapreenje pravnog i institucionalnog okvira za
informacionu bezbednost, borba protiv visokotehnolokog kriminala, naunoistraivaki i razvojni rad u oblasti informacione bezbednosti)

21
Direktive EU nalau obezbeenje uslova da graani i pavna lica budu integralni uesnici servisa e-uprave, a
posebnu vanost daju obezbeenju uslova da graani mogu potpuno uestvovati u svim drutvenim pitaljima,
ukljuujui i upotrebu ICT u izbornim procesima.

127

Tabela 1: Nacionalne strategije i politike zemalja Zapadnog Balkana

zemlja

strategije i politika

implementacija

Srbija

Strategija razvoja
informacionog
drutva u
Republici Srbiji do
2020.

Implementacija Strategije praena je nizom specifinih

strategija: Strategija razvoja irokopojasnog pristupa do
2012., Strategija razvoja elektronske uprave 2009. do 2013.,
Strategija naunog i tehnolokog razvoja 2010. do 2015.,
Uredba o programu rada, razvoja i organizacije integrisanog
zdravstvenog informacionog sistema e-Zdravlje

BiH

Strategija razvoja
informacionog
drutva BiH od
2004. do 2010.

Strategija konceptualno ureuje potrebe i opredeljenja koja

su izraena u Politici razvoja informacionog drutva BiH i
definie naine njihove realizacije; daje pregled postojeeg
stanja i viziju odnosno projekciju novog (eljenog) stanja

Hrvatska

Programa eHrvatska od 2009.

do 2011.

Implementiran veliki broj projekata: e-zdravstvo - Informacioni sistem primarne zdravstvene zatite i projekat Portal
Hrvatskog zavoda za zdravstveno osiguranje koji obezbeuje
sigurnu elektronsku razmenu podataka sa subjektima zdravstvenog sistema Republike Hrvatske22 i mogunost podnoenja prijava na zdravstveno osiguranje za poslodavce; epravosue - Jedinstveni informacioni sistem za upravljanje
sudskim spisima eSPIS, e-Katastr23, Digitalne zemljine
knjige, Sudska praksa Vrhovnog suda24, e-Oglasna ploa
sudova25, Sudski registar26, ePortal Ministarstva pravosua27
i Sudijska mrea28; e-poreska kao online realizacija usluga
pravnim i fizikim licima kojima se obezbeuje jednostavna i
brza dostava podataka iz poreskih prijava i obrazaca putem
Interneta; e-carina - projekat Meusobna povezanost sistema informacionih tehnologija s carinskim sistemima Evropske unije (PHARE 2005) i Integracija hrvatskog carinskog
informacionog sistema sa carinskim informacionim sistemom

22
Jedan od projekata koji se trenutno realizuje u Republici Hrvatskoj u oblasti e-zdravstva je pilot projekat uvoenja pametne kartice u sistem zdravstvenog osiguranja.
23
Projekat e-Katastar omoguava pregled katastarskih podataka putem Interneta. Zainteresovani mogu ostvariti
pristup jedinstvenoj bazi katastarskih podataka Republike Hrvatske koja sadri vie od 16 miliona upisanih jedinica zemljita (www.katastar.hr).
24
Vrhovni sud Republike Hrvatske, od 2003. godine, objavljuje tekstove sudskih presuda na Internetu. Implementirana baza podataka omoguava uvid i u sudsku praksu, jer sadri tekstove svih odluka Vrhovnog suda
Republike Hrvatske od 1993. godine, kao i izbor odluka upanijskih sudova i Visokog trgovakog suda Republike Hrvatske.
25
Projekat je realizovan od strane Ministarstva pravosua u cilju efikasnijeg uvida u centralnu bazu oglasa optinskih, upanijskih i trgovakih sudova u Republici Hrvatskoj. Sistem omoguava postavljanje oglasa sudova u
bazu oglasa odmah po objavljivanju i automatsko brisanje po isteku.
26
Projekat je omoguio jednostavniju registraciju poslovnih subjekata i jednostavniji pristup podacima iz Sudskog registra odnosno mogunost uvida u Sudski registar putem Interneta.
27
Projekat je sudijama i zaposlenima u pravosuu omoguio pristup pravnim datotekama i registrima, a graanima mogunost informisanja o aktivnostima koje se odnose na reformu pravosua i o funkcionisanju pravosudnog sistema (www.pravosudje.hr).
28
Projekat je pravnicima, sudijama, studentima Pravnog fakulteta, graanima, vetacima, tumaima i stranim
investitorima, omoguio on-line pristup raznim pravnim informacijama.

128

Evropske unije (PHARE 2006); e-kultura - Geografski

informacioni sistem koji sadri tane i aurne podatke o zatienim oblastima nacionalnih parkova i parkova prirode;
Portal Ministarstva kulture putem kojeg se realizuju brojne
online usluge; digitalizacija arhivske, bibliotekarske i muzejske grae
Crna Gora

Strategiju razvoja
informacionog
drutva 2009-2013.

Strategijom su obuhvaene oblasti e-obrazovanja, eregistara29, e-uprave, e-poslovanja i e-bankarstva, e-zdravstva

i oblast razvoja ICT sektora

BiH/

Strategija razoja
informacionog
drutva RS od
2008. do 2013.

Implementacija Strategije praena je eHelth strategijom RS,

eGavernment strategijom RS 2008. do 2010., Politikom
bezbednosti informacionog sistema Vlade RS, kao i
aktivnostima na uvoenju e-servisa u oblasti uprave, javnog
sektora, kolstva i zdravstva30, na razvoju domae IT
industrije

Strategija za razvoj
informacionog
drutva

Implementacija Strategije praena je Strategijom za razvoj

elektronskih komunikacija, Strategijom za e-Vladu 2010.
2012., Strategijom za razvoj e-sadraja 2010. 2015.,
Strategijom za reformu javne administracije Republike
Makedonije 2010. 2015. i Strategijom za e-ukljuivanje
2011. 2014.; pokrenut je niz znaajnih projekata: Ekatastar, Digitalni sertifikati, Zdravstveni informacioni
sistem, Integrisani e-vladin sistem za upravljanje
dokumentima, Sistem za elektronsko voenje sednica vlade,
E-sudstvo i dr.

Republika
Srpska

Makedonija

ICT I INFORMACIONO DRUTVO: STANJE

Utvrivanje politike i strategije razvoja informacionog drutva u zemljama Zapadnog
Balkana praeno je formiranjem dravne strukture odnosno institucija koje su zaduene da
promoviu uprotrebu ICT, da prate i preduzimaju neophodne aktivnosti za razvoj
informacionog drutva i da koordiniraju projekatima koji baziranju na ICT. Tako je u
Republici Srbiji osnovano Ministarstvo za telekomunikacije i informaciono drutvo (tek u
maju 2007. godine), u Republici Srpskoj Agencija za informaciono drutvo RS (u
decembru 2007. godine), u Republici Hrvatskoj razvoj informacionog drutva poveren je

29

Projekti iz oblasti e-registrara koji su u fazi realizacije ili su ve realizovani odnose se na Centralni registar
stanovnitva, Registar privrednih subjekata, Registar pravnih propisa. Osim toga implementirani su i projekti
poput Elektronske javne nabavke i elektronske aukcije, Elektronsko upravljanje dokumentima, Portal eUprave,
Portal Vlade Crne Gore i Pravosudni informacioni sistem.
30
Agencije za informaciono drutvo RS pokrenula je nekoliko projekata koji pripadaju domenu informacionog
drutva. Projekat Integrisana mrea u slubi produktivnosti odnosi se na implementaciju elektronskog potpisa
odnosno izradu smart karica sa digitalnim sertifikatima zaposlenih i smanjenje upotrebe papirne forme u
svakodnevnom radu u Ministarstvu nauke i tehnologije RS. Projekti implementacije eZdravstva i eObrazovanja
podrazumevaju implementaciju identifikacionih smart karica pomou kojih se ostvaruje uvid u zdravstvene
zapise pacijenata odnosno uvid u zapise o uspehu aka/studenata, a realizovani su u saradnji sa Ministarstvom
zdravlja i socijalne zatite i Ministarstvom prosvete i kulture.

129

Sredinjem dravnom uredu za e-Hrvatsku, u Crnoj Gori Ministarstvo za informaciono

drutvo (poetkom 2009. godine) i u Republici Makedoniji Ministarstvo za informaciono
drutvo i telekomunikacije. BiH nema ovakvu instituciju, pa je ak i Evropska komisija
izrazila zabrinutost zbog injenice da jo uvek nije usvojen zakon o osnivanju agencije za
razvoj informacionog drutva u BiH.
Osim to su ove institucije uestvovale u kreiranju nacionalnih strategija za razvoj
informacionog drutva, preuzimale su i aktivnosti na razvoju odgovarajueg pravnog
okvira i predlagali relevantne zakone i regulative. U gotovo svim zemljama Zapadnog
Balkana, u veoj ili manjoj meri, oblast informacionog drutva regulisana je
odgovarajuim zakonima i uglavnom su ve doneti najvaniji zakoni (tabela 2), ali je
takoe (u nekima od njih) neophodno doneti nove zakone kojima bi se dodatno uredila
ova oblast. U BiH npr., je neophodno doneti Zakon o elektronskom potpisu BiH31, Uredbe
o merama i postupcima upotrebe i zatite elektronskog potpisa, Zakon o elektronskom
poslovanju BiH, Zakon o sertifikacionom telu BiH, Zakon o zatiti linih podataka, Zakon
o centralnoj evidenciji i razmeni podataka.
Tabela 2: Zakonska regulativa u zemaljama Zapadnog Balkana
Relevantni zakoni i regulativa
Zakon o elektronskom potpisu
Zakonom o elektronskom
dokumentu
Zakonom o elektronskoj trgovini
Zakonom o telekomunikacijama
Zakon o slobodi pristupa
informacijama
Zakon o zatiti linih podataka
Zakon o zatiti potroaa
Zakoni koji se odnose na
visokotehnoloki kriminal i
informacionu sigurnost

Srbija

BiH

BiH/
Republika
Srpska

Hrvatska

Crna
Gora

Makedonija

+
+

+
+

+
+

+
+

+
+

+
+
+

+
+
+

Osim relevantnih zakona i strategija, za razvoj informacionog drutva vaan je i broj

korisnika raunara i Interneta od strane pojedinaca (graana) i poslovnog sektora. U
zemljama Zapadnog Balkana ovi pokazatelji nisu na visokom nivou. Prema istraivanjima
Republikog zavoda za statistiku Republike Srbije u 2010. godini, 50.4% domainstava je
posedovalo raunar32 (poveanje od 3.6% u odnosu na 2009.), a od ukupnog broja

31

U Strategiji za razvoj informacionog drutva BiH konstatovano je da Zakon o elektronskom potpisu egzistira
samo u Republici Srpskoj.
32
Postoji digitalni jaz izmeu urbanog i ruralnog podruija, pa tako 58.7% domainstava u urbanom delu Srbije
poseduje raunar, a samo 38.3% u ruralnom delu.

130

ispitanika koji koriste raunar samo 50.8% je koristilo raunar u poslednja tri meseca
(poveanje od 1% u odnosu na 2009.). Raunar nikada nije koristilo ak 43.7% ispitanika.
Poslovni sektor u Srbiji je meutim shvatio vanost primene ICT u poslovanju, pa je ak
97.8% preduzea koristilo raunar u svom poslovanju. U Republici Hrvatskoj 60%
domainstava (55% u 2009. godini) i 97% preduzea poseduje raunar. Prema istraivanju
agencije DeFacto Consultancy 2011. godine, u Crnoj Gori pristup raunaru u kui ima
66.5% ispitanika, dok 96.4% preduzea koristi raunar u svom poslovanju.
Internet kao globalna mrea, obezbedila je tehnoloku osnovu za realizaciju
informacionog drutva. Osim to je itav svet prisutan na ovoj mrei33, Web tehnologije
su omoguile kreiranje online servisa i poslovnih modela koji e poslovnom sektoru
omoguiti jednostavnu i brzu realizaciju poslovnih procesa, a graanima kvalitetniji nain
ivota. Zemlje Zapadnog Balkana odnosno njeni graani i poslovni sektor su takoe
prisutni na Internetu (tabela 3).

Tabela 3: Internet korisnici u zemljama Zapadnog Balkana u 2011. godini

zemlje

populacija

Internet korisnici

Srbija
BiH
Hrvatska
Crna Gora
Makedonija

7.310.555
4.622.163
4.483.804
661.807
2.077.328

4.107.000
1.441.000
2.244.400
294.000
1.057.400

penetracija
(% populacije)
56.2 %
31.2 %
50.1 %
44.4 %
50.9 %

Izvor: Internet World Stats, mart 2011

Istraivanje Republikog zavoda za statistiku Republike Srbije u 2010. godini je pokazalo
da Internet prikljuak ima 39% domainstava34 (poveanje od 2.3% u odnosu na 2009.).
Preduzea u Srbiji u ogromnom procentu poseduju Internet prikljuak i to 96.8%.
Istraivanje GfK BH Centra za istraivanje trita u 2009. godini pokazalo je da 29%
domainstava u BiH poseduje Internet konekciju, to je u odnosu na susedne zemlje mali
procenat. U Republici Hrvatskoj 57% domainstava (50% u 2009. godini) i 95%
preduzea poseduje Internet prikljuak35. I pored relativno visokih procenata prisutnosti
na Internetu, korienje online javnih servisa od strane graana i preduzea nije na
visokom nivou. U Evropi se ovaj pokazatelj kree od 80% (Island) do neto vie od 9%

33
U svetu je do kraja 2009. godine bilo 1.7 milijardi Internet korisnika ili 26% svetske populacije (od 2003 do
2009 godine broj se duplirao) [ITU, 2010: 201]. Najnoviji pokazatelji kau da danas u svetu ima preko 2
milijarde Interet korisnika.
34
Za razvoj informacionog drutva veoma je vaan nain pristupa Interentu odnosno njegova brzina. Ovo istraivanje je pokazalo da se poveao broj korisnika brzog i pouzdanog Interneta kao to je to ADSL konekcija
47.3%, kablovska konekcija 24.5% i WAP 20%, a smanjio broj korisnika sporog i nepouzdanog pristupa poput
Dail-up konekcije 17.5% (smanjenje 11.8% u odnosu na 2009.). irokopojasnu Internet konekciju ima 27.6%
domainstava (poveanje od 4.7% u odnosu na 2009.).
35
U Republici Hrvatskoj 70% korisnika Inteneta ima ADSL konekciju, 20% kablovsku, a samo 8% Dail-up
konekciju.

131

(Srbija), u Makedonija oko 30%, a Azarbejdanu oko 3% [ITU, 2010: 130]. U Republici
Hrvatskoj meutim, taj procenat je vrlo visok: 85% preduzea u 2010. godini koristilo ebankarstvo, a 63% servise e-uprave.
Razvoj i primena ICT, upotreba informacija i znanja i porast broja korisnika Interneta
nuani su zadaci svake zemlje koja eli da se razvija ekonomski, politiki i kulturno [orevi, 2008: 219]. Mogunosti za razvoj ICT, spremnost na preduzimanje odgovarajuih
akvinosti u ovom pravcu, kao i samo korienje ICT, pokazuju ne samo stepen razvijenosti digitalne ekonomije odnosno Internet ekonomije u zemljama Zapadnog Balkana, ve
pokazuju i da li se ova drutva razvijaju u pravcu drutava sa visokom digitalnom kulturom. NR (Network Readiness) indeksom,36 Svetski ekonomski forum svake godine vri
rangiranje zemalja, omoguavajui tako vladama tih zemalja da segledaju nacionalnu
konkurentnost. Ovaj indeks istovremeno moe da bude dobar instrument za vladu koja na
osnovu sopstvenog ranga treba da evaluira efekte stratekog delovanja na razvoju eposlovanja odnosno informacionog drutva i da uoi primere dobre prakse (koraci koji su
preduzeti u zemljama koje su imale sline probleme, a rezultirali su poboljanjem stanja).
Osim za vladu, indeks prua dobre smernice i za poslovni sektor, ali i za kreatore
praktine politike za razvoj ICT sektora.
Prema NR indeksu za 2010-2011. godinu (rangirano 138 zemalja sveta), Crna Gora se
nalazi na 44., Hrvatska na 54., Makedonija na 72, Srbija na 93 i BiH na 110. mestu. Na
ovakve pozicije uticali su rangovi koje su ove zemlje ostvarile prema okruenju za razvoj
ICT (tabela 4), prema spremnosti da razvijaju ICT (tabela 5) i prema stepenu korienja
ICT (tabela 6).
Tabela 4: Zemlje Zapadnog Balkana rangirane prema indeksu okruenja 2010-2011
zemlja

rang prema
indeksu
okruenja

trino okruenje

politiko i
regulatorno
okruenje

infrastruktura

Crna Gora

47

51

54

52

Hvratska

54

98

65

39

Makedonija

73

67

82

70

Srbija

90

113

108

56

BiH

106

125

118

77

Izvor: The Global Information Technology Report 2010 2011

36
Network Readiness (NR) indeks je definisan kao mera spremnosti odreene zemlje ili zajednice da uestvuje i
ostvari korist od razvoja ICT. Ovaj indeks je veoma vano orue koje donosiocima odluka stoji na raspolaganju
prilikom stratekog projektovanja razvoja u cilju poveanja nacionalne konkurentnosti. Strukturu NR indeksa
ini okruenje (trino okruenje, politiki i regulatorni okvir, infrastruktura), spremnost (pojedinca, biznis
sektora, organa uprave) i upotreba (individualna, u biznis sektoru, u organima uprave).

132

Tabela 5: Zemlje Zapadnog Balkana rangirane prema indeksu spremnosti razvoja ICT
2010-2011
zemlja

rang prema
indeksu
spremnosti

pojedinci

poslovni sektor

dravni sektor

Crna Gora

41

37

43

46

Makedonija

67

87

85

60

Srbija

77

50

98

101

Hrvatska

90

88

71

106

BiH

122

64

114

134

(vlada)

Izvor: The Global Information Technology Report 2010 - 2011

Tabela 6: Zemlje Zapadnog Balkana rangirane prema indeksu korienja
ICT 2010-2011
zemlja

rang prema
indeksu
korienja

pojedinci

poslovni sektor

dravni sektor

Hvratska

47

44

66

49

Crna Gora

55

53

54

66

Makedonija

60

51

98

58

Srbija

94

67

121

114

BiH

104

75

118

133

(vlada)

Izvor: The Global Information Technology Report 2010 - 2011

ICT I INFORMACIONO DRUTVO: PERSPEKTIVE

Kako je danas razlika u razvijenosti drava, drutvenih grupa ili pojedinaca u direktnoj
proporciji sa razlikom u stepenu primene ICT, nijedna zemlja ne treba da dopusti
da bude iskljuena ili marginalizovana. Osim toga, primena ICT i razvoj informacionog
drutva su tretirani kao razvojni prioritet EU, pa je, za zemlje koje tee da postanu njene
lanice, to jedan od preduslova koji moraju ispuni u okviru procesa stabilizacije i pridruivanja. Stoga, Zemlje Zapadnog Balkana moraju aktivno i brzo delovati u pravcu
smanjenja razlika u tehnolokom razvoju (u odnosu na svet i Evropu), jer je proces
prelaska iz industrijskog u informaciono drutvo u razvijenim zemljama u poodmakloj
fazi. Mnogi pokazatelji meutim, ukazuju da su zemlje Zapadnog Balkana uglavnom na
poetku razvoja informacionog drutva (osim Hrvatske) i da je potrebno savladati jo
mnogo prepreka, od razvoja infrastrukture, preko vee raspoloivosti hardverskih i softverskih potencijala, do neophodnog obrazovanja.

133

Ubrzan razvoj ICT, njihov uticaj na sve sfere ivota i promene koje su pruzrokovale u
svetskoj ekonomiji, stvorile su zahtevnije uslove okruenja u kome ivimo i poslujemo i
nametnule nophodnost razvoja i primene ICT. Statistiki pokazatelji govore da su proporcionalno broju stanovnika, zemlje jugoistonog regiona u sve veem zaostatku za Evropom, to podstie dalji rast ve postojee velike privredne razlike. Najvei broj graana se
nalazi na pogrenoj strani digitalne podele i nije u mogunosti da iskoristi prednosti ICT.
Jo uvek je izuzetno visok procenat graana koji nikada nisu koristili Internet, koji ne
poseduju Internet konekciju ili su informatii nepismeni. Iako se ogromna sredstva ulau
u razvoj infrastrukture i unapreenje informatike pismenosti, digitalni jaz ostaje nepromenjen. Brojni izvetaji govore o neuspehu pojedinih ICT projekata jer korisnici ne poseduju odgovarajua znanja i vetine. Ulaganje u ljudski kapital i podizanje nivoa digitalne
pismenosti obezbedie stvaranje informacionog drutva u kome e svi koristiti benefite
primene ICT. Do sada su mnoge zemlje regiona dobile znaajna sredstva iz pristupnih
IPA fondova za unapreenje informatike pismenosti, a preduzetnici permanentno ulau u
informatiko obrazovanje zaposlenih, to e smanji jaz koji danas postoji. Ipak, digitalni
jaz kao razlika u nivou primene ICT i elektronskog poslovanja prisutna je ne samo na
relaciji razvijene zemlje i zemlje u tranziciji, ve i na relacijama kao to su gradske i
ruralne sredine, velike i male kompanije... Zato su neophodne dobre nacionalne strategije
razvoja telekomunikacione infrastrukture, dobre zakonske i institucionalne osnove, kao i
stalne aktivnosti na unapreenju znanja i podizanja nivoa svesti da svet ulazi u novu eru
razvoja i poslovanja, to moe da obezbedi dalje ublaavanje digitalnih jazova.
Drutvu koje se kree u pravcu uvoenja ICT u sve sfere ivota, neophodni su struni
kadrovi na svim nivoima, od korisnika osnovnih kancelarijskih softvera, pa sve do ICT
profesionalaca, ali i informatiki pismeno stanovnitvo. Zemlje Zapadnog Balkana su u
svoje nacionalne strategije za razvoj informacionog drutva ugradile ciljeve e-obrazovanja
i definisale aktivnosti koje su pre svega usmerene na prilagoavanje obrazovnih sistema
novom okruenju i obezbeenju minimalnog nivoa informatike pismenosti svim stanovnicima. Kako obrazovanje i obuavanje predstavljaju najbolju investiciju za maksimalno
iskoriavanje ljudskih potencijala, ove zemlje su (u veoj ili manjoj meri), adekvatnim
sistemskim reenjima u obrazovnom sistemu i sistemu inoviranja znanja i vetina zaposlenih i graana, obezbedile permanentnu edukaciju koja e omoguiti iskoriavanje svih
prednosti koje donosi upotreba ICT, od utede, preko vee efikasnost i udobnost, do vieg
kvaliteta ivota. Neke od posebno vanih aktivnosti u ovoj oblasti koje su primenile skoro
sve zemlje Zapadnog Balkana, a koje e pune efekte pokazati u bliskoj budunosti, su
svakako uvoenje raunara u sve osnovne i srednje kole i njihovo prikljuenje na Internet, kao i prilagoavanje kolskih planova i programa potrebama informacionog drutva.
Tako e u kolskom sistemu uenici stei osnovnu informatiku pismenost (kao deo opte
pismenosti i kulture linosti u dananjem vremenu) i sklonost ka karienju ICT.
Za dalji razvoj informacionog drutva u zemljama Zapadnog Balkana, neophodna je i
dogradnja legislative, kao pravnog temelja primene ICT. Osim tog, potrebno je prilagodi
postojee propise koji su tehnoloki potpuno arhaini i kao takvi, konica su primeni ICT,
razvoju informacionog drutva i poslovnoj komunikaciji. Obaveznosti primene standarda i
odgovarajuih protokola u oblasti ICT je izuzetno vano jer e omoguiti kvalitetnu elektronsku razmenu, dostupnost i agregiranje podataka u cilju raspoloivosti za praenje stanja, nadzor procesa , poslovno odluivanje i upravljanje.

134

Dalja liberalizacija telekomunikacija odnosno razvoj infrastrukture dravnim i privatnim

kapitalom, kao i zajednikim ulaganjima, obezbeuje iroku dostupnost ICT usluga visokog kvaliteta, ije bi korienje znaajno poraslo kada bi se njihove cene snizile. Intezivnija gradnja irokopojasnih pristupnih mrea treba da obezbedi daleko bri protok informacija i to: od 4 100 Mb/s odnosno 512 Kb/s u sluaju mobilnog irokopojasnog pristupa za pojedince i preduzea, od 100 Mb/s 1 Gb/s za potrebe prenosa TV programa i sloenih video aplikacija, preko 1Gb/s za potrebe udaljenih servera, aplikacija telemedicine,
naunih istraivanja i dr37. Razvoj elektronskih komunikacija jesu prioriteti nacionalnih
strategija zemalja Zapadnog Balkana. Ove strategije definiu aktivnosti kojima e organi
dravne uprave obezbediti primenu novih irokopojansih tehnologija i njihov bri razvoj,
ali i slobodno trite u ovoj oblasti, to e rezultirati ublaavanje digitalnog jaza i poboljanje ukupnog odnosa cena/karakteristike svih ICT usluga.
Kako je ICT sektor jedan od najperspektivnijih privrednih sektora u svetu, pojedine zemlje, sa jasno definisanim dravnim strategijama, postepeno su se probile na svetsko trite
i postale globalno prepoznatljive sile po ICT proizvodima38. Zemlje Zapadnog Balkana,
sagledavi znaaj domaeg ICT sektora i njegove mogunosti i uloge u razvoju nacionalnih digitalnih ekonomija, definisale su koncepte razvoja ovog sektora kao znaajnog elementa sveukupnog privrednog i drutvenog razvoja. Osim toga, utvren je i visoki znaaj
stratekog doprinosa ICT industrije razvoju informacionog drutva. Stoga je i primarni
zadatak zemalja Zapadnog Balkana dalji ubrzani razvoj i poveanje trita ICT, u cilju ne
samo razvoja ovih tehnologija i informacionog drutva, ve i prevazilaenja digitalnog
jaza kojim su zemlje ovog regiona ve ozbiljno ugroene. U pojedinim zemljama regiona
doprinos ICT industrije se najkonkretnije ogleda u razvoju i implementaciji proizvoda i
usluga iz ove oblasti, kao i u ponudi strunjaka iji kvalitet dostie svetske nivoe.
Stalne promene u drutvu, promene u poslovnom i ivotnom okruenju, kao i stalni razvoj
ICT nalae potrebu za aktuelizacijom i doradom akcionih planova za informatizaciju
zemalja Zapadnog Balkana.

ZAKLJUAK
ICT (posebno razvoj Interenta) dovele su do znaajnih promena u svakodnevnom ivotu,
ekonomiji, politici i kulturi. Uticaj ovih tehnologija postao je kljuna sila koja odreuje
savremene tokove i transformie ekonomsku i drutvenu aktivnost. ICT tehnologije nisu
promenile samo nain razmiljanja poslovnih ljudi i vlada dravnih zajednica, ve su
omoguile stvaranje novih oblika poslovanja i pruanja usluga, kreiranje novih poslovnih
strategija, razvoj e-liderstva, kvalitetniji nain ivota, smanjenje siromatva.

37

Danas se u zemljama Zapadnog Balkana jo uvek koristi izuzetno spora dial-up konekcija, mada je procenat
ovih korisnika u padu. Najrasprostranjeniji protoci za ADSL konekciju (koja je svake godine u porastu) je do 2
Mb/s, a za kablovsku konekciju do 20 Mb/s.
38
Primeri dobre prakse u oblasti ICT industrije su Indija, koja predstavlja svetsko udo i koja je vodea sila u
oblasti ICT, zatim Irska, Kina, Brazil, ali i zemlja iz naeg najblieg okruenja, Rumunija, gde su sve snage bile
fokusirane na razvoj ovih tehnologija kao strateke privredne grane.

135

Uporedo sa rastuim uticajem digitalnih tehnologija rastu i novi izazovi koji se mogu dostii znanjem, kreativnou, sposobnou i tenjom za promenama. Rezultati mnogobrojnih
istraivanja ukazuju da zemlje Zapadnog Balkana moraju mnogo bre i agresivnije prihvatati i razvijati ICT i tako se ukljuivati u savremene tokove. Izrade odgovarajuih
politikih okvira koji e voditi primeni ICT u ovim zemljama su meutim izuzetno
kompleksni i nailaze na mnoge potekoe. Nove tehnologije se izuzetno brzo menjaju i
napreduju, pa zemlje ovog regiona ne mogu uvek lako da dou do potpunih i aurnih
podataka i informacija na kojima bi bazirali odluke vezane za razvoj ICT i izgradnju
informacionog drutva. Osim toga, novo, informaciono drutvo zahteva jednu potpunu
socio-ekonomsku transformaciju, koja podrazumeva promenu stare institucionalne
strukture i uspostavljanje novih odnosa snaga. Jedna od ozbiljnih prepreka u brem
razvoju informacionog drutva u veini zemalja Zapadnog Balkana je relativno nizak
nivo svesti o znaaju ICT i politikom okviru potrebnom za prelazak na informaciono
drutvo, to zahteva posebnu panju i odgovarajue promotivne i obrazovne aktivnosti.
Za zemlje Zapadnog Balkana pitanja vezana za razvoj i primenu ICT u radu i funkcionisanju nacionalnih privreda su ne samo aktuelna, ve i prioritetna. Ocenjujui znaaj,
dinamiku i stepen uea ICT u funkcionisanju industrija i privreda u svetu, kao i injenicu da elektronski model komuniciranja postaje uslovom saradnje i poslovanja sa stranim
partnerima i time prisustva na svetskom tritu, zemlje ovog regiona nisu zanemarile ovaj
segment povezivanja sa svetom. Usvajanjem i realizacijom zadataka iz prihvaene Agende za razvoj informacionog drutva, zemlje Zapadnog Balkana ele da podre i ubrzaju
nacionalni IT razvoj i tako doprinesu lakem i brem procesu stabilizacije i pridruivanja
EU.

LITERATURA:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

Castells M., Himanen P., (2004), The Information Society and Welfare State, Oxford University
Press, Oxford
Commission of the European Communities, (mart 2010), A Strategy for Smart, Sustainable and
Inclusive Growth, Communication from the Commission, COM (2010) 2020, Brisel
orevi, G., (2008), Internet i informacione tehnologije temelji e-liderstva, Liderstvo u
zemljama tranzicije - ispoljene i budue tendencije, monografija, FTB i Institut za visoke evropske
studije, Beograd, (strana 216 227)
ITU, (2010), Monitoring the WSIS Targets, World Telecommunication/ICT Development Report,
eneva
Stability Part, (2007), eSEE Agenda+ for the Development of Information Society in SEE 20072012, Electronic South Eastern Europe Initiative eSEE, Sarajevo
Vidas Bubanja M., (2005), E-poslovanje menadment, tehnologije, aplikacije, Beogradska poslovna kola, Beograd
World Economic Forum, (2011), The Global Information Technology Report 2010 2011, eneva

136

ICT APPLICATION AND DEVELOPMENT OF INFORMATON

SOCIETY IN THE COUNTRIES OF THE WESTERN BALKANS
Abstract: ICT were dramatically transforming the world creating thus an environment,
which enabled the rise of innovativeness and productivity, a more efficient manner of
connecting people and communities, and creating new opportunities for improving standards of living across the world. While changing the way individuals live, their interactions and way of work, transforming their society into information society, ICT has proven
to be a key precondition for enhanced competitiveness and economic and social modernization. Thus, ICT have become an important instrument for bridging economic and social
differences and reducing poverty.
Key Words: ICT, digital economy, information society, Internet, e-business

137

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

MARKETING U FUNKCIJI PRIBLIAVANJA

BOSNE I HERCEGOVINE EUROPSKOJ UNIJI U PODRUJU
UPRAVLJANJA IVOTNOM SREDINOM
Dr Veljko uki
Pan-evropski univerzitet APEIRON Banja Luka,e-mail:ognjendj@gradiska.com
2

Dr Duko Kovaevi
Visoka kola Poslovnog Menadmenta PRIMUS Gradika

Saetak: Globalno trite i brzi tempo promjena uzrokovan stalnim napretkom tehnologije
postavljaju pred marketing nove izazove. U posljednjih je dvadesetak godina sve vie istaknut problem zatite ivotne sredine i upravljanja otpadom rezultirao restriktivnijom
zakonodavnom regulativom i pojavom ekoloki svjesnih, tzv. zelenih potroaa. Za
veinu su domaih preduzea ekoloke norme i mjere za zbrinjavanje otpada dodatni troak, dok istovremeno primjeri iz razvijenoga svijeta pokazuju da mnoga poduzea koja
primjenjuju vie standarde zatite ivotne sredine od propisanih, kreirajui pritom dodatnu vrijednost ponudom tzv. zelenih proizvoda, tede na trokovima pakiranja i, omoguujui ponovnu upotrebu i recikliranje odbaenih proizvoda, ostvaruju vee profite. Problem upravljanja otpadom u Bosni i Hercegovini, veoma je zabrinjavajui, a uslovi ugovora o lanstvu u Europskoj Uniji i propisi koji se unutar Unije ve primjenjuju ukljuuju
vrlo precizne i obvezujue norme vezane uz ovu problematiku.
Kljune rijei: marketing, zatita ivotne sredine, zbrinjavanje otpada, EU.
1. UVOD
Zatita ivotne sredine je drutveni problem savremenoga doba koji se moe razmatrati na
lokalnom, nacionalnom, regionalnom ili globalnom nivou. Meutim, rjeavanje, odnosno
ublaivanje toga opte prisutnog problema vrlo je kompleksno, pa zato zahtijeva interdisciplinarni pristup, jer se nastanak i uzroci mogu posmatrati s razliitih stajalita: antropolokog, sociolokog, kulturnog, etikog, ekonomskog, politiko-institucionalnog, a tako i
marketinkog. Za potrebe ovoga rada ograniimo se na definiciju prema kojoj je zatita
ivotne sredine sveukupnost mjera za ouvanje prirodnih dobara (pre svega vode, vazduha
i tla) za ljudske potrebe i interese [uki,2008], pa kao takva objedinjuje niz razliitih
mjera preventivno-kurativnog karaktera i ukljuuje veliki broj uesnika koji predstavljaju
interesno-uticajne grupe koje pridonose, ili bi morale pridonijeti, unapreenju ekolokog
kvaliteta ivota pojedinca i drutva. Dakle, akteri koji sudjeluju u ouvanju i zatiti priro-

138

dnih resursa obuhvataju poevi od pojedinca, preko poslovnih subjekata i neprofitnih

organizacija, naunih i drugih institucija, do samog vrha zakonodavne i izvrne vlasti.
Evropska unija u okviru Sixth Environment Action Programme: Environment 2010:
Our future, our choice[Odluka Europskog parlamenta br. 1600/2002/EC od 22.06.2002]
definie prioritete i ciljeve zatite ivotne sredine do 2010. godine, te opisuje mjere koje
treba preduzeti kako bi se provela strategija odrivog razvoja Evropske unije. Program je
zamiljen kao nadgradnja postojeeg zakonodavnog okvira i strateki se pozicionira, koristei se raznovrsnim mjerama i instrumentima, kako bi uticao na donoenje odluka: poslovnih subjekata, potroaa, politiara i graana.
Iako se individualna i drutvena ekoloka svijest u nas ne moe mjeriti s onom u EU,
Bosna i Hercegovina e kao potencijalna budua lanica morati prihvatiti norme i zakonodavnu praksu Unije i u tom podruju, a domai e se poslovni subjekti morati pridravati pravila koja vrijede na zajednikom tritu.
2. MARKETING I ZATITA IVOTNE SREDINE
Tempo promjena u globalnom poslovanju, sve vea ovisnost o umreavanju, meusobnoj
razmjeni i kreiranje stratekih odnosa i organizacija bez uoljivih fiksnih granica, noeni
brzim tehnolokim napretkom postavljaju nove izazove pred marketing u naunom i aplikativnom dijelu. Iznoenje jednostranih informacija, tj. poluistina i zloupotreba u promociji proizvoda, preesta usmjerenost iskljuivo na profit, bez uzimanja u obzir ostalih
drutvenih i ekolokih okolnosti stvorili su u dijelu populacije podozrenje i sumnjiavost
prema cijeloj naunoj disciplini i rezultirali su nizom naunih lanaka koji se bave kritikom postojeega stanja. Ni najee navoena definicija marketinga, koju je dala American Marketing Association, a koja glasi marketing je proces planiranja i provoenja stvaranja ideja, proizvoda i usluga, odreivanja njihovih cijena, promocije i distribucije kako
bi se obavila razmjena koja zadovoljava ciljeve pojedinaca i organizacija, ne istie osjetljivost marketinga na iru drutvenu perspektivu. Neto je bolja situacija kod domaih
autora koji, poput V. ukia, definiu marketing kao razmjenu koja zadovoljava ciljeve
pojedinaca, organizacija i drutva u cjelini [uki,2010.]. U toj je definiciji naglaeno da
je, osim zadovoljavanja ciljeva pojedinaca i organizacija, potrebno zadovoljiti i ire drutvene ciljeve, a to znai da profitne i neprofitne organizacije moraju u svom djelovanju
biti drutveno odgovorne i ekoloki i etiki svjesne. Takvo je shvaanje marketinga znaajnije zato to jaa svijest o tome da je marketing pridonio dijelom zagaenju ivotne
sredine i kreiranju otpada. U krajnjem sluaju, moe se rei, da je koritenje marketinga
od strane profitnih organizacija pridonijelo svjetskom poveanju potronje. Oito, kako je
blia istorija pokazala, to je imalo nepoeljne posljedice na prirodno okruenje. Potrebno
je kreirati nove strategije, pristupe i orua za korisnike koji su ekoloki sve svjesniji i koji
su spremni kazniti proizvoae koji utiu na ivotnu sredinu. Za pojavu ekoloki osvijetenih potroaa vee se i koncept zelenog marketinga koji se zasniva na segmentaciji
ekoloki svjesnog ponaanja potroaa [Straughan,Roberts,1999.]. Zeleni marketing
naziv je za iroku paletu novorazvijenih, ekoloki nekodljivih proizvoda i on je danas
jedan od najbre rastuih segmenata, koji iskazuje i kontinuirano poveanje profitabilnosti. Zatita ivotne sredine znatno je vei problem koji se ne moe rijeiti obraanjem
posebnim, ekoloki osvijetenim segmentima potroaa, ni lansiranjem pojedinih zele-

139

nih proizvoda. U rjeenje navedenoga problema mora biti ukljuen cijeli drutveni krug:
od proizvoaa, preko potroaa, do drutvenih institucija.
Autori rada smatraju da koopetitivni marketing, koji se u biti zasniva na holistikom
pristupu, moe u odreenoj mjeri pridonijeti ublaivanju problema zagaenja ivotne sredine, prije svega gledano sa stajalita poslovnih subjekata.
3. KOOPETITIVNI MODEL
Lingvistiki gledano termin koopetitivni je nastao od dvije, u ekonomskoj terminologiji
dobro poznate i esto koritene rijei co-operation (saradnja), i competiton (takmienje). Teorijski izvori koopetitivnog modela potiu iz prouavanja horizontalnih odnosa
meu subjektima poslovnih trita [Zineldin,1998.]. Navedena istraivanja rezultirala su
kategorizacijom moguih meusobnih odnosa u etiri grupe: konkurentski odnosi, odnosi
saradnje, koopetitivni odnosi i odnosi koegzistencije. U nastavku usmjeravamo se samo
na jedan od oblika -koopetitivni model odnosa. Dok je bilo sasvim logino za oekivati
da je u vertikalnim odnosima, jednostavno prikazanima lancem stvaranja vrijednosti koji
obuhvata dobavljae, proizvoae, kupce i posrednike, uz postojanje odreenog nivoa
konflikta, nuan i visok nivo meusobnog povjerenja i saradnje, to je bilo donedavno teko shvatiti da i na nivou na kojoj ponuai slinih ili istovrsnih roba konkuriu svojom
ponudom na identinom tritu ili trinom segmentu moe postojati saradnja u isto vrijeme. Meutim, prema nalazima Moora, koji je pokuao primijeniti osnove bioloke analize u objanjenju pomaka u savremenim poslovnim paradigmama, poslovni su subjekti
samo dio ekosistema u kojem se moraju razvijati ako ele opstati, zato to se ekonomija
takoe sastoji od nepredvidivih organizama u okruenju stalne promjene. U takvome
okruenju poslovne organizacije moraju imati itav portfelj razliitih meusobnih odnosa
koji se u odreenim vremenskim takama mijenjaju od konkurencije, preko koegzistencije
do saradnje, ili istovremenog postojanja i jednog i drugog - konkurencije i saradnje.
Koopetitivni pristup, dakle, polazi od uvjerenja da organizacija moe biti uspjena kroz
kooperaciju - saradnju, i konkurenciju takmienje, s ostalima u isto vrijeme. Vano je da
preduzee prepozna da su kupci, dobavljai, distributeri, konkurenti i druge organizacije
jednakopravni saradnici i partneri u procesu kreiranja vrijednosti.
Uspostavljanje i odravanje odnosa s kupcima i partnerima jest filozofija ili strategija koja
je ivotno vana za konkurentski napredak i ekonomski razvoj. Preduzee moe saraivati
s drugim preduzeima i takmiiti se s njima u isto vrijeme. Saradnja se uspostavlja da bi
se poveao kola, npr. zajedniki razvoj na novom proizvodu, razvoj novih materijala
ili definisanje informatikih standarda, a takmienje i konkurencija javljaju se kada se
kola dijeli - konkurisanje gotovim proizvodima od novih materijala ili novim ureajima razvijenima na osnovu zajedniki usvojenih standarda, kako bi se osvojio to vei trini udio. Drugim rijeima, u navedenom procesu preduzee igra non-zero-sum game,
gdje postoji vie pobjednika [Jarillo,1993.]. Koopetitivno orijentisana organizacija trebala
bi dvije vane varijable koje utiu na formiranje odreene vrste odnosa a to su jaina
pozicije i raspoloivost traenih resursa. Integrisati svoje odnose s vrlo irokim obuhvatom internih i eksternih trita, to ukljuuje snage ivotne sredine, potroaa, druge poslovne organizacije, dobavljae, kanale distribucije, konkurente, osoblje, dioniare i dr.

140

Kao to smo naprijed spomenuli, prilike i prijetnje na tritu konstantno se mijenjaju, to

je rezultat promjena u tehnologiji i ekonomskom, politikom i pravnom okruenju, u konkurenciji, drutvenim vrijednostima i ljudskim karakteristikama, a isto tako i u vjerovanjima i ivotnim stilovima. Kao odgovor na promjene marketinki strunjaci moraju efikasno opaati navedene promjene i organizirati cijeli niz meusobno povezanih marketinkih i organizacijskih aktivnosti. Preduzee mora paljivo analizirati i evaluirati promjene
u okruenju, prije nego to odlui ui na nova trita ili u poveanje investicija na postojeim tritima. Promjena oznauje veu mogunost organizacije u kreiranju i njegovanju
odgovarajuih odnosa i umreavanja s kupcima, dobavljaima, konkurentima i s ostalim
partnerima, upravljajui istovremeno odnosima saradnje i konkurencije zajedno koopetitivnosti, da bi postigla veu efikasnost organizacije [Zineldin,1998.]. Na kraju prologa
vijeka naglo je poveano zanimanje za razvoj stratekih saveza, dinamikih mrea i ostalih oblika labavih veza izmeu organizacija svih veliina, industrija i nacionalnosti.
Zbog toga su mnoge organizacije prisiljene kreirati organizaciju bez granica.
Agresivna globalizacija i internacionalizacija kao proizvod globalnog sijela dovele su
do homogenizacije ukusa, deregulacije i do eliminacije fizikih, financijskih i tehnikih
barijera, do ubrzanoga napretka nauke i tehnolokih inovacija, turbulentne i predvidive
neizvjesnosti kao glavnih faktora koji uzrokuju vanost novog oblika saradnje i kreiranja
organizacija bez granica. Glavni je razlog za to injenica da veina organizacija ne raspolae interno svim resursima i znanjima koji bi im omoguili da se bore sa sve kompleksnijom okolinom [Zineldin, 1998.]. Istovremenom saradnjom i takmienjem: koopetitivnou, preduzee moe biti mnogo efikasnije. Saradnjom se ostvaruju sinergijski efekti, a
konkurie se kad se dijele prednosti. Na taj nain mala i srednje velika preduzea mogu
gotovo preko noi postati globalnima, uspostavom iroke mree stratekih saveza, i to
zato da bi odgovorila izazovima i prilikama koje globalizacija pred njih postavlja.
Stvaranje organizacija bez granica za preduzetnike je pravo orue u postizanju zadovoljavajue operativne veliine za izlaz na globalno trite, koje s vlastitim internim resursima ne bi mogli izvesti. Na primjer, Domaa firma x je razvojem novoga proizvoda
stvorila proizvod za globalno trite, ali je tek umreavanjem s slinim preduzeima
uspjela i pokriti trite, koristei se eksternim resursima koje posjeduje partnersko poduzee (koje je konkurentsko, jer se takoer bavi proizvodnjom istih proizvoda) za testiranje, promociju i distribuciju navedenoga proizvoda na tritu Sjeverne Amerike. Vano je
zakljuiti da saradnjom i stvaranjem odnosa izmeu organizacija dolazimo do obostrano
korisne (win-win) situacije, nema gubitnika, jer svi partneri stvaraju dodatnu vrijednost u
zamjenu za vrijednost koju dobivaju od drugoga partnera. Svi su uesnici saradnje odgovorni za funkcionalnost meusobnih odnosa i mrea.
4. PRIMJENA KOOPETITIVNOG MODELA U ZATITI IVOTNE SREDINE
Kompleksnost i sveobuhvatnost problema zatite ivotne sredine zahtijeva od marketinga
odgovarajui, sveobuhvatni pristup. Upravo zbog karakteristika koopetitvnog modela, koji
moe biti vrlo kompleksan, sadran u odnosima i mreama koje se mogu globalno protezati, povezujui razliite institucije, potroae, dioniare, konkurenciju, dobavljae i distributere i zbog njegove filozofije koja je zasnovana na saradnji, smatramo da bi taj model
mogao biti odgovarajue orue za suoavanje s problemom zatite ivotne sredine (uprav-

141

ljanja otpadom). S obzirom da je osnova takvoga modela dobrovoljnost sudjelovanja i

kreiranje vrijednosti u manjoj ili veoj mjeri za svakog uesnika u mrei, jasno je da se za
uspjeno sudjelovanje domaih preduzea u navedenom modelu prvo moraju stvoriti
odreene pretpostavke:
definisati troak eksternalija vezanih uz upravljanje otpadom i zaraunati ga proizvoau
ili krajnjem korisniku proizvoda,
osigurati zakonodavni okvir koji promovie ekoloki svjesno ponaanje (ekoloki porezi
odnosno subvencije)
odgojiti kritinu masu ekoloki osvijetene populacije potroaa.
Navedene se pretpostavke moraju ostvariti zbog dobro poznatoga trenda trine ekonomije, koji stvara pritisak na preduzea kako bi minimalizirala trokove u cilju maksimalizacije profita, ne uzimajui pritom u obzir moguu tetu nanesenu ivotnoj sredini u tom
procesu [Roarty, 1997.]. BiH preduzea u tome nisu iznimka, jer uestalo u nastojanju da
smanje trokove u relativno tekim domaim prilikama, takoe eksternaliziraju dio svojih
trokova koritenjem besplatnih resursa prirode. Nefunkcionisanje trita koje nastaje
na taj nain vrlo je uobiajeno zbog potrebe preduzea da ostanu konkurentna na kratki
rok. Uticaj preduzea na prirodnu ivotnu sredinu moe biti razliit zavisno od njegove
veliine i trine snage, o prirodi posla, odnosno proizvoda i o vrsti tehnologije koju primjenjuje, te o filozofiji managementa i organizacionoj kulturi. Ekoloko osvjeivanje potroaa, iskazano poveanim brojem potroaa koji preferiraju kupovati proizvode koji
zadovoljavaju visoke standarde zatite ivotne sredine, stvara mogunosti kreiranja profita
prodajom odgovarajuih zelenih proizvoda. Trina potranja (pull) je dodatno pojaana
podsticanjem (push) zakonodavne regulative, tako da moemo izdvojiti preduzea koja
interno koriste vie standarde zatite ivotne sredine nego to je propisano zakonom, kako
bi stvorila pozitivnu percepciju u javnosti i iskoristila komercijalne prilike koje takva,
proaktivna, ekoloka politika stvara. Dakle, ispravljanjem trine anomalije u sferi eksternih trokova, u svijesti potroaa i u zakonodavstvu stvaraju se pretpostavke dobrovoljne zainteresovanosti preduzea za ekoloku filozofiju poslovanja. Da bi se poveala efikasnost, odnosno da bi se smanjili trokovi ekolokog poslovanja, koopetitivni marketinki pristup ini se vrlo privlanom alternativom, jer upravo konkurentska preduzea, zato
to se bave istom djelatnosti, npr. proizvodnjom istih proizvoda, koristei se uglavnom
slinim proizvodnim procesima, imaju i iste probleme vezane uz zatitu ivotne sredine,
odnosno uz stvaranje otpada i upravljanje istim. U navedenom sluaju sama logika nalae
da se za definisanje standarda zatite, reciklae, ponovne upotrebe, odlaganja i za kreiranje mrea koji rezultiraju smanjenjem trokova zbrinjavanja otpada iskoriste zajedniki
resursi, jer se poveavaju zajednike koliine (ekonomija obima) ili isplativost nekih rjeenja, npr. gradnja spalionice ili odlagalita, to je za samo preduzee preveliki korak. Na
taj nain preduzea mogu saraivati, a da im se na tritu istovremeno otvara mogunost
meusobnog konkurisanja novim ekolokim proizvodima s dodatnom vrijednou.
Druga komponenta saradnje odvija se vertikalno stvaranjem odnosa s dobavljaima i potroaima kreiranjem prihvatljivije distribucijsko-ekoloke mree, koritenjem upotrebe,
recikliranja, povratne ambalae, tj. brigom za ivotni kraj proizvoda ve u samom procesu njegova oblikovanja i razvoja.
U procesu upravljanja otpadom [Slika1.], industrijski se marketing bavio ponajprije proizvodom, da bi dananji zeleni marketing procesom oblikovanja proizvoda bio involviran

142

u odabir odgovarajuih sirovina, u ciklus proizvodnje i u same proizvode koji moraju biti
proizvedeni ekoloki, tj. uz minimizaciju otpada, mogunost reciklae ili ponovne upotrebe i rijeenim zbrinjavanjem otpada koji nastaje njegovom upotrebom i prestankom koritenja. Na slici se zato moe zapaziti kako je podruje obuhvata zelenog marketinga znatno ire od klasinog marketinkog obuhvata, te je proireno i na podruje koje je u prolosti obino bilo zanemareno zbog injenice da nije pridonosilo rezultatu (profitabilnosti)
poduzea.
Slika 1. Podruja djelovanja industrijskog i zelenog marketinga

Izvor: Streategija upravljanja krutim otpadom u BiH

U skladu s normama EU, u sklopu takvoga pristupa upravljanju otpadom bitno je unutar
organizacije uspostaviti proces dizajna proizvoda koji e se koristiti oruima dizajna za
ivotnu sredinuDFE, Design for environment [Santos-Reyes, Lawlor- Wright, 2001.].,
te uspostaviti ivotnoj sredini nekodljiv sistem upravljanja-environmental management
system - EMS, koji se zasniva na proaktivnoj politici prema prirodi i bavi se problemima
zatite ivotne sredine kao jo jednim od elemenata upravljanja organizacijom [Stittle,1997.]. Za manja preduzea s oskudnijim resursima koja ne mogu imati velika i specijalizirana odjeljenja, mogunost je djelovanja u outsourcingu i koritenju npr. nezavisnih konsultanata za ivotnu sredinu [Wyld, 1998.].
Djelovanjem u iroj prirodnoj ivotnoj sredini, kao to je prikazano na slici 2., primjenom
modela koopetitivnosti, preduzee gradi mree i odnose izmeu preduzea, potroaa i
institucija.

143

Slika 2.Okvir meusobnih odnosa i razmjene na konkurentnom tritu

Prirodna ivotna sredina
Pravni i drutveni okvir
Preduzee

Institucije

Potroai

Izvor: Autori
Strelice izmeu subjekata predstavljaju meusobnu razmjenu vrijednosti unutar sistema.
Meutim, posebno je vano razmotriti veze izmeu konkurentski preduzea, odnosno
podruja u kojima je mogue uspostaviti koopetitivni odnos.
U poslovnoj situaciji prikazanoj na slici 3. preduzee A koristi se ekonomijom obima u
nabavi za oba preduzea, a preduzee B u distribuciji odnosno svako se od preduzea
koristi vlastitim resursima u kojima ima konkurentsku prednost - manje trokove, povoljnije cijene ili rabate, itd. Na taj nain oba preduzea ostvaruju dodatnu vrijednost iz saradnje. Moemo rei da se koopetitivni model moe ostvariti ako je korist od saradnje meu
preduzeima vea od samostalnog djelovanja na tritu.
Slika 3. Konkurentska preduzea sarauju u nabavi i distribuciji radi ostvarenja
ekonomije obima

Izvor: Autori

144

ZAKLJUAK
Problem zatite ivotne sredine je opte prisutan problem savremenoga drutva na koji se
moe i mora doslovno primijeniti poznata uzreica misli globalno, djeluj lokalno. Rjeavanje ovog kompleksnoga problema zahtijeva strateko promiljanje na nivou drave i
ire, te angaovanje niza razliitih subjekata, poevi od pojedinaca/potroaa, preko poslovnih organizacija, do vladinih i nevladinih institucija. Neodgovarajue i nedovoljno
funkcionisanje sistema zatite ivotne sredine u BiH zasnovano je, osim na optem siromatvu i stanju svijesti nacije, djelomino i na nejasnom razgranienju odgovornosti razliitih aktera za nastanak i ublaivanje ovoga problema.
Propisi Evropske unije jasno definiu podruja odgovornosti poslovnih subjekata, kao
sektora koji bitno pridonosi ukupnom problemu, te specificira njihove obaveze u proizvodnji za ivotnu sredinu nekodljivih proizvoda i u postupanju s otpadom. Na naem privrednom prostoru, gdje prevladavaju mala poduzea s oskudnim resursima koopetitivni
model predstavlja zanimljivu alternativu, posebno u podruju zatite ivotne sredine i
zbrinjavanja otpada koji predstavljaju problem na nivou cijele drave i gdje su resursi
pojedinanih poduzea esto nedovoljni. Nasuprot tome, koristei se ekonomijom obima,
sinergijom znanja i materijalnih resursa, domaa poduzea mogu uiniti pozitivan iskorak
u smjeru ukljuivanja u Evropske i svjetske tokove zatite ivotne sredine i zbrinjavanja
otpada, istovremeno kreirajui nove, ekoloki prihvatljivije proizvode, kojima mogu konkurisati na novim tritima, ciljajui na nove segmente zelenih potroaa, te kao cilj
ostvariti poveanje rasta i profita za sebe, te blagodati za iru zajednicu. Vano je pritom
istai da pojavom novih filozofija i pristupa, poput kooptetitivnosti i zelenog marketinga, marketing kao nauna disciplina pronalazi odgovore na
pitanja koje pred njega postavljaju korisnici, pritisnuti brzo mijenjajuim uslovima poslovanja na globalnom tritu koje karakteriu turbulentnost, neizvjesnost, visoka konkurentnost i brz tehnoloki napredak. Meutim, ti odgovori nisu stalni, a marketing u svom pristupu mora biti proaktivan vie nego ikada do sada i mora osvajati nove prostore djelovanja, postavljajui pred sve nas pitanje: gdje su mu uopte krajnje granice?
LITERATURA::
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
1.
9.

uki,V.,(2008). Osnove zatite ivotne sredine, Panevropski univerzitet Apeiron, Banja Luka.
uki,V.,(2010). Marketing-trino usmjerena poslovna koncepcija, Grafomark Laktai.
Framework Directive on Waste (Council Directive 75/442/EEC as amended by Council directives
91/156/EEC, 91/692/EEC, Decision 96/350/EEC)
Internet stranice EU: Sixth Environment Action Programme. Environment 2010: Our future, our choice
(http://europa.eu.int/scadplus/leg/en/lvb/ l28027.htm)
Internet
stranice
EU:
Community
eco-management
and
audit
scheme
(EMAS)
(http://europa.eu.int/scadplus/leg/en/lvb/l28022.htm)
Internet stranice Amerikogudruenja za marketing:(www.marketingpower.com/ live/content4620.php)
Jarillo, J.C. (1993), Strategic Networks Creating the Borderless Organization, Butterworth-Heineman
Ltd., Oxford.
Odluka Europskog parlamenta br. 1600/2002/EC od 22.06.2002., Offi cial Journal L242, 10.09.2002.,
str. 0001-0015.
Roarty, M. (1997),Greening business in a market economy, European Business Review, Vol.97, Br.5, str.
224-254, MCB University Press.

145

10. Santos-Reyes, D.E., Lawlor-Wright, T. (2001),A design for the environment methodology to support an
environmental management system, Integrated Manufacturing Systems, Vol.12, Br.5, MCB University
Press.
11. Stittle, J., Machota Blas, M., Martinez Conesa, I. (1997),Environmental reporting in Europe: an analysis of
UK and Spanish developments, European Business Review, Vol. 97, Br.5, str. 215-223, MCB University
Press.
12. Strategija upravljanja krutim otpadom otpadom BiH, Ministarstvo prostornog ureenja, graevinarstva i
ekologije RS Banja Luka, 2003.
13. Straughan, R., Roberts, J. (1999),Environmental segmentation alternatives: a look at green consumer behavior in the new millennium, Journal of Consumer Marketing, Vol. 16, Br. 6, str. 558-575, MCB University
Press.
14. Wyld, D. (1998), Juan and Audrey An Environmental tale for Transnational Managers: Corporate and
Individual Culpability and Liability under American Environmental Laws, Managerial Law, Vol. 40, Br.1,
str. 1-17.
15. Zineldin, M. (1998),Towards an ecological collaborative relationship management A co-opetitive perspective, European Journal of Marketing, Vol.32, Br. 11/12, str. 1138-1164, MCB University Press.

Abstract: Global market and fast pace of changes fueled by the constant advancement of
technology faces marketing with a new challenge. In recent two decades the present problem of ecology and waste management have resulted with the more restrictive legal
framework and emergence of ecologically conscious green consumers. Most of the
domestic companies consider ecological legislature and measures for waste management
as an additionaloperating cost. Examples show that some of the organizations that apply
additional standards of environmental concern create an additional value through the
creation of the green products. At the same time those organizations are saving on
costs of packaging and through concepts such as reuse and recycling create larger profits. In the Republic of Bosnia and Herzegovina, waste management situation is very serious, while terms of membership for the European Union and legislature within the Union
are very detailed and abiding.
Key words: marketing, environment protection, waste management, EU.

146

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

POTENCIJALI ZA DINAMIZIRANJE SARADNJE ZEMALJA

ZAPADNOG BALKANA I NJIHOVOG PRIBLIAVANJA EU
Prof. dr Dragana M. uri
Fakultet za poslovnu ekonomiju i pravo e mail: draganadjuric@hotmail.com

Rezime: Polazei od institucionalne saradnje zemalja Zapadnog Balkana i EU, u radu se

ukazuje da ove zemlje prvo treba da srede svoj pravni i ekonomski prostor,fokusiraju se
na razvoj demokratije i diversifikovanu preradjivaku proizvodnju. Regionalnom saradnjom u okviru CEFTA mogle bi da koriste prednosti ekonomije obima i privuku strane
investitore u raznim formama od SDI, preko javno-privatno partnerstva do Suverenih
fondova bogatstva (SWFs)
Kljune rei: regionalna saradnja, CEFTA ,institucije, demokratija, finansije

UVOD
Sve zemlje regiona tee lanstvu EU. Izmedju njih postoje razlike i na ekonomskom i na
politikom planu, neke su veoma blize lanstvu, druge su na dugom putu ka lanstvu.
Suoene su sa pitanjem kako da poboljaju ekonomske performanse u eksternom okruenju koje nije povoljno, kako da ubrzaju procese tranzicije i stvore uslove za funkcionalno
prihvatanje aquis. Da li je dinamiziranje regionalne saradnje koje je poeljno i traeno od
EU mogue i ako jeste na koji nain bi mogla da se ekonomija obima iskoristi i za privlaenje stranog kapitala? Koji oblici priliva stranog kapitala stoje na raspolaganju. Ovo su
neka od pitanja koja e se rasmatrati u radu.

INSTITUCIONALNI OKVIR SARADNJE SA EU

Zemlje Zapadnog Balkana imaju specijalni institucionalni aranman sa EU do stvaranja
uslova za njihovo eventualno lanstvo.Na sastanku u Feira 2000 Evropski Savet se opredelio da se razvoj odnosa sa zemljama regiona ostvaruje putem Procesa o stabilizaciji i
asocijaciji. Opredeljenje da su zemlje regiona potencijalne lanice EU je potvrdjeno u
Zagrebu 2000, kao i u Solunskoj agendi 2003. Pored ispunjenja uslova Sporazuma o asocijaciji i pridruenju zemlje mora da ispune i kriterije iz Kopenhagena koji se svode na
ispunjenje dva cilja,odnosno uspostavljanje funkcionalne trine ekonomije i osposobljavanje da se suoe sa komparativnim prednostima i pritiscima trinih snaga Unije.

147

Razlike u zahtevima na politikom planu postoje, ali na ekonomskom planu se od svih

zemalja regiona trai :
da uspostave stabilnost insttucija koje treba da obezbede demokratiju, vladavinu prava,
potovanje ljudskih prava i slobode poslovanja, kao i zatite manjina
da uspostave funkcionalnu trinu ekonomiju
da budu sposobne da preuzmu obaveze koje lanstvo nosi ukljuujui i prilagodjavanje
ciljevima koji su postavljeni i koji postoje u politikoj , eknomskoj i monetarnoj uniji.
Zemlje Zapadnog Balkana su krenule ka EU sa najmanje tri hendikepa: ule su sa nerazvijenim ekonomijama ( u 2009. GDP per capita prema PPP je u Hrvatkoj iznosio 15.100,
Srbija 8800 , BiH 7200 , Albanija 6400, Makedonija 8400 ,Crna Gora 4721) sa tekoama u tranziciji i sa dubokim tragovima koje su ostavili sukobi na teritoriji bive SFRJ
koji su ojaani animozitetima i nepoverenjem ak i medju zemljama koje nisu bile direktno u sukobima.Te injenice su destimulisale eventualne mogunosti uspostavljanja ekonomskih veza ,to je u poetnim fazama tranzicije moglo na sve delotvorno da deluje imajui u vidu visoku medjuzavisnost ekonomija u bivoj zajednikoj dravi.
Egzogeni negativni inioci bi se odnosili na promenjene paradigme medjunarodnih ekonomskih odnosa i opte filozofije razvoja, nakon neuspeha Vaingtonskog konsensusa i
Vaingotnskog konsensusa plus [Dani Rodick]. Dodatni negativni egzogeni faktor je
finansijska kriza u svetu, koja je izazvala recesiju i dovela do dramatinog pada globalne
agregatne tranje, koja je bitno smanjila izvozne prihode zemalja u regionu.Ove zemlje su
od poetka tranzicije otvorile svoje ekonomije ( to se pokazalo i pogrenim jer su ve
slabe ili uruene ekonomije naglo bile izloene inostranoj konkurenciji to je dodatno
nepovoljno delovalo ) i postale visoko izvozno i uvozno zavisne.Zbog visokog politikog
rizika, uprkos znaajnim naporima u pravcu poboljanja investicione klime nisu uspele da
privuku po volumenu , a ni po drugim pokazateljima relevantne SDI.
Svetska ekonomska kriza traje due nego se pretpostavljalo i nastavak smanjene agregatne
tranje e i u narednim godinama nepovoljno delovati na izvozne performanse i ukupan
rast. Zbog toga e, pod pretpostavkom da ne dodje do bitnih promena u promiljanju ekonomskog razvoja smanjenje ekonomskih odnosa s inostranstvom uticati na usporavanje
procesa tranzicije ali i ispunjenja uslova za sticanje statusa kandidata i otpoinjanje pregovora.
Zbog razlika u pokazateljima naredne tabele su sainjene na bazi informacija iz Analytical
Report, Commission Opinion o zemljama u regionu i to: za Albaniju SEC(210)1335,za
Crnu Goru COM(2010)670,za Srbiju SEC(2190)1330,za Hrvatsku SEC(1319)1336, za
Makedoniju SEC(2010)1332 i za Kosovo SEC(2010)1329.

148

OSLANJANJE NA SOPSTVENE SNAGE NUAN BITAN PREDUSLOV

Tabela 1: Udeo najvanijih sektora u GDP -2009
poljoprivreda

industrija

gradjevinarstvo

usluge

Hrvatska

6,7

19,1

8,1

66,0

Srbija

20,1

20,1

5,2

50,8

BIH

21,2

31,4

47,3

Albanija

44,1

10

8,9

36,0

Makedonija

18,3

23,2

6,5

51,7

Kosovo

nema podataka

nema podataka

nema podataka

nema podataka

Crna Gora

8,3

11,3

5,4

52,9

Tabela 2: Izvoz i uvoz kao procenat GDP-2009

izvoz

uvoz

Hrvatska

36,1

39,4

Srbija

54,9

55,4

BiH

53,2(2005)

51,6(2006)

Albanija

75,6(2008)

62,2(2008)

Makedonija

56,2

52,2

Kosovo

4,2

43,4

Crna Gora
Tabela 3: Inflacija (HIPC% promena u odnosu na predhodnu godinu)-2009
Hrvatska

2,2

Srbija

8,6

Albanija

3,5

BiH

-0,4

149

Makedonija

-0,8

Kosovo

5,9 ( avgust 2010)

Crna Gora
Tabela 4. Izvoz i uvoz u i iz EU(u%)
izvoz

uvoz

Hrvatska

60,0

65,0

Srbija

58,0

57,0

BiH

54,5

45,9

Albanija

70 ukupna trgovina

Makedonija

62,0

Kosovo

90 ukupna trgovina

53

Crna Gora
Tabela 5. Nezaposlenost u %-2009
Hrvatska

13,8

Srbija

19,2( april 2010)

BiH

27,2(2010)48,7(
24god)

Albanija

13,8

Makedonija

32,2

Kosovo

45 ( 60 u junu 2010)

Crna Gora

19,1(49 od 15-24 god)

od

15-

Ovi pokazatelji sugeriu zakljuak da zemlje Z.Balkana imaju brojne ekonomske i politike slinosti.Izuzev Hrvatske GDP per capita je na relativno niskom nivou, sve su visoko
izvozno i uvozno zavisne zahvaljujui visokoj liberalizaciji kojoj su pristupili u ranim
fazama tranzicije, privredna struktura im je relativno slina ( izuzev Albanije u kojoj je
sektor poljoprivrede dominantan a sektor industrije nerazvijen) ali sa rastuim udelom
tercijarnog sektora ( verovatno zbog velikog interesovanja bankarskih institucija za odno150

sna trita). Zemlje su suoene sa nedovoljno izgradjenim institucijama, sa decjim bolestima demokratskih procesa, sa relativno niskim stopama inflacije ( izuzev Srbije) , ali sa
visokim stopama nezaposlenosti, koje su posebno dramatine u pojedinim zemljama zbog
lavovskog udela populacije od 15 do 24 godine u ukupnoj nezaposlenosti U ukupnim
ekonomskim odnosima s inostranstvom zemlje EU i CEFTA uestvuju sa 60-75%, pri
emu je udeo EU znatno vei od razmene sa zemljama u regionu. Takodje imaju znaajne
deficite u trgovinskim i platnim bilansima i visoko su zavisne u svom razvoju od priliva
inostranog kapitala, posebno onog u formi SDI.
Postojanje slinosti ne olakava odgovore na sloena pitanja razvoja koja se pred svaku
zemlju postavljaju, kao i na pitanja kako dinamizirati medjusobnu ekonomsku saradnju i
iskoristiti prostor CEFTA i uiniti ga atraktivnim za vee inostrane investicije i veu zainteresovanost inostranih investitora generalno posmatrano.
Korienje novih promiljanja o razvoju i bitnim pretpostavkama koje su nastale poslednje dve decenije, a posebno su dobile na znaaju u vreme krize, bi moglo da poslui kao
osnov za koncipiranje novih razvojnih politika.
EU i svim svojim preporukama i zahtevima eksplicite insistira na razvoju institucija i
demokratije. Nove teorije razvoja takodje polaze od ta dva uslova, kojem treba dodati i
neophodnost razvoja preradjivakog sektora, koji je u svim zemljama sa brzo rastuim
ekonomijama u prolosti predstavljao lokomotivu i razvoja i rasta.
Globalizacija je u svom trino fundamentalistikom tumaenju (tiglic) insistirala na
marginalnoj ulozi drave i glorifikaciji trita. Zaboravljeni su Beverid i Kejns. Izvesno
ublaenje trinog fundamentalizma je doneo Vasingtonski konsensus plus sa insistiranjem na izgradnji institucija, ali zemlje u tranziciji su ovu preporuku ignorisale.
Globalizacija je najpovoljnije tle nala u svetu finansija, koji se zahvaljujui razvoju zehnologije i komunikacija otrgao od realnog sektora, na kojem su transakcije po volumenu za nekoliko puta prevazilazile realne tokove.Mogunost ostvarenja veih prinosa od
plasmana u finansijske instrumente je doveo i do autodestrukcije kapitalizma koji se
izraavao u sve manjem udelu investicija u GDP poslednjih decenija u veini zemalja
OECD. Ovakav rast sveta finansija je uz sve vee rizike doveo i do transformacije u
odnosima izmedju menadera i akcionara. Ovi prvi su postali bukvalno robovi svojih
akcionara koji su traili sve vee prinose i na taj nain ih primoravali da ulaze u sve rizinije transakcije.Te rizine transakcije su podrazumevale proliferaciju finansijskih instrumenata . Po reima tiglica u Frankenstajnovoj laboratoriji Val Strita nastajali su monstrumi koje nije vie bilo mogue kontrolisati [J.E.Stiglitz,2010:pp.14] Inovativnost u kreiranju finansijskih instrumenata je dovela u odredjenom momentu do finansijske krize u
epicentru svetskog finansijskog sistema irei zarazu na ostale zemlje sveta i uvodei
svetsku ekonomiju u duboku recesiju , najveu posle one iz 1933.
Kriza je ukazala na ozbiljnu knstrukcionu greku kapitalizma i vaee paradigme, na
neophodnost detektovanja dubine i pokuaja pronalaenja reenja koja bi obezbedjivala
odriv rast koji ne bi dovodio do novih kriza.
Zemlje Zapadnog Balkana kao marginalni igrai na svetskoj sceni su najvie osetile posledice globalne agregatne tranje. U uslovima kriza , uvek mali igrai se prvi iskljuuju iz
igre. Zbog visoke izvozne i uvozne zavisnosti i pada agregatne tranje, deficiti trgovin-

151

skog bilansa su se smanjili., ali su se smanjile i stope rasta , a porasla je nezaposlenost i

osiromaenje stanovnitva.Finansijski sistem je izdrao krizu, najvie zahvaljujui brzoj
reakciji EU i MMF u tzv Bekoj inicijativi, nakon koje su strane banke ostale u regionu da
posluju kao i ranije. .Beka inicijativa je zakljuena 2009 i njome je preporueno bankama koje posluju u zemljama IstoneEvrope da ostanu angaovane i da ne promene obeanja, odnosno da zajedno sa EU i MMF prue podrku i platnim bilansima i finansijskom
sektoru.Pored MMF i EU uesnici Inivijative su bili i EBRD, EIB,grupa Svetske banke,
ECB kao posmatra,strane centralne banke, regulatorna i fiskalna tela i grupa najodovornijih banaka. Prednost bankarskog sistema u zemljama regiona je i u tome to one nisu
bile u mogunosti da ulaze u visoko rizine i pekulativne poslove.
ta bi znaila preporuka da je neophodno da se zemlje regiona oslone na sopstvene snage?
To ne znai zanemarivanje ekonomskih odnosa sa svetom, ve fokusiranje na reavanje
sopstvenih problema u ekonomskim sistemskim i politikim sistemima.Iskustva iz prolosti ( brza liberalizacija u ekonomskim odnosima s inostranstvom i loe privatizacije) kao i
druga loa sistemska reenja ili odlaganja reenja mogu da poslue kao lekcije za budue
aktivnosti.
Rodik kae: Svaka dobra funkcionalna trina ekonomija je meavina drave i trita,
laisser faire i intervencije
Kada se govori o institucijama pod tim pojmom ne treba podrazumevati samo pravom
odredjene institucije. U periodu koji sledi posle krize sve zemlje, ak i one anglosaksonske koje su genetski najvei zagovornici trine ekonomije izdano koriste dravu i
njene instrumente i cilju prevazilaenja krize i dovodjenje ekonomije na put odrivog rasta. Drava treba da preuzme znaajnu ulogu u pravcu uredjenja sopstvenog pravnog prostora, negde direkto pravnim normama, a negde davanjem okvira za odredjena ponaanja (
primer dobrog korporativnog upravljanja)Ovlaenja institucija zavise od toga da li deluje
merama stimulacija ekonomskog rasta ili sa merama odravanja ekonomskog razvoja i
rasta.
Prve su one koje treba da obezbede ekonomsku stabilnost i uspostave strategiju razvoja.
Pri postavljanju strategije razvoja potrebno je ispunjenje najmanje dva uslova:1) uspostavljanja drutvenog konsensusa oko kljunih pravaca razvoja i 2) obezbedjenje pravnog
osnova da ta strategija ima dugoronu dimenziju i da njena realizacija ne zavisi od politike strukture na vlasti.Postojanje dugoronih uslova poslovanja je neophodna pretpostavka
za razmah preduzetnitva, ali i jaanje poverenja potencijalnih inostranih investitora.
D.Rodik [Dani Rodick,2000:pp 52][Dragana MDjuric,2011,pp] je poslednju deceniju i
vie najvie panje posveivao ekonomskom razvoju, bazirajui svoje stavove na istraivanjima ponaanja zemalja u raznim regionima u svetu.On je instistirao na neophodnosti
razvoja institucija bez kojih nema dugoronog i odrivog privrednog razvoja i rasta. Imajui u vidu da institucije ne treba sticto senso vezivati za dravu i njene organe, po njegovoj taksinomiji mogu se je razlikovati etiri grupe takvih institucija.
- one koje kreiraju institucije, a vezane su za nunost uspostavljanja vladavine prava
- one koje reguliu trite

152

- institucije koje treba da stabilizuju trita. U postojeoj finansijskog krizi, kada se o

govori o ovoj vrsti institucija , pre svega, se misli na monetarnu i fiskalnu politiku, odnsono na fiskalne stimulanse i diskrecionu monetarnu politiku, preko njihovih odgovarajuih
nosilaca. Fiskalna politika koja bi trebalo da preuzme jo izvesno vreme snanu stimulativnu funkciju e zavisiti od finansijskih mogunosti drave ali da bi bila efikasna mora
da bude u skladu sa ekonomskim ciljevima .
U monetarnoj sferi je u fokusu interesovanja centralna monetarna ustanova i uvodjenje
njenih veih prudencijalnih ovlaenja i supervizije.Razlog poveanog interesovanja za
funkcije centralne banke se nalazi u praktinim potezima centralnih banaka razvijenih
zemalja tokom fnansijske krize ( kupovanje vladinih papira kojoj se izdano pristupilo u
cilju poveanja likvidnosti, ali i radi uticaja na njihov bonitet i kamatnu stopu).Ocena je
da e bilo da se proire ili ne proire ovlaenja centralnih banaka, one u svakoj buducoj
finansijskoj krizi morati da preuzmu poveana ovlaenja kako ona prudencijalne tako i
supervizorske prirode. [Alexandre Lamfalussy,2010: pp]
-etvrta grupa institucija su one koje legitimiziraju trite i odnose se na razvoj demokratije.Demokratija je vana jer je pretpostavka da su vlade u demokratksim drutvima promenljive i da su kao takve odgovornije.Ova grupa podrzaumeva jasno, efektivno razgranienje tri stuba vlasti koje ima svoj osnov u Ustavu to e po automatizmu dovesti do
jaanja vladavine prava,potovanja ugovornih obaveza, smanjenju monopola, podsticanje
i obezbedjenje sigurnosti poslovanja privatnog sektora
U ovoj grupi se nalaze i institucije drutvene zatite i socijalnog osiguranja.Podrka
reformi je od kljunog znaaja za njihov uspeh. Podrka podrazumeva uspostavljanje
poverenja izmedju vlade, sindikata i poslodavaca. Iskustva Irske pre krize za vreme uspona irske eknomije mogu da poslue kao inspiracija, dok isto Danske poznato kao
flexicurity koje je postalo atraktivno i za mnoge evropske drave u celini, teko da moe
da bude primenjeno imajui u vidu da je nastalo na luteranskoj tradiciji.
Pod pretpostavkom izgradnje institucija, koje podrazumeva vreme, paralelno bi trebalo
koncipirati razvojnu strategiju, koja bi trebalo da uvaava iskustva brzo rastuih ekonomija iz prolosti.Iskustva su pokazala da su one svoj razvoj temeljile na jaanju preradjivakog sektora i diversifikovanoj proizvodnji.Ono to je takodje vano je da njihov rast
nije bio u prvim godinama razvoja temeljen na izvozu, odnosno nisu bile neto izvoznici,
iako su se u ivesticijama u preradjivaki sektor vodile stranom tranjom, pravei trgovinske deficite i pozajmljujui u inostranstvu .Generalno , velika zavisnost od strane potronje nije dobra opcija Razvoj bi trebalo da uvaava i komparativne prednosti zemalja u
regionu, a posebno razvoj onih sektora za ijim proizvodima e u budunosti rasti tranja
na svetskom tritu.Prema projekcijama OECD koje polaze od projekcija razvoja stanovnitva sa 6,83 milijarde 2008. na 7,7 mlrd 2017. tranja za hranom e u odnosnom periodu
porasti za 30%, dok je International Food Policy Research Institued(IFRI) [OECDFAO,2010] projicirao porast tranje za vodom u istom periodu za 30%. Mudrom poljoprivrednom politikom i razvoju baziranom na zatiti ovekove okoline zemlje regiona bi
mogle da postanu znaajni izvoznici poljoprivredno-prehrambenih proizvoda i vode.

153

Strategija razvoja treba da za osnov ima nacionalne ekonomske interese, a ne oekivani

razvoj na stranim tritima.Budui da su male , otvorene ekonomije nuno okrenute svetskom tritu , razvoj bi podrazumevao pored ve navedenog korienja sektora u kojima
postoji komparativna prednost i stimulisanje ispunjenja uslova koji indiretno utiu na
razvoj i rast izvoza. Regionalna saradnja koja se ostvaruje u okviru CEFTA i drugih inicijativa bi mogla da predstavlja kljuni oslonac za realizaciju infrastrukturnih projekata
vezanih za kodidor V,VII,VIII i X i privlaenje stranih i domaih invesitora. Re je o
drumskom saobraaju koji obuhvata 3019 km koridora i 2956 km puteva, 4615 km eleznike mree od koje je 15% ocenjena da je u dobrom stanju, a 19% u loem i veoma
loem stanju,kao i Koriidor VII, odnosno 588 km plovnih puteva Dunavom i 593 km
Savom.Zajednikim projektima drava u regionu bi mogli da se privuku investitori i za
ove, ali i za druge projekte ijom realizacijom bi se obezbedila diversifikacija proizvodnje. Igradnjom infrastrukture bi se olakali tokovi robe unutar regiona i prema stranim
tritima, a saradnja medju dravama smanjenju politikih tenzija i poboljanju politikih
odnosa koji je jedan od uslova koje treba ispuniti za kvalifikovanje za lanstvo u EU .
Institucionalno uredjenje ekonomskog prostora u regionu podrazumeva uredjenje ekonomskog prostora uz prihvatanje acquis communautaire . Imajui u vidu da je put do
lanstva veine zemalja ( izuzev Hrvatske ) u EU dug, prihvanje tih pravila i njihovo uvodjenje u domai ekonomski prostor treba da budu selektivno u smislu da se prenose reenja koja u datim okolnostima mogu da budu i primenjena u praksi i koja su od sutinskog
znaaja za dobro funkcionisnaje sistema i dobre ekonomske performanse.Time se stvaraju
uslovi za uspostavljanje funkcionale trine ekonomije kao bitnog uslova postavljenog od
strane EU.Uz to treba prihvatiti reenja, koje primenjuju druge zemlje u datim globalnim
ekonomskim odnosima, a od kojih moe da se oekuje ekonomska korist za svaku zemlju
u regionu.

FINANSIJE [DRAGANA MDJURI,2011,PP193-200]

Iako je svetski finansijski sistem u transformaciji i u sistemu koji se proponira e biti pod
veim nadzorom, pitanje da li e mere drave moi da zaustave inovativnost finansijskog
sektora podranom snanim razvojem informatike tehnologije i samim tim dovedu do
smanjenih rizika u finansijskim transakcijama. Da li e nova pravila obezbediti neophodnu transparentnost transakcija i uspeno i preventivno i kontrolno delovanja ovlaenih
tela?
Nezavisno od uspenosti novih mera, one e , budui da e bankarska industrija morati da
potuje nova pravila igre i Bazel III, dovesti do porasta cene kapitala. SDI su takodje od
izbijanja krize zabeleile znaajan pad i prema projekcijama relevantnih medjunarodnih
institucija (UNCTAD,WTO) nema izgleda da se vrate na nivo pre krize pre 2013.To znai
da je e jedaan izvor finansiranja za zemlje regiona biti skuplji, a drugi izvor neizvestan.
Potencijalni novi izvor sredstava bi mogli da predstavljaju Suvereni fondovi bogatstva(SWFs) koji su i u uslovima krize poveali volumen sredstava u 2010. na 4,2 triliona
dolara i koji bi prema procenama TheCity UK [theCity uk:2011 pp.1] u 2012 mogli da
dostignu 5,5 triliona dolara.Oni su se pokazali veoma korisnim u ovoj finansijskoj krizi u

154

smislu poveanja likvidnosti i alokacije finansijskih resursa. Iako su investicije SWFs

uglavnom usmerene u poslove bankarstva i osiguranja, nisu zanemarljivi njihovi plasmani
u razvoj infrastrukture, u izgradnju hotela i restorana, odnosno u razvoj usluga. Sektor
turizma bi u zemaljama regiona mogao da profitira od ovakvih plasmana.
Kako e postojati ogranienost finansijskih sredstava , a i kako region svoj razvoj treba da
temelji na pronalaenju drugih metoda finansiranja a ne na zaduivanju, jedan metod koji
je godinama uspeno primenjivan u Velikoj Britaniji, a i u drugim evropskim zemljama je
partnerstvo izmedju javnog i privatnog sektora ( public private partnership-PPPs) U Velikoj Britaniji putem ove metode su finansirani izgradnja metroa u Londonu, tunel ispod La
Mana , ali i izgradnja i rekontrukcija bolnica, kola, vojni projekti.U periodu od 19972008 finansiranje izgradnje saobraajnica je u ukupnim PPPs aranmanima uestvovalo sa
25%, ulaganje u zdravstvo je bilo 21,9%, u obrazovanje 17,2%, a u projekte odbrane
14,1%. U Evropi, ovu formu finansiranja su najvie koristile panija, Francuska, Italija i
Irska. Na primer, u Italiji se na ovaj nain finansirala izgradnja metroa u Rimu i Modeni,
kao i izgradnja vodovoda i bolnica na Siciliji.
Ekonomska komisija za Evropu UN u enevi se priprema da podri uvodjenje PPPs u
zemljama sa tritima u razvoju, jer se ocenjuje da vlade nee imati dovoljno sredstava da
zadovolje rast globalne tranje za ulaganjima u razvoj infrastrukture. [TheCity
uk,2011,pp1-5] Predvidjanje mogunosti zakljuenja ovog aranmana bi pored pronalaenja finansijskih sredstava koji ne doprinose porastu zaduivanja i postupke javnih nabavki uinio transperentnijim i otklonio ozbiljne nedostatke koji su do sada zabeleeni .
Jedan od moguih naina za smanjenje pritisaka na budet mogao bi da bude uvodjenje
Tobinovog poreza kojeg u Velikoj Britaniji nazivaju porez Robina Huda. Ideja je da se
oporezuju transakcije na deviznim tritima i ocenjuje se da bi po tom osnovu na globanom planu moglo da se prikupi 25-30 mlrd USD. Jedan deo prikupljenih sredstava bi se
koristio u zemlji u kojoj je porez prikupljen, a vei deo bi trebalo da bude transferisan na
raun posebno za te svrhe formiranog tela. Iz tih sredstava bi se u zemlji porekla finansirale socijalno osetljivi deo stanovnitva, a iz ostatka razni projekti usmereni na smanjenje
siromatva, otklanjanje teta od prirodnih katastrofa u svetu i sl. Za uvodenje Tobinovog
poreza u EU je glasao Evropski Parlament 21.03.2011. Iako je volumen deviznih transakcija na deviznom tritu u zemljama regiona relativno skroman, uvodjenjem poreza bi
mogao da se obezbedi deo sredstva za socijalne transfere i smanjenje politikih tenzija
koje zbog zaostajanja i neredovnosti mogu iz njih da proizadju.
Korienje alternativnih metoda finansiranja bi uz povlaenje sredstava IPO fondova EU (
za razvoj institucija i tranziciju, odnosno za prekograninu saradnju) ubrzao i procese
stvaranja institucija i ekonomske saradnje zemalja CEFTA , te smanjivao potrebu spoljnog zaduenja koja je najnepovoljnija opcija.
Imajui u vidu znaaj SDI , bilo preko nacionalnih ili regionalnih projekata , za diversifikaciju proizvodnje i poveanje konkurentnosti , institucionalni razvoj nuno ukljuuje i
poboljanje kvaliteta obrazovanja,koje podrazumeva i poveanje organizacionih sposobnosti jer su to uslovi za efektivnu absorpciju sofisticiranijih SDI.,

155

ZAKLJUAK
Zemlje u regionu na svom putu ka lanstvu u EU mora da urede svoj ekonomski , pravni i
politiki prostor. One to nuno treba da urade pre svega sebe radi.To podrazumeva da one
treba da uloe napor u pravcu stvaranja institucija na nain na koji je ukazano, kao i na
razvoj demokratije. Ni jedan od ovih ciljeva nije mogue ostvariti u kratkom roku, ak i
kada se zanemari istorijsko nasledje.Kako na dugi rok ulazak u EU podrazumeva i ulazak
i u EMU, po teoriji o optialnom valutnom podruju jedan od bitnih uslova je postajanje
diversifikacije proizvodnje radi smanjenja negativnih efekata eksternih okova u optimalnom valutnom podruju.Diversifikacija proizvodnje treba da bude kljuni cilj razvoja
svake od zemalja u regionu, jer i iskustva zemalja koje su se brzo i uspeno razvijale ukazuju da je to ispravan pristup,koji daje dugorone rezultate. Podsticajnim poreskim i kreditnim politikma bi drave trebalo da podstaku razvoj, kao i merama spoljnotrgovinske
politike, pre svega, preko smanjenja trokova za uvoz kapitalnih dobara.
Preko dunamiziranja saradnje unutar CEFTA uz poboljanje ukupne investicione klime
stvaraju se solidni uslovi za privlaenje stranih investitora. Posebne mogunosti se nalaze
u izgradnji zajednikih infrastrukturnih projekata.

LITERATURA:
1.
2.
3.
4.
5.
6.

Djuri Dragana M., Razvoj institucija,demokratije i finansija , Reforme i ekonomski razvoj u tranziciji:Srbija i Zapadni Balkan Nauno drutvo ekonomista Srbije sa Akademijom ekonomskih nauka i Ekonomski fakultet u Beogradu, Beograd
Djuri Dragana M., Srbija, Zapadni Balkan i EU, Balkan i EUInsitut drutvenih nauka, Centar za ekonomska istraivanja, Beograd, maj 2011.
Lamfelussy Alexander, Keynote Speech, The Future of Central Banking under post Crisis Mandate, Ninth
BIS Conference,24-25 June, 2010
Rodick Dani (2000) Developing Strategy forthe next Century,Harvard University
Dani Rodick,Growth after Crisis:Goodbay Washington Consensus Hello Washington Confusion:A Review
of the Bank s Economic Growth in the 1990:Learning from a Decade of Reform, Journal of Economic Literature,Vol XLIV 2004
Stiglitz J.E. (2010) Freefall, America, Free Market and Sinking of the World
Economy,W.W.Norton&Company, NewYork,London

Abstract: Having in
mind the instituionaly organised cooperation between
WesternBalkan s countries and EU,the author points out that the first task of these countries must be to organise their legal and economic systems,to develop democracy as well
as manufacture industries.By regional cooperation in CEFTA they could benefit of the
economy of scale and attract foreing capital,i.e through foreign direct investment, public
private partnersship or Sovereign Wealth Funds.
Key words: regional cooperation, CEFTA, institutions, democracy, finance

156

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

KONSALTING U DOMENU PREDUZETNITVA I MALOG

BIZNISA
Doc. dr Dragan Duki
Fakultet za menadment nekretnina - Beograd

Prof. dr. sc. Vidoje Vuji

Fakultet za menadment u turizmu i ugostiteljstvu - Rijeka

Rezime: Poznato je da preduzetnici i vlasnici malog biznisa imaju veoma izraen lini
pristup sopstvenom biznisu. Sam poetak biznisa zapravo je odraz preduzetnikove energije, njegovog potencijala, entuzijazma i vienja sopstvenog biznisa i pre njegovog pokretanja. Meutim, za opstanak na tritu i razvoj biznisa, veoma je znaajno da preduzetnici
steknu nova, prvenstveno menaderska, znanja i vetine. Stoga je neophodno da preduzetnici budu to vie ukljueni u proces permanentnog uenja i podizanja sopstvenih kompetencija na vii nivo.
U tom cilju, kao optimalno i u praksi primenljivo reenje, sve vie se koriste razliiti vidovi konsalting usluga. To su posebno koncipirani programi podrke ili proizvodi i reenja
koja donose dodatnu vrednost resursima i imovini klijenta. Oni omoguavaju poveanje
koristi od resursa i imovine u odnosu na njihove trokove, kao i optimizaciju efekata od
koritenja resursa i imovine za preduzetnika i iru zajednicu.
Ovaj rad se fokusira na trendove i izazove u domenu konsaltinga za preduzetnike, permanentnog preduzetnikog obrazovanja, odnosno poslovnog savetovanja i edukacije. Istie
se potencijal za razvoj, koji se oslobaa odgovarajuim preduzetnikim konsaltingom.
Sagledavaju se i analiziraju specifine karakteristike konsultantske podrke malom biznisu, kao i problemi koji su predmet konsaltinga za preduzetnike i vlasnike malog biznisa.
Kljune rei: Preduzetnitvo, biznis, menadment konsalting.

UVOD
Preduzetnici su pokretaka snaga poslovnih aktivnosti, a preduzetnitvo je temelj razvoja
trine privrede. an-Batist Sej (Jean-Baptiste Say) je jo 1803. godine napisao da je uloga preduzetnika da kombinuje faktore proizvodnje u proizvodni organizam
[Say,1803/2001]. Prema Seju, preduzetnici su osobe koje stvaraju vrednost u ekonomiji
tako to preusmeravaju resurse iz oblasti u kojima je produktivnost niska u oblasti u kojima postoji visoka stopa prinosa i visoka produktivnost. Dakle, prvi zadatak preduzetnika
je da dovede do promene svrhe upotrebe resursa. Sej je uoio znaaj preduzetnitva kao
izuzetno vane poslovne funkcije koja ima centralno mesto u celini poslovne aktivnosti.

157

Pojam mali biznis je tesno povezan sa preduzetnitvom. U praksi susreemo izraze: mali
biznis, mala preduzea, mala privreda i sl. Mala preduzea (engl. Small business enterprises) postoje u skoro svim privrednim oblastima, a shodno ekonomskim parametrima, imaju mali obim poslovanja, mali uloeni kapital i mali broj zaposlenih radnika. Ona se strukturno uklapaju u privredni prostor koji nisu pokrila velika i srednja preduzea, obavljajui
poslove za koje veliki nisu zainteresovani, ili koji nisu profitabilni za vea preduzea.
Visok stepen trine fleksibilnosti i niski fiksni trokovi i profitabilnost ulaganja kapitala,
predstavljaju znaajnu odrednicu i komparativnu prednost malih preduzea. Ona su esto
izvor inovacija i kao takva doprinose ubrzanijem razvoju privrede. U ovim preduzeima
dolazi do izraaja preduzetnika inicijativa, inovativnost i kreativnost. Mala preduzea
imaju izuzetno znaajnu ulogu u lokalnom i regionalnom razvoju jedne zemlje i esto
predstavljaju glavni izvor nove zaposlenosti.
Za pokretanje malog biznisa od presudnog znaaja su kreativnost, inovativnost, struno
znanje, odlunost i odvanost (spremnost na rizik) preduzetnika. U zavisnosti od svojih
sposobnosti, preduzetnik dovodi svoju organizaciju u situciju da propadne, da stagnira (u
duem roku propadne), ili je izvodi na put rasta i razvoja. Uspean preduzetnik mora
istovremeno da bude izuzetan kreativac i sposoban rukovodilac. Ove dve karakteristike
mu omoguavaju, ali ga i obavezuju, ne samo da idejno kreira, koncipira i lansira odreeni biznis, ve i da njim efikasno upravlja i ostvaruje rast i razvoj firme [Predi, Stefanovi,
Duki, 2011:226]. Vano je imati u vidu i injenicu da preduzetnici i vlasnici malog
biznisa nisu samo poslovni ljudi, ve prevashodno, ljudska bia. Oni imaju svoje line
stavove koji su duboko ukorenjeni i koji se verovatno nee (niti mogu) promeniti u
kratkom vremenskom periodu [Duki, Milivojevi, Vukoti, 2010:224].
Razvoj malog biznisa podrazumeva postepeni prelazak sa preduzetnikog na strukturno
rukovoenje preduzeam, shodno razvoju i veliini organizacije. Stoga, paralelno sa razvojem preduzea, mora doi do postepene diferencijacije upravljake, rukovodee i izvrne funkcije, uz istovremeno unapreenje menaderskih kompetencija preduzetnika, odnosno vlasnika malog biznisa. U tom cilju, pored kvaliteta i osobina koje ve poseduje, preduzetnik mora kontinuirano da usvaja nova znanja i vetine.
Sticanje menaderskih znanja i kompetencija, nije ogranieno samo na obrazovne i istraivake institucije, ve se realizuje u organizacijama, preduzeima, itd. Sam proces formiranja znanja prolazi kroz brze promene, a fokus se menja prema praktino orijentisanim
interaktivnim procesima. Cross-disciplinarne interakcije su sve izraenije i kreu se ka
praktinoj primeni heterogenih znanja, orijentisanih ka korisniku [Gibbons, 1994:14].
Takoe, mnoge studije potvruju da programi eksterne konsultantske podrke omoguavaju preduzetnicima da steknu, kako eksplicitno tako i implicitno, menadersko znanje,
koje moe da bude temelj razvoja i odrive konkurentske prednosti [Crisman, McMullan,
2000:50].

FAZE I OBLICI POSLOVNOG LOBIRANJA I KONSALTINGA

Savremeni poslovni ambijent nalae sveobuhvatnu transformaciju i izgradnju efikasnih
preduzea trine privrede, a to nadalje stvara potrebu za strunim i dinaminim preduzetnicima i menaderima koji uspeno upravljaju promenama. Da bi to i postali, preduzetni-

158

cima i menaderima malih preduzea, neophodna je eksterna podrka. U razvijenim zapadnim privredama, kao svojevrsne, visoko sofisticirane metode i tehnike podrke preduzetnicima i menaderima, veoma su zastupljeni lobiranje i konsalting. Lobiranje je promovisanje preduzetnike ideje ili uticaj grupa ljudi koji zastupaju odreene preduzetnike i nastoje pridobiti javnost za odreeni preduzetniki poduhvat. Za razliku od lobiranja, konsalting je znanje, dodatna vrednost i program podrke za proizvode i reenja koja donose
dodatnu vrednost resursima i imovini klijenta odnosno preduzetnika. Oni omoguavaju
poveanje koristi od resursa i imovine u odnosu na njihove trokove, kao i optimizaciju
efekata od koritenja resursa i imovine za iru zajednicu.
Poslovni konsalting predstavlja specifinu aktivnost pomaganja preduzetnicima i menaderima da ree probleme u poslovanju za koje nemaju dovoljno strunosti, znanja i iskustva. Posebno se u privredama koje tee izgradnji trinih mehanizama, istie konsalting
kao rezultat potrebe za adekvatnim i pravovremenim informacijama, koje su se postale
kljuni faktor poslovnog uspeha [Mihajlovi, Paraui, Potrebi, 2006:82].
Veina konsalting usluga odnosi na: Komunikacijski menadment, Biznis plan, Studiju
izvodljivosti, Investicionu studija, Cost-benefit analizu, Marketing plan, Menadment
plan, Studiju upravljanja imovinom, Plan restrukturiranja, Business Process Reenginering
itd. Cena kosaltinga se kree od 2 pa do 10% od vrednosti odreenog projekta ili preduzetnikog poduhvata.
Konsultanti su (ili bi trebali biti) objektivni i nepristrasni, to im pomae da lake identifikuju problem, a zatim generiu ideje na osnovu kojih predlau konkretne akcije. Konsultantska usluga slui interesu klijenta, samo ukoliko konsultant profesionalno obavlja svoje
aktivnosti. Profesionalizam se ogleda u nezavisnom miljenju ak i kad se ono razlikuje
od onoga to bi klijent eleo da uje. Nepristrasnost konsultanta zahteva znaajnu samokontrolu naroito u radu s sa ljudima razliitih religija, nacionalnosti ili politike opredeljenosti.
Konsultantska usluga ne sme da bude emocionalno obojena ili bazirana na predrasudama.
U zavisnosti da li se konsultanti angauju iz ili izvan preduzea, mogue je izvriti podelu
na interne i eksterne konsultante. Interni konsultanti se, kao to sam naziv govori, regrutuju iz samog preduzea koje se susree sa odgovarajuim problemom u poslovanju. Za
razliku od njih eksterni konsultanti nisu zaposleni u preduzeu u kome se angauju, a pruanje kosultantskih usluga je sastavni deo njihove profesije. Eksterni konsultant se odlikuje sveobuhvatnom nezavisnou interesa i time nunom objektivnou, kao odluujuom
pretpostavkom. Angaman eksternih konsultanata se generalno posmatra vrlo kritiki, te
se esto moe uti da su to meetari i manipulanti koji lepo priaju, ali koji ne raspolau
sa dovoljno strunosti i upotrebljivog, odnosno primenljivog znanja. Pri tome se mora se
uzeti u obzir i to da su eksterni konsultanti vrlo skupi. Visoke trokove konsultanata ne
mogu da podnesu preduzea koja su mala ili su u ozbiljnim tekoama.
Konkurencija je znaajan pokreta i faktor koji utie na ponudu i ponaanje konsultanata i
konsultantskih agencija. Naime, one se bore za klijente i trita sa drugim strunjacima i
firmama iste brane, ali i sa firmama druge specijalnosti. Konsultanti tee da se maksimalno adaptiraju prema potrebama klijenta i konkrentnoj situaciji, odnosno organizaciji.
Male konsultanske agencije i individualni konsultanti zadovoljavaju potrebe klijenata za
koje velike konsultantske kue nisu specijalizovane ili nemaju ekonomski interes za pru-

159

anje konsultantskih usluga manjeg obima. Za klijente je, sa druge strane, bitno da mogu
da trae i dobiju upotrebljive i korisne savete, koji se uklapaju u interno i eksterno okruenje njihovog biznisa. Zbog toga veina klijenata vie voli da kupi usluge koje je odabrala, koordinirala i oformila u jedinstven paket samo jedna konsultantska agencija ili jedan
konsultant, odnosno tim.
U praksi konsaltinga razvijenih trinih privreda razvila su se tri oblika te aktivnosti:
[Djuriin, 1999:200]
Model kupovine ekspertize - klijent sam izvri dijagnozu problema i sam odlui kako
taj problem treba da se rei. Zatim klijent angauje konsultanta koji prema njegovom
miljenju moe da mu pomogne. Uloga konsultanta je da obavi unapred definisan
posao koji se po pravilu sastoji u pruanju odreenih znanja ili informacija kojima klijent ne raspolae. Praktino klijent kupuje samo ekspertno znanje konsultanta.
Model doktor-pacijent - klijent je svestan da problem postoji, ali ne zna ta je uzrok
niti ta je reenje problema. Konsultantu se ovde preputa dijagnoza problema i
pronalaenje reenja. Implementacija preporuka konsultanta kako da se problem rei je
opet na klijentu. Konsultant samo odreuje ta je "uzrok" bolesti i preporuuje odgovarajui "lek", dok se "pacijentu" preputa da odlui hoe li taj lek uzimati ili ne.
Model procesnog konsaltinga - konsultant ne treba da rei problem za klijenta ve da
mu pomogne da on sam rei svoj problem. Drugim reima, konsultantova uloga je a
unapredi klijentovu sposobnost reavanja problema pre nego da rei konkretni problem.
Konsultant mora da bude struan, informisan, objektivan, a u mnogim sluajevima i dobar
psiholog, kako bi kroz dijalog sa zaposlenima u preduzeu pronikao u sutinu problema.
Postoji tendencija da se aktivnosti konsultanta standardizuju kako bi se jedan model koji
se pokazao uspenim primenjivao u svim situacijama. To olakava posao konsultanta, ali
ostaje pitanje da li takav pristup reavanju problema daje rezultate u svim situacijama.
Pruanje konsultantskih usluga mogue je samo ukoliko je konsultant upoznat sa stanjem
u preduzeu. Metodologija konsaltinga bazirana je na formiranju radnih zadataka koji
predstavljaju plan aktivnosti konsultanta. Metodologija radnih zadataka u konsaltingu
razmatra se korak po korak. Definisan radni zadatak prolazi kroz sledee faze [prema:
Kubr, 2002:21-24]:
Prva faza - Utvrivanje injenica;
Druga faza - Analiza stanja
Trea faza - Predlaganje alternativnih reenja;
etvrta faza - Odabir optimalnog reenja; i
Peta faza - Primena i monitoring (praenje) izabranih reenja.
Konsultant mora da raspolae brojnim injenicama kako bi imao to jasniju predstavu o
situaciji i problemu koji razmatra u preduzeu. Neophodne injenice za realizovanje radnog zadatka konsultant utvruje u kooperaciji sa naruiocem ili sa predstavnikom naruioca koji dobro poznaju problematiku poslovnog problema, kao i sa raznim eksternim
izvorima koji imaju/znaju potrebne podatke. Do korisnih informacija se takoe moe doi

160

sagledavanjem tekueg stanja u preduzeu kao i kroz upoznavanje sa iskustvom, utiscima,

miljenjem i ubeenjem zaposlenih u preduzeu. Analiza injenica omoguava konsultantu da uvidi koje su promene u preduzeu neophodne, da li ih je mogue sprovesti, kao i
koja alternativa je najdelotvornija u praksi [Mihajlovi, Hamovi, Subi, 2006:36-37].
Konsalting je veoma osetljiva delatnost po pitanju moralnih kriterijuma. Naime, klijenti,
kada ele da angauju konsultanta, trae neto to iz nekog razloga ne mogu da urade sami
u vlastitoj firmi. Oni su tada u izvesnoj meri u stanju zavisnosti i ranjivosti. Klijent se u
toku konsalting procesa, nalazi na terenu koji mu je nepoznat, a pritom konsultant moe
da doe u posed veoma poverljivih podataka i informacija o klijentu. Stoga konsultanti
treba da imaju veoma izraenu etiku obavezu prema svojim klijentima [Duki, Nikoli,
2010:77]:
Moraju postaviti interese klijenta na prvo mesto;
Moraju obezbediti istinsku korist za klijenta; i
Ne smeju zloupotrebiti poverenje klijenata.
Etika dimenzija, vana je i sa aspekta klijenta, odnono preduzetnika. U tranzicionom
razdoblju esto se stvari posmatraju kroz novac umesto kroz ljude. Mada se preduzee
moe osnovati radi zarade, zarada je samo sredstvo za ostvarivanje cilja, a ne cilj sam po
sebi. Kada se ova injenica smetne s uma i zarada postane cilj, onda je to na tetu ljudi jer
oni postaju zapostavljeni i ignorisani u procesu poslovanja. Biznis e uivati moralno potovanje drutva samo onda kada ga zaslui [Vuji, Duki, 2011:11].

ULOGA KONSALTINGA U MALOM BIZNISU

Paralelno sa potrebama rasta i razvoja preduzea, centralni izazov za preduzetnike i rukovodioce malih preduzea je efikasno upravljanje. U malom preduzeu, uvoenje sistema
profesionalnog menadmenta, umnogome zavisi od odgovarajuih osobina i kompetencija
glavnih rukovodilaca, tj. vlasnika malog preduzea. Stoga vlasnik malog biznisa, da bi
izgradio kvalitetnu menadersku strukturu u preduzeu, mora prethodno i sam da razvije
odgovarajuu svest o sopstvenoj ulozi, a takoe i da stekne znanje potrebno za realizaciju
te uloge (na primer, kako kontrolisati angaovanog menadera, a ne ometati ga u radu i ne
ugroavati njegovu linost).
U cilju unapreenja znanja preduzetnika i vlasnika malih preduzea veoma je koristan
angaman eksternih strunjaka iz oblasti menadment konsaltinga. Karakteristino je da
se menadment konsalting za preduzetnike i vlasnike malih preduzea ne realizuje u vidu
klasinog konsaltinga, ve da se usklauje prema predispozicijama i potrebama svakog
pojedinog vlasnika, ali i celine malog preduzea, koje ima svoju vlastitu kulturu i druge
specifinosti.
Iako je uporedo sa rastom preduzea potrebno uspostavljanje i formalizovanje strukture
menadmenta, ipak se, posebno u manjim preduzeima, rukovoenje preduzeem i dalje
odvija uz veliki uticaj linosti vlasnika. Zbog toga u malim preduzeima uspostavljanje
menaderskog sistema zavisi od miljenja, oseanja, delovanja i samodefinicije rukovodilaca, odnosno vlasnika preduzea. Tek kada preduzetnik odnosno glavni rukovodilac
shvati svoju sopstvenu ulogu i zadatke i kada osnai svoje menaderske sposobnosti, tj.

161

kada se ukljui u proces promene i profesionalizacije, moe da se nastavi sa profesionalizacijom saradnika unutar preduzea i profesionalizacijom samog preduzea. Zbog toga je
neophodno detaljno prouavanje posebnosti i stila rukovoenja svakog konkretnog preduzetnika, odnosno menadera malog preduzea.
Na poetku ivotnog ciklusa malog preduzea, sposobnost donoenja spontanih odluka
van birokratskih pravila i procedura, direktan i vidljiv angaman vlasnika/rukovodilaca na
procesima stvaranja poslovnih vrednosti, stvaraju motivaciju, privrenost, fleksibilnost i
pragmatinost u preduzeu. Struktura preduzea i personalizovano rukovoenje, spontano
se usklauju s ciljevima i kulturom preduzea. Razvoj shvatanja menadmenta je zapravo
miks linog razvoja i strunog uenja o menadmentu, to znai da su i lini i poslovni
faktori nerazdvojno povezani u ovom procesu.
Preduzetnika je realnost, da je sposobnost apsorpcije i mogunost promene dobijenog
strunog saveta, relativno niska, tako da dobijeni saveti u velikoj meri ne mogu biti adekvatno iskorieni. Optimalno reenje bi bilo kada bi preduzetnici i vlasnici malog biznisa
savete dobijali od strunjaka koji dobro poznaju optu problematiku malog biznisa, a imaju dovoljno vremena da sagledaju odreeno malo preduzee u celini i da u skladu sa tim
prilagode svoj struni savet. Meutim, tada se pak dolazi do (pre)visoke cene usluge, ime
se stvara zaarani krug. Takav problem mogue je reiti kroz formiranje specijalizovanih
konsultantskih timova koji paralelno mogu da edukuju i da budu konsalting servis za vei
broj preduzetnika, to sniava cenu konsalting usluge po pojedinom preduzetniku, ime je
zapravo ini realno dostupnom.
Pruanje konsultantskih usluga u oblasti malog biznisa, veoma je delikatan zadatak iz
mnogo razloga. Veoma esto ne postoji ak ni dovoljno obostranog razumevanja izmeu
konsultanata i vlasnika malog biznisa. Potreba za ovom vrstom usluga je oigledna, ali su
i problemi mnogobrojni i specifini. Kao najvei problem izdvaja se nedostatak celovitog
pristupa problematici malog biznisa od strane (potencijalnih) konsultanata. Ipak, bez obzira na sve manjkavosti, menadment konsalting postepeno stie sve ugledniju i vaniju
ulogu u malom biznisu, koja se ispunjava vrlo individualno i na specifian nain. Jedna od
specifinosti se ogleda u ulozi menadment konsultanta kao linog savetnika od poverenja, sa kojim preduzetnik odnosno vlasnik malog biznisa moe otvoreno da razgovara o
svim problemima i pitanjima na koja svakodnevno nailaze, i to u veoma razliitim oblastima poslovanja. Konsultant u ovoj sferi se smatra veoma poverljivim linim poslovnim
savetnikom, to je izuzetno zahtevan i odgovoran zadatak.
Prilikom sagledavanja bilo kojeg menadment konsalting procesa, vano je pojasniti i
ulogu klijenta u tom procesu, jer svaki proces savetovanja, pa tako i poslovni konsalting,
ima svoj cilj i klijenta [Schein, 1997]. esto postoji velika razlika u razmiljanju klijenta i
menadment konsultanta. Takoe, postoji odreena granica izmeu klijenta kao linosti i
klijenta kao rukovodioca, iji je zadatak da vodi preduzee kao celokupni sistem. U velikom preduzeu vie se posmatra stanje na osnovu tehnikog, objektivnog i vrlo strukturiranog shvatanja rukovoenja preduzeem, za razliku od tendencije malih preduzea ka
menaderskom stilu s linim peatom. Mala preduzea karakteristina su po kulturi linosti i personalizaciji rukovoenja. To se odraava i na konsultanta, koji istovremeno treba
da bude struni konsultant, poslovni edukator i konsultant linog razvoja.

162

Linost, funkcija i organizacija, u malim i srednjim preduzeima su meusobno zavisne

kategorije i potrebno je da se u menadment konsaltingu posmatraju kako pojedinano,
tako i u memeusobnoj korelaciji, odnosno celovito. Ovo takoe znai da, usled snanog
uticaja linosti rukovodioca na razvoj preduzea, klasian, usko specijalizovan menadment konsalting ne moe da funkcionie, ili loe funkcionie u malim preduzeima,
prvenstveno zbog klijentovog shvatanja menadmenta i naina upravljanja preduzeem.
Jedinstven, celovit pristup eliminie veinu nedostataka i prepreka za angaovanje menadment konsultanata u MSPP, i to:
Omoguava celovito sagledavanje problematike malog preduzea;
Omoguava bolju komunikaciju i razumevanje izmeu konsultanata i preduzetnika/vlasnika malog biznisa;
Omoguava kombinovanje veeg broja aktivnosti i informacija, koje su od znaaja za
malo preduzee;
Rad sa veim brojem klijenata paralelno, sniava cenu konsalting usluge po jednom
malom preduzeu;
Poveava se praktina primenljivost ponuenih reenja;
Stvara vii nivo obostranog poverenja i odgovornosti za rezultat konsalting usluge;
Pojednostavljuje administrativne procedure i sam proces pruanja menadment konsalting usluge.
U sluaju mikro organizacija ili manje zahtevnih projekata, najoptimalnije je angaovanje
konsultanta specijalizovanog za mala i mikro preduzea, odnosno preduzetnike. Meutim,
u praksi je dosta teko da se sva ta razliita znanja integriu na zadovoljavajuem nivou u
jednoj osobi. Stoga je timski rad pravo reenje u svakom zahtevnijem menadment konsalting angamanu, a takav pristup je primereniji preduzeima srednje veliine i razvijenijim malim preduzeima.

POSLOVI I POTREBNE KOMPETENCIJE KONSULTANATA

Obzirom na karakteristike i izazove sa kojima se sreu preduzetnici, odnosno vlasnici
malih preduzea, mogu se izdvojiti opte teme menadment konsaltinga za ova preduzea:
Razvoj shvatanja menadmenta, koje je s jedne strane adekvatno za eksterne izazove,
a sa druge strane odgovara unutranjoj realnosti preduzea. Takvo shvatanje menadmenta treba da bude usklaeno sa mikroekonomskim, makroekonomskim, sociolokim
i drugim faktorima poslovnog okruenja.
Usklaivanje menaderskih i strunih zadataka.
Razvoj ili proirenje neophodnih menaderskih znanja. Sa klijentom se usklauje program edukacije, a moe da se preporui i institucija za dalje kolovanje.
Stvaranje balansa izmeu personalizovanog i strukturnog rukovoenja, koji odgovara i
preduzeu i samom preduzetniku/vlasniku.
Izgradnja i razvoj menaderskih kompetencija i njihova primena u praksi. Ovo se
odnosi pre svega na razvoj operativnih menaderskih vetina i sposobnosti samog preduzetnika/vlasnika malog biznisa, kao i njegove spremnosti da se deo odgovornosti

163

prenese (delegira) na ostale lanove organizacije. Ovde se konsultant trai kao osoba
koja radi na linom razvoju [Schreygg, 1995:54].
Definisanje funkcije i zadataka vlasnika malog biznisa, u skladu sa savremenim i
buduim poslovnim izazovima, uz istovremeno ograniavanje direktnog ukljuivanja
preduzetnika/vlasnika u druge zadatke i funkcije u preduzeu (to preduzetnicima
uglavnom teko pada!).
Uspostavljanje procesa donoenja strategijskih odluka, shodno relevantnim linim,
strunim i sistemskim faktorima unutar i van preduzea, kao i njihova implementacija
i revizija.
Dizajniranje neophodnih procesa promena u preduzeu, njihovo iniciranje i sprovoenje.
Pored optih tema menadment konsaltinga za mala preduzea, realizuju se i specifini
konsalting projekti, kao to su:
Marketing projekti (marketing strategija, promocija, podrka prodaji, ...)
Projekti u oblasti informacionih sistema i tehnologija
Sistemski razvoj inovacija i inovativni projekati
Razvoj sistema operativne kontrole i revizije planova
Uvoenje sistema kvaliteta, i dr.
U fokusu menadment konsaltinga za preduzetnike i vlasnike malih preduzee je razvoj
menaderskog delovanja, kao uslova da se funkcija rukovoenja malim biznisom shvati i
ostvari na to delotvorniji nain. Poto rukovodea funkcija u malim preduzeima u velikoj meri zavisi od linih karakteristika preduzetnika/vlasnika, moraju se uzeti u obzir i
lini aspekti, kao to su pitanja ivotnog stila i zadovoljstva, odravanje meuljudskih
odnosa, motivacija, moralne vrednosti, ivotni ciljevi, itd. jer navedeni faktori mogu da
imaju znaajan uticaj na pristup rukovodeim aktivnostima. Prema tome, menadment
konsalting za preduzetnike i vlasnike malih preduzea podrazumeva adekvatnu kombinaciju savetovanja linosti i funkcijsko-strunog savetovanja [Knig, E., Volmer, G.,
(2003]. Umetnost menadment konsaltinga za male poslovne subjekte je upravo u razjanjavanju veza i kombinovanju, odnosno integrisanju svih aspekata delovanja vlasnika
biznisa. Menadment konsultant za preduzetnike, odnosno vlasnike malog biznisa, zapravo je specijalista za integraciju line perspektive u menadment sistem [Schmid, 2002:2].
Shodno sloenosti zadatka, menadment konsultant za preduzetnike i vlasnike malih preduzea, u prvi plan stavlja odreenu linost i njene sposobnosti, pre svega njen model
razmiljanja, reavanja problema i primene stilova, odnosno nain na koji se ta linost
odnosi prema strategijskim zadacima, organizacionim zadacima ili zadacima odluivanja.
Zbog toga konsultant treba da ima visok nivo znanja iz razliitih oblasti, kao i sposobnost
delovanja u kompleksno dinaminim sistemima [Fincham, Rhodes, 1999], [Weick, Sutcliffe, 2001].
Oigledno, menadment konsultantu se, u okviru savetovanja preduzetnika/vlasnika malih
preduzea, postavljaju razliita multidisciplinarna pitanja i zahtevi, na koje on mora da
odgovori poveanjem sopstvenih kompetencija. Usled takve sloenosti i multidisciplinarnosti savetodavnih oblasti, menadment konsultanti su esto primorani da se konsultuju sa
drugim strunim licima iz raznih oblasti. Pored toga to su specijalisti za odreene teme i

164

pitanja, oni svoja znanja i svoje sposobnosti, koje su stekli obrazovanjem, moraju da proire na druge sistemske teme. Pri tome se ne misli samo na znanja iz podruja nauke o
menadmentu i organizaciji, nego i na psihosocijalni aspekt upravljanja preduzeem.
Prema tome, menadment konsultant, ili konsalting tim, moraju objediniti znanja iz interdisciplinarnih i multidisciplinarnih podruja i oblasti: psihologije, sociologije, ekonomije,
menadmenta, organizacijae, prava, raznih strunih znanja, itd.
Menadment konsultant u konsalting procesu treba da celovito sagledava konkretno malo
malo preduzee, uzimajui u obzir linost vlasnika, sistem menadmenta i privredni ambijent. Da bi u tome bio uspean, potrebno je da poseduje multidisciplinarna znanja, uz to
vii nivo poverenja izmeu njega i klijenta - vlasnika malog biznisa. Optimalan i svrsishodan menadment konsalting za preduzetnike i vlasnike malih preduzea, u prvom redu
treba da ispunjava sledee zahteve:
Celovit pristup konsalting procesu (koji obuhvata lini razvoj, sistemski/funkcijski
aspekt, kao i struni aspekt);
Multidisciplinarna znanja konsultanta (ili tima);
Fokus na linost vlasnika biznisa, funkcijske teme i sistem rukovoenja;
Da obuhvata opte teme menadmenta;
Da se zasniva na etikim principima i meusobnom poverenju konsultanta i klijenta
(vlasnika biznisa);
Da ciljevi budu jasni a rezultati merljivi;
Da konsultant preuzima deo odgovornosti za rezultate konsaltinga;
Da bude kompatibilan sa obrazovnim sistemom i privrednim okruenjem;
Da prati savremene poslovne trendove;
Da bude cenovno pristupaan za male organizacije;

ZAKLJUAK
Da bi opstali i razvijali se, preduzetnici i vlasnici malog biznisa, pored svih znanja i vetina koje poseduju, moraju permanentno sticati nova menaderska znanja, ali i razvijati
sebe kao linost. Kao preduslov za to, neophodno je da budu to vie ukljueni u proces
permanentnog uenja i podizanja sopstvenih kompetencija na vii nivo.
Preduzetnici i vlasnici malog biznisa mogu, uz eksternu konsultantsku podrku, koja
pored strunog, ujedno ima i edukativni karakter, da dou do reenja tekuih problema
kojima nisu dorasli, ali i da unaprede sopstvena znanja, obavljajui istovremeno sve tekue poslovne aktivnosti. Takvim pristupom, uz mali dodatni napor i vreme, preduzetnici,
odnosno vlasnici malih preduzea unapreuju sopstvene kompetencije, a rezultat toga je
da samostalnije i sa veim razumevanjem i samopouzdanjem pristupaju poslovnim aktivnostima.
Imajui to u vidu, kao i znaaj preduzetnitva i malog biznisa za razvoj privrede ali i ireg
drutvenog sistema, bilo bi dobro da konsultanti, osim kao sofisticirani strunjaci iz razliitih oblasti, budu prihvaeni i kao dela sveukupnog, obrazovno-edukativnog sistema.

165

Poeljno je institucionalno podsticanje njihovog rada u smislu transfera znanja, kako bi se

dolo do breg i dugoronijeg, odrivog razvoja to veeg broja malih preduzea.
Savetodavne usluge ne moraju biti posebno skupe, s obzirom da konsultant, ili tim konsultanata, ne mora biti striktno vezan za samo jedno malo preduzee, ve moe paralelno da
radi sa vie njih, ime se cena konsalting usluga smanjuje po pojedinom preduzeu i ini
realno dostupnom.
Od konsultanta se, pored multidisciplinarnog znanja, oekuju zrelost, celovit pristup, predvianje i empatija, vie nego velike administrativne procedure. Pri tome, osim profesionalnih poslovnih konsultanata, oni mogu biti i iz redova univerzitetskih profesora i asistenata, istraivaa, dokazanih i iskusnih menadera i preduzetnika, itd. Bitno je da dobro
poznaju problematiku malog biznisa, da su spremni da se ozbiljno posvete prihvaenom
projektu, ali i da podele odgovornost sa preduzetnikom, odnosno vlasnikom malog biznisa.

LITERATURA:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.

Crisman, J. J., McMullan, W. E. (2000), A Preliminary Assessment of Outsider Assistance as a Knowledge

Resource: The Longer-Term Impact of New Venture Counseling, Entrepreneurship: Theory & Practice,
Spring 2000, Vol. 24 Issue 3, p.41-57.
Djuriin, D. (1999), Kako izbei tranzicionu kratkovidost?, Ekonomika preduzea, Beograd, 47(5-6),
str.198-204.
Duki, D., Milivojevi, T., Vukoti, S. (2010), Poslovni i personalni vrednosni kriterijumi preduzetnika i
menadera malih i srednjih preduzea, MKSM Majska konferencija o strategijskom menadmentu - Kladovo, Tehniki fakultet Bor, Zbornik radova, str.220-231.
Duki, D., Nikoli, I. (2010), Menadment konsalting u sektoru MSPP iz perspektive klijenta. Management
- asopis za teoriju i praksu menadmenta, Beograd, 15(55), str.69-77.
Fincham, R., Rhodes, P. (1999), Principles of Organizational Behaviour (3. ed.). Oxford University Press,
Oxford.
Gibbons, M. (1994), The New Production of Knowledge, Sage Publications, London.
Knig, E., Volmer, G. (2003), Systemisches Coaching (2. Aufl.)., Beltz , Weinheim, Basel.
Kubr, M. (2002), Management Consulting: A Guide to the Profession (4th Edition). International Labour
Office, Geneva.
Mihajlovi, B., Hamovi, V., Subi, J. (2006), Konsultantske usluge u funkciji poboljanja konkurentnosti
preduzea u Srbiji, Ekonomske teme, Ni, 44(3), str.33-49.
Mihajlovi, B., Paraui, V., Potrebi, V. (2006), Uloga konsaltinga u restrukturiranju preduzea u tranziciji.
Industrija, Beograd, 34(3), 81-90.
Predi, B., Stefanovi, S., Duki, D. (2011), Uloga menadment konsaltinga u razvoju malog biznisa, Ekonomske teme, Ni, 49(2) str. 219-233.
Say, J. B. (1803/2001), A Treatise on Political Economy. New edition (2001), Transaction Publishers, New
Brunswick, NJ.
Schein, E.H. (1997), The concept of client from a process consultation perspective, Journal of Organizational Change Management, Vol. 10 No. 3, pp. 202-216.
Schmid, B. (2002), Integration ist Trumpf Coaching im Bereich Organisationen. Manuskript des Instituts
fr Systemische Beratung, Wiesloch. (Dostupno na: www.systemischeprofessionalitaet.de)
Schreygg, A. (1995), Coaching: Eine Einfhrung fr Praxis und Ausbildung, Campus Verlag , Frankfurt/M., New York.
Vuji, V., Duki, D. (2011), Poduzetnitvo i etika u uvjetima tranzicije (krize), XVIII-ti meunarodni znanstveni skup Drutvo i tehnologija DiT 2011., Lovran, Hrvatska.
Weick, K.E., Sutcliffe, K.M. (2001), Managing the Unexpected, Jossey-Bass, San Francisco.

166

CONSULTING IN DOMAIN OF ENTREPRENEURSHIP AND

SMALL BUSINESS
Summary: It is known that entrepreneurs and small business owners have very strong
personal access to their business. Very begin of a business is actually a reflection of
entrepreneurs energy, his potential, enthusiasm and vision of his own business before it
starts. However, for survival in the market and business development, it is very important
for entrepreneurs to gain new, primarily managerial knowledge and skills. It is therefore
essential that entrepreneurs are more involved in process of permanent learning and
improving their own skills competences to the next level.
Because of that, as an optimal and in practice applicable solution, various types of consulting services are used more and more. These are specifically designed support programs or products and solutions, that bring added value to resources and assets of a client. They enable increasing of benefit from resources and assets relative to their costs, as
well as optimisation of effects of using of resources and assets of businesses and the wider
community.
This paper focuses on trends and challenges in the field of consulting services for entrepreneurs, continuing entrepreneurship education and business advisory services and education. It points out the potential for development, which is released through corresponding entrepreneurial consulting. It perceives and analyzes the specific characteristics of
consultancy support to small businesses, as well as problems that are the subject of consulting services for entrepreneurs and small business owners.
Key words: Entrepreneurship, business, management consulting.

167

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

GEOEKONOMSKI POTENCIJAL ZAPADNOG BALKANA I

PROCES PRIKLJUENJA EVROPSKOJ UNIJI
Filijovi Marko
Fakultet bezbednosti, Beograd
e-mail: mfilijovic@yahoo.com

orevi Ivica
Fakultet bezbednosti, Beograd

ivicadj@fb.bg.ac.rs

UVOD
Artikuliui se, kroz istoriju, kao vorite meunarodnih interesa Balkan danas, u uslovima intenzivnih meunarodnih odnosa, ostaje region od ogromne vanosti za brojne geopolitike aktere. Upravo zbog toga mnogi smatraju da se opta turbulentnost javlja kao
jedna od sutinskih odrednica ovog prostora. Konflikti koji su nastali prilikom raspada
SFR Jugoslavije i trajali (neki su jo uvek aktuelni) skoro pune dve decenije umnogome
su izmenili politiki pejza poluostrva. Tenja balkanskih zemalja da se (re)konsoliduju i
integriu u postojee evropske ekonomsko-politiko-bezbednosne strukture, predstavlja
imperativ barem na deklarativnom nivou. Pored situacije u samom regionu i aspiracija
regionalnih drava, situacija na prostoru Balkana u znaajnoj meri odreena je meunarodnom politikom situacijom. Aktuelna globalna praksa je u velikoj meri dovela do preispitivanja strategijskih opredeljenja drava i meunarodnih organizacija. Intenziviranje
meunarodnih procesa, stvara situaciju u kojoj su ekonomija, bezbednost i politika praktino postale nerazdvojni faktori. Balkan je gotovo dve decenije predstavljao sinonim za
nerazvijenost i nestabilnost, prostor ije je glavno obeleje neizvesnost i nepredvidivost.
Promena ukorenjenih stereotipa i reintegracija Balkana u meunarodnu zajednicu zahteva
stabilizaciju regiona i njegov ekonomski, odnosno tehnoloki razvoj. Bez koncepta koji
povezuje bezbednost, ekonomski i tehnoloki razvoj sa politikim procesima rekonsolidacija i reintegracija regiona nije mogua. Evropska Unija (EU) u tom smislu predstavlja
najvanijeg partnera dravama Zapadnog Balkana. Projekti koje je EU pokrenula u vezi sa
balkanskim prostorom, ve su dali neke pozitivne rezultate. Meutim, jo uvek ima dosta
problema koji su rezultat intraregionalnih trvenja, ali i uticaja spoljnih faktora. Za EU je
veoma vano da politiko ustrojstvo drava i njihov stepen ekonomskog i tehnolokog
razvoja, kao i bezbednosna situacija bude u skladu sa visokim standardima koji postoje u
okviru Unije. Balkan u tom smislu, poseduje ogroman geoekonomski potencijal, koji bi uz
adekvatnu aktivaciju mogao da dovede do razvoja regionalnih kapaciteta jugoistonog
oboda EU. Ukoliko bi se jedna od najznaajnijih raskrsnica evroazijskog masiva nala u

168

okviru granica EU to bi doprinelo uveanju i komparativnih prednosti itave Unije. Imajui u vidu da su Grka, Bugarska i Rumunija ve u sastavu EU, preostali prostor balkanskog poluostrva identifikovan kao Zapadni Balkan ima status subregiona koji je
potrebno zbrinuti. Mnoge pokrenute inicijative, programi pomoi, kao i sve intenzivnija
ekonomska saradnja, pokazuju da se na procesu zbrinjavanja radi. Meutim, ostaju
otvorena pitanja kojom brzinom i koliko kvalitetno se proces reintegracije odvija? Od
ega ili koga njegov kvalitet zavisi? Da li je mogue unapreenje postojeeg koncepta i na
koji nain? Da bi se odgovorilo na ova pitanja, potrebno je prethodno objasniti koliki je
geoekonomski potencijal Zapadnog Balkana, odnosno ta je ono to region karakterie i
ini vrednim sa aspekta EU i ostalih zainteresovanih strana. Zatim, u tom kontekstu razmotriti koji sve regionalni mehanizmi i/ili koncepti trenutno zahvataju Zapadni Balkan i
kakve implikacije proizvode u obliku povratne sprege, i da li je mogue neto unaprediti.

POJEDINE KARAKTERISTIKE ZAPADNOG BALKANA SA GEOEKONOMSKOG STANOVITA

Region Zapadni Balkan smeten je na zapadnom delu Balkanskog poluostrva, mada o
tome, u geografskom smislu, postoje nesuglasice.39 Zapadni Balkan kako ga tretira meunarodna zajednica, obuhvata prostor bive SFRJ bez Republike Slovenije, sa Republikom
Albanijom. To je prostor povrine oko 264 000 km sa oko 24 miliona stanovnika. Zajedno sa ostatkom Balkana (dakle ukljuujui Bugarsku, Rumuniju i Grku) predstavlja kontinentalni prelaz koji spaja Jadransko, Crno i Egejsko more. Preko Bugarske i/ili Grke,
povezuje se sa Turskom i na taj nain predstavlja konektor izmeu Evrope i Azije na junom delu bikontinentalnog masiva. Od est drava Zapadnog Balkana, pet izlaze na Jadransko more ime se otvara put ka Sredozemnom moru i pristupa vanim pomorskim
putevima kao to je Gibraltar Malta Suec. Preko Gibraltara i Sueca ulazi se na svetski
plovni put Atalntik Sredozemno more Indijski okean Australija. Pored izlaza na
pomorske komunikacione linije, Zapadni Balkan se nalazi i na kljunim kontinentalnim
tranzitnim pravcima, relevantnim za odnose Evrope i Azije (moravsko vardarski pravac,
zatim mariki, i pravac Dra Tirana Skoplje Sofija Crno more). Pored navedenog,
na Zapadnom Balkanu protee se mrea puteva koji predstavljaju nastavak severnih koridora, a koji se ravaju na tri glavna pravca prema Trstu, Solunu i Istambulu. Kroz region
protie i reka Dunav (najvea evropska reka posle Volge) koja spaja Srednju Evropu sa
Crnim morem (Sretenovi, 2010:56). Ukupna duina putne mree u regionu iznosi 5.866
km, eleznike 4.264 km i dunavskog renog puta u Republikama Hrvatskoj i Srbiji 588
km. Uz to, u osnovnu mreu ukljueno je sedam morskih luka, dve rene luke i 11 aerodroma. Od deset identifikovanih koridora treba izdvojiti etiri kao posebno bitnih: koridor
V i koridor VI koji se poklapaju sa tokom Dunava, te koridor VIII i koridor X (prikazano
na slici br. 1) (Mini, Kronja, 2007:35-36).

39
Proitati npr.: Sretenovi, Miroljub, Geopolitiki poloaj Zapadnog Balkana, Vojno delo (prolee), 2010., str.
53-75.

169

Slika br.1: Komunikacijski vor na Zapadnom Balkanu

Izvor: Mini, Jelica, Kronja, Jasminka, Regionalna saradnja za razvoj i evropsku integraciju, Evropski
pokret u Srbiji EpuS, Beograd, 2007, str. 37.

Zbog prethodno navedenog, region Zapadnog Balkana, smatra se jednom od najvanijih

evropskih transverzala prema Aziji i u odreenoj meri ka Africi. Meutim, tranzitni kapacitet nije jedini kvalitet regiona iako se upravo zbog njega zanemaruju ostale komparatvine prednosti. Prema izvetajima FIAS-a (Foreign Investment Advisory Service), posebnog
odseka Svetske Banke (World Bank) koji se bavi procenom investicione klime u razliitim regionima, navodi se mnotvo pokazatelja geoekonomskog potencijala Zapadnog Balkana. U FIAS-ovom izvetaju iz 2007. godine, objanjava se da pomenuti region predstavlja trite od 25 miliona potroaa, na pragu EU. Nadalje, cena rada u regionu je 3070% manja nego ona u centralnoj i istonoj Evropi, pri emu je evidentan solidan broj
obuenih i obrazovanih kadrova. U politiko-bezbednosnom kontekstu znaajno je to da
se sve drave nalaze u razliitim integrativnim fazama sa EU. Dostignut je znaajan nivo
regionalne integrisanosti to daje irok spektar mogunosti za strane investitore jer je
region investment-friendly. Region karakterie (donekle) stabilan ekonomski rast i sve

170

vei priliv stranog kapitala.40 Mogunosti za trgovinu su mnogobrojne, drave Zapadnog

Balkana su lanice Centralnoevropskog sporazuma o slobodnoj trgovini (CEFTA), poseduju ugovor o slobodnoj trgovini sa EU, kao i specijalne ugovore sa Ruskom Federacijom
(koja predstavlja trite od preko 200 miliona potroaa) (Mischkulnig, Skokovi, 2008:19). Trenutni geoekonomski kapacitet regiona delimino je posledica i viegodinjih konflikata. Nedovoljna razvijenost (prethodno devastiranih) regionalnih infrastrukturnih i
drugih (turistikih, poljoprivrednih itd.), kapaciteta, javlja se kao neiskorieni potencijal
raspoloivih resursa vrlo privlaan za strane investitore.41 Najee se o prednosti istiu:
cena rada, zakup prostora, intenzivna privatizacija, cena energenata i sl. (pregled pojedinih
pokazatelja prikazan je u tabeli 1.).
Tabela 1. Komparativni pregled pojedinih pokazatelja koji su interesantni za strane investitore

Prosena mesena
zarada u evrima
Stopa nezaposlenosti
Stopa poreza na
dobit
Cena zakupa
poslovnog prostora
(evro/m)
Cena industrijske
vode (evro/m)
Cena industrijske el.
Energije (evro/kW)

Albanija

BiH

Hrvatska

Makedonija

Crna
Gora

Srbija

UNMI
K

425

408

844

387

384

308

217

13.9

31.1

11.5

36.0

30.0

22.0

39.7

10

10/30

20

10

10

20

10-18

5-15

20.0+

10-25

11-37

10+

10-20

0.72

1.6

1.3

0.55

0.736

0.280.44

0.250.60

0.0480.095

0.064
0.121

0.051

0.07

0.0630.125

0.035

0.060.08

Izvor: Mischkulnig, Margit, Skokovi, Hrvojka, Invest in Western Balkan The Western Balkan: The credible
bussines location, FIAS, (prezentacioni materijal), 2008, preuzeto sa: portal.wko.at/?361438, 28/06/2011

Prostor Zapadnog Balkana sve vie se aktuelizuje i kao energetski koridor. Naime, evropski deficit energenata pokrenuo je mnotvo projekata kako bi se podigao stepen energetske stabilnosti itave Evrope. Pored evropskih i ruskih mega-projekata, Nabuka (Nabucco) i Junog toka (South Stream), planirani su i mnogi interkonektori. Iako se smatralo da
su pojedini planirani projekti meusobno iskljuivi, rastua potreba za energentima i
nedavno postizanje ekonomsko-politikog konsenzusa oko glavnih arterija upuuje na
pomisao da lako moe doi do realizacije skoro svih planiranih cevovoda.42 U tom smislu,

40
U tom smislu, istraivanje koje je sprovela Svetska Banka, odnosno FIAS, pokazuje da je vie od 60% kompanija koje su ulagale u region u proteklim godinama, voljno da reinvestira (Mischkulnig, Skokovi, 2008:7).
41
Dakle, inverzan aspekt analize geoekonomskog potencijala koji se meri projekcijom mogunosti investiranja
stranog kapitala i njegovog daljeg razvoja.
42
U vezi postizanja dogovora o izgradnji oba planirana mega projekta, polgedati na: Balkan Magazin (on-line),
Evropi potrebni i Juni tok i Nabuko, 20/05/2011, preuzeto sa:
http://www.balkanmagazin.net/kolumna/3e/evropi_potrebni_i_juzni_tok_i_nabuko.xhtml 29/06/2011

171

posebno su interesantni predlozi i sugestije amerikih partnera, pre svega Centra za strateke i meunarodne studije iz Vaingtona (Center for Strategic and International Studies CSIS). U projektu koji je realizovan u saradnji sa Helenskim centrom za evropske studije
(Hellenic Centre for European Studies EKEM) predlae se izgradnja veeg broja interkonektora u okviru balkanskog regiona, sa posebnim akcentom na Zapadni Balkan. Ukoliko bi dolo do realizacije makar dela predloenih energetskih linija, energo-tranzitni
znaaj regiona drastino bi se uveao. U vremenu u kom vlada tzv. energetska glad,
strategijska vanost Zapadnog Balkana, uz njegove ostale komapratvine prednosti, viestruko bi porasla. U CSIS-u i EKEM-u mieljnja su da bi realizovanje predloenih projekata povoljno uticalo na reintegraciju celokupnog regiona i da bi doprinelo stabilnosti na
svim nivoima.43
Treba imati u vidu i injenicu da je polovina ukupne povrine zapadnobalkanskog regiona
poljoprivredno zemljite, a da je procenat obradivog zemljita u okviru EU i okruenju
proporcionalno znatno manji. U tom kontekstu poljoprivredni sektor i sektor proizvodnje
hrane svakako se pojavljuju kao znaajni privredni atributi. Kako objanjavaju Dulijan
Lampieti (Julian A. Lampietti), Dejvid Lug (David G. Lugg,), Filip Van der Celen (Philip
Van der Celen) i Amelija Brancik (Amelia Branczik), cena poljoprivrednog zemljita po
hektaru i cena rada u tom kontekstu, znatno su manje na Zapadnom Balkanu nego u EU,
posebno kada je re o starijim lanicama (Lampietti et al, 2009:22). Nadalje, sudei po
tome da region pokriva itavu istonu obalu Jadrana, turistiki kapaciteti su mnogobrojni.
Za Hrvatsku, Crnu Goru i Albaniju, turizam predstavlja kljunu privrednu granu, gde bi
investicioni potencijal mogao da bude viestruko iskorien posmatrajui situaciju sa
aspekta stranih ulagaa. Dodatno, mnogi drugi sektori, poput auto-industrije, rudarskoenergetskog i elektro-energetskog sektora, proizvodnje metala, plastike, koe, obue i sl.,
tradicionalno su utemeljeni na ovom prostoru. Revitalizacija i dalji razvoj ovih sektora
mogli bi znatno da doprinesu uveanju proizvodnih kapaciteta regiona. Ovo je posebno
znaajno zbog strateke lokacije prostora u kontekstu distributivnih trokova.44 Blizina
tritima Evrope, Turske, pa i Ruske Federacije, moe da bude strategijski klju za realizaciju projektovanih ekonomskih aktivnosti, to je ve pokriveno povoljnim ekonomskotrgovinskim arananima. Dakle, razvojne mogunosti Zapadnog Balkana su velike i trend
rasta e se zadrati ukoliko bezbednosne prilike budu optimizirane. U tom smislu, u skoro

43
Za detaljnije informacije pogledati: US-Greece Task Force, Re-linking the Western Balkans: The Energy
Dimension, CSIS-EKEM Policy Report, Policy Report Three, September 2010, Center for Strategic and International Studies (CSIS), Hellenic Centre for European Studies (EKEM), Washington D.C./Athens, 2010.
44
Kao est primer u literaturi pominje se nekadanje prisustvo nemakog VW u BiH, te prateih (servisnih)
proizvodnih kapaciteta autoindistrijskog sektora u Hrvatskoj i Srbiji. U Albaniji postoji duga istorija proizvodnje
koe i obue. Infrastruktura vezana za turizam u Hrvatskoj i Crnoj Gori opte je poznata meunarodnom turistikom sektoru, dok je proizvodnja hrane u Srbiji i Makedoniji prilino utemeljena. Pored ovoga, strane investicije koje su realizovane u poslednjoj deceniji na prostoru Zapadnog Balkana, otvorile su nove, dodatne privredne
sektore, poput ICT (Information communication technologies) i proizvodnje aluminijuma u Hrvatskoj, energetike u Makedoniji i Srbiji, povrtarstva u Crnoj Gori, komunikacionih tehnologija i softverske industrije u Srbiji, te teke industrije i mlekarstva u junoj srpskoj pokrajini. (Za dealjnije informacije pogledati: Mischkulnig,
Margit, Investing in the Western Balkans, New European Economy (on-line), 2011, preuzeto sa:
http://www.neweuropeaneconomy.com/Site_Content/In_Focus/Investing_in_the_Western_Balkans/ 30/06/2011,
kao i Mischkulnig, Margit, Skokovi, Hrvojka, Invest in Western Balkan The Western Balkan: The credible
bussines location, FIAS, (prezentacioni materijal) 2008, preuzeto sa: portal.wko.at/?361438, 28/06/2011)

172

svim izvetajima i ekspertskim analizama relevantnih oblasti, napominje se da je stepen

razvoja zapadnobalkanskih kapaciteta jo uvek daleko od maksimuma. U zavisnosti od
uspostavljenog stepena bezbednosti, programirani benefiti zaista mogu biti visoki i u skladu sa projektovanim oekivanjima. Stoga, stepen iskorienosti navedenih potencijala, u
velikoj meri zavisie od smera i kvaliteta korelativne veze ekonomije i bezbednosti koja
se artikulie pod politikim kiobranom. U tom smislu, intraregionalni i ekstraregionalni
procesi imaju ogromnu ulogu. Kao najvaniji partner zapadnobalkanskih zemalja, EU je
pokrenula mnotvo programa kako bi se region (re)konsolidovao i postao deo rastue
evropske porodice.

ZAPADNI BALKAN I EVROPSKA UNIJA POKRENUTI PROGRAMI, POSTIGNUTI REZULTATI I OTVORENA PITANJA
Zbog meudravnih sukoba na prostoru Zapadnog Balkana, koji su obeleili poslednju
deceniju 20.-og i poetak prve decenije 21-vog veka, privredni kapaciteti umnogome su
devastirani. Zbog preostalih nereenih pitanja njihova revitalizacija se ne odvija na adekvatan nain. Uviajui te probleme meunarodna zajednica, na elu sa EU, shvatila je da
povezivanje sektora ekonomije, bezbednosti i politike nije samo neizbeno, ve i nuno,
te su pokrenuti paralelni i integrisani programi. Kao najvaniji u tom smislu, navodi se
Proces stabilizacije i pridruivanja (Stabilization and Association Process - SAP) koji je
pokrenut u maju 1999. godine. SAP odraava dugorono opredeljenje EU da pomogne
zemljama regiona, kako u stvaranju sistemsko-politikog ambijenta, tako i putem finansijske pomoi i pomoi u razvijanju ljudskog kapitala.45 Proces saradnje u jugoistonoj
Evropi (SEECP) pokrenut je 1996. godine. Na sastanku ministara inostranih poslova u
Sofiji zemlje Jugoistone Evrope (JIE) postavile su temelje regionalnoj saradnji u cilju
stvaranja atmosfere poverenja, dobrosusedskih odnosa i stabilnosti. Nadalje, veoma vaan
projekat jeste i Pakt za stabilnost JIE, koji predstavlja prvi ozbiljan pokuaj meunarodne
zajednice da nekoliko prethodnih inicijativa, koje su bile uglavnom kratkorone intervencije na krizne situacije, zameni sveobuhvatnom dugoronom strategijom spreavanja konflikata i stabilizacije prilika. Jo jedan relevantan regionalni mehanizam predstavlja Inicijativa za saradnju u jugoistonoj Evropi (SECI). Cilj SECI-a je da jaa stabilnost u regionu, pre svega kroz razvoj ekonomske saradnje i saradnje po pitanjima zatite ivotne sredine u celom regionu, sa posebnim naglaskom na ukljuivanje privatnog sektora u pomenute oblasti delovanja. Centralnoevropska inicijativa (CEI) pored Zapadnog Balkana obuhvata i druge regione kao meuvladin forum za politiku, ekonomsku i kulturnu saradnju
meu lanicama. Njen osnovni cilj bio je da pomogne zemljama u tranziciji da se priblie
EU (Mini, Kronja, 2007:11-21). Pored ovih inicijativa, postoje i druge, meu kojima

45
Albanija, Bosna i Hercegovina, Hrvatska, Makedonija, Crna Gora i Srbija (ukljuujui Kosovo, prema Rezoluciji SBUN 1244) obuhvaeni su Procesom stabilizacije i pridruivanja (PSP), kao delom Politike proirenja
EU, koja priprema itav region Zapadnog Balkana za integraciju u EU. Proces je istovremeno bilateralni i regionalni proces koji, s jedne strane, uspostavlja odnose izmeu obuhvaenih zemalja i EU a, s druge strane,
ohrabruje njihovu meusobnu regionalnu saradnju.

173

treba spomenuti Organizaciju za Crnomorsku Ekonomsku Saradnju, zatim JadranskoJonsku inicijativu i one koje reguliu saradnju oko renih slivova Dunava i Save.46
Kao to se moe primetiti, EU je pokrenula mnotvo regionalnih mehanizama kako bi
objedinila politiku, ekonomsku, kulturnu i bezbednosnu saradnju sa balkanskim zemljama, ali i izmeu zemalja Zapadnog Balkana. U tom smislu, mnogo toga je uinjeno na
integraciji zapadnobalkanskih zemalja u evropske strukture i intraregionalno. Meutim,
uzimajui u obzir proteklo vreme od iniciranja ovih integrativnih aparata i koncepata,
utroena sredstva i tempo kojim se odvijaju integrativni procesi, Zapadni Balkan je jo
uvek u odreenoj meri udaljen od bazinih strutkura i vrednosti EU, kao i intraregionalnog konsenzusa. Postavlja se pitanje zbog ega je to tako i ta je mogue preduzeti kako
bi se postojei proces kvalitativno osnaio i ubrzao?

KA REKONSOLIDOVANOM ZAPADNOM BALKANU PROBLEMI I PERSPEKTIVE

Zapadni Balkan predstavlja specifian fenomen. On je produkt turbulentne istorije i kao
takav podloan je mnogim, esto intenzivnim deavanjima. Kao geopolitiki relavantan
prostor, oduvek je bio izloen uticajima spoljnih faktora, velikih sila koje su elele da ga
na neki nain kontroliu, dok je na intraregionalnom planu politiki konsenzus najee
bio vetaki proizvod, bez adekvatne ekonomsko-bezbednosne logike. Zbog toga su pokuaji formiranja kompaktnog regionalnog kompleksa nailazili na otpor kako iznutra, tako i
spolja. Podeljeni geopolitiki i geoekonomski interesi, te iskljuivost u logici, opstaju i u
savremenom svetu. Tenja EU da integrie ovaj prostor pod svoje okrilje nije ostvariva
ukoliko se ne uzmu u obzir ire, ali i ue geopolitike odrednice savremenog transbalkanskog i celokupnog evroazijskog prostora. U tom smislu, potrebno je ukazati na odreene
strategijske propuste EU struktura i spoljnopolitikih mehanizama ne samo u zapadnobalkanskom, ve i u kavkaskom, odnosno centralnoazijskom regionu. Aktuelna politika EU
ne doprinosi puno ostvarivanju projektovanih ciljeva na terenu. Na drugoj strani pod pritiskom globalizacije ukupan geopolitiki pejza se neprestano i veoma intenzivno menja.
Podaci koje navodi Ljubia Mitrovi govore o tome da su najmanje razvijene regionalne
integracije balkanska i unutardravna. U oba sluaja, smatra autor, moe se zakljuiti da
se regioni ne doivljavaju kao prirodne celine drutvenog ivota. Kada se radi o Balkanu, nastavlja autor, pored negativne konotacije koja se vezuje za ovaj pojam, razloge treba
traiti i u nerazvijenosti balkanskog regionalnog identiteta. Moe se pretpostaviti da se
slaba identifikacija javlja zbog toga to se dobrobit i prosperitet trae u okviru drugih celina, a ne u okviru Balkana (Mitrovi, 2005:23). Meutim EU ovu problematiku prepoznaje
sa zakanjenjm, tek 2005. godine menja svoj strategijski nastup koji podrazumeva preputanje veih ingerencija lokalnim dravama u okviru zapadnobalkanskih procesa. Tzv.
nadlenosti predstavljaju kljuni momenat, koji e opredeliti dalji razvoj ukupnih regionalnih deavanja. Domicilne drave regiona su uoile da Regionalna saradnja ne moe
biti voena spolja, ve iz samog regiona (Uljarevi, 2007:9). Transformacija Pakta za

46

Za opirnije informacije pogledati: Lopandi, Duko, Kronja, Jasminka, Regionalne inicijative i multilateralna
saradnja na Balkanu (drugo dopunjeno izdanje), Evropski pokret u Srbiji, Beograd, 2010, str. 123-169.

174

stabilnost u Regionalni savet za saradnju predstavlja inicijalni korak ka veoj intraregionalnoj inicijativi (ukanovi, 2009:499). Nastavak prenosa ingerencija treba proiriti na
sve sektore, posebno u ekonomskom i bezbednosnom domenu. Prenos odgovornosti u
tom kontekstu, moda bi doprineo promeni stavova koji ukazuju da veina zapadnobalkanskih naroda svoje zemlje definie pre kao evropske nego kao balkanske, to se moe
protumaiti kao oteavajui faktor intraregionalne kooperacije (Mitrovi, 2005:24). U tom
smislu Polazei od evidentne geostrateke irelevantnosti svih drava Zapadnog Balkana
pojedinano, samo jaanje regionalne saradnje i zajedniki nastup u najznaajnijim meunarodnim organizacijama moe stvoriti mogunost da se ona prevazie (ukanovi,
2009:505). Meutim, pored iniciranja Regionalnog saveta za saradnju, postavlja se pitanje
da li je mogue uiniti jo neto, kako bi se intraregionalna kohezija ojaala i kako bi se
geoekonomski potencijal zapadnobalkanskog regiona uveao?
PREDLOZI ZA UBZANJE PROCESA REKONSOLIDACIJE ZAPADNOG BALKANA
S obzirom na znaaj ekonomije za ukupnu stabilnost, te koliko su u tom kontekstu bitne
strane direktne investicije (SDI), u uslovima globalane ekonomske krize logino je traiti
naine da se njihov priliv uvea ili barem ne smanji. Za poetak zajedniki nastup moe
da predstavlja strateku platformu. U navedenim uslovima veoma je vano sagledati
odnos potencijala i rizika. Bezbednost u tom smislu predstavlja paradigmu kroz koju se
analiziraju svi ostali aspekti. Region Zapadnog Balkana poseduje znaajan privredni
potencijal, ali istovremeno sa sobom nosi i brojne izazove, rizike i pretnje te zbog toga ne
predstavlja stabilno okuenje za investiranje. Razlog lei u injenici da sa ekonomskim
krizama najee idu i mnogi drugi problemi, kao to je npr. problem etnonacionalizma
(ukanovi, 2009:504). Deo aktuelnih ekonomskih, ali i bezbednosnih problema zapadnobalkanske zemlje mogu da ree zajednikim nastupom, kao jedinstven prostor. U skladu
sa logikom funskcionisanja Regionalnog saveta za saradnju i ostalim prateim regionalnim mehanizmima, specijalni multilateralni intraregionalni meuvladin mehanizam,
mogao bi da doprinese artikulaciji zajednikih interesa. Takav mehanizam mogao bi po
uzoru na Savetodavno vee za biznis (BAC) u okviru SECI-a, da ukljui i nevladin sektor,
odnosno ljude iz poslovnog sveta, na elu sa ekspertima za strana ulaganja. To bi mogao
biti i novi koncept, ali i nadogradnja postojeih u skladu sa utemeljenom pravnoadministrativnom strukturom. Podrka ovakvom konceptu bila bi izvesna, obzirom da
veina stanovnika regiona smatra da je upravo ekonomija oblast u okviru koje bi trebalo
intenzivirati saradnju meu zapadnobalkanskim zemljama.47 Demonstriranje sposobnosti
intraregionalnih drutvenih kapaciteta, sasvim sigurno bi doprinelo ublaavanju posledica
tekue ekonomske krize i u vidu povratne sprege, sa adekvatnom politikom podrkom,
doprinelo stabilnosti regiona. Funkcionisanje predloenog mehanizma, zahteva postizanje
konsenzusa oko stratekih pitanja. Konsenzus mora da se postigne oko strukture i naina
funkcionisanja organizacije, pri emu bi ekspertski tim sastavljen od predstavnika svake
drave regiona imao kljuni uticaj na rad sistema. Realizacija konkretnih zadataka zahteva

47
Ljubia Mitrovi navodi podatke istraivanja u kojem se ak 56.6 % ispitanika slae sa tvrdnjom da e balkanske zemlje imati vie korsti ako ostvare meusobnu saradnju nego ako se orijentiu samo na EU i SAD
(Mitrovi, 2005:27).

175

mapiranje sektora sa najveim potencijalom u regionu, preko sistematizacije projekata,

naina njihovog prezentovanja i odreivanja prioriteta, do praenja realizacije projekata i
kontrole postignutih rezultata. Kao adekvatan primer i inicijalni korak u pristupu izgradnje
novog regionalnog mehanizma, mogla bi da poslui inicijativa iz 2010. godine, koju je
pokrenuo tadanji ministar energetike Republike Srbije Petar kundri. Na inicijativu srpskog ministra, u Bugarskoj je potpisana Deklaracija o zajednikoj saradnji na energetskim
projektima u narednih 10 godina. Deklaraciju su potpisale pored Srbije i Bugarske, Grka,
Turska i Rumunija. Ona podrazumeva saradnju u raznim regionalnim projektima koji e
poveati energetsku stabilnost u regionu i nesmetano dostavljanje gasa drugim zemljama
Evrope.48 Iako ovaj sporazum nije privukao previe panje u javnosti, njegov znaaj za
uvrivanje intraregionalnih odnosa nije zanemarljiv. Sledei navedenu logiku mogli bi
da se reguliu mnogi privredni sektori to bi dovelo do intraregionalnog ekonomskog
(prema logici stvari i bezbednosnog i politikog) konsenzusa u regionu. Potencijali svakako postoje i ukoliko se sagledaju rezultati pojedinih istraivanja, stie se utisak da je i ira
javnost upoznata i saglasna sa time.49 Zapadni Balkan poseduje specifine karakteristike
koje ga ine pogodnim za regionalnu integraciju. Meu tim osobenostima, pre svega, treba istai injenicu da su sve drave regiona (izuzev Albanije) u prolosti bile deo jedinstvenog ekonomskog prostora. Za znaajnije ekonomske efekte dovoljno je samo reintegrisanje postojeih kapaciteta (elektro sistemi, eleznica, pravci snabdevanja i sl.). Drugo,
sadanje male nacionalne privrede mogu viestruko da prosperiraju stvaranjem veeg
regionalnog trita. Tree, geografski i etniki faktori, praktino poveavaju meuzavisnost izmeu zemalja (u odnosu na neke druge regione). Zajedniki jezik (ili jezika slinost), zajednike nacionalne manjine, kao i geografski oblik nacionalnih granica mogu da
olakaju privrednu integraciju. Ovome treba dodati i injenicu da sve zemlje regiona tee
prikljuenju EU. Meutim kljuni izazov predstavlja prevazilaenje politikih i etnikih
podela, to se jedino moe uiniti putem jaanja ekonomskih integracija (Tiri, Pipa,
2009:1115). Svest o tome sve vie sazreva i kod relevantnih politikih aktera u regionu.50
ZAKLJUAK
U uslovima globalne ekonomske krize, tranzicionim dravama ne preostaje previe prostora za ekskluzivne jednostrane i individualne agende. Treba imati u vidu injenicu da je
globalizacija ve u znaajnoj meri umanjila relevantnost nacionalnih granica i da su bezbednosni izazovi, rizici i pretnje odavno anacionalni, te da se dostizanje visokog stepena
stabilnosti u raznim sektorima moe postii jedino zajednikim naporima. U tom smislu,
pored intraregionalnih faktora, spoljni faktori takoe moraju biti uzeti u obzir. EU sa svojim prilino liberalnim spoljnopolitikim nastupom polako privlai Zapadni Balkan

48

Pogledati: Zajednika energetska strategija Balkana, RTV Vojvodina (on-line), 30/11/2010, preuzeto sa:
http://www.rtv.rs/sr_lat/ekonomija/zajednicka-energetska-strategija-balkana_225864.html 25/05/2011
49
Veoma je interesantno primetiti da su u jednom istraivanju stanovnici zemalja Zapadnog Balkana kao primarne sektore intraregionalne saradnje identifikovali (prema vanosti) najpre ekonomiju, zatim izgradnju infrastrukture, te bezbednost i vojnu saradnju koju slede sektori kulture i zatite ivotne sredine (Mitrovi, 2007:26).
50
Pogledati npr.: Neboja Radmanovi u Sofiji: Zajedniki graditi gasne koridore, Vesti.rs (on-line),
25/04/2009, preuzeto sa: http://www.vesti.rs/Bosna-i-Hercegovina/Nebojsa-Radmanovic-u-SofijiZajednicki-graditi-gasne-koridore.html 25/06/2011

176

blie svom gravitacionom centru. Meutim, ini se da pri traenju reenja za rekonsolidaciju Zapadnog Balkana EU ne uvaava previe interese ostalih aktera koji ele da projektuju svoje uticaje na region. Zbog toga, manje ili vie opravdano, mnogi smatraju da
Zapadni Balkan predstavlja prostor odmeravanja snaga EU i Ruske Federacije (najvie
kada je re o energetskom sektoru).51 Dodatno, ameriki uticaj u regionu, ini se, nije
uvek u saglasnosti sa evropskim, to izaziva sumnje oko jedinstvenog evroatlanskog koncepta. Kada je re o Turskoj, miljenja su dijametralno suprotna: od toga da ta zemlja, uz
podrku SAD, eli da namente sopstveni uticaj u regionu kao neku vrstu odmazde za
evropsko odbijanje, do toga da se pribliava Rusiji i pojedinim islamskim zemljama.52 U
svakom sluaju, sa stanovita Zapadnog Balkana, EU bi trebalo vie panje da posveti
irim geopolitikim konsekvencama svog odnosa sa Ruskom Federacijom, jer pored
Ukrajine i Kavkaza, Zapadni Balkan predstavlja kljunu vezu izmeu njih. Istovremeno
EU treba da prepusti samim zemljama regiona veu odgovornost. Geoekonomska dimenzija, uzimajui u obzir politiku i bezbednosnu situaciju u regionu, svakako e biti pod
uticajem geopolitikih deavanja. Ukoliko EU eli vei uticaj na Zapadnom Balkanu mora
da ima koherentniji i obuhvatniji pristup ka ovom prostoru. Sa druge strane, drave na
ovom prostoru, moraju da pokau veu spremnost i kreativnost pri iznalaenju reenja
koja e unaprediti intraregionani konsenzus. Time bi se podstaklo proaktivnije delovanje
regiona kao celine na spoljnopolitikom planu, uz istovremeno uvaavanje pojedinanih
nacionalnih prioriteta. U tom smislu, principi kompatibilnosti i odmerenosti takoe moraju da budu zastupljeni, jer samo usaglaeni intra/ekstra-regionalni koncept moe da dovede do kvalitetnih reenja i blagovremeno okona proces tranzicije regiona od postkonfliktnog ka razvijenom prostoru. Jedino na taj nain bezbednost, politika i ekonomski razvoj
mogu da se usklade i doprinesu poveanom prilivu SDI kao osnovnom pokretau savremene nacionalne, regionalne i pankontinentalne ekonomije. Regionalni savet za saradnju,
ukoliko bi bio nadograivan prezentovanim konceptima ili ih u nekom obliku podravao,
moe da prui znaajniji podsticaj privrednom razvoju, stabilnosti politikih institucija i
saradnji u oblasti bezbednosti.

LIREATURA:
1.
2.
3.

Balkan Magazin (on-line), Evropi potrebni i Juni tok i Nabuko, 20/05/2011, preuzeto sa:
http://www.balkanmagazin.net/kolumna/3e/evropi_potrebni_i_juzni_tok_i_nabuko.xhtml
orevi, Ivica, Filijovi, Marko, Balkanski energetski koridori kao izvor i potencijal za reavanje problema
bezbednosti, Megatrend revija Vol .8 (1), Megatrend Univerzitet, Beograd, 2011
ukanovi, Dragan, Zapadni Balkan - od sukoba do evrointegracija. Godinjak Fakulteta politikih nauka,
3(3),. 2009

51

Pogledati npr.: orevi, Ivica, Filijovi, Marko, Balkanski energetski koridori kao izvor i potencijal za
reavanje problema bezbednosti, Megatrend revija Vol .8 (1), Megatrend Univerzitet, Beograd, 2011, str. 169187.
52
O tome govore brojni radovi meu kojima treba izdvojiti: Engdahl, William, Full Spectrum Dominance: The
Geopolitical Agenda Behind Washingtons Global Military Buildup, 2008, preuzeto sa:
www.engdahl.oligeopolitics.net, 05.01.2010.; kao i Marketos, Thrassy, Turkey in the Eurasian Energy Security
Melting Pot, China and Eurasia Forum Quarterly, Vol. 7., No. 4., 2009.

177

4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.

16.

17.
18.

Engdahl, W.F.: Full Spectrum Dominance: The Geopolitical Agenda Behind Washingtons Global
Military Buildup, 2008, preuzeto sa: www.engdahl.oligeopolitics.net,
Hadi, Miroslav, Radoman, Jelena, Meuzavisnost ekonomije i bezbednosti, u: Hadi, M, Radoman, J.
(ur.), Ekonomija i bezbednost, Centar za civilno-vojne odnose, Beograd, 2009
Lampietti, Julian, Lugg, David, Van der Celen, Philip, Branczvik, Amelia, Changing Face of Rural Space
Agriculture and Rural Development in the Western Balkans, The International Bank for Reconstruction and
Development / The World Bank, Washington DC, 2009
Lopandi, Duko, Kronja, Jasminka, Regionalne inicijative i multilateralna saradnja na Balkanu (drugo
dopunjeno izdanje), Evropski pokret u Srbiji, Beograd, 2010
Marketos, Thrassy, Turkey in the Eurasian Energy Security Melting Pot, China and Eurasia Forum
Quarterly, Vol. 7., No. 4., 2009
Mini, Jelica, Kroonja, Jasminka, Regionalna saradnja za razvoj i evropsku integraciju, Evropski pokret u
Srbiji EpuS, Beograd, 2007
Mitrovi, Ljubia, Regionalni identitet i odnos aktera prema procesima globalizacije, regionalizacije i evrointegracije Balkana, (Rad sa projekta Kulturni i etniki odnosi na Balkanu . mogunosti regionalne i evropske integracije (1310)), Filozofski fakultet u Niu, Ni, 2005
Mischkulnig, Margit, Investing in the Western Balkans, New European Economy (on-line), 2011, preuzeto
sa: http://www.neweuropeaneconomy.com/Site_Content/In_Focus/Investing_in_the_Western_Balkans/
Mischkulnig, Margit, Skokovi, Hrvojka, Invest in Western Balkan The Western Balkan: The credible
bussines location, FIAS, (prezentacioni materijal), 2008, preuzeto sa: portal.wko.at/?361438, 28/06/2011
Neboja Radmanovi u Sofiji: Zajedniki graditi gasne koridore, Vesti.rs (on-line), 25/04/2009, preuzeto
sa:
http://www.vesti.rs/Bosna-i-Hercegovina/Nebojsa-Radmanovic-u-Sofiji-Zajednicki-graditi-gasnekoridore.html
Sretenovi, Miroljub, Geopolitiki poloaj Zapadnog Balkana, Vojno delo (prolee), 2010.
Tiri, Edfana, Donila, Pipa, The Eurpoean Perspective Of The Western Balkans, paper presented on the
International Conference European Integration - Beetwen Tradition And Modernity, 22-23 October, 2009,
Targu Mures, Romania, Ed. Univ. Petru Maior, Universitatea Petru Maior, 3rd edition, 2009, preuzeto
sa:
http://www.upm.ro/facultati_departamente/stiinte_litere/conferinte/situl_integrare_europeana/Lucrari3/istori
e/113_Donila%20Pi%20WESTERN%20BALKAN1-1.pdf
Uljarevi, Daliborka, Povezivanje mladih lidera u regionu regionalna saradnja i Zapadni Balkan, epus
(on-line), Evropski pokret Srbija, prezentacija sa Drugog seminara odranog u Sarajevu 31.08 03.09.2007.godine, preuzeto sa:
http://www.emins.org/pmlr/download/DaliborkaUljarevic_Regionalna%20saradnja%20i%20zapadni%20Ba
lkan.pdf
US-Greece Task Force, Re-linking the Western Balkans: The Energy Dimension, CSIS-EKEM Policy
Report, Policy Report Three, September 2010, Center for Strategic and International Studies (CSIS), Hellenic Centre for European Studies (EKEM), Washington D.C./Athens, 2010.
Zajednika energetska strategija Balkana, RTV Vojvodina (on-line), 30/11/2010, preuzeto sa:
http://www.rtv.rs/sr_lat/ekonomija/zajednicka-energetska-strategija-balkana_225864.html

178

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

PRIVREREDNI RAZVOJ U EVROPSKIM ZEMLJAMA

U TRANZICIJI- EZT
Dr Zorka Grandov
Fakultet poslovne ekonomije, Banja Luka, e-mail: zgrandov@hotmail.com

Mr Anka Vojvodi
Visoka zdravstveno-sanitarna kola strukovnih studija-VISAN, Beograd,
e-mail: bigmatche@yahoo.com

Mr Marko Vuievi
Beogradska poslovna kola- visoka kola strukovnih studija, Beograd,
e-mail: marko.vucicevic76@gmail.com

Saetak: Ekonomske i politike promene u evropskim tranzicionim zemljama (EZT) i prelazak na trini nain privreivanja zahteva promene na mikro i makro nivou privreivanja, uz istovremenu izgradnju pravne i institucionalne infrastrukture koja treba da omogui i potpomogne te promene.
Odrivi rast privredne aktivnosti prevashodno se bazira na makroekonomskoj stabilnosti,
prilivu inostranih i rastu domaih investicija, rastu konkurentnosti i izvoza, i posledinom
rastu dohodaka i ivotnog standarda. U ovakvom mehanizmu privrednog rasta najvei
poremeaji nastaju usled pregrejavanja domae tranje, to ukazuje na opasnost da inflaciona oekivanja odbiju strateke investitore..
Uloga stranog privatnog kapitala u zemljama u tranziciji rasla je srazmerno brzini kojom
su one ostvarivale transformaciju i reformu ka trinoj privredi i postizale ekonomsku
stabilizaciju i rast. Na razlike u sposobnostima i uspenosti pojedinih zemalja da privuku
nove ideje, tehnologije i SDI, odreen uticaj svakako imaju i institucije zemlje domaina.
Evropski integracioni proces je pozitivno uticao na rast priliva SDI i u zemlje Evropske
unije i zemlje koje su na neki nain ukljuene u taj proces. Pri tome je obim priliva i kvalitet SDI u direktnoj vezi sa uspehom reformi u tim zemljama, i njihovom blizinom punom
lanstvu u Evropskoj uniji.
Kljune rei: privredni razvoj, tranzicija, strani kapital.

179

UVOD
Znaajni ekonomski problemi sa kojima se susreu privrede zemalja u tranziciji od poetka ekonomske i politike transformacije poetkom devedesetih godina dvadesetog veka
su sloeni i meusobno isprepletani. Danas je evidentno da odreenim primarnim faktorima procesa transformacije nije pridavan adekvatan znaaj na poetku ovog procesa, a to
se pre svega odnosi na nepovoljne poetne uslove (nasleene iz prethodnog perida centralnog planiranja), zatim udaljenost regiona jugoistone evrope od trita zapadnoevropskih zemalja, vojne konflikte i optu politiku i ekonomsku nestabilnost regiona.
Ubrzanje privrednog rasta ne moe kupiti visokom inflacijom. Takoe se potvrdilo da
smirivanje inflacije ne izaziva recesiju, ve da stvari stoje upravo suprotno. Opsena ekonometrijska ispitivanja privreda u tranziciji potvruju da su osnovne determinante rasta
bile niska stopa inflacije, smanjenje javne potronje i odluno sprovoenje institucionalnih reformi. Ono to moda predstavlja iznenaenje je to da zemlje koje su ostvarile bolje
ekonomske rezultate u pogledu rasta i inflacije registruju i veu jednakost u raspodeli.
Sutinski element uspeha tranzicionog procesa je integracija zemalja u tranziciji u meunarodne finansijske tokove. U ovim zemljama je, tokom tranzicionog procesa, identifikovana velika potreba za kapitalom koji treba da pomogne oivljavanje proizvodnje i izgradnju infrastrukture.
Za reformski uspene tranzitorne ekonomije priliv stranih investicija znaio je ne samo
vie stope rasta i ubrzanje strukturnih reformi, ve i poboljanje eksterne finansijske situacije zemlje, poveanje deviznih rezervi i postizanje povoljnijeg kreditnog rejtinga.

TRANZICIONE STRATEGIJE RAZVOJA

Iskustva zemalja centarlne i istone Evrope i razliiti rezultati koje su one postigle sa
aspekta privlaenja stranog kapitala potvrda su teze da je izgradnja atraktivne investicione
baze u jednoj nacionalnoj ekonomiji dugoroan proces, pa shodno tome zemlje, koje su
kasnije zapoele sa reformom svojih privreda i liberalizacijom investicionih reima, mogu
imati problema da uhvate korak sa ostalim zemljama koje su u takve poduhvate krenule
ranije; ovo pre svega usled injenice da se radi o tritu ije dimenzije dozvoljavaju svega
nekoliko velikih investicionih projekata u odabranim investicionim sektorima [Jovi,
Baji, Vidas -Bubanja, Stamenkovi, Jovanovi, 2001:7].
Bazine karakteristike tranzicionih procesa u EZT su:
Makroekonomska stabilizacija - zahteva budetsku i fiskalnu disciplinu; podrazumeva
smanjenje i kontrolu inflacije;
Liberalizacija - proces koji stvara uslove da se veina cena formira na slobodnom
tritu i ujedno smanjuje trgovinske prepreke;
Restruktuiranje i privatizacija;
Pravne i institucionalne reforme, da bi se redefinisala uloga drave i uspostavila vladavina prava [Kovaevi, 2001:4].

180

to se tie cilja tranzicije, a to je stvaranja trine privrede, moe se rei da generalno postoji konsenzus meu analitiarima. Meutim, aktuelni su jo uvek razliiti stavovi o tome
kako da se ovaj cilj najbolje postigne. Kornai npr. konstatuje da su "mnogi uesnici u
postsocijalistikim transformacijama bili opsednuti brzinom" i naglaava da "suvie jak
naglasak na brzinu dovodi do nestrpljenja, agresivnosti i arogancije". Kao primer, ovaj
autor navodi program masovne privatizacije u ekoj Republici, uz primedbu da je "aktuelna politika mnogih reformatora, zapravo, esto bila manje radikalna od njihove retorike"
[Jovi, Baji, Vidas-Bubanja, Stamenkovi, Jovanovi, 2001:7]. Protagonisti reformske
strategije smatraju da je ova strategija imala uspeha tamo gde je nepokolebljivo i u potpunosti primenjena, a da su se problemi javljali tamo gde je bilo nedoslednosti u njenoj primeni (zemlje koje su sprovele ambicioznije programe strukturnih reformi ujedno su bile
najuspenije u postizanju makroekonomske stabilizacije).
Postoje i argumenti da je pad proizvodnje uglavnom posledica inicijalnih uslova, i da
vrsta ekonomska politika predstavlja jaku osnovu za bre i stabilnije oivljavanje ekonomije. U osnovi se mogu razlikovati tri reformske strategije: tzv. "ok terapija", brzo
prilagoavanje i postepene promene. Prava ok terapija je primenjena samo u bivoj Istonoj Nemakoj. Mada ovaj pristup omoguuje brzu realokaciju resursa, na srednji rok on
donosi znaajne trokove, tako da nije interesantan ni za jednu od ostalih postkomunistikih zemalja. U veini zemalja tranzicija je otpoela liberalizacijom cena sa
vetaki niskih nivoa, to je dovodilo do porasta inflacije. Uz to, dolo je i do pada proizvodnje. Gomulka je definisao nekoliko specifinih uzroka pada proizvodnje. Sem toga,
postoji mogunost da je nivo proizvodnje pre otpoinjanja tranzicije precenjen usled
manjkavosti preciznih i realnih statistikih podataka [Gomulka, 1998:56].
Kritiari "big bang" pristupa istiu da naglasak na brzinu negativno utie na jo uvek
aktuelne organizacione veze izmeu postojeih preduzea, te da "dezorganizacija" znaajno doprinosi padu proizvodnje. Ovaj pad, u kombinaciji sa liberalizacijom cena i dubokim
rezovima u javnoj potronji, ima za rezultat otar rast siromatva i socijalnog raslojavanja.
Polazei od neizvesnosti koje prati tranzicija, ova grupa analitiara navodi da su u brojnim
sluajevima loe sekvence reformi dovele do raspoedele privatnih interesa (posebno u
Rusiji), to je za posledicu imalo blokadu daljih reformi. Oponenti pak odbacuju ovaj kriticizam, istiui da je pad proizvodnje registrovan i pre nego to je otpoela tranzicija,
zatim da organizacione veze nasleene iz centralnog planiranja nisu odgovarale tritu, da
su privatizovana preduzea u mnogo sluajeva restruktuirana bre od onih koja su ostala u
dravnom vlasnitvu, kao i da se vei deo nejednake raspodele bogatstva i porast siromatva dogaao u zemljama u kojima su reforme primenjene samo delimino [Havrylyshyn,
McGettigan, 1999:43]. U okviru globalne strategije, evidentno je da je brza akcija bila
mogua u nekim oblastima reformi (liberalizacija cena i trgovine, stabilizacija inflacije i
eventualno privatizacija malih preduzea), dok je za ostale oblasti jasno da reforma zahteva odreeno vreme. Kontraverze u pogledu "ok tretmana" odnose se uglavnom na
makroekonomsku stabilizaciju i brzinu privatizacije, a u manjoj meri na trgovinsku liberalizaciju.ta vie, moe se zakljuiti da je brzo sprovoenje liberalizacije i stabilizacije
opte prihvaeno kao optimum.
to se tie sekvenci sprovoenja, treba istai da su neke reforme preduslov za druge
reforme - na primer, privatizacija bi bila neuspena bez zadovoljavajueg pravnog okvira i
finansijskog sistema, dok bi liberalizaciju cena trebalo sprovesti nakon postizanja makro-

181

ekonomske stabilizacije[Kovaevi, 2001:10]. Pojaana integracija u svetsku privredu

putem brze liberalizacije spoljne trgovine, finansija i investicija prihvata se kao koncept
za spreavanje zastoja u razvoju zbog krize otplate dugova. Ono to je predstavljalo nepoznanicu u dosadanjem toku procesa tranzicije je redosled (na primer, da li prvo treba
liberalizovati uvoz ili izvoz) [Kovaevi, 2001:10]. Trgovinska liberalizacija omoguava
najbolju alokaciju resursa prema komparativnim prednostima, obezbeujui prihode od
izvoza koji su neophodni za uvoz usmeren na podsticanje privrednog rasta. Finansijska
liberalizacija privlai inostrani kapital koji tei visokim prinosima u zemljama siromanim
kapitalom, dozvoljavajui im da investiraju vie od sopstvene tednje. Vei priliv stranih
investicija bi zato dalje ubrzavao privredni rast, i to ne samo dopunom domae akumulacije, ve i putem transfera tehnologije i organizacionih znanja. Evropske zemlje u tranziciji
su u bankarskom sektoru prihvatile pravila kontrole koja vae u zemljama EU. Meutim,
primena efikasne bankaske kontrole u pojedinim sluajevima je bila dosta teka, prevashodno usled evidentnog nedostatka edukovanog personala i pratee infrastrukture.
U privatizaciji infrastrukturnih preduzea i u industriji, direktna strana ulaganja deluju
stimulativno na priliv u ostale grane privrede. Pre svega, uee stranog kapitala u tzv.
"velikim privatizacijama" daje pozitivne signale investitorima o investicionoj klimi u
datoj zemlji. Sem toga, privatizacija industrijskih preduzea esto je praena i dodatnim
investiranjem u obnovu i razvoj. Zbog toga su nove strane investicije relativno blisko
povezane sa investicijama u ve privatizovana preduzea [Lansbury, Pain, and Smidkova,
1990:112 ]. Evropska banka za obnovu i razvoj (EBRD) u svojoj godinjoj publikaciji
Transition Report prati napredak u ekonomskim reformama u evropskim zemljama u
tranziciji, i objavljuje tranzicione pokazatelje. Generalno posmatrano, za evropske zemlje
u tranziciji, karakteristina je znatno sporija privatizacija velikih preduzea.

MAKROEKONOMSKI POKAZATELJI EZT

Na poetku tranzicionog perioda, gotovo sve evropske tranzicione zemlje su beleile
negativne godinje stope rasta GDP-a. Moe se rei da je oporavak privreda ovih zemalja
zapoeo 1994. godine, kada su negativne stope rasta imale samo Estonija, Litvanija i BJR
Makedonija. Od sredine devedesetih, uz nekoliko izuzetaka, stope rasta GDP-a u EZT su,
bez obzira na izraene varijacije, bile pozitivne. U periodu nakon 2000. godine, rekordne
stope rasta od preko 10% beleile su baltike zemlje (u pojedinim godinama), kao i Slovaka i Crna Gora u 2007. godini. Rumunija se, prema podacima Svetske banke [WB
Database (http://databank.worldbank.org/ddp/home.do?Step=12&id=4&CNO=2); pristup
bazi: IV 2011], jasno istie meu zemljama JIE kada je u pitanju nominalni iznos GDP, i
to sa nivoom koji je neznatno ispod vrednosti od 200 mlrd. USD, a sledi Hrvatska [WB
Database (http://databank.worldbank.org/ddp/home.do?Step=12&id=4&CNO=2); pristup
bazi: IV 2011], sa znatno manjim iznosom od oko 55 mlrd. USD u 2008. Respektabilne
vrednosti GDP-a od ostalih evropskih tranzicionih zemalja, posmatrano u niminalnim
iznosima, belee Poljska (preko 500 mlrd. USD), eka Republika (oko 200 mlrd. USD) i
Maarska (priblino 150 mlrd. USD). Posmatrano po glavi stanovnika, Slovenija
dominira meu svim evropskim tranzicionim zemljama, sa vie od 25000 USD. Ostale
EZT, lanice EU (osim Bugarske i Rumunije), kreu se oko nivoa od 15000 USD GDP-a
per capita. Od zemalja JIE, najbolje je kotirana Hrvatska, a najloije Albanija [WB

182

Database (http://databank.worldbank.org/ddp/home.do?Step=12&id=4&CNO=2); pristup

bazi: IV 2011]. Posmatrano prema ueu industrije i poljoprivrede u GDP-u,
poljoprivreda u svim zemljama ima uee vee od 5%, a najvee je u sluaju Albanije
(iznad 20%). Srbija i BJR Makedonija belee najvee uee industrijskog sektora u
GDP-u, i to iznad nivoa od 20%. Sve EZT iz prvog kruga ulanjenja u EU (2004. godine)
belee uee poljoprivrede manje od 5%. S druge strane, najvee uee industrije u
GDP-u ima eka Republika (iznad nivoa od 40%), a slede Poljska i Litvanija sa oko 30%
[WB Database (http://databank.worldbank.org/ddp/home.do?Step=12&id=4&CNO=2);
pristup bazi: IV 2011].
U 2008. godini, sve zemlje JIE osim Rumunije belee stagnaciju ili pad, dok je loa situacija daleko vie izraena u regionu CIE. Kao posledica ve zahuktale svetske finansijske
krize, u 2009. godini u regionu JIE sve zemlje izuzev Albanije belee negativne stope
rasta GDP. Meu zemljama CIE, slika je jo sumornija; osim Poljske, sve zemlje imaju
negativne stope rasta, pri emu se u baltikom regionu kreu ak izmeu -14% i -18%. U
2010. godini (grafikon 5) dolazi do smirivanja negativnih tendencija, tako da se stope
kreu u dijapazonu od -2 (Rumunija) do 4,0 (Slovaka).

Grafikon 5. Stope rasta GDP u EZT, 2009. i 2010. god. (u %)

(u %)

-5

-10

-15
2009
2010

ja
ed
on
i

Sr
bi
ja
BJ
R

M
ak

Bi
H
rv
at
sk
a
C
rn
a
G
or
a
H

M
a
ar
sk
a
Po
l js
ka
Sl
ov
a
ka
Sl
ov
en
ij a
Es
to
ni
ja
Le
to
ni
ja
Li
tv
an
i ja
Bu
ga
rs
ka
R
um
un
ija
Al
ba
ni
ja

-20

Izvor: WORLD BANK Database

(http://databank.worldbank.org/ddp/home.do?Step=12&id=4&CNO=2);
za 2009 i 2010: EBRD Database
(http://www.ebrd.com/pages/research/analysis/forecasts.shtml); pristup bazi: IV 2011.

183

Od ostalih makroekonomskih pokazatelja nivoa razvijenosti EZT, od znaaja je pomenuti

bilans tekueg rauna.
Tokom poslednje decenije, nijedna od EZT praktino nije beleila suficit tekueg rauna.
Valja naglasiti da je deficit bio znatno vei kod zemalja JIE - proseno je za zemlje JIE
ovaj pokazatelj bio 16,9% GDP-a u 2008. Kod tranzicionih zemalja lanica EU, prosena
vrednost deficita tekueg rauna se u periodu od 1998. do 2008. godine kretala u dijapazonu od 5 do 10% GDP-a. Najbolje je pozicionirana eka Republika, sa vrednou
bilansa tekueg rauna od -2,9% u poslednjoj godini posmatranog perioda [WB Database
(http://databank.worldbank.org/ddp/home.do?Step=12&id=4&CNO=2); pristup bazi: IV
2011].
Prema vrednostima spoljnog duga najmanje vrednosti belee zemlje JIE: Crna Gora,
Albanija i Rumunija (ispod 40% GDP-a), dok su najloije kotirane zemlje CIE: Estonija,
Letonija i Maarska (vrednost ovog pokazatelja se kree oko 120% GDP-a). Ovde treba
zapaziti da su 2000. godine, od svih EZT, samo Srbija i Bugarska imala nivo spoljnog
duga iznad 65%.

UTICAJ EU NA TRANZICIONE ZEMLJE I REGION ZAPADNOG BALKANA

Evropski integracioni sporazumi su, mada ogranieni na trgovinu, i nevezano za to da li u
svom sastavu imaju specijalne klauzule o tretmanu stranih investicija, uveali kredibilitet
vlada u evropskim zemljama u tranziciji sa aspekta privrenosti reformama i usmerenosti
ka otvaranju njihovih privreda. Sporazumi su do 1998. godine sadrali i posebne mere
koje su dozvoljavale tranzicionim zemljama CE da umanjuju carine tako to su izvoznicima na trite EU refundirane carine koje su platili na uvozne inpute. Uz izvesne modifikacije, ove mere su bile na snazi do sklapanja Pan-evropskog sporazuma o zabrani povraaja carina koji je stupio na snagu u periodu 1997-1998. god. Na primer, ako dva preduzea, jedno iz EU a drugo iz neke od centralnoevropskih zemalja u tranziciji proizvode isti
finalni proizvod za koje se uvoze poluproizvodi iz tree zemlje, tada je preduzee iz tranzicione zemlje u reimu povratne carine imalo komparativnu prednost u odnosu na isporuioca iz EU na tritu EU. Zvanino obrazloenje za ovaj izuzetak bilo je sadrano u
tenji za pojaanjem konkurentnosti preduzea iz tranzicionih zemalja CE na tritu EU.
Meutim, injenica je da je ova mera predstavljala ekstra olakicu za privlaenje stranih
direktnih investicija u tranzicione zemlje. Posmatrano sa aspekta preferencijalnog pristupa
zapadno-evropskom tritu: EU je uticala na skraenje tranzicionog perioda tako to je
ukinula carine i kvote na uvoz industrijskih proizvoda iz centralnoevropskih zemalja;
naime, od 1997. godine, izvoznici industrijskih proizvoda iz ovih zemalja imaju bescarinski pristup tritu Evropske unije. Sem za proizvoae u tranzicionim zemljama, ovakav
reim izuzetno je povoljan i privlaan za potencijalne strane investitore koji ele slobodan
pristup tritu zemalja Evropske unije. Evropski integracioni sporazumi su takoe podstakli interes i meu evropskim proizvoaima, posebno kod onih koji su se znaajno oslanjali na uvoz sirovina iz treih zemalja, a koji su plasirali svoje finalne proizvode na trite EU; sporazumi su ih dodatno motivisali da svoju proizvodnju presele u neku od centralnoevropskih zemalja u tranziciji. Negativan kontekst evropskih integracionih sporazuma sa aspekta privlaenja stranih investitora u EZT odnosi se pre svega na pravila pore-

184

kla, koja se koriste da se odrede proizvodi i usluge na koje se odnosi preferencijalni tretman. S obzirom na visok nivo restriktivnosti, ova pravila su delimino uticala na smanjenje potencijalnih investicionih prednosti. Kaminski ocenjuje da su restriktivna pravila
porekla "efikasno spreila mnoge investitore iz zemalja van EU da osnuju svoja preduzea
u zemljama centralne i istone Evrope". Opirnije o pozitivnim i negativnim konsekvencama evropskih integracionih sporazuma sa aspekta SDI u EZT.
Sa geopolitikog stanovita jugoistona Evropa (JIE) obuhvata osam zemalja: pet bivih
jugoslovenskih republika (Srbiju, Crnu Goru, Bosnu i Hercegovinu, Hrvatsku i BJR
Makedoniju), Rumuniju, Bugarsku i Albaniju. Geografski posmatrano, jugoistok Evrope
(Balkanske zemlje) obuhvata deset zemalja, tj osim navedenih, jo Grku i Maarsku. U
najirim relacijama, jugoistoku Evrope se esto pripisuju jo i Slovenija, Moldavija i
Turska pa se govori o prostoru od preko 1,5 miliona kvadratnih kilometara, sa oko 130
miliona stanovnika. Grka i Turska se razlikuju od svojih ostalih Balkanskih suseda, kako
u pogledu ekonomskog razvoja tako i po svojoj politikoj pozadini. Grka je punopravna
lanica EU od 1981. godine, Maarska, Slovenija, Bugarska i Rumunija od 2004. odnosno
2007. godine, dok je Turska u carinskoj uniji sa EU. U pitanju je region sa stratekom
lokacijom na prelazu izmedju Evrope i Azije i sa znaajnim razvojnim potencijalimatrite, resursi, ekonomski potencijali rasta. Procesi i inicijative povezivanja posebno su
dobili na intenzitetu posle raspada prethodne Jugoslavije i razaranja koja su obuhvatila
Bosnu i Hercregovinu, Hrvatsku, sadanju Jugoslaviju, posebno Kosovo i Metohiju. U
junu 1999. godine, u Kelnu, odran je skup najbogatijih zemalja sveta i najvanijih
meunarodnih institucija na temu rekonstrukcije i saradnje u jugoistonoj Evropi, uz
prisustvo zemalja iz regiona. Na skupu je usvojen dokumenat Pakt stabilnosti za
jugoistonu Evropu, koji insistira na injenici da zemlje jugoistone Evrope otponu
saradnju, kako meusobno, tako i sa glavnim donatorima radi stabilnosti i razvoja regiona.
Ostvarivanje dobrosusedskih odnosa, realizovae se kroz bilateralne i multilateralne
sporazume, i funkcionisanje vie radnih stolova.
U odnosu na zemlje zapadnog Balkana, primarni cilj Evropske unije je da prui pomo sa
aspekta poboljanja mira, stabilnosti i prosperiteta u regionu. Evropska unija predstavlja
najveeg pojedinanog donatora pomoi regionu zapadnog Balkana, i to u cilju to uspenijeg sprovoenja reformi i opteg napretka u ovim zemljama. Naime, od 1991. godine,
EU je, kroz razliite programe, obezbedila pomo dravama zapadnog Balkana u vrednosti od preko 6 milijardi evra. U prethodnih deset godina, EU je uinila velike napore i preduzela niz koraka da bi se ovi ciljevi realizovali.
PSP predstavlja okvir za sprovoenje politike Evropske unije prema zemljama zapadnog
Balkana (Albanija, Bosna i Hercegovina, BJR Makedonija, Crna Gora i Srbija ukljuujui Kosovo, kako je to definisano u Rezoluciji 1244 Saveta bezbednosti UN). Osim to
sadri podsticaje u vidu razliitih programa pomoi, PSP postavlja i izvesne ekonomske i
politike uslove.
Evropsko partnerstvo podrazumeva operacionalizaciju obaveza zemalja zapadnog
Balkana prema EU. Smisao ovog stava EU je da zemlja ne moe da napreduje u
integraciji sa EU bre nego u integraciji sa ostalim zemljama u regionu. Evropska unija se
obavezala da e otvoriti svoje trite i pruiti odgovarajuu finansijsku pomo. Proces
stabilizacije i pridruivanja nudi velike pogodnosti zemljama zapadnog Balkana.

185

Perspektiva potencijalnog lanstva daje znaajnu podrku daljem sprovoenju reformi, a

naglasak na regionalnoj saradnji bitno e doprineti stabilnosti regiona. Pored ispunjavanja
Kopenhakih kriterijuma, od nekih zemalja zapadnog Balkana se trai dosledno
sprovoenje Dejtonskog mirovnog sporazuma i ispunjavanje obaveza prema
Meunarodnom tribunalu u Hagu. Proces stabilizacije i pridruivanja (PSP) po mnogim
elementima podsea na evropske sporazume koji su bili kljuni u procesu evropskih
integracija zemalja CIE. PSP se, ipak, odlikuje i znaajnim razlikama u odnosu na prava i
obaveze drava potpisnica s jedne, i same Unije s druge strane, a koje su proizale iz
evropskih sporazuma. Zemlje zapadnog Balkana su preuzele obavezu da sarauju na
regionalnoj osnovi, to treba da obezbedi dugoronu stabilnost regiona. Projekat treba da
ubrza i pospei izgradnju pravnih, institucionalnih osnova i izgradnju administrativnih
kapaciteta za usvajanje evropskih standarda i pravila. Evropska unija uvodi i neke nove
instrumente kojima e potpomoi ovaj proces, to se svodi na njeno intenzivnije tehniko i
finansijsko angaovanje u cilju podsticanja i ubrzavanja integracionih procesa u ovom
regionu. Meutim, oigledno je da e se ovaj proces u nekim svojim segmentima odvijati
znatno sporije u odnosu na zemlje CIE, kao na primer u segmentu uspostavljanja
funkcionalne trine ekonomije.
Proces stabilizacije i pridruivanja podrazumeva sveobuhvatnu podrku reformskim aktivnostima koje su zapoele u svakoj od zemalja regiona. S druge strane, PSP predstavlja
obavezu za region, kako u oblasti politike stabilnosti, tako i sa aspekta napretka u sferi
finansija i ljudskih resursa. Radi se o step-by-step pristupu, baziranom na dijalogu,
trgovinskim preferencijalima i tehnikoj pomoi. EU obezbeuje finansijsku pomo za
zemlje u procesu pristupanja EU, zemlje kandidate i potencijalne kandidate za lanstvo u
EU kako bi podrala njihova nastojanja da ojaaju politike, ekonomske i institucionalne
reforme.
To podrazumeva itav spektar fondova iz kojih se finansiraju razne vrste projekata iz
oblasti poljoprivrede, zatite okoline, saobraaja, informacionih tehnologija, ljudskih prava, graanskog drutva, medija, itd. Zahtevi za pristupanje Evropskoj uniji, koji su postavljeni dravama srednje i istone Evrope, postavljeni su i pred drave zapadnog Balkana
(Kopenhagenki kritirijumi, 1993. godine).
Oni su kasnije dopunjeni zakljucima Saveta za opte poslove iz 1997. godine. Saoptenjem Komisije EU iz maja 1999. godine, kojim se ve postojei kriterijumi dopunjuju
potpunom saradnjom sa meunarodnim tribunalom u Hagu, kao i stvaranjem realnih ansi
za povratak izbeglica i interno raseljenih lica. Jedan od najznaajnijih politikih uslova
jeste pojaana saradnja svih drava u regionu.
Instrument pretpristupne pomoi (IPA) predstavlja novi finansijski instrument i odnosi se
na aktivnosti u pretpristupnom procesu. Ustanovljen je 1. januara 2007. godine, od strane
Evropske komisije. Instrument pretpristupne pomoi je osmiljen kao jedinstven okvir, sa
ciljem da se zemlje kandidati i zemlje potencijalni kandidati za lanstvo u EU ujedine u
isti instrument pomoi EU, ime bi se olakao prelazak zemlje iz jednog statusa u drugi.
Program IPA je takoe koncipiran tako da se bolje prilagodi napretku, kako bi se omoguila efektivna podrka u skladu sa potrebama i razvojem tih zemalja. Novi instrument
naroito uzima u obzir stvarne razlike izmeu kandidata i potencijalnih kandidata u
pogledu administrativnih, pro-gramskih i upravljakih kapaciteta.

186

Fleksibilan sistem omoguava reviziju planirane alokacije sredstava u skladu sa tekuim,

ali i novonastalim potrebama svake od zemalja. Ovaj program u sutini zamenjuje pretpristupne finansijske instrumente koji su bili aktuelni u periodu 2000-2006. godina.
Instrument za pomo u pretpristupnom razdoblju razlikuje dve grupacije zemalja: zemlje
sa statusom potencijalnog kandidata za lanstvo u EU (Albanija, Bosna i Hercegovina,
Crna Gora i Srbija) i zemlje sa statusom kandidata za lanstvo u Europskoj uniji (Hrvatska, Makedonija i Turska). Ukupna vrednost IPA za sedmogodinji period (2007-2013.
godina)
iznosi
11,468
milijardi
evra
[http://ec.europa.eu/enlargement/financial_assistance/ipa/index_en.htm ]. Projekti koji se
finansiraju programom pretpristupne pomoi svrstavaju se u pet kategorija
[http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/countries/ipa_miff_081106_en.pdf ]:
Podrka u procesu tranzicije i izgradnja institucija - podrka aktivnostima usmerenim
na izgradnju i jaanje institucionalnog okvira iz domena usvajanja i implementacije
pravne regulative EU;
Regionalna i prekogranina saradnja - podrka aktivnostima prekogranine saradnju sa
zemljama lanicama i zemljama korisnicama programa IPA, bazirana na viegodinjem programu ovog tipa saradnje;
Regionalni razvoj - podrka infrastrukturnim projektima u oblasti zatite ivotne sredine i transporta, kao i programe podsticanja konkurentnosti i regionalnog razvoja;
Razvoj ljudskih resursa odnosi se na mere usmerene na podsticanje zapoljavanja,
obrazovanja i usavravanja, kao i na finansiranje projekata u oblasti socijalne kohezije.
Operativnim programom za razvoj ljudskih resursa se identifikuju mere u skladu sa
sektorskim prioritetima;
Razvoj ruralnih podruja - predstavlja podrku ruralnom razvoju i pripremnim aktivnostima za uee u zajednikoj poljoprivrednoj politici.
Prve dve kategorije odnose se i na zemlje sa statusom kandidata i na zemlje potencijalne
kandidate, dok se zadnje tri komponente IPA odnose iskljuivo na zemlje kandidate
[http://www.strategija.hr/Default.aspx?sec=33; pristup: III/2011.].
to se tie zemalja koje su potencijalni kandidati, takve mere e ostati pod nadzorom
Komisije i bie implementirane putem glavne komponente instrumenta Pomo tranziciji i
izgradnja institucija.

187

Grafikon 6. Predpristupna pomo EU u periodu 2008-2010. Godina (u mln. evra)

(u mln. Evra)

700
2008
600

2009
2010

500
400
300
200

100
0
Hrvatska

BJR
Makedonija

Turska

Albanija

BiH

Crna Gora

Srbija

Kosovo

Izvor: http://www.seerecon.org/gen/eu-see.htm i
http://europa.eu/rapid/pressReleasesAction.do?reference=MEMO/06/410&format=HTML
&aged=0&language=EN&guiLanguage=en
Zemlje potencijalni kandidati funkcioniu na centralizovanoj osnovi, pri emu Komisija,
kao ugovorni organ, obezbeuje pomo direktno, putem delegacija ili Evropske agencije
za rekonstrukciju. Kada je re o zemljama kandidatima, mere koje se odnose na regionalni
razvoj, razvoj ljudskih resursa i ruralni razvoj bie dostupne u okviru onih komponenti
koje pripremaju teren za implementaciju kohezione i poljoprivredne politike EU nakon
pristupanja, i za upravljanje strukturnim fondovima. Za ove komponente vae isti zahtevi
koji se primenjuju u dravama lanicama EU, u smislu neophodnosti kvalitetnih finansijskih upravljakih struktura. U tu svrhu, zemlja mora da ima administrativne kapacitete i
strukture, da bi preuzela odgovornost za upravljanje sredstvima pomoi.

ZAKLJUAK
Tranziciju treba posmatrati kao dva uporedna i komplementarna procesa - istovremena
izgradnja demokratskih institucija i postavljanje temelja trine ekonomije. U zemljama
koje nisu uspele da uspostave pravnu infrastrukturu koja obezbeuje slobodnu inicijativu i
demokratsko odluivanje (kako u ekonomskom, tako i u politikom delovanju), trite ne
moe efikasno funkcionisati.

188

Evropske zemlje u tranziciji su tokom poslednjih dvadeset godina ostvarile znaajan napredak na putu integracije u svetsku privredu. Meutim, poboljanja nisu u istoj meri karakteristina za sve zemlje; u nekim od naprednijih zemalja nosioci ekonomske politike se
suoavaju sa brim porastom uloge trita i velikim prilivom kapitala, dok u drugim zemljama napredak nije bio ujednaen u vanim oblastima kao to su restruktuiranje preduzea i banaka, reforma pravnog okvira, i sl. Evropska banka za obnovu i razvoj (EBRD) u
svojoj godinjoj publikaciji Transition Report prati napredak u ekonomskim reformama u
evropskim zemljama u tranziciji, i objavljuje tranzicione pokazatelje. Generalno posmatrano, za evropske zemlje u tranziciji, karakteristina je znatno sporija privatizacija velikih
preduzea. Naime, brojne velike firme koje su ranije bile u dravnom vlasnitvu bile su
optereene razliitim dubiozama i neplaenim dugovima, kao i zastarelom, esto neupotrebljivom opremom. To je sniavalo njihovu cenu, pa je esto drava smatrala da je bolje
saekati povoljniji trenutak nego prodavati vlasnitvo "ispod cene".
Meu evropskim zemljama u tranziciji, napredak sa aspekta strukturnih reformi je znaajno varirao izmeu oblasti - reforme su najdalje odmakle u privatizaciji malih preduzea,
spoljnotrgovinskoj liberalizaciji i eliminisanju kontrole cena, dok je najmanji pomak uinjen u regulisanju i nadgledanju bankarskog i finansijskog sektora, restrukturiranju velikih
preduzea i reformisanju uprave u privatnom i javnom sektoru.
Na razlike u sposobnostima i uspenosti pojedinih zemalja da privuku nove ideje, tehnologije i SDI, odreen uticaj svakako imaju i institucije zemlje domaina. Pri tome je obim
priliva i kvalitet SDI u direktnoj vezi sa uspehom reformi u tim zemljama, i njihovom
blizinom punom lanstvu u Evropskoj uniji.
Ta veza je sa dvostrukim efektom, jer vei priliv SDI, posebno iz Evropske unije, ubrzava
proces integracije tih zemalja sa njom. Generalno, udeo SDI u ukupnim tokovima stranog
kapitala vei je za zemlje u razvoju nego za razvijene zemlje.

LITERATURA:
1.
2.

EBRD Database (2011) (http://www.ebrd.com/pages/research/analysis/forecasts.shtml); pristup bazi: IV

2011.
Gomulka, S. (1998). : Output: causes of the decline and the recovery, Emerging from Communism: Lessons
from Russia, China and Eastern Europe, MIT Press, Cambridge, M.A.

3. Jovi, M., Baji, V., Vidas Bubanja, M., Stamenkovi, S. i Jovanovi, M.(2001).:
Izmenjen profil svetskog trita i poloaj Jugoslavije: stanja i perspektive, Institut
ekonomskih nauka, Beograd.
4. Kovaevi, R.(2001).: Tranzicija i trgovinska politika, Institut za spoljnu trgovinu,
Beograd, 2001
5. Havrylyshyn, O. and McGettigan, D.(1999).: Privatization in transition countries:
lessons of the first decade.
6. Lansbury, M., Pain, N. and Smidkova, K. (1996).: Foreign direct investment in Central
Europe since 1990: an Econometric study, National Institute Economic Review No.
156 (May).
7.

WB Database (http://databank.worldbank.org/ddp/home.do?Step=12&id=4&CNO=2); pristup bazi: IV

2011.

8. http://ec.europa.eu/enlargement/financial_assistance/ipa/index_en.htm

189

9.
10.

http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/countries/ipa_miff_081106_en.pdf
http://www.strategija.hr/Default.aspx?sec=33; pristup: III/2011.

ECONOMIC DEVELOPMENT IN EUROPEAN COUNTRIES

IN TRANSITION-ECT
Summary: The economic and political changes in European transition countries (EEC)
and the transition to market economy requires changes at the micro and macro economic
level, while simultaneously building the legal and institutional infrastructure to enable
and facilitate these changes.
Sustainable growth in economic activity is based primarily on macro-economic stability,
increase the inflow of foreign and domestic investment, increased competitiveness and
exports, and consequent rising incomes and living standards. In this mechanism, the highest growth disorders caused by overheating domestic demand, which indicates the risk
that inflation expectations strategic investors refuse ..
The role of foreign private capital in transition countries has grown in proportion to the
speed with which they have achieved the transformation and reform towards a market
economy and achieved economic stability and growth. The differences in abilities and
performance of individual countries to attract new ideas, technology and FDI, certainly
have some influence and institutions of the host country. The European integration process has positively influenced the growth of FDI in the EU countries and countries that
are somehow involved in this process. In doing so, the volume of FDI inflows and the
quality is directly related to the success of reforms in these countries, and their proximity
to full membership in the European Union.
Keywords: economic development, transition, foreign capital.

190

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

KORELACIJA NIVOA DIREKTNIH STRANIH INVESTICIJA

I RAIRENOSTI KORUPCIJE, TE DRUGIH POLITIKIH
I EKONOMSKIH INDIKATORA
Dr Radenka Grgi
Panevropski univerzitet APEIRON Banja Luka

Saetak: Za zemlje u tranziciji, posebno za one koje su u procesu pridruivanja Evropskoj

uniji, posebno vano pitanje je nivo stranih investicija. Privlaenje stranih investicija je
kompleksan zadatak u ijem rjeavanju treba voditi rauna o mnogo faktora, kako bi se
postigao eljeni ekonomski rast, iako ekonomski rast nije jedini motivacioni faktor. Povoljnu klimu za strana ulaganja u privredu neke drave prije svega ine politika stabilnost,
nepristrasno i efikasno sudstvo, efikasna javna uprava, nizak nivo rairenosti korupcije,
veliina poreskog tereta, nivo obrazovanja stanovnitva i drugi faktori.
U lanku su, za nekoliko zemalja zapadnog Balkana, analizirane korelacije izmeu visine
stranih direktnih ulaganja po stanovniku i indikatora rairenosti korupcije (CPI, prema
Transparency International), te nekoliko indikatora koje publikuje Svjetska banka, a kojima se kvantifikuje kvalitet javne uprave tj. uinkovitost vlasti i to: demokratinost drutva
i odgovornost vlade, politika stabilnost, efikasnost vlasti, kvalitet zakonske i druge regulative i vladavima prava.
Primjenom odgovarajuih statistikih alata u lanku je pokazano da, za drave zapadnog
Balkana, postoji visok do veoma visok koeficijent korelacije izmeu visine direktnih stranih ulaganja i naprijed navedenih indikatora. Ovakva korelacije ukazuje na prioritete
daljeg rada u ovim dravama u cilju dostizanja standarda koje zahtijeva budue lanstvo
u Evropskoj uniji, poto dostizanje ovih standarda obezbjeuje bri ekonomski razvoj kao
posljedicu veih stranih direktnih investicija
Kljune rijei: strana, ulaganja, korupcija, indikatori, korelacija

UVOD
Jedna od posljedica, a moda i pokreta opte globalizacije je smanjenje ili potpuno ukidanje barijera za slobodno kretanje kapitala, ideja, informacija i ljudi. Strane investicije,

191

obzirom da se lako mogu izmjeriti i kvantifikovati, postale su mjera politike i ekonomske

isprepletenosti dananjeg svijeta. Ovdje e biti govora o stranim direktnim investicijama53
koje se najee definiu kao "transfer kapitala iz jedne zemlje u drugu kojim strano pravno ili fiziko lice postaje vlasnik najmanje 10% nekog preduzea u zemlji primaoca"
(OECD, 1996: 7-9). Proirenom definicijom postavlja se uslov da odnos stranog investitora i preduzea u zemlji primaoca bude na dugoronoj osnovi i da strani investitor ima
upravljaka prava proporcionalna ueu u vlasnitvu.
U periodu 2000-2007. godina strane direktne investicije54 porasle su sa 400 milijardi USD
u 2000. godini na 1.833 milijarde u 2007. godini. Pri tom se 68% priliva odnosilo na razvijene zemlje svijeta, 27% na zemlje u razvoju i 5% na zemlje jugoistone Evrope i CIS55.
Razvijene zemlje su istovremeno i najvei izvoznici i primaoci investicionog kapitala.
Tako su u 2007. godini SAD ostvarile priliv od 232 milijarde USD, Velika Britanija 224
milijarde i Francuska 160 milijardi (UNCTAD, 2008: 6-20).
Efekti stranih direktnih investicija za zemlje primaoce mnogobrojni su i razliiti za razvijene i nerazvijene zemlje. Ovdje e biti rijei o stranim direktnim investicijama u zemlje
zapadnog Balkana, koje spadaju u grupu manje razvijenih drava. Stoga e efekti biti analizirani sa tome odgovarajueg stanovita.
Strane direktne investicije nisu samo puki transfer finansijskog kapitala, ve mogu ukljuivati i transfer moderne tehnologije i upravljakih znanja. Ovim se utie na rast zaposlenosti, produktivnosti i meunarodne konkurentnosti u dravama primaocima investicija.
Poto znaajan dio investicija dolazi od multinacionalnih kompanija koje pokrivaju globalna trita, strane investicije rezultuju poveanjem robne razmjene i poboljanjem platnog bilansa zemalja primaoca (OECD, 2002: 9-19).
S druge strane prisustvo multinacionalnih kompanija moe negativno uticati na domau
proizvodnju, koja je esto u tehnolokom zaostatku i nije konkurentna. Takoe, multinacionalne kompanije u nekim sluajevima ne koriste domae resurse za nabavku sirovina i
repromaterijala, jer to mogu obezbijediti na svjetskom tritu pod povoljnijim uslovima.
Meutim, takva politika investitora moe pozitivno uticati na domau privredu, jer podstie racionalizaciju proizvodnje i koritenja prirodnih resursa. Iako postoje razlozi za i protiv, injenica je da su strane direktne investicije u zemlje jugoistone Evrope i CIS od
2005. do 2007. godine porasle za 50% (UNCTAD, 2008: 16), to znai da su i investitori i
zemlje primaoci u tome nali zajedniki interes i korist.

FAKTORI KOJI UTIU NA PRILIV STRANIH DIREKTNIH INVESTICIJA

Faktori koji utiu na odluku o investiranju u neku zemlju mogu biti razliiti, zavisno od
toga da li se posmatraju sa strane investitora ili zemlje primaoca. Meutim, veina tih fak-

53
esto se koristi originalni termin iz engleskog jezika "Foreign Direct Investment" ili skraeno "FDI". Taj
termin e u nekim sluajevima i ovdje biti koriten.
54
Ako nije posebno naglaeno pod pojmom "strane direktne investicije" smatrae se iznos neto priliva, tj. iznos
razlike izmeu ukupnog priliva i odliva investicionog kapitala za zemlju o kojoj je rije.
55
Commonwealt of Independent States, drave nastale raspadom Sovjetskog Saveza.

192

tora je zajednika, jer po osnovnoj zakonitosti trine ekonomije ekonomska kretanja tee
izjednaenju ponude i potranje. Ako se ta zakonitost primijeni na strane investicije, to
podrazumijeva da i investitor i primaoc ulaganja imaju zajednike interese.
Veliina trita i prognoze rasta. Ovo je jedan je od najvanijih pokretaa stranih direktnih investicija. Regionalne trgovinske integracije poveavaju trite, te time zemlje lanice pojedinano postaju atraktivnije za strana ulaganja.
Prirodni i ljudski resursi. Konkurentni faktori proizvodnje, kao to su raspoloivost sirovina i kvalifikovana radna snaga, su znaajan podsticaj stranim ulaganjima.
Saobraajna, tehnoloka i finansijska infrastruktura. Razvijenost svakog od navedenih
infrastrukturnih resursa sniava transakcione trokove i lokalnu dobavljivost sirovina i
poluproizvoda, ime se poveava prinos od investicija.
Zatita investicija i njihova drutvena promocija. Ovdje se ne radi samo o zatiti stranih,
ve i o zatiti domaih investicija. Ovdje je naroito vana transparentna i konzistentna
primjena procedura za rjeavanje sporova. Drave koje ele podstai strane investicije,
razvijaju razne podsticajne eme, koje su drutveno i ekonomski opravdane, kao to su
snienje ili ak potpuno oslobaanje od poreza tokom nekog perioda nakon stavljanja
investicije u funkciju, garancije za slobodan transfer dobiti, izvozne stimulacije i drugi
finansijski podsticaji.
Politiki, institucionalni i regulatorni okvir. Ova grupa uticajnih faktora sublimira prethodno navedene faktore, jer obezbjeuje njihovu dosljednu i dugoronu primjenu. Ovi faktori smanjuju neizvjesnost i rizike investicija u predmetnu ekonomiju. Naime, birokratija i
restriktivna administrativna praksa udruena sa korupcijom, poveavaju trokove investiranja i konano obeshrabruju potencijalne investitore (Kovaevi, 2004: 413-414).
Kvalitet javne uprave. Ova grupa uticajnih faktora je kompleksna, jer pokazuje stvarnu
efikasnost zakonodavne, izvrne i sudske vlasti. Uopteno govorei, indikatori kojima se
kvaliteta javnog upravljanja moe izmjeriti obuhvataju sistem sprovoenja meunarodnih
obaveza, nacionalnih propisa i stvarnu mogunost ostvarivanja prava graana i preduzea
(Boromisa, 2005: 2-3).
Mjere privlaenja i poticanja stranih investicija zavise od ciljeva koje drave ele ostvariti. Razvijene drave najvie koriste direktne finansijske poticaje u koje spada odobravanje
novanih sredstava domaim preduzeima za udruivanje sa stranim investitorima, subvencije trokova tako formiranih zajednikih preduzea i subvencionirani dravni zajmovi. Nerazvijene drave, koje ne raspolau finansijskom moi, potiu strane investicije
smanjivanjem poreskih optereenja, izuzeem od plaanja carina na kapitalnu opremu,
oslobaanjem od izvoznih akciza, besplatnom dodjelom zemljita na koritenje i dr. Pojednostavljeno govorei, nerazvijene zemlje potiu strane investicije, odricanjem od sadanjih budetskih prihoda u korist buduih, koji e biti nuna posljedica ekonomskog rasta.
Negativna posljedica poticaja koje daju nerazvijene zemlje je meusobna konkurencija tih
zemalja, jer se time poveavaju razlike izmeu privatnih i drutvenih koristi i to u korist
privatnih, tj. u korist stranih, uglavnom privatnih, investitora.

193

STRANE DIREKTNE INVESTICIJE U DRAVE ZAPADNOG BALKANA

Zapadni Balkan, pored geografske odrednice ima jo jednu i to politiko/ekonomsku.
Prvo, radi se o dravama od kojih su sve, osim jedne i to Albanije, nastale raspadom bive
SFRJ. Drugo, sve drave zapadnog Balkana su u procesu pridruivanja Evropskoj uniji,
dodue u razliitim fazama. Naime, Hrvatska je kao zemlja kandidat 30.6.2011. godine
zavrila pregovore i oekuje punopravno lanstvo 1.7.2013. godine. Srbija oekuje dobijanje statusa kandidata i poetak pregovora prije kraja 2011. godine. Makedonija je dobila
status kandidata jo 2005. godine, ali do sada56 jo nije odreen datum poetka pregovora
o lanstvu. Crna Gora ima status kandidata od novembra 2010. godine, ali se jo ne zna
datum poetka pregovora. Albanija od 2009. godine eka na odluku EU o statusu kandidata i ne postoje pouzdane prognoze kada bi taj status mogla dobiti. Zahvaljujui postojeoj
ustavnoj i politikoj situaciji, status kandidature BiH potpuno je neizvjestan, iako i sa
strane EU i sa strane BiH institucija budua kandidatura ima deklarativnu podrku. Naime, BiH jedina od navedenih zemalja jo nije predala zahtjev za status kandidata. U svakom sluaju, drave zapadnog Balkana e, neka prije, neka kasnije, postati punopravne
lanice Evropske unije, pa su kao budue lanice, atraktivne za strana ulaganja. Za period
2005-2009. godine neto strane direktne investicije u zemlje zapadnog Balkana bile su
kako je dato u slijedeoj tabeli:
Tabela 1. Neto strane direktne investicije 2005-2009. godina ( USD)57
Godina

Hrvatska

Srbija58

BiH

Albanija

Makedonija

2005.

1.788.093.000

2.050.766.000

607.810.000

262.479.000

96.999.481

2006.

3.456.792.000

4.968.045.000

768.276.000

325.258.000

424.155.269

2007.

4.995.585.000

3.447.783.000

2.070.788.000

662.280.000

699.092.642

2008.

6.013.097.000

2.993.187.000

921.489.000

972.705.000

586.953.718

2009.

2.951.315.000

1.921.364.000

234.585.000

977.974.000

247.861.226

Ukupno

19.204.882.000

15.381.145.000

4.602.948.000

3.200.696.000

2.055.062.336

Izvor podataka: Svjetska banka, http://search.worldbank.org/data?qterm=fdi&language=EN&format=html

Vidljivo je da je apsolutni iznos stranih direktnih investicija najvei za Hrvatsku, a najmanji za Makedoniju. Meutim, poto se radi o dravama razliitih veliina i broja stanovnika, bolja slika se moe stei ukoliko se ulaganja izraze po stanovniku:

56

Ovaj lanak je u finalnoj formi raen poetkom jula 2011. godine.

Neto strane direktne investicije predstavljeju razliku izmeu priliva i odliva investicionog kapitala. Po definiciji Svjetske banke u iznos direktnih stranih investicija ne raunaju se kupovine akcija na berzi.
58
Podaci Svjetske banke za Srbiju ne ukljuuju Kosovo.
57

194

Tabela 2. Direktne strane investicije 2005-2009. godina po stanovniku

Godina
FDI (USD)
Broj stan.
FDI/capita

Hrvatska

Srbija

BiH

Albanija

Makedonija

19.204.882.000

15.381.145.000

4.602.948.000

3.200.696.000

2.055.062.336

4.436.800

7.380.770

3.776.172

3.132.670

2.039.368

4.329

2.084

1.219

1.022

1.008

Napomena: Broj stanovnika je prosjek za predmetnih 5 godina. Izvor podataka: Svjetska banka

Iako je apsolutni iznos ulaganja u Hrvatsku deset puta vei nego u Makedoniju, relativni
odnos je drugaiji. Ulaganja po stanovniku u Hrvatsku su neto vie od etiri puta vea
nego u Makedoniju i neto vie od dva puta vea nego u Srbiju.

KORELACIJA NIVOA STRANIH DIREKTNIH ULAGANJA I INDIKATORA

UINKOVITOSTI VLASTI
Jedinstvena definicija i mjera uinkovitosti vlasti ne postoji. Ipak, za poreenje zemalja
najee se koristi definicija i sistem mjerenja razvijen od strane Svjetske banke. U tu
svrhu Svjetska banka konstruisala je est indikatora59 kojima se uinkovitost kvantifikuje i
mjeri (Kaufmann, 2010: 4-6):
1. Voice nad Accountability (demokratinost i odgovornost): Ovaj indikator je mjera demokratinosti i odgovornosti vlade neke drave. Ukljuuje izborna prava
graana, slobodu politikog organizovanja i izraavanja i slobodu medija.
2. Political stability and Absence of violence (politika stabilnost i nasilje): Definie vjerovatnou da e vlast biti promijenjena neustavnim i/ili nasilnim putem i
vjerovatnou nastanka politiki motivisanih nemira i teroristikih akcija.
3. Government Effectiveness (efikasnost vlasti): Izraava kvalitet javnih usluga, stepen nezavisnosti javne uprave od politikog uticaja, mjeru implementacije zakona i drugih propisa, te stepen povjerenja graanstva u vlast.
4. Regulatory Quality (kvalitet regulative): Izraava sposobnost vlade da formulie i
sprovodi jasne zakone i drugu pravnu regulativu, posebno u privrednoj oblasti.
5. Rule of Law (vladavina prava): Definie stepen povjerenja u sudsku vlast, potivanje vlasnikih prava, povjerenje u nepristrasnost policije i sudstva i sankcionisanje kriminalnih aktivnosti.
6. Control of Corruption (spreavanje korupcije): Odraava uspjenost vlade u borbi protiv korupcije.
Svjetska banka, naprijed navedene indikatore uinkovitosti vlasti konstruie koristei
veliki broj izvora podataka, od zvaninih podataka drava do nevladinih organizacija.

59

Originalni termin je "governance indicators".

195

Tako je npr. za 2009. godinu koriten 31 izvor podataka, a obraeno je 211 drava i teritorija60.
Svaki od est indikatora izraava se numerikom vrijednou u opsegu od -2,50 do +2,50.
Vea vrijednost indikatora predstavlja veu uinkovitost vlasti.
Slijedei pretpostavku da uinkovitost vlasti moe uticati na investiranje u nekoj dravi,
kako od domaih, tako i od stranih investitora, autor je ispitala postoji li statistiki znaajna korelacija izmeu nivoa stranih direktnih investicija i pojedinih indikatora uinkovitosti vlasti. Ispitivanje je izvreno za pet drava zapadnog Balkana i to Hrvatsku, Bosnu i
Hercegovinu, Albaniju, Srbiju i Makedoniju.61 Ispitano je prvih pet naprijed navedenih
indikatora, a kao indikator rairenosti korupcije uzet je indeks percepcije korupcije (Corruption Perception Index - CPI) kojeg publikuje Transparency International. 62
Koeficijent korelacije R izmeu neto stranih ulaganja po stanovniku (prosjek za period
2005 - 2009. godine) i prosjeka navedenih indikatora za isti period izraunat je po Pearsonu63 i interpretiran za N=5 i nivo znaajnosti od 5% kako slijedi:
- 0 < R > 0,30: korelacija je niska, tj. povezanost varijabli ne postoji,
- 0,30 < R > 0,50: korelacija je umjerena, postoji povezanost izmeu varijabli,
- 0,50 < R > 0,80: korelacija je visoka, postoji znaajna povezanost,
- 0,80 < R > 1: korelacija je veoma visoka, postoji veoma znaajna povezanost.64
Slika 1. Demokratinost i odgovornost
Hrvatska

BiH

Srbija

Albanija

Makedonija

FDI/capita (USD)

4.329

1.219

2.084

1.022

1.008

Voice&Accountability

0,512

0,156

0,062

0,065

0,107

60

Svjetska banka osim drava obrauje i publikuje podatke i za teritorije koje nemaju status nezavisnih drava.
Crna Gora nije uzeta u analizu radi nedostatka pouzdanih podataka za sve godine razmatranog perioda.
62
Po miljenju autora, indeks percepcije korupcije (CPI) je indikator koji je od strane strune i druge javnosti
najvie koriten za poreenje rairenosti korupcije u pojedinim zemljama svijeta.
63
Za izraun koeficijenta korelacije koriten je program StatistiXL.
64
Uzet je neto stroiji kriterij od preporuenog (Petz, 1974: 153).
61

196

Voice&Accountability

5.000
4.500
4.000
3.500
3.000
2.500
2.000
1.500
1.000
500
0

0,600
0,500
0,400
0,300

V&A

FDI/capita

FDI/capita (USD)

0,200
0,100
0,000
Hrvatska

BiH

Srbija

Albanija

Makedonija

Correlation Matrix (R)

FDI/capita

V&A

FDI/capita

1,000

0,905

V&A

0,905

1,000

Korelacija izmeu nivoa stranih investicija i

V&A je statistiki veoma visoka, poto je koeficijent korelacije R=0,905.

Statistiki veoma visoka korelacija izmeu stranih direktnih ulaganja i indikatora koji
vrednuje stepen demokratije i odgovornost vlasti u izvravanju javnih poslova ukazuje na
to da demokratski smjenljiva i od javnosti kontrolisana vlada i vea sloboda medija u
nekoj zemlji predstavljaju atraktivno okruenje za strane investitore.
Slika 2. Vladavina prava
Hrvatska

BiH

Srbija

Albanija

Makedonija

FDI/capita (USD)

4329

1219

2084

1022

1008

Rule of law

0,116

-0,556

-0,468

-0,662

-0,358

197

Correlation Matrix (R)

FDI/capita

Rule of law

FDI/capita

1,000

0,902

Rule of law

0,902

1,000

Korelacija izmeu nivoa stranih ulaganja i vladavine prava je statisti i

veoma visoka (R=0,902).

Ako bi se rangirale karakteristike uinkovite vlasti, vladavina prava zasigurno je na prvom

mjestu po vanosti i efektima koje proizvodi na nivo stranih ulaganja. Za ocjenu da li
neko drutvo zadovoljava uslove vladavine prava potrebno je analizirati ne samo zakone,
ve i dosljednost sprovoenja zakona u praksi. Neka pitanja na koja, za svaku dravu,
treba potraiti odgovore su (Grgi, 2008: 89):
Da li je ustavom i zakonom garantovana nezavisnost sudstva?
Da li su sudije zatiene od politikih uticaja?
Da li su procedure smjene sudija jasne i da li se potuju u praksi?
Da li je obezbijeeno da svaki graanin moe pokrenuti sudski spor bez obzira na
imovno stanje?
Da li su propisani rokovi u sudskim postupcima i potuju li se u praksi?
Da li su sudije zatiene institucionalno i da li zatita sudija funkcionie u praksi?
Da li su institucije odgovorne za sprovoenje zakona nezavisne od politikog uticaja i da li su efikasne?
Negativan odgovor na bilo koje od gornjih pitanja je indicija da uslovi za vladavinu prava
nisu zadovoljeni u mjeri koja bi bila stimulativna za strana ulaganja.

198

Slika 3. Rairenost korupcije

Hrvatska
FDI/capita (USD)
CPI

BiH

Srbija

Albanija

Makedonija

4.329

1.219

2.084

1.022

1.008

3,9

3,1

3,2

2,9

3,2

65

Correlation Matrix (R)

FDI/capita

CPI

FDI/capita

1,000

0,951

CPI

0,951

1,000

Korelacija izmeu nivoa stranih ulaganja i

rairenosti korupcije je statistiki veoma
visoka (R=0,951).

Rairenost korupcije destimulie strana ulaganja kroz: poveanje trokova investitora,

dugoronu neizvjesnost statusa investicije kod promjene vlasti u dravi u koju se investira, rizik mogueg kriminalnog tretmana investitora i nesigurnost vlasnitva nad imovinom
koju investitor stekne investicijom. Izmeu pojedinih aspekata korupcije i kvaliteta vladavine postoje interrelacije, tako da u dravi u kojoj je korupcija rairena ni drugi aspekti
vlasti ne funkcioniu na nain koji bio stimulativan za strana ulaganja.
Koeficijenti korelacije izmeu nivoa stranih direktnih investicija i ostalih indikatora uinkovite vlasti dati su u slijedeoj tabeli:
Tabela 3. Koeficijenti korelacije FDI i ostalih indikatora
Indikator
FDI/capita (USD)

65

Hrvatska
4.329

Srbija
2.084

BiH
1.219

Albanija
1.022

Makedonija

1.008

Vei broj znai manju rairenost korupcije.

199

Political stability

0,545

-0,545

-0,546

-0,272

-0,484

0,881

Government effect.

0,596

-0,252

-0,628

-0,408

-0,178

0,783

Regulatory quality

0,479

-0,304

-0,240

0,042

0,122

0,664

Iz tabele 3. vidljivo je da, za zemlje zapadnog Balkana ostali indikatori visoko do veoma
visoko koreliraju sa nivoom direktnih stranih investicija (koeficijent korelacije R je 0,881
za politiku stabilnost, 0,783 za efektivnost vlade i 0,664 za kvalitetu regulative).

ZAKLJUAK
Testiranje korelacije izmeu nivoa stranih direktnih investicija i indikatora uinkovitosti
vlasti, za pet zemalja zapadnog Balkana, pokazalo je da je koeficijent korelacije visok ili
veoma visok. Ovaj nalaz ne mora da znai da izmeu ovih varijabli postoji uzrono - posljedina veza, ali svakako zasluuje panju prilikom planiranja mjera za privlaenje stranih investicija, prije svega putem dostizanja standarda uinkovite vlasti koji vae u Evropskoj Uniji. Naime, strane direktne investicije, pored svih nedostataka i negativnih efekata
za zemlje primaoce, imaju pozitivan uticaj na privredni i drutveni razvoj zemalja u tranziciji (Bilas, 2006: 6-7).
LITERATURA:
1.

Bilas V. Franc V. 2006, Uloga inozemnih izravnih ulaganja i naini poticanja, Ekonomski fakultet,
Zagreb

2.

Grgi R. 2008. Objektivni indikatori mjerenje rairenosti i optimizacija strukture organizacionih faktora prevencije kopupcije, Doktorska disertacija, Privredna akademija, Novi Sad

3.

Boromisa Ana-Maria, 2005, Trendovi u reformi hrvatske javne uprave, Institut za meunarodne odnose,
Zagreb

4.

Kaufmann D. i dr. 2010, The Worldwide Governance Indicators, The World Bank, Washington DC

5.

Kovaevi R. 2004, Uticaj stranih direktnih investicIja na privredni rast - iskustva zemalja Evropske
unije, Centar za naunoistraivaki rad Privredne komore Srbije, Beograd

6.
7.

OECD Paper, 1996, OECD Benchmark Definition of Foreign Direct Investment, OECD Publication
Service, Paris
OECD Paper, 2002, Foreign Direct Investment for Development, OECD Publication Service, Paris

8.

Petz B. 1974, Osnovne statistike metode, Jugoslavenska akademija znanosti i umjetnosti, Zagreb

9.

Smarzynska B.K. Wei S. 2002, Corruption and Composition of Foreign Direct Investment: Firm-Level
Evidence, The World Bank, Washington DC

10. UNCTAD Paper, 2008, World Investment Report 2008, United Nations, New York&Geneva

200

CORRELATION BETWEEN LEVEL OF FOREIGN DIRECT

INVESTMENT AND CORRUPTION PERCEPTION INDEX AND
OTHER POLITICAL AND ECONOMICAL INDICATORS
Abstract: For transition countries, especially for those which are on the road toward joining European Union, issue of high importance is a level of Foreign Direct Investment
(FDI). The achievement of high attractiveness for foreign direct investments is complex
task for every country in transition, due to many factors influencing targeted level of economic growth, although economic growth, by itself, is not only motivation factor. Favorable environment for foreign investment in economy of some country depends of political
stability, impartial and effective judicial system, effective public administration, low corruption level, low taxation burden, educational level of population etc.
In the paper, five Western Balkans countries were analyzed by testing correlations
between FDI per capita and few governance indicators as are: Corruption Perception
Index (CPI, according Transparency International), Voice&Accountability, Political
stability and Absence of violence, Government Effectiveness, Regulatory Quality, and
Rule of Law, all published by World Bank.
Using corresponding statistical tools, this paper shows that, for Western Balkans countries, correlation coefficients between FDI per capita and above mentioned indicators are
high to very high. Taking into account findings presented in this paper, priorities of future
efforts in these countries toward achievements of EU standards are condition qua non in
order to achieve faster economic growth, as a possible result of higher level of foreign
direct investment.
Key words: foreign, investment, corruption, indicators, correlation

201

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

PROMOCIJA STRANIH DIREKTNIH INVESTICIJA

U REPUBLICI SRPSKOJ
Doc. dr Abid Hodi
Sveuilite/Univerzitet Vitez Travni. E-mail: abid.hodzic@unvi.edu.ba

Rezime: Strane direktne investicije imaju veliki znaaj za razvoj trine privrede. One se
mogu realizovati direktno, kroz priliv kapitala, ili indirektno kroz transfer tehnlogije,
upravljakih i proizvodno usmjerenih znanja. Sposobnost zemlje domaina da privue
strane direktne investicije u velikoj mjeri zavisi od promocije stranih direktnih investicija.
Sve mjere promocije moraju ii u smjeru privlaenja potencijalnih investitora, posebno u
sektore koji su oznaeni kao prioritetni. Obzirom da naa zemlja obiluje velikim kapacitetima nasljeenim iz predhodnog perioda, strane direktne investicije bi trebalo usmjeravati
ka boljoj upotrebi raspoloivih resursa i rastu produktivnosti.
U radu su obraene mjere za podsticanje stranih direktnih investicija u Republici Srpskoj,
kao i oblici promocije stranih direktnih investicija. Mjere su temeljene na ciljevima koje
strani investitori oekuju prilikom ulaganja u RS.
Podsticanje stranih direktnih investicija se moe realizovati kroz generalne i promotivne
strateke mjere. Generalne strateke mjere su usmjerene na stvaranje povoljnog poslovnog ambijenta, kao i na harmonizaciju nacionalne investicione politike sa politikom regije. Promotivnim stratekim mjerema je potrebno osigurati zemlji status privlane investicione destinacije, a posebno kroz isticanje uspjenih primjera stranih ulaganja.
Kljune rijei: strane direktne investicije (SDI), promocija SDI, podsticanje SDI, strategija za privlaenje SDI.

UVOD
Primarni cilj RS-e je porast stranih investicija u zemlji kako bi se unaprijedila proizvodnja, zaposlenost te podigao nivo ukupne proizvodnje i drutvenog bruto proizvoda.
Potreba za dodatnim, svjeim kapitalom je kontinuirana potreba Republike Srpske. U razliitim periodima Republika Srpska je potrebe za kapitalom rjeavala shodno dostignutom
stepenu ekonomskog razvoja, privrednom i pravnom sistemu, te meunarodnom okruenju. Dominantni izvor kapitala bi trebala biti domaa akumulacija, a dijelom i inostrani
izvori. Globalizacija svjetske ekonomije dovodi do sve vee uloge stranog kapitala, usljed
vee liberalizacije meunarodnog kretanja kapitala. Pod meunarodnim kretanjem kapitala podrazumjeva se transfer realnih i finansijskih sredstava izmeu subjekata razliitih
zemalja sa odloenim kontratransferom za odreeni vremenski period, a u cilju ostvarenja
202

odreenih ekonomskih i politikih interesa u tom transferu (Acin, 2003, 209). Najvei dio
meunarodnog kapitala se transferie izmeu razvijenih zemalja, odnosno kompanija iz
ovih zemalja koje se pojavljuju kao davaoci i korisnici kapitala u svjetskim razmjerama.
Privrede u razvoju se uglavnom pojavljuju kao korisnici kapitala, a manje kao davaoci
kapitala.
Motivi meunarodnog kretanja kapitala zavise od oblika u kome se kapital ulae. Razliiti
motivi, naprimjer, opredjeljuju privatne u odnosu na javne tokove kapitala. U principu,
privatni kapital kree prema ekonomskim motivima, a javni na osnovu irih drutveno
politikih interesa (Adamovi, 1990, 207).
Ovim radom se nastojalo pokazati, odnosno upozoriti na vanost i nunost direktnih stranih ulaganja u tranzicijskom razvoju Republike Srpske. Njihova vanost za ekonomiju
primaoca proistie iz injenice da primljeni kapital ublaava ekonomska ogranienja za
pristup finansijskim izvorima. Zato bi u narednom periodu trebalo podsticati sve vidove
promocije stranih direktnih investicija, direktno ili putem posrednika. Promocija mora biti
sastavni dio ukupnog marketinkog plana, odnosno usklaena sa Strategijom podsticanja i
razvoja stranih ulaganja u RS za period od 2009. do 2012. godine.

PODSTICANJE I RAZVOJ STRANIH DIREKTNIH INVESTICIJA U RS

Strategijom podsticanja i razvoja stranih ulaganja u Republici Srpskoj za period od 2009.
do 2012. godine, definisano je opredjeljenje Republike Srpske ka izgradnji konkurentne i
dinamine ekonomije temeljene na prirodnim resursima i vlastitom ljudskom kapitalu.
Svrha strategije podsticanja i razvoja stranih ulaganja je da se sagledaju ograniavajui
faktori u procesu privlaenja novih ulaganja u proizvodne sektore i da se ukae na nacionalni prioritet razvijanja izvoza proizvoda, te obezbjede nove mogunosti za otvaranje
novih radnih mjesta.
U Strategiji su definisana etiri osnovna strateka cilja:
-

unapreenje investicione i poslovne klime,

stvaranje adekvatnog institucionalnog okvira za privlaenje stranih direktnih ulaganja,

usmjerenje na prioritetne sektore,

privlaenje svih tipova stranih direktnih investicija, posebno iz odabranih zemalja

(Srbija, Rusija, Kina, Slovenija, Hrvatska, Austrija, Njemaka, Italija).

Za realizaciju Strategije zadueno je Ministarstvo za ekonomske odnose i koordinaciju u

saradnji sa resornim ministarstvima, Privrednom komorom RS, Republikom agencijom
za mala i srednja preduzea i Investiciono-razvojnom bankom RS.
Dostignuti stepen ostavrenja stranih direktnih investicija u RS se moe vidjeti na sljedeoj tabeli:

203

Tabela 1: Priliv SDI u Republici Srpskoj po godinama

Period

Neto iznos66

% uea

1994 - 1997.

36.217.000

0,95

I - XII 1998.

23.938.000

0,63

I - XII 1999.

60.364.000

1,58

I - XII 2000.

127.767.000

3,35

I - XII 2001.

34.226.000

0,9

I - XII 2002.

263.705.000

6,92

I - XII 2003.

35.624.000

0,93

I - XII 2004.

615.679.000

16,15

I - XII 2005.

263.218.000

6,9

I - XII 2006.

103.223.000

2,71

I - XII 2007.

1.946.688.000

51,06

I - XII 2008.

165.675.000

4,35

I - XII 2009.

104.500.000

2,74

I - VI 2010.

31.648.000

0,83

3.812.472.000

100

Ukupno:

Izvor: Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa

Radi boljeg uvida, daje se grafiki pregled realizovanih SDI u RS u period 1994-VI/
2010.godine

66

Neto iznos SDI ukljuuje prilive SDI umanjene za odlive stranog kapitala po osnovu povlaenja stranih ulaganja ili transfera kapitala bh subjektima, kao i smanjenja radi pokria gubitaka u preduzeima sa stranim kapitalom

204

Grafikon 1: Priliv SDI u Republici Srpskoj po godinama

U posmatranom periodu su primjetne oscilacije u prilivu stranih direktnih investicija,

uzrokovane brojnim faktorima, a prije svega rizicima zemlje koja je svrstana u rejting B2,
odnosno B+67. Ovaj suvereni kreditni rejting zemlje oznaava pekulativnu kreditnu sposobnost, visok kreditni rejting. Priliv stranih investicija u Republiku Srpsku gui I politiko ureenje i prekomjerna birokratija. Glomazni aparat sa vie nivoa vlasti je ograniavajui faktor za investitore. Prolaenje kroz procedure za svaki nivo vlasti trai i odreenu
borbu sa korupcijom, to odvraa panju investitora.
Korupcija djeluje na sve vrste investicija ukljuujui i strane direktne investicije. Strani
investitori su manje informisani o korupciji u zemlji investiranja, tako da se tee mogu
nositi sa korupcojom domaih dravnih slubenika. Strani investitori su osjetljivi na sve
oblike korupcije jer im to predstavlja dodato optereenje, slino poreskom. Zato oni izbjegavaju ulaganja u zemlje sa visokim stepenom korupcije.
Gubici koje BiH ima zbog korupcije su veoma znaajni i predstavljaju prepreku daljem
razvoju zemlje i procesu pridruivanja EU-i. Indirektne tete od korupcije su daleko vee
od ovih direktnih jer imaju za posljedicu smanjenje ulaganja stranih investitora u BiH.
Bez stranih investitora je teko generisati nova radana mjesta, to za posljedicu ima pad
ivotnog standarda i visok stepen siromatva u zemlji.
Korpupcija je posebno izraena u procesima privatizacije, izdavanja koncesija i javnih
nabavki. U tim oblicima korupcije se gubi najvie novca koji se moe usmjeriti za razvojne projekte. Mjere antikorupcije daju male rezultate zbog velikog uticaja politikih linosti i izvrnih vlasti na pravosue u cilju zatite od procesuiranja.

67

http://www.standardandpoors.com/ratings/ratings-actions/en/us

205

MJERE ZA PODSTICANJE SDI

Podsticanje SDI se moe vriti kroz generalne i promotivne strateke mjere. Generalne
strateke mjere bi trebale obezbijediti povoljnost uslova poslovanja, odnosno smanjenje
rizika poslovanja, te usklaivanje nacionalne investicione politike sa politikom regije.
Promotivne strateke mjere moraju osigurati zemlji status privlane investicione destinacije, kao i vriti prezentaciju i afirmaciju uspjenih primjera ulaganja u Republiku Srpsku.
U Republici Srpskoj promociju SDI vre sljedee institucije:
-

Ambasade i diplomatske misije BiH,

MIGA - Strani investitori u BiH se mogu obezbijediti od politikih rizika pomou

Fonda EU-e za garantovanje investicija, kojim upravlja Multilateralna agencija za
garantovanje investicija (MIGA). MIGA prua tehniku pomo i pravne usluge, te
daje garancije.

IRBRS (putem internet prezentacije Investirajte u RS-u, postavljanja Baza podataka o investicionim lokacijama u RS-oj, Baza podataka o ekonomskim indikatorima
RS, te kroz objavu Ekonomskog monitora),

Ministarstvo za ekonomske odnose i regionalnu saradnju (kroz unapreenje ekonomskih odnosa sa inostranstvom, praenje stranih ulaganja, kordinaciju aktivnosti na
poboljanju poslovnog okruenja koje e podspjeiti priliv SDI, promociju potencijala
RS-e u saradnji sa Agencijom za promociju stranih investicija, pomo potencijalnim
investitorima u saradnji sa drugim ministarstvima, podsticanje promocije privrednih
potencijala RS-e preko predstavnitva RS u inostranstvu),

Agencija za promociju stranih investicija (FIPA) - promovie i unapreuje strana ulaganja u skladu sa zakonom, odlukama i smjernicama Savjeta ministara BIH, konstantno radi na kreiranju imida Bosne i Hercegovine kao modernog, sigurnog i konkurentnog partnera za ulaganje kapitala.

Djelatnost Agencije za promociju investicija u BiH je da vri kordinaciju i implementaciju Strategije za podsticanje SDI, sprovoenje aktivnosti na poboljanju imida BiH
za privlanost investicija, uspostavljanje kontakata i pruanje profesionalnih usluga
stranim investitorima, provoenje promotivnih aktivnosti na ciljanim tritima, razvijenje baze podataka o ciljanim kompanijama, poboljanje saradnje izmeu privatnog i
javnog sektora, predlaganje mjera za promociju okruenja za ulaganja, a time i ekonomskog razvoja, te predstavljanje BiH kao poeljne destinacije za strane ulagae.68

Privredna komora RS - stvara ambijent i uslove za unapreenje poslovanja, kroz zastupanje interesa lanica i cjelokupne privrede pred organima vlasti, radi na uspostavljanju i unapreenju poslovnih veza, te predstavlja privredu RS u zemlji inostranstvu

Republika agencija za MSP RS - uspostavlja bazu podataka za MSP, uspostavlja

regionalnu saradnju sa susjednim zemljama sa ciljem razmjene iskustava i ostavrenja
regionalnih komparativnih prednosti za preduzetnitvo,

68

http://www.fipa.gov.ba

206

Republika Srpska se u posljednje tri godine suoava sa stalnim padom priliva stranih
investicija. Za najvee krivce optuuje se i velika finansijska kriza i sloena politikoorganizaciona struktura, mada ograniavajui faktor predstavlja i neobavijetenost i neupuenost potencijalnih investitora o mogunostima u Republici Srpskoj.
Republika Srpska se mora, kroz promotivne akcije, predstaviti kao povoljna investiciona lokacija, posebno u oblasti energetskog sektora, turizma, poljoprivrede i dr.
Promocija mora ukljuivati stalno informisanje i podsjeanje o proizvodima, uslugama, imidu, idejama. Uspjeh u promotivnim aktivnostima je mogue ostvariti u
zajednikom i konzistentnom predstavljanju ideja i projekata. To se moe realizovati
putem elektronskih i pisanih medija, broura, prezentacija, uea na sajmovima,
konferencijama, uspostavljanjem kontakata sa udruenjima i grupacijama, stranim
predstavnicima, odravanjem kontakata sa postojeim investitorima i sl.
PROMOCIJA PRIORITETNIH SEKTORA RS-E ZA SDI
Obzirom da se RS opredijelila za strategiju privlaenja SDI, nuno je uspostaviti
koncept promocije prilagoen potrebama stranih ulagaa (ciljnih grupa). Program
promocije RS za privlaenje SDI mora ukljuivati akcioni plan, raspoloive ljudske
potencijale i adekvatna finansijska sredstva.
Prema Strategiji podsticanja i razvoja stranih ulaganja u RS odreene su ciljne grupe
stranih investitora i prioritetni sektori. Prioritetni sektori se odnose na prirodne resurse
koji ujedno predstavljaju konkurentsku prednost RS-e, i to69:
-

Prirodno obnovljive resurse: voda (ista i nezagaena) za pie, termo i mineralna

voda, voda za elektroenergiju, ume, poljoprivredne povrine, vjetar (za elektroenergiju) i proizvodnja bio-dizela (iz repice i lignita),

Prirodni neobnovljivi resursi: rudarstvo (eljezna ruda, ugalj, boksit), modernizovanje

infrastrukture: saobraajna povezanost, mogunost elektroenergetskih prikljuaka,
vodovodna i kanalizaciona mrea, telekomunikacije i sl.).

Za uspjenost promocije neophodno je spoznati oekivanja investitora, odnosno ta investitori oekuju od investicije. Oekivanja stranih investitora se, prije svega, odnose na:
-

zatitu investitora i investicija ( (naroito onih koji se odnose na ouvanje prava svojine),

strani investitori reaguju na mjere koje upuuju na poboljanje uslova poslovanja, na

pakete podsticajnih mjera za pojedine sektore ili regione,

regulatorne mjere fiskalnog tipa (stvaranje liberalnog fiskalnog sistema uz smanjenje

poreza koji utiu na investicione odluke),

69

Strategija podsticanja i razvoja stranih ulaganja u RS http://www.vladars.net, str.54 (taka 6.4.)

207

kreiranje jasnih i preciznih odnosa zaposlenih i poslodavaca

uspostavljanje trine konkurencije, kao i smanjenje trokova neophodnih za otpoinjanje posla i prestanak rada.

pristup regionalnim tritima, kroz zakljuivanje sporazuma o slobodnoj trgovini,

poveanje produktivnosti kroz unapreenje specijalizovanih znanja,

strani investitori reaguju na uspjene primjere privatizacije

SDI targetiranje donoenje podsticajnih mjera za najperspektivnije sektore, odnosno

regije,

razvoj uslunih djelatnosti (konsultantske kue, agencije za nekretnine, marketing

agencije, itd.), posebno u postinvesticionom periodu, u cilju zadravanja reinvestiranog profita i proirenja poslovanja investitora.

U cilju efikasnije promocije SDI potrebno je izraditi strateki marketing plan- program
promocije RS za privlaenje SDI.
Strateki cilj je usmjeriti promociju na privlaenje svih oblika SDI iz svih zemalja, a
posebno odabranih zemalja kao to su: Srbija, Rusija, Kina, Italija, Njemaka, Austrija,
Slovenija i Hrvatska. Operativni ciljevi predvieni Stategijom za privlaenje SDI obuhvataju70:
1. iniciranje i organizovanje promocije investicionih mogunosti RS-e u odabranim
zemljama (investicioni forumi i sajmovi)
2. stvaranje iroke lepeze promotivnih materijala- optih i sektorskih- dostupnih na internetu kao i u tampanom i elektronskom obliku (broure, bilteni, investicioni vodii,
prezentacije),
3. organizovanje ciljnih posjeta potencijalnim investitorima u odabranim zemljama,
4. odabir stranih kompanija i njihovih kljunih ljudi kao potencijalnih investitora, i
pokretanje kampanja u svrhu njihovog privlaenja
5. stvaranje sistema dodjele godinjih nagrada u svrhu promocije koristi od stranih investitora u zemlji (najvea investicija, najvie novog zaposlenja, najvie lokalnih dobavljaa, itd.).
Planom promocije je potrebno ostvariti bolju informisanost potencijalnih investitora, raditi
na uspostavljanju informacione baze podataka, pruanju usluga stranim investitorima,
pripremi i izdavanju promotivnog materijala, pokretanju promotivnih kampanja, organizovanju investicijskih konferencija, foruma, okruglih stolova i sl. Promotivne akcije
moraju biti usmjerene ka objedinjavanju aktivnosti i resursa u svrhu stvaranja to povoljnije percepcija o atraktivnosti ulaganja u zemlju. U svjetlu globalnog kretanja kapitala i
ogranienosti trita, kreiranje investicione ponude je preduslov za transnacionalna partnerstva.

70

ibidem, str.55 (taka 6.5.)

208

Promocija SDI obuhvata irok dijapazon promotivnih tehnika fokusiranih na graenju

imida (broure, leci, propaganda, odnosi sa javnou, itd.). kao i na generisanju investicija (direktni marketing i fokusirana propaganda).
Koji vid tehnike najbolje funkcionie, u odreenom privrednom sektoru u ciljanim geografskim oblastima, zavisi prije svega od cilja koji se eli postii, kao i od ciljne grupe.
Vrstu promotivnih aktivnosti odredie karakteristike sektora industrije i ciljane zemlje iz
kojih investicije dolaze. Na primjer, razliit promotivni pristup koriste firme iz oblasti
poljoprivrede u odnosu na sektor tekstila. Isto tako, razliit pristup se primjenjuje prema
evropskim firmama u odnosu na firme sa amerikog podruja.
Podsticanje investicija zahtijeva kadrove osposobljene za razliite vrste promotivnih aktivnosti. Najbolje je da firme koriste partnerstva sa posrednicima u vezi sa ciljanim sektorima. Partnerstva se mogu ostvariti sa razliitim vladinim agencijama, stranim ambasadama, donatorima, konsultantskim firmama i sl., zavisno od ciljanog sektora. Ukoliko su
ciljani sektor azijske kompanije iz oblasti elektronike onda je poeljno unaprijediti odnose
sa ataeima za komercijalne odnose u ambasadama odreene zemlje. Navedeni partneri
mogu biti od pomoi prilikom oblikovanja promocije i marketinga.
Bilo koja kombinacija promotivnih aktivnosti zahtijeva izradu budeta. Obzirom da
promotivna ulaganja doprinose razvojnim ciljevima, vlada je u veini sluajeva spremna
podrati ovakve aktivnosti ili obezbijediti dodatne fondove.

ZAKLJUAK
Osnovni cilj privlaenja stranih direktnih investicija u Republici Srpskoj je podsticanje
privrednog razvoja na kvalitativnim osnovama. Strategija podsticanja i razvoja stranih
ulaganja u Republici Srpskoj definie razvojne prioritete i naine njihove realizacije u
narednim godinama. Jedan od prioritetnih ciljeva ove Strategije je i privlaenje SDI, obzirom na njihov pozitivan efekat na privredni rast.
Paralelno sa stvaranjem zakonodavne i poslovne infrastructure, neophodne za ulazak SDI,
potrebno je definisati i strateke mjere promocije SDI, prije svega promocije uinjenih
pozitivnih promjena i promocije zemlje. U tu svrhu je konstituisana Agencija za promociju stranih investicija (FIPA), iji je rad potrebno stalno unapreivati. Za promociju osnovnih ekonomskih ciljeva, poput stabilnosti i razvoja, potrebno je uspostaviti privlano
okruenje za strane investitore i dobru investicionu klimu (otvorena privreda, zdrav trini
ambijent i sl.). Veliku ulogu u promociji mora odigrati i drava kroz podsticanje i pomo
u promjenama koje vode jaanju proizvodne osnove i konkurentnosti izvoza. Stabilni
makroekonomski uslovi postaju sve vanija determinanta u procesu privlaenja SDI, a na
koje je potrebno staviti i osnovni apel u promociji stranih direktnih investicija.

209

LITERATURA:
1.
2.
3.
4.
5.

Acin,urica, (2003), Meunarodni ekonomski odnosi, Ekonomski fakultet Novi Sad,

Adamovi,Ljubomir,(1990), Teorija meunarodne trgovine, Savremena administracija Beograd,
Strategija podsticanja i razvoja stranih ulaganja u RS (http://www.vladars.net),
http://www.standardandpoors.com/ratings/ratings-actions/en/us
http://www.fipa.gov.ba

PROMOTION OF FOREIGN DIRECT INVESTMENTS IN THE

REPUBLIC SRPSKA
Summary: Foreign direct investments have great significance for the development of a
market economy. They can be implemented directly, through the influx of capital, or
indirectly through the transfer of technology, management and production-oriented
knowledge. The ability of the host country to attract foreign direct investment depends
largely on the promotion of foreign direct investment. All measures of promotion must go
in the direction of attracting potential investors, especially in sectors that are identified as
a priority. Considering that our country abounds in large capacities inherited from the
previous period, foreign direct investments should be directed towards a better use of
available resources and increment of productivity. The paper deals with measures to
encourage foreign direct investments in the Republic Srpska, as well as forms of promotion of foreign direct investment. The measures are based on the objectives that the investors expect when investing in the RS. Encouraging foreign direct investments can be realized through the promotion of general and strategic measures. General policy measures
are aimed at creating a favorable business environment, as well as the harmonization of
national investment policy with the policy of the region. Promotional strategy measures is
needed to ensure the status of the country attractive investment destination, especially by
highlighting successful examples of foreign investments.
Keywords: foreign direct investment (FDI), FDI promotion, FDI promotion, strategies for
attracting FDI.

210

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

ROLE OF HIGHER EDUCATION INSTITUTIONS IN CREATING

KNOWLEDGE POTENTIAL
Mr Jamila Jaganjac
Sveuilite/Univerzitet ,, Vitez,, Travnik, jamila.jaganjac@unvi.edu.ba

Dipl. ing Amra Kraksner

Sveuilite/Univerzitet ,, Vitez,, Travnik, szr@unvi.edu.ba

ABSTRACT: In a number of factors that influence its movement, economic development

depends on the degree of entrepreneurial activity and innovation The basis of this interaction makes the knowledge, as the initial driving force. Ideas that arise from the knowledge
of individuals and team knowledge as the ultimate purpose should be commercialized.
Each society seeks to develop, giving special attention to creating new resources of
knowledge in what higher education institutions have the primary role. When creating
new resources of knowledge, higher education institutions necessarily operate in interaction with industry. Education is not just a transfer of existing knowledge, but also the base
for creating new resources of useful knowledge.
Keywords: education, knowledge, economic developement, innovation

INTRODUCTION
Creating effective use of knowledge of the individual and/or workgroup is the aspiration
and requirement of each company that gives primacy to establishing best practice, new
ideas, creative interaction and cooperation. Applying knowledge in practice, companies
are trying to achieve added value and competitive advantage in the environment. Therefore, the orientation of the contemporary economy is moving towards intellectual vantage
point. The usefulness of knowledge is reflected through the ability to make proper and
timely business decisions, and evaluates the activities that lead to efficient and effective
decisions.
Applying knowledge in business activities allows companies to come up with solutions to
business situations and problems faster and easier, to respond to new challenges and thus
to gain competitive advantage. Company capabilities include: knowledge, skills and experience of employees, processes, information about customers, suppliers, markets, technologies, patents and innovations. Optimal use of existing knowledge, its development and

211

implementation to new products, services, processes and business areas is a comprehensive activity that requires the possession of knowledge from different fields, at several
levels, increasing the value of the company.
Owning the company's knowledge is not goal by itself, than it serves the fulfillment of
company objectives, therefore it is necessary knowledge to be managed . Existing
knowledge within the company should constantly be improved and renewed by: formal or
informal aspect of education and training of employees, by recruitment of new human
resources that will bring new insights to the company at a certain stage of its development,
in order to meet defined objectives. Considering that the need for specific knowledge is
changeable category, as well as business in general, because of the dynamics of changes
in the environment, companies should always manage knowledge and adopt to changes.
Knowledge management from that point of view means: to obtain knowledge, to develop
skills, to transfer knowledge, to acquire knowledge and to redevelop skills.North, 2008:
4 In accordance with the concept of knowledge management in companies, the role of
higher education institutions in creating the potential knowledge that will enable enterprises to manage and transform them into business results, is the most important in segment of enabling companies to acquire knowledge and develop it. Obtaining knowledge
for the company means to have the necessary knowledge at the right time in order to run
the business and to develop. Acquiring knowledge means capability of each individual
and the company as a whole to continuously learn. Knowledge development is to ensure
the improvement of current knowledge in response to changing business and the environment. In all these segments, higher education institutions have an important role in providing education to economy needed human resources, lifelong learning, scientific research,
various forms of non-formal education, seminars and workshops.

HIGHER EDUCATION INSTITUTIONS IN THE FUNCTION OF CREATING A

RESOURCE OF KNOWLEDGE
According to records from the Agency for Development of Higher Education and Quality
Assurance in Bosnia Herzegovina, educational services are provided by 37 higher education institutions, where at Bologna system, in the first study cycle there are 620 study programs, at second cycle 477 study programs and at third cycle there are 61study programs.www.hea.gov.ba; 21.07.2011. These figures do not indicate different courses, but
the totality.
In the upcoming accreditation process higher education institutions through selfevaluation report represent all its operations which will show the quality of educational
activities, research, administrative and management processes. The concept of quality
assurance requirements provides higher education institutions possibility to act in connection with the environment, in which special emphasis is given to the role and impact of
higher education institutions to development of the domestic economy, service sector and
state administration. This concept of education extends to a wider range of activities of
higher education institutions, which are in constant interaction with the environment. This
interaction is related to the monitoring needs of the environment for certain employees,

212

the establishment of study programs, that lead to positions for which there is market demand as well as enabling the acquisition of knowledge in certain areas, and competencies
to perform tasks for which they gain knowledge. Assuming theoretical knowledge means
its practical and operational use, and a competent performance of tasks in practice. In addition to facilitating the acquisition of knowledge that will be applied in practice of the
existing companies, the task of higher education institutions is to develop the entrepreneurial skills of students who will decide to start their own businesses.
In the operations of companies there is increasing movement towards the importance from
financial to non financial property and assets of knowledge, which determines success or
failure of the business. Tangible assets are the instrument by which the intangible assets
create value and increase it. Financial results come from activities of individuals and
groups and without their knowledge, skills and abilities, material goods can not be validated at the market.
In addition to education of students who are being prepared to meet the challenges of
business, higher education institutions have an important task to highlight the value of the
acquisition, implementation and ongoing renewal of knowledge through which students
adopt the concept of lifelong learning.
Figure 1. The increase of the value of intangible assets in companies
1982. 1992.

Today

75%
62%
38%

Source: Niven Paul R.(2007), Balanced scorecard, Masmedia-Zagreb, str. 27

Regardless of the type of business activity, there is a combination of knowledge possessed

by team members that will provide innovative solutions in order to meet the needs of the
targeted market. For innovation it is necessary to have entrepreneurial skills, for which
identification there is increasing interest in scientific circles. They are defined as innate
ability and skills of great achievements which are acquired by the practice and training.
Baro, 2009: 113
To enable students to be actively included in business activities, the modern higher education institution, in addition to theoretical knowledge acquired in the educational process,
apply also practical exercises, case studies, through which students solve real problems in

213

the area of their education. Thereby their individual and team skills and abilities are being
developed. Having practice in the companies, students evaluate their knowledge and gain
new expiriences for their further educational process. When implementing educational
process, higher education institutions should be guided by the needs of the economy for
certain types of skilled personnel, who will by their involvement in various sectors, contribute to the development of enterprise in which they are going to be employed. In addition to practical work in the educational process, and practice in companies, students
should be provided by possibility of mobility within the framework of international cooperation activities. Students should be able to attend summer schools, to compete in various
forms of international competition, to gain experience and new knowledge from the international environment. Students graduating through the joint study with universities outside the borders in Bosnia and Herzegovina, are given an opportunity not only to exchange experiences during their education, but also the possibilities for gaining international practice including employment in an international environment.
The role of higher education institutions in the creation of knowledge resources does not
end with the educational process. Its contribution to economic development is given
through scientific research, organization of national and international conferences on current topics, where students have the opportunity to acquire knowledge of the analysis approaches, solutions and the applicability of scientific papers in the current environment. In
this segment of activities, higher education institutions with long educational work experience take precedence, since the recently established higher education institutions in the
beginning of its activities gave the primacy to educational process and to the establishment of study programs,. Their further development will definitely go to direction of
strengthening scientific research, and designing informal educational programs for the
needs of the economy, such as human resource management, project management, project
cycle management, corporate finance, and many other topics of interest to business companies, as well as topics related to the narrow specialization of certain disciplines.
An important element in creating the knowledge potential makes the education system of
lifelong education. Individuals are becoming active participants in the educational process, to which contributes the use of Information Communication Technology (ICT). Use
of ICT in education offers the possibility to apply innovative learning methods. Lifelong
learning is defined as a learning activity throughout life, with the main goal to improve
knowledge, skills and competencies within personal, civic, social and business perspective. It includes promotion of knowledge development and skills that will enable the citizens to adapt to knowledge society and to participate actively in all spheres of social economic life and thereby to influence their own future. Formal education is achieved by
mastering the study program and earning a diploma. Informal education is linked to all
other forms of trainings, for which purposes higher education institutions can provide services through the Centers for Lifelong Learning.
In the creation of knowledge, ability to transfer skills is significant. Knowledge and innovation in function of economic development needs to be communicated among all stakeholders, and this skill is one of the key skills for each employee and work group. Work
with clients, teamwork and communication skills are some of the features of the successful application of acquired knowledge. These skills can be acquired through formal education, through practical work and case studies, as well as through constant training by in-

214

formal education. And as a final condition for the applicability of knowledge is need for
specific knowledge at the labor market. Higher education institutions are tasked to monitor the labor market, constantly cooperate actively with the business and gather information on trends in demand for certain skills, as well as to collect information about the
state of employment and unemployment according to the records of the Employment Service.
LABOR MARKET TRENDS AND STUDY PROGRAMS AT HIGHER EDUCATION INSTITUTIONS
Higher education institutions produce the service of creating new human resources potential for the economy and therefore must constantly monitor labor market trends and update
their curricula. In addition, the students are interested to acquire new knowledge and to
find suitable employment, but also their diplomas to be reevaluated in a way to enable
them to acquire adequate compensation, as the next level of expectations upon completion
of education.
In 2010, according to vacant job positions requiring undergraduate level of education,
posted on the website of the Federal Employment Service, 5 most wanted types of education were www.posao.ba:
1. economist
2. master of pharmacy
3. lawyer
4. electrical engineer
5. doctor of medicine
According to research from www.plata.ba, best paid jobs are:
1. economist
2. master of pharmacy
3. lawyer
4. electrical engineer
It is typical for students gained knowledge in the field of economy, that they are often
registered as unemployed, but they also have the best chances for higher earnings, especially when it comes to managerial jobs. Although there is a contradiction in terms of a
large number of registered unemployed staff in this area, and high demand for them, the
explanation lies in the fact that each year the economics universities enrolled a large number of students, and that all higher education institutions offer a large number of study
programs in this field. Therefore, there is an indication that the economy, although there is
a demand for these resources in all sectors, however, made overproduction, and that they
should monitor the situation not only in demand in the market, but the employment situation as well, when creating quotas .
Following the facts about most wanted and best paid occupations, the analysis of study
programs for first cycle for economy study, at Bologna system, available on the website of
higher education institution, indicates the existence of the following study programs, classified in certain segments, without an analysis of the curriculum:

215

Tabel 1. Study programmes I cycle (three years) at Economy faculties in BiH

Study programme

No of Faculties

1. Economics / Economic Theory and Practice 5

2. Management

10

3. Finance and Accounting / Financial Management 5

4. Marketing / Marketing and Trade 8
5. Management and Entrepreneurship 6
6. Banking and Insurance / Banking and stock exchange operations /
Banking, Finance and Trade / 14
7. Business Informatics

8. Accounting and Auditing / Accounting and

Audit Management
8
9. International Economics

10. Tourism and Hospitality

11. Public Sector Management and Administration / Organization

Public Sector / Public Sector Economics 7
12. Agro management

13. Business Economics

14. Communication management/Public relation 2

15. International finance

16. International sale and management 1

17. International economic and trade systems 1
18. Entrepreneurship / Entrepreneurship and Finance /
Entrepreneurship and self employment / entrepreneurial management 3
19. Taxes, customs and budget
20. Economic Development

2
1

Source: web pages of higher education institutions in BiH

216

To develop an entrepreneurial spirit, as a source of innovation, and to develop the ability

to run a company, to identify opportunities in the market, the above analysis demonstrates
that there is sufficient offer of the study programs to acquire knowledge in this field. For
management and entrepreneurship education there are 21 study programs. A large number
of study programs in the fields of finance, banking, accounting, auditing (total of 27 study
programs) is the result of the high demand for these qualifications in the past five years,
particularly in the banking sector, where the requirements for qualifications referring to
job positions in the sector moved from secondary education to higher education.
Higher education institutions should do different types of analysis, such as popularity of
study programs, showing if there is a change in demand for certain study program, as well
as to analyze the needs of the economy. In this sense, constant communication with the
environment, as well as feedback from employers, would indicate higher education institutions whether their system of knowledge creation is in accordance with the needs and
demands of the environment, Analysis also can indicate whether there is a valorization
through the employment of students in attractive positions at successful companies or
whether students have started their own business. These are all activities which higher
education institutions should do in order to make them able to respond to the challenges of
constant change. Changes require constant monitoring and analysis of inputs and outputs
in the education process.

CONCLUSION
Higher education institutions are facing challenges the respond to the demands of the
economy and society as a whole. Improvement of quality in the education process, in order to fulfill the mission of education, is a dynamic category and is subject to continuous
review, measurement and monitoring results. To enable creation and use of new
knowledge required for economic development and innovations, each institution needs to
know what is the potential of students enrolled, and need to analyze regularly the structure
of the enrolled students, their success in previous education, the connection of previous
experience or background with the chosen study program.
When planning the enrollment quota it is necessary to have feedback from the market
about the state of employment in certain occupations, the demand for them, and the need
for specific qualifications. Considering that the entrepreneurial skills and knowledge are
acquired by education and training, in addition to the innate preferences, educational institutions should enable continuous practice during the study, organize and prepare students
for competitions. That prepares students to respond to actual business situations or to start
their own business.
The greatest recognition of the educational quality in process of creation knowledge potential at each higher education institution is a high level of employment of graduates, a
large number of graduated students with successful careers and creation of new business
encouraging changes in business environment. Considering the complexity of the process
of knowledge creation, and its use in the market, higher education institutions should not

217

only have actual and quality study programs, but also the entire business system, which
includes all the processes.
LITERATURE
1.
2.
3.
4.
5.

Baro . (2009), Preduzetniki menadment, Apeiron, Banja Luka, str. 113

North.K. (2008), Upravljanje znanjem, Naklada Slap, Jastrebarsko, str. 4
Niven Paul R.(2007), Balanced scorecard, Masmedia-Zagreb, str. 27
www.hea.gov.ba , 10.07.2011
www.posao.ba, 15.07.2011

SAETAK: U mnotvu faktora koji utiu na njegova kretanja, ekonomski razvoj zavisi od
stepena poduzetnikih aktivnosti i inovacija. Osnovu ove meuovisnosti ini znanje, kao
inicijalna pokretaka snaga. Ideje koje nastaju zahvaljujui znanju pojedinca i timova, u
osnovi imaju svrhu da budu komercijalizirane. Svako drutvo tei razvoju, dajui posebnu
panju kreiranju novog znanja, u emu visokokolske ustanove imaju primarnu ulogu.
Stvarajui nove resurse znanja, visokokolske ustanove svoje aktivnosti razvijaju u interakciji sa privredom i okruenjem. Obrazovanje pri tome ne predstavlja samo transfer postojeeg znanja, nego i bazu za kreiranje novih resursa znanja koje e biti primjenjeno o
praksi.
Kljune rijei: obrazovanje, znanje, ekonomski razvoj, inovacije

218

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

UZROCI I POSLJEDICE SLABOG I NEDOVOLJNOG DOTOKA

STRANIH DIREKTNIH INVESTICIJA U BIH
Dr Sanel Jakupovi
Panevropski univerzitet Apeiron Banja Luka

Mr Anes Ceri
Panevropski univerzitet Apeiron Banja Luka

Erdin Hasanbegovi, dipl. oec

Remont merc d.o.o. Bugojno

Apstrakt: Strane direktne investicije su razvojna ansa zemalja u tranziciji i najbolji put
ka dugoronom poveanju proizvodnje. One mogu pokrenuti proizvodnju, otvoriti trita
izvan nacionalnih granica, te poveati zaposlenost i ivotni standard stanovnitva.
U zadnje vrijeme strano investiranje biljei veliku ekspanziju u svjetskim razmjerama.
Budui da Bosna i Hercegovina nema dovoljne izvore vlastite akumulacije, ona je u velikoj mjeri usmjerena na dotok strane akumulacije, koji u znaajnoj mjeri utiu na ekonomski razvoj. Prednost stranih investicija nije samo u transferu kapitala ve u transferu ideja
i najnovijih tehnika menadmenta, odnosno najsavremenijih naina voenja poslovanja.
Osnovni cilj rada je da se sagledaju uzroci i posljedice slabog i nedovoljnog dotoka stranih direktnih investicija u Bosnu i Hercegovinu. U radu je dat prijedlog mjera za njihov
vei dotok. Uporedo s tim u radu je dat krai osvrt na Zakon o politici stranog ulaganja u
Bosni i Hercegovini. Takoe, razmatrani su faktori koji utiu na slab i nedovoljan dotok
stranih investicija, i faktori koji pospjeuju dotok stranih investicja u BiH.
Kljune rijei: strane direktne investicije, ekonomski razvoj, greenfield investicije

UVOD
Finansijska globalizacija je otvorila puteve za strane direktne investicije, a time i vre
povezivanje partnera preko granica. Strane direktne investicije predstavljaju veliki znaaj
za razvoj drava koje su u razvoju i tranziciji.
Strane direktne investicije podrazumijevaju pojavu kada investitor koji se nalazi u jednoj
zemlji (zemlja porijekla) stie aktivu u drugoj zemlji (zemlja domain) sa namjerom da
upravlja ovom aktivom. (Kovaevi, 2000, 24)

219

Prema OECD-u, pod direktnim stranim investicijama podrazumjeva se takav vid

investiranja kod kojeg strani investitor posjeduje 10% ili vie obinih akcija sa pravom
glasa ili manje od 10% ako strani investitor na taj nain obezbjeuje odluujue pravo
uprave nad kompanijom.
Da bi drava imala to vei dotok stranih direktnih investicija, mora da donese osnovne
propise. Svrha tih propisa je stvoriti stabilne ekonomske i pravne uslove za strane
investitore, uz visok stepen sigurnosti i zatite za strane investiore. Zakonom o politici
stranog ulaganja u Bosni i Hercegovini utvrena su prava, obaveze i povlastice stranih
investitora, oblici stranih ulaganja, postupak odobrenja i registracije. Zakonom o politici
stranog ulaganja stvorene su osnovne prednosti za strane investitore kao to su:71
-

pojednostavljena procedura odobravanja ugovora o stranim ulaganjima,

proirenje djelatnosti u kojima strani investitor moe imati veinsko uee,
jasna prava ulagaa (nacionalni tretman, poreski tretman, pravna sigurnost,
zatita imovine stranog ulagaa i sl.).

POSLOVNO OKRUENJE U BIH

Glavni cilj svih kompanija, a posebno onih kompanija koje su u razvoju, je zdravo
poslovno okruenje, odnosno da okruenje u kojem se posluje bude na visokoj ljestvici po
ureenosti. Ta ureenost podrazumjeva poslovanje kompanija bezi ikakvih prepreka,
odnosno postojanje uraenog financijskog sitema, jeftine radne snage, povoljnih izvora
finansiranja, adekvatnost pravnih i zakonskih okvira, fleksibilno trite radne snage,
liberalan devizni sistem itd.
Jedan od razloga slabog i nedovoljnog dotoka stranih direktnih investicija u Bosni i
Hercegovini je poslovni ambijent. Prema podacima iz izvjetaja "Doing Business"72, koje
prati Svjetska banka, Bosna i Hercegovina zaostaje po jednostavnosti poslovanja za
drugim dravama u Jugoistonoj Evropi. Svjetska banka u svom izvjetaju "Doing
Business" prati uvjete poslovanja kroz jedanaest kategorija u 183 svjetske drave.
Tabela 1. Pozicija BiH u svijetu prema indikatorima poslovanja
KATEGORIJA
GODINA
2008
2009
2010
Jednostavnost poslovanja
117
119
116
Zapoinjanje sa poslom
153
161
160
Dobijanje graevinskih dozvola
150
137
136
Zapoljavanje radnika
116
117
111
Upis vlasnitva
148
144
139
Dobijanje kredita
51
59
61
Zatita ulagaa
84
88
93

71

2011
110
160
139
103
65
93

Zakon o politici direktnih stranih ulaganja u BiH, Slubene novine Federacije BiH br. 17/98 i 13/03
Doing Business je godinji izvjetaj koji se bavi prikazivanjem I usporeivanjem statistikih podataka kroz
odreeni broj drava u svijetu

72

220

Plaanje poreza
144
154
128
Meunarodno trgovanje
57
55
63
Provedba ugovora
125
123
124
Zatvaranje posla
61
60
63
Izvor: www.doingbusiness.org (22.03.2011) World Bank, Doing Business

127
71
124
73

Na osnovu podataka navedenih u gornjoj tabeli moe se vidjeti da je Bosna i Hercegovina

u 2011. godini rangirana na 110 mjestu po jednostavnosti poslovanja, dok se u 2010.
godini pozicionirala na 116 mjestu, pri emu je ostvarila blagi pomak za 6 mjesta.
Meutim, to mjesto nije dovoljno da bi se privukla panja stranih ulagaa.
Kada je rije o rigistraciji kompanija u Bosni i Hercegovini, tekua godina ostaje
nepromjenjena u odnosu na predhodnu godinu, tako da BiH zauzima 160 mjesto u svijetu.
U narednoj tabeli su prikazani indikatori pokretanja posla u Bosni i Hercegovini.
Tabela 2. Indikatori pokretanja posla u BiH
Poetak poslovanja

2007

Rang

2008

2009

2010

2011

153

161

160

160

Broj procedura

12

12

12

10

12

Dani

54

54

60

60

55

36,3

30,1

30,8

15,8

17,7

52

43,0

36,3

29,8

30,5

Trokovi (% GNI per capita)

Minimalni kapital (% GNI per capita)

Izvor: www.doingbusiness.org (22.03.2011) World Bank, Doing Business

Tabela iznad pokazuje indikatore pokretanja posla u Bosni i Hercegovini za period od
2007. godine do danas. Moe se uoiti da nema neke znaajne razlike napredovanja iz
godine u godinu, to bi i trebao da bude cilj jedne nacionalne privrede. Bosna i
Hercegovina se nalazi na 160 mjestu u svijetu, kada je u pitanju rang o pokretanju posla,
to predstavlja kljuni problem za poslovni ambijent. Jedan od uzroka slabog i
nedovoljnog dotoka stranih direktnih investicija u Bosni i Hercegovini je i duina
registracije pojedinanog pravnog subjekta koji iznosi 55 dana, to je predugo vrijeme. Da
bi se ostvario pozitivan efekat pokretanje posla registracija bi se trabala zavavati u roku
od 5 dana od dana prijema popunjene prijave.

ANALIZA STRANIH DIREKTNIH INVESTICIJA U BIH

Bosna i Hercegovina, kao drava u tranziciji, je privukla znatan broj stranih direktnih
investicija, a najvei dotok je ostvaren u 2007. godini. Prema podacima Agencije za

221

unapreenje stranih direktnih investicija u Bosni i Hercegovini, u 2008. godini ostvaren je

dotok stranih direktnih investicija od 701 milion eura, to predstavlja pad za 57 % u
odnosu na 2007. godinu. Globalna financijska kriza je znatno utjecala na dotok stranih
direktnih investicija u posljednje tri godine. U 2009. godini nije dolo ni do jedne
znaajne privatizacije gdje je veinski vlasnik drava, jer je globalna financijska kriza
znatno utjecala na njihove vrijednosti na tritu.
Bosna i Hercegovina biljei dosta neujednaen priliv neto stranih direktnih investicija u
vremenskom periodu od 2000 2010. godine, a to se moe vidjeti iz naredne tabele.
Tabela br.3: Pregled registrovanih stranih ulaganja u BiH u per.2000-2010.g (u mil.)
God
Opis

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

Uk.

Iznos

159

133

282

338

567

478

564

1628

701

452

359

5661

Uee

2,8

2,3

5,0

6,0

10,0

8,5

9,9

28,8

12,4

8,0

6,3

100

Izvor: Agencija za unapreenje stranih investicija u BiH, www.fipa.gov.ba (29.03.2011)

Najvei dotok stranih direktnih investicija u Bosni i Hercegovini je realizovan kroz proces
privatizacije kompanija, odnosno njihovog spajanja i/ili kupovine veinskog paketa akcija
(merderi i akvizicije). Posmatrajui sektorsku distirbuciju stranih direktnih investicija,
najvee investiranje je izvreno u proizvodnju, saobraaj i bankarstvo.
Tabela br.4: Pregled direktnih stranih ulaganja u BIH po sektorima -djelatnostima od
2000- 2010.g (U mil.)
Opis

Proizvodnja

Saobraaj

Bankar

Trgovina

Usluge

Turizam

Ostalo

Ukupno

Iznos

1925

679

1245

736

396

57

623

5661

Uee

34

12

22

13

11

100,0

Izvor: Agencija za unapreenje stranih investicija u BiH, www.fipa.gov.ba (29.03.2011)

Iz gore navedenih podataka moe se uoiti da je najvei dotok stranih investicija ostvaren
kroz proizvodni sektor u iznosu od 1925 miliona eura, to procentualno iznosi 34% od
ukupnog dotoka stranih direktnih investicija u vremenskom periodu od 2000. do 2010.
godine. Meutim sama struktura investicija mnogo je znaajnija od iznosa pristiglih
sredstava. Na osnovu navedenih podataka, koje je dala Agencija za unapreenje stranih
direktnih investicija u Bosni i Hercegovini, moe se zakljuiti da u Bosni i Hercegovini
vlada povoljna sektorska struktura ulaganja sa pretenim ulaganjem u sektor proizvodnje.
Ali, ako se posmatra period 2004-2009.godina, najvei predmet interesovanja inostranih
investitora u BiH bila je oblast finansijskog posredovanja (osim osiguranja i penzionih
fondova). Tako je u per 2004-2009 god uloeno 2939 mil KM u oblast finansijskog
posredovanja, potom u telekomunikacije 1448. mil. KM i prehrambenu proizvodnju i
proizvodnju pia 524 mil.KM. Od ukupnog priliva stranih direktnih investicija u
navedenom periodu (8814 mil.KM), ak 33,34% se odnosilo na finansijsko posredovanje.
Ulaganje u finansijsko posredovanje ima znaajnih pozitivnih efekata na privredu BiH,

222

kao npr. kroz punjenje budeta preko plaanja poreza, raznih administrativnih taksi (za
dozvole), otvaranje novih radnih mjesta i poveanje zaposlenosti na dui rok, potronje
domaih proizvoda neophodnih za obavljanje aktivnosti itd. Ohrabruje injenica da se
polako mijenja uee stranih investicija u korist ulaganja u preduzea. Naroito je
znaajan porast priliva sredstava u obliku interkompanijskog duga.
Kada je u pitanju regionalna distribucija SDI smatra se povoljnim ukoliko SDI dolaze iz
to veeg broja zemalja, jer je onda zemlja priliva stranog kapitala u manjoj mjeri pod
uticajem negativnih konjunkturnih kretanja na pojedinanim tritima. Porijeklo priliva
stranih ulaganja je esto teko utvrditi, pogotovo kada se uplata vri od strane
multinacionalne kompanije koja ima otvorene raune u vie zemalja. U tom sluaju se kao
zemlja porijekla registruje ona zemlja iz koje je doao priliv novca. Inae priliv stranih
direktnih investicija se prati preko ITRS sistema (International transaction reporting
system). Imajui u vidu da su u BiH investirali ulagai iz 30-ak zemalja, onda se situacija
ne moe oznaiti kao povoljnom. Znai u BiH jo uvijek nije visoka regionalna
diverzifikovanost priliva stranih direktnih investicija Neto nepovoljnija situacija je ako se
uobziri injenica da je 90,75% uea ine investitori iz 12 zemlja (Srbija, Austrija,
Hrvatska, Slovenija, vicarska, Litvanija, Rusija, Njemaka, Turska, Italija, Holandija i
V. Britanija), a ostale zemlje73 ine uee od 9,25%.
Tabela br.5: Pregled direktnih stranih ulaganja u BIH maj 1994 31.12.2010. g.
(rang zemalja prema visini stranog kapitala preko 5 miliona )
Red.br.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12

Naziv zemlje
Austrija
Srbija
Hrvatska
Slovenija
vajcarska
Njemaka
Rusija
Turska
Holandija
Italija
SAD
Ostale zemlje

Iznos u mil.
1621
901
706
690
383
353
234
135
133
130
101
765

Uee
26,4
14,6
11,5
11,3
6,3
5,7
3,8
2,2
2,1
2,1
1,6
12,4

Ukupno
6152
100,0
Izvor: Agencija za unapreenje stranih investicija u BiH, www.fipa.gov.ba (29.03.2011)

73
Luksemburg, SDaudijska Arabija, SAD, Danska, Djevianska Ostrva, UAE, Kajmanska ostrva, Belgija,
Kuvajt, Kipar, Maarska, Bugarska, Poljska, Lihtentajn, Slovaka vedska, Francuska, Egipat i dr.

223

PRIORITETNE AKTIVNOSTI U BOSNI I HERCEGOVINI

Strane direktne investicije su vane za ekonomski razvoj Bosne i Hercegovine, jer
potpomau smanjenju nezaposlenosti, donose nova znanja i tehnologije, omoguavaju
laki pristup svjetskim tritima itd. Kao osnovni razlozi za slab i nedovoljan dotok
stranih direktnih investicija najee se navode lo imid drave, loa infrastruktura i
sloena struktura vlasti, veliki stepen korupcije i sl. Prema podacima Federalnog zavoda
za programiranje razvoja74, na nivou ekonomskih sloboda za 2010. godinu, sloboda
korupcije u Bosni i Hercegovini je ocijenjena sa 32, dok je sloboda investiranja
ocijenjenja sa 70 bodova. Primjetna je rairenost korupcije u Bosni i Hercegovini. Prema
istraivanju Ttrasparency International Corruption Perception Index za 2010, Bosna i
Hercegovina je registrovana na 91 mjestu od ukupno 178 drava. Uz visoku korupciju
postoje i veliki izdaci za javnu potronju, nedostatak vlasnikih prava i sloenu
biroktatiju, to uveliko doprinosi slabom i nedovoljnom dotoku stranih direktnih investicija u Bosni i Herceogvini.
Da bi se stomulisao vei dotok stranih direktnih investicija neophodno je realizirati
naprijed navedene prioritete, poev od jaanja jedinstvenog ekonomskog prostora,
ouvanja makroekonomske stabilnosti i unapreenja ostalih elemenata bitnih za kreiranje
povoljne klime za domaa i strana ulaganja.
Da bi privukla strane investitore, drava mora raditi na slijedeem:
Pojednostaviti birokratski sistem u cilju ohrabrivanja razvoja poduzetnita i
stvaranja poduzetnikog okruenja. To bi se postiglo smanjenjem vremena
potrebnog za registriranje firmi Takoer, pojednostavljen birokratski sistem bi
uticao na slobodu ulaganja i na otvaranju puta stranim investicijama.
Raditi na pozitivnom imidu BiH u svijetu - ratna i poslijeratna dogaanja u
dravi, ali i u regionu, doprinijela su loem imidu drave u svijetu, to kao
posljedicu ima nedovoljan interes za ulaganja u Bosnu i Hercegovinu.
Izraditi strategiju za privlaenje stranih investicija u BiH- strategija bi se
trebala odnositi na definisanje sektora u kojima BiH ima najvee konkurentske
prednosti za strane investicije, te strategije privlaenja stranih investicija koje
mogu donijeti najvie koristi ekonomiji BiH.
Raditi na smanjivanju politike nestabilnosti - politika nestabilnost je ozbiljna prepreka za vei dotok stranih direktnih investicija. Osim toga, sve ee prijetnje za naruavanje socijalnog mira usljed ubrzanja reformi, posebno privatizacije, djeluju destimulativno za strana, ali i domaa ulaganja.
Ubrzati privatizaciju - spor proces privatizacije u Bosni i Hercegovini je,
izmeu ostalog, rezultirao i niim nivoima u privlaenju stranih investicija.
Prema indeksu privatizacije, koju EBRD objavljuje svake godine, BiH u
poreenju sa ostalim zemljama u tranziciji, kao i u sluaju obima stranih
investicija, biljei niske ocjene. Vaan razlog za vei obim stranih investicija u
bankarstvu je injenica da je proces privatizacije u ovom sektoru bio daleko
efikasniji nego u drugim sektorima.

74

Federalni zavod za programiranje razvoja, Ekonomske slobode BiH u 2010. godini, www. fzzpr.gov.ba
(13.04.2011)

224

Smanjiti poreze - poreski sistem je destimulativan za strana i domaa ulaganja.

Visina poreskih optereenja i dalje e predstavljati prepreku za strana ulaganja. U
narednom periodu morat e doi do smanjenja javne potronje i smanjenja
budetskih deficita, ali i smanjenja poreza i doprinosa, u cilju stimulisanja
daljnjeg rasta privatnog sektora i stranih investicija.
Smanjiti cijene usluga javnih preduzea - cijene usluga javnih preduzea su
vie nego u regionu, a esto i u odnosu na evropski prosjek, to takoer
predstavlja problem za privlaenje veeg obima stranih investicija. Cijena
elektrine energije za privredne subjekte u BiH je daleko iznad evropskog
prosjeka. Cijena neunarodnih telefonskih poziva je i do deset puta via nego u
drugima tranzicijskim dravam, ali je i via u odnosu na drave EU.
Donijeti program mjera o spreavanju sive ekonomije - u Bosni i Hercegovini
su registrovani vrlo razliiti oblici sive ekonomije. Procjenjuje se da siva
ekonomija uestvuje oko 25% u odnosu na BDP Bosne i Hercegovine.
Donijeti program mjera o ozbiljnom sankcionisanju korupcije
Prilagoditi registrativu standardima EU

Registracije firmi (posebno greenfield) u BiH, te procedure pokretanja posla su previe

komplikovane. Osim toga, okviri za strane investicije nisu ujednaeni u svim mjestima u
BiH, tj. ne postoji ujednaenost zakonodavne regulative, plata, beneficija i poreza. Sve to
oteava privlaenje stranih investicija i odvlai ih u ureenije zemlje.
Ipak, blagi rast makroekonomskih pokazatelja moe biti povoljan znak za postupno
poboljanje opte klime za strana ulaganja. Dugorona rjeenja treba traiti u stvaranju
klastera i okrupnjavanju proizvodnje, uspostavljanu dogovora sa zemljama u regiji, kako
bi se osiguralo privlaenju kvalitetnih investicija.
Znaajni potencijali se nalaze i u dijaspori. BiH zauzima visoko mjesto u svijetu po
brojnosti emigranata u odnosu na ukupan broj stanovnika. Kapaciteti dijaspore su vani
brojano, kako sa aspekta obrazovne strukture, tako sa aspekta financijskih potencijala.
Do sada se financijski uticaj izraavao putem doznaka, mada nije bilo aktivnosti kojim bi
se maksimiziro razvojni uticaj migracije.
Prola, 2010. godina, nije bila atraktivna destinacija za strane investitore. Visok priliv SDI
postoji ukoliko je uee SDI u BDP-u vie od 10%. U BIH je ostavreno to uee samo u
2007 god, a kao rezultat prodaje Telekoma. Faktori koji su najvie uticali na priliv SDI su
proces privatizacije i atraktivnost prirodnih resursa.
Pravna regulativa BiH je vrlo liberalna i pogoduje privlaenju SDI. Meutim, regulativa je
vrlo liberalna u svim zemljama koje pretenduju na priliv SDI. Sve zemlje u tranziciji
imaju slinu regulativu, cijenu rada, podsticaje privlaenja SDI i druge potsticaje. Stoga
e u narednom periodu faktori prednosti biti makroekonomska stabilnost, funkcionisanje
trita, poslovne barijere na loklanom nivou, funkcionisanje pravnog sistema i institucija i
dr.

225

ZAKLJUAK
Direktne strane investicije su takav oblik ulaganja kod koga ulaga obezbjeuje pravo
svojine, kontrole i upravljanja nad firmom u koju su uloena sredstva radi ostvarivanja
nekog dugoronog ekonomskog interesa.
Miljenja o tome, zato i da li su potrebna strana ulaganja su podijeljena. Meutim,
injenica je da je priliv stranog kapitala uslov za vie stope privrednog rasta, ubrzanje
strukturnih reformi, poboljanje financijske situacije zemlje, poveanje deviznih rezervi,
reduciranje ogranienja u tekuem bilansu i dobijanje povoljnijeg kreditnog rejtinga. S
druge strane negativni efekti stranih ulaganja u domau privredu su vezani za rast
platnobilansnog deficita (najee u prvoj fazi rada, dok se ne aktiviraju izvozni kanali)
rast nezaposlenosti usljed otputanja, istiskivanje domaih investicija, stvaranje lokalnih
monopola, zagaenje okoline, izbjegavanje poreskih obaveza i sl.
BiH nije uspjela u predhodnom periodu privui kvalitetne proizvodne investicije koje su
temelj dugorone perspektive ekonomskog i drutvenog razvoja. Takoe, regionalna
distribucija SDI u BiH nije adekvatna, to stvara veu izloenost zemlje negativnim
konjunkturnim kretanjima na pojedinanim tritima. Zato se u buduem periodu moraju
podsticati faktori prednosti za privlaenje stranih direktnih investicija kao to su:
makroekonomska stabilnost, funkcionisanje trita, poslovne barijere na loklanom nivou,
funkcionisanje pravnog sistema i institucija i dr.
Strani ulagai nisu zainteresovani za ulaganja u dravama gdje je pravda spora ili je
uopte nema, a takoer mora se poraditi na boljoj regulaciji, te umanjiti birokratska
procedure.
Da bi privukla strane investitore, drava Bosna i Hercegovina mora raditi na
pojednostavljenju birokratskog sistema, odnosno skraivanje vremena potrebnog za
registraciju firmi, zatim donijeti program o sprjeavanju sive ekonomije, prilagoditi
legislativu strandardima EU i na kraju, donijeti program o ozbiljnom sankcionisanju
korupcije na svim nivoima vlasti.

LITERATURA:
1.
2.
3.
4.
5.

Kovaevi, R., 2000., Oblici i mehanizmi stranih ulaganja, strana ulaganja Strana ulaganja poslovno
analitiki pristup, Beograd: Univerzitet Braa Kari
Zakona o politici direktnih stranih ulaganja u Bosni i Hercegovini,
Doing Business, 2011., Godinji izvjetaj, [online]. Dostupno na: www.doingbusiness.org [pristup
22.03,2011]
Agencija za unapreenje stranih investicija u BiH, [online]. Dostupno na: www.fipa.gov.ba [pristup
29.03.2011]
Federalni zavod za programiranje razvoja, 2011., Ekonomske slobode BIH u 2010, [online]. Dostupno na:
www.fzzpr.gov.ba [pristup 13.04.2011]

226

CAUSES AND CONSEQUENCES POOR AND INADEQUATE

INFLOW FOREIGN DIRECT INVESTMENT IN BOSNIA AND
HERZEGOVINA
Abstract: Foreign direct investment is a development opportunity in countries in transition and the best path to long-term increase of production. FDI can initiate the production, open the markets across national borders, and to increase employment and standard
of living. Recent foreign investment recorded a huge expansion in the world. Since Bosnia
and Herzegovina lacks sufficient sources of its own accumulation, it is largely focused on
the supply side of the reservoir, which significantly impact on economic development. The
advantage of foreign investment is not only in the transfer of capital but in the transfer of
ideas and the latest management techniques and the most modern ways of conducting
business. The primary goal was to investigate the causes and consequences of poor and
inadequate inflow of foreign direct investment in Bosnia and Herzegovina. The paper presents a proposal of measures for increasing their supply. Along with this paper is a brief
overview of the law on foreign investment policy in Bosnia and Herzegovina. Also, the
paper reviewed factors that influence poor and insufficient inflow of foreign investment,
and the factors that facilitate the flow of foreign investments in BiH.
Keywords: Foreign Direct Investment, Economic Development, greenfield investment

227

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

UTICAJ INVESTICIJA NA PRIVREDNI RAZVOJ

Dr Petronije Jevti
Visoka kola primenjenih strukovnih studija, Vranje, e-mail: pjevtic@verat.net

Dr Ljiljana Stoi Mihajlovi

Visoka kola primenjenih strukovnih studija, Vranje, e-mail: mihajlovicp@ptt.rs

Dr Marjana Merkac Skok

Fakultet za komercijalne in poslovne vede,Celjemarjana.merkac@fkpv.si

Saetak: Srbiji je potrebna stabilnost u ekonomiji, u politici, pravosuu i razvoju. Bez

jasne vizije privrednog i drutvenog razvoja, koja se mora usvojiti s tim da se ne menja
bar naredne decenije, svakom stranom investitoru bie realno teko ra planira i radi u
Srbiji. Sam pojam stabilnost ne podrazumeva samo postojanje pravne i ekonomske regulative, ve i sve ono to se moe oznaiti kao brzina u praenju i usvajanju najbolje evropske prakse, u emu Srbija, naalost, jo uvek veoma kasni.
Neophodno je napomenuti da Srbija ima potencijala da prevazie sve tranzicione prepreke i zbog toga je prioritetan zadatak stvaranje politike stabilnosti i ulaganje dodatnog
napora na stvaranju jasnih i transparentnih uslova u svim segmentima privreivanja od
zatite imovinskih prava i prava potroaa, preko ouvanja zdrave ivotne sredine do
finansijskog trita. Kada ekonomski propisi i trite budu jednako transparentni i predvidljivi, kao to su trenutno u zemljama Evropske unije, priliv stranih investicija u nau
zemlju bie neuporedivo vei nego to je to u sadanjem trenutku.
Kljune rei: investiranje, investicije, privredni razvoj

UVOD
Strane direktne investicije su odigrale vanu ulogu u obnavljanju ekonomije i reavanju
problema nezaposlenosti u svim zemljama koje su prole tzv. tranzicionu ekonomiju.
Zemlje srednje Evrope su dedinitivno ostvarile maksimalnu korist od prisustva stranog
kapitala u svojoj privredi te su pokrenule itav niz aktivnosti, od politiih do promotivnih,
na ureenju svog zakonodavstva i sa mnogim fiskalnim olakicama kako bi i dalje privlaile strana ulaganja.
Strane investicije, odnosno strana ulaganja u uslovima globalizacije i izraenih integracionih procesa na svetskom nivou od velikog su znaaja zaprivredni razvoj svake zemlje.

228

Strane investicije su prevashodno ekonomski fenomen, zasnovan na pretpostavci daglobalna alokacija proizvodnih sredstava omoguava njihovo optimalnokorienje, ime se u
krajnjem doprinosi optem ekonomskom rastu. Meutim, pored ekonomskog dejstva stranog kapitala, strane investicije nose sa sobom i razliite socijalne, politike i tehnolokeuticaje. Prisustvo i intenzitet odreenih efekata stranih investicija zavisiod vrste stranih
ulaganja u pitanju, kao i otvorenosti drava uvoznicakapitala za prijem inostranog kapitala.Prednosti privlaenja stranih direktnih investicija su od visokog znaaja, posebno kada
se radi o zemljama u razvoju koje karakteriehronian nedostatak investicionog kapitala
neophodnog za finansiranjeravojnih projekata. (Antevski, M., 2009, 48) Te prednosti se pre
svega odnose na finansiranja kapitalnih investicija, transfer novih tehnologija, potencijalne pozitivne efekte na platni i trgovinski bilans, kao i pozitivne fiskalne efekte zbog
potencijalnog poveanja prikupljanja direktnih i indirektnih poreza

POJAM STRANIH DISREKTNIH INVESTICIJA

Prema definiciji OECD-a, strane direktne investicije (SDI) predstavla ju ulaganje kapitala
od strane investitora, rezidenta jedne zemlje u preduzee koje je rezident druge zemlje, sa
motivom uspostavljanja dugorone poslovne saradnje i zajednikog upravljanja
- Strane direktne investicije predstavljaju najpovoljniji oblik meunarodnog kretanja kapitala sastanovita ulagaa, jer pruaju:
znaajne mogunosti za ostvarivanje profita u stranim zemljama
omoguuju kontrolu nad sopstvenim poslovanjem u zemlji plasmana kapitala
anse da se iskoriste povoljni lokalni uslovi u pogledu carina, poreske stope, infrastruktura, jeftina radna snaga, jeftine sirovine, rastue trite i ostale pogodnosti koje prua
zemlja u kojoj se vri investiranje.
Pored koristi koje ostvaruje investitor, strane direktne investicije podstiu irazvoj zemlje u
koju se kapital ulae jer pruaju marketinko znanje,menaderske sposobnosti neophodne
za upravljanje proizvodnjom, stvaraju mogunost ulaza na strana trita kao i konkurentnost izvoza. Dakle, putem stranih direktnih investicija vri se direktno investiranje upreduzea u inostranstvu u cilju sticanja trajne kontrole nad proizvodnjom, trgovinom i
finansijama preduzea u koje se ulae.
Kako navodi OECD, investitor mora posedovati minimum 10% akcija koje daju pravo
upravljanja domicilnog preduzea kako bi se dato ulaganje smatralo stranom direktnom
investicijom. Meutim, u odreenim sluajevima se uzima u obzir i manje od 10% akcija
preduzea, a negde i znatno vei procenat, pa tako se navodi da preko 50% vlasnitva
obezbeuje najveu sigurnost datog ulaganja. Strane direktne investicije predstavljaju
visoko rizini oblik investiranja kapitala, pa shodno tome investitor oekuje dobit po
osnovu ulaganja koja e biti srazmerna veliini preuzetog rizika i obezbediti pokrie trokove investiranja i poslovanja uinostranstvu.

229

VRSTE STRANIH DIREKTNIH INVESTICIJA

Klasifikacija direktnih stranih investicija nije unificirana. Tako na primer UNCTAD,razlikuje sledee modele direktnih stranih investicija:
potpuno vlasnitvo nad odreenim projektom u zemlji domainu
procentualno uee u kapitalu postojeeg ili novonastalog preduzea
dugoroni zajmovi
WTO i MMF pod stranim investicijama podrazumevaju ulaganja koja za cilj imaju stvaranje aktivnog ekonomskog interesa, koji se prvenstveno ostvaruje kroz pravosvojine,
kontrolu poslovanja i mogunost upravljanja uloenim sredstvima, to kod kredita, kako
navode, nije sluaj.
Strane direktne investicije, uz uvaavanje vie modela ulaganja, u sutini se mogu podeliti
na tri vrste:
Greenfield investicije ( investicije u ledinu)
Brownfield investicije ( merderi i akvizicije)
Zajedniko ulaganje sa domaim firmama u zemlji plasmana ( jointventure)
Greenfield investicije jesu ulaganja koja stvaraju novu proizvodnju i imovinu. Potpuno
vlasnitvo stranaca nastaje ili potpuno novim investiranjem na ledini ili otkupom postojeih kompanija u inostranstvu. (Begovi B., Mijatovi B., Paunovi M., Popovi D.,2008,
str.9)
Merderi i akvizicije - sutina ove vrste direktnih investicija je kupovina postojeih postrojenja ipreduzea, preuzimanje kontrole nad njima, kako bi novi vlasnik upravljao efikasnije od prethodnog.U ovu vrstu investiranja spadaju idirektne strane investicije nastale
privatizacijom.
Zajednika ulaganja imaju drugu tradiciju i u zemljama u tranziciji,pripadaju obliku
stranih investicija gdje je zajedniko ulaganje sadomaim preduzeima u zemlji domaina.

MOTIVI STRANIH ULAGANJA

Za razliku od ciljeva, treba razlikovati motive stranih ulaganja koji kao i ciljevi mogu biti
brojni i razliiti, a moemo ih posmatrati kako sa aspekta domaih istranih partnera tako i
sa aspekta okruenja.
U motive okruenja se mogu svrstati sledei:
1. unosi se inostrana akumulacija, koja poveava investicioni potencijalzemlje bez
negativnih posledica na njen platni bilans i istovremeno ubrzavainvesticione cikluse

230

2. poveava se izvoz, najmanje u visini deviznih sredstava neophodnih za transfer dobiti

stranog partnera. Takoe sesmanjuje se uvoz kroz poveanu snabdevenost domaeg trita
deficitarnim proizvodima iz domaih izvora
3. domicilno preduzee se ukljuuje u meunarodnu podelu rada i meunarodnu
tehnoloku kooperaciju, to ubrzava unoenje savremene i visokoproduktivne tehnologije
u privredne procese
4. ubrzava se struktura promena u privredi dotine zemlje
Motivi domicilnog preduzea mogu biti:
1.izgradnja novog pogona, ili tehniko proirenje postojeeg proizvodnog prostora,
donoenje novih maina i opreme
2. uvoenje nove procesne tehnologije sa korienjem inostranih licenci, patenata, knowhow i slino
3. obezbeenje deviznih sredstava i repromaterijala za kontinuelno obavljanje proizvodnje
4. ukljuivanje faktora nauno-tehnikog progresa u proizvodne procese radi sniavanja
trokova proizvodnje, trokova prodaje ipoveanja produktivnosti rada
5. unapreenje nauno-istraivakog rada u domenu razvoja proizvoda
6. zajedniko istupanje na inostrana trita.
Motivi stranog partnera se mogu odnositi na:
1. plasman slobodnih sredstava, najee u kombinaciji sa tehnologijom (know-how,
oprema, novac)
2. mogunost trajnog plasmana svojih proizvoda i usluga, ime seproduava prisustvo na
tritu korisnika investicionih sredstava
3. mogunost podmirivanja sopstvenih potreba po osnovu proizvodnje u datoj zemlji, to
naroito dolazi do izraaja uproizvodnji za koju je karakteristian vei utroak ivog rada
kojije jeftiniji u odnosu na zemlju stranog ulagaa
4. specijalizacija proizvodnje
5. korienje komparativnih prednosti zemlje u kojoj se vri ulaganje (jeftina radna snaga,
poreske olakice)
6. osvajanje trita zemalja u razvoju.
Iako se motivi domaeg i stranog preduzea u odreenim segmentima razlikuju,
neophodno je da u takvim situacijama pronau kompromisna reenja i usaglase zajednike
motive
KORISTI I RIZICI OD STRANIH DIREKTNIH INVESTICIJA
U dananjoj svetskoj ekonomiji, strane direktne investicije predstavljaj unajbri nain
razvoja jedne zemlje i regiona i, kao takve, dobrodole su i u najrazvijenijim zemljama

231

sveta. (Milisavljevi, M., 1998, str.152). Danas su one osnovni mehanizam globalizacije
svetske privrede, preuzimajui ulogu kljunog razvojnog faktora svake drave. Za dravu
u koju se ulae, strane direktne investicije znae otvaranje novih radnih mesta, poveanje
izvoza i, uopte, pokretanje privredno grasta i razvoja. S druge strane, direktne investicije,
kao oblik ulaganja stranog kapitala, omoguavaju investitoru da stekne pravo svojine,
kontrole i upravljanja po osnovu uloenog kapitala. Velike, ali i manje kompanije, trude
se da se pojave na to vie razliitih svetskih trita, to se najlake postie pribliavanjem
proizvodnih kapaciteta eljenim lokacijama. Osim osvajanja novih trita, investiranje u
druge zemlje takoe moe da znai bre i povoljnije snabdevanje sirovinama, elektrinom
energijom, jednostavniji transport, ili pristup slobodnimekonomskim zonama.
Raspon potencijalnih efekata stranih ulaganja na domau privredu je veomairok. Efekti
su uglavnom pozitivni i obostrani, a kljuni dokaz za to je u njihovom veoma dinaminom
rastu poslednjih decenija. Sve zemlje koje uestvuju u ovom procesu belee znaajan privredni rast, uz naravno neto drugaiju situaciju poslednjih par godina zbog posledica
svetske ekonomske krize koja nije zaobila ni ovaj segment. Pogodnosti koje prua priliv
stranog kapitala za odreenu zemlju, ali istovremeno i pojedine negativne posledice koje
sa sobom mogu doneti strana ulaganja u domau ekonomiju, prikazane su u tabeli.
Tabela 1. pozitivni i negativni direktni i indirektni efekti SDI
Pozitivni direktni
efekti

Negativni direktni
efekti

Pozitivni indirektni
efekti

Negativni indirektni
efekti

priliv kapitala i rast

zaposlenosti
upropulzivnim
granama

SDI koje dolaze kao

brownfield mogu
dovesti do
racionalizacije i
gubitaka radnih
mesta

nova radna mesta

kroz povezivanje sa
dobavljaima i
kupcima

uvoz iz sopstvene
zemlje ili selidba
cele firme u drugu
zemlju

plaaju vie i utiu

na rast
produktivnosti

Uvoenje prakse
otputanja to unosi
nemir

Proirenje iskustva
dobre prakse na
ceo lanac domaih
firmi

Sniavanje plata
ako domae firme
odlue da konkuriu
niom cenom rada

Jedna od kljunih prednosti stranih direktnih investicija za zemlje u tranziciji svakako lei
u tome to ove zemlje belee hroninu nestaicu:
Sopstvenog kapitala
Upravljakih znanja (menadment)
Savremene tehnologije
Izvoznih kanala
Nedostatak domae tednje kojom bi se finansirale odreeneinvesticije.

232

U najee negativne posledice spadaju sledei dogaaji:

Strani investitori po pravilu izazivaju rast platnobilansnog deficita, barem u prvoj fazi
svog rada, dok se ne aktiviraju izvozni kanali, koji zatim smanjujudeficit i konano
ostvaruju suficit
Rast nezaposlenosti, usled otputanja
Istiskivanje domaih investicija
Stvaranje lokalnih monopola Zastarela tehnologija
Zagaenje ovekove okoline
Pozitivan uticaj strane direktne investicije ostvaruju u industriji, razvoju usluga, trgovine i
trgovinskih veza i naravno transferu novih tehnologija. Industrijske grane zemalja u
tranziciji u koje je uao strani kapital obino postiu dobre poslovne rezultatei deluju
posticajno na ukupni privredni oporavak zemlje. Iako u poetnoj fazi implementiranja
stranog preduzea na domicilno trite je karakteristian rast nezaposlenosti, svetska
iskustva pokazuju da usektorima u kojima su najvie prisutne strane direktne investicije u bankarstvu,telekomunikacijama, informatici, hemijskoj industriji,farmaceutskoj
industriji i drugimgranama, zaposlenost nakon inicijalnog smanjenja, belei rast. To nam
ukazuje isledei prikaz.
Tabela 2. Efekti stranih direktnih investicija na zaposlenost
uticaj SDI na tranju za
radom
spajanja i pripajanja

grinfild investicije

uticaj na domae konkurente

meuindustrijski uticaj rasta produktivnosti

NETO REGIONALNI EFEKTI

Preduslovi koji omoguuju bri dolazak stranih ulagaa u zemlje u tranziciji, to je sluaj i
sa naom zemljom, dati su u narednoj tabeli, pri emu se napominje da su odreeni faktori
empirijski i potvreni da su u funkciji privlaenja stranih investicija, dok se odreeni
teorijski faktori nisu jo potvrdili u praksi.
Eempirijski potvreni elementi koji vode brem dolasku SDI
1. visoko obrazovana domaaradna snaga

233

2. visok nivo ulaganja u istraivanje i razvoj u zemlji

3. jake regionalne veze meufirmama
4. lako prihvatanje novih tehnologija5. razvijena infrastruktura itelekomunikacije
Faktori iz literature, empirijski nepotvreni:
1. dobra agencija za privlaenjeinvesticija
2. strategije privrednog razvoja
3. dodatni podsticaji zaprivlaenje SDI olakice i sl.

STANJE U SRBIJI
Procenjuje se da je posle 2000. godine, kroz privatizaciju, investicije, doznake, donacije,
ali i inostrane kredite u Srbiju ulo oko 75 milijardi dolara i da su ta sredstva uglavnom
iskoriena za potronju, a manje za razvoj privrede. Drugim reima, proputena je povoljna prilika da veliki priliv inostranog kapitala bude usmeren u poboljanje razvojnih performansi srpske privrede. Taj kurs e, dodue pod pritiskom MMF-a, koji insistira na odravanju makroekonomske stabilnosti i ravnotei u sektoru javnih finansija, morati da se
promeni vraajui Srbiju na kolosek odrivog privrednog razvoja. Utoliko pre to se vie
ne moe raunati na novac od privatizacije velikih preduzea, smanjen je i priliv stranih
investicija, a ograniena je i mogunost zaduivanja u inostranstvu. Sve su to argumenti
koji ne idu naruku privredi koja je ve dovedena u stanje potpune zavisnosti od uvoza
stranog kapitala.
Prema podacima UNCTAD za 2010. godinu strane direktne investicije u Srbiji su u 2006.
godini iznosile 4,3 milijarde dolara, u 2007. godini - 3,5 milijardi dolara, u 2008. kretale
su se oko tri milijarde, da bi u 2009. pale na oko 1,9 milijardi dolara. Po tom osnovu, od
2001. godine u Srbiju se slilo oko 12,5 milijardi dolara, pri emu prednjae investitori iz
Evropske unije. Ako se posmatra dui period, od 1995. do 2009. godine, onda se moe
rei da su ukupne strane direktne investicije premaile 20,6 milijardi dolara, to je 49
odsto BDP zemlje. (UNCTAD, World Investment Report 20099)
U Agenciji za promociju investicija i izvoza (SIEPA), procenjuju da e se ove godine u
Srbiju sliti oko dve milijarde dolara stranih investicija, dok se u jugoistonoj Evropi belei
pad stranih direktnih investicija koje su sa 12,7 milijardi dolara, koliko je ostvareno u
2008, 2009. godine opale na 7,5 milijardi.
Negativan trend prisutan je i kad je re o srpskim investicijama u druge zemlje 2009.
godine investirano je samo 55 miliona dolara, a godinu dana ranije 277 miliona. Inae,
ukupna strana ulaganja posmatrano na svetskom nivou 2009. godine su iznosila 1,1 bilion
dolara, u 2008. investirano je 1,8 biliona, a u godini pre izbijanja svetske krize 2,1 bilion
dolara.
Cilj je da se godinje privue najmanje tri milijarde dolara stranih direktnih investicija.
Ukoliko se, meutim, eli dinamian rast BDP od oko est odsto godinje i vraanje spoljnih dugova u skladu sa standardima meunarodnih finansijskih institucija, kao i rast pro-

234

izvodnje po visokoj prosenoj stopi od oko osam odsto, onda bi u narednom periodu trebalo obezbediti oko sedam milijardi evra stranog kapitala (u kreditima i direktnim investicijama) godinje

ZAKLJUAK
Atraktivnost jedne ekonomije za strane direktne investicije pored navedenih uticaja koji
su prethodno objanjeni naroito je odreena dinaminou i konkuretnou njenog privatnog (poslovnog) sektora. Strani investitori naroito vrednuju mogunost saradnje sa
domaim dobavljaima, distributivnim lancima ili ponuaima dodatnih usluga, to moe
smanjiti njihove trokove i podii efikasnost.
Zbog toga: politika podrke malim i srednjim preduzeima (finansijska,konsultantska,
tehnoloka), optimalna industrijska politika, podizanje standarda kvaliteta proizvoda i
proizvodnje, stimulisanje umreavanja preduzea i uopte razvoj preduzetnikog duha
jeste i faktor privlaenja stranih direktnih investicija. Samo na ovaj nain domaapreduzea e moi uspostaviti vrste veze sa stranim kompanijama i uivati sve mogue pogodnosti (od poboljanja kvaliteta, do upotrebe njihovih znanja), to e i direktno uticati na
poveanje koristi nacelokupnu privredu date zemlje. To je ujedno i najbolja garancija
dugoronosti ostanka stranog investitora na domicilnom podruju.

LITERATURA:
1.
2.
3.
4.

Antevski, M., Razvojni potencijali stranih direktnih investicija: komparativna meunarodna iskustva, Meunarodni problemi, vol. 61, br. 1-2, Beograd, 2009.
Begovi B., Mijatovi B., Paunovi M., Popovi D., Grinfild strane direktne investicije u Srbiji, Centar za
liberalno-demokratske studije, Beograd, 2008.
Milisavljevi, M., Proces globalizacije svetske privrede, Marketing, vol.29, br.4, Beograd, 1998.
UNCTAD, World Investment Report 2009 (WIR 2009) Transnational Corporations, Agricultural Production and Development, UN, New York and Geneva, 2009.

235

EFFECT OF INVESTMENT ON ECONOMIC DEVELOPMENT IN

TO SERBIA
Abstract: Serbia needs stability in the economy, in politics, justice and development.
Without a clear vision of economic and social development, which must be adopted with
the proviso that it does not change at least the next decade, any foreign investor will be
really difficult to account planning and works in Serbia. The very notion of stability is not
only the existence of legal and economic regulations, but also what may be defined as the
speed in monitoring and adopting best European practice, in which Serbian, unfortunately, still very late.
It must be noted that Serbia has the potential to overcome all obstacles to the transition
and therefore a priority task of creating political stability and requires additional efforts
to create clear and transparent conditions in all segments of the economy - from the protection of property rights and consumer rights, to preserve a healthy environment to financial markets. When economic regulations and market are as transparent and predictable, as are currently in the European Union, the influx of foreign investment in our country will be much higher than at present.
Key Words: investing, investment, economic development

236

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

PODSTICANJE INVESTIRANJA U BROWNFIELD LOKACIJE

U REPUBLICI SRBIJI
Dr Ljiljana Stoi Mihajlovi
Visoka kola primenjenih strukovnih studija, Vranje, mihajlovicp@ptt.rs

Dr Petronije Jevti
Visoka kola primenjenih strukovnih studija, Vranje, e-mail: e-mail: pjevtic@verat.net

Cvijetin ivanovi
Panevropski univerzitet APEIRON - Banja Luka, cvijetin.z@apeiron-uni.eu

Saetak: U savremenoj ekonomiji mobilni faktori su kapital (know-how) i u velikoj meri

kvalifikovana i specijalizovana radna snaga. Imobilni faktori su zemljite, nekvalifikovana
radna snaga i dravna administracija (centralna i lokalna). Dinamina i kompetentna
administracija svojim merama moe uticati na poveanje produktivnosti drugih inputa i
na taj nain uiniti odreene lokacije koje se mogu oznaiti sada kao brownfileds, veoma
atraktivnim.
Naime, brojne lokacije i krupni graevinski industrijski objekti ostali su naputeni sa razliitim imovinsko-pravnim statusom. Ove lokacije ostavljaju depresivan utisan nereda,
nebrige i zaputenosti, stvarajui lou sliku i o dravi.
Najvei problemi su u industriji, koja trai velika investiciona ulaganja i stvaranje nove
strukture. Centralno mesto u Nacionalnoj strategiji privrednog razvoja Srbije je poboljanje konkurentnosti srpske privrede i privlaenje stranih direktnih investicija (SDI),
naroito u oivljavanju brownfileds lokacija.
Kljune rei: investicije, investiranje, brownfield lokacije

UVOD
Sa promenama u ekonomskoj strukturi gradovi su postali centri bankarstva i trgovine
(Sassen, 1996, 3) a inustrijska postrojenja postepeno se preseljavaju u na lokacije gde je
zemljite manje skupo, saobraajna pristupanost bolja i ostvariva odriva konkurentnost
u industrijskim zonama. Preostala industrijska postrojenja, koja su ranije smetana u same
centre gradova sada predstavljljaju bolnu taku urbanog tkiva, ugroavajui kvalitet okruenja loklane zajednice, negativan ekonomski faktor i pravo ruglo na ulici (Tomerius,
2000, 7). Slino je i sa porodinim stambenim zgradama gde postoje zameni imovinskopravni odnosi, sa naputenim vojnim lokacijama, i lokacijama van upotrebe. Realnost koju

237

predstavljaju takvi objekti stvara veoma loe ekonomske, ekoloke i ambijentalne efekte.
Posebno se mogu sepecificirati kao loi sledei efekti naputenih lokacija:
-

smanjenje ekonomske vrednosti zemljita u onim delovima podruja i grada gde se

tmurne lokacije nalaze
izgubljeni ekonomski efekti lokacija u centru grada
pruaju podrku razvoju raznih socijalnih patologija (narkomanija, kriminal)
leglo potencijalnih zaraza
izvor nekih ekolokih noksi (neugodan miris, naruen ekoloki sistem, zaparloenost)
loe psiholoko dejstvo na graane u susedstvu
unakaen identitet grada.

Neizmerna je, naalost, brojnost i veliina prsotoru koju ove lokacije zauzimaju danas u
Srbiji, ove lokacije se tretiraju kao pasivne i od strane lokalnih struktura doivljavaju se
kao nuno zlo. Gradovi i optine ih zapravo malo registruju kao veliki problem gradske
strukture ali i kao znaajnu ansu za poveanje privlanosti i ekonomskih performansi
naselja. U uslovima poveanja privlanosti za domae i strane investitore ove lokacije u
stvari predstvaljaju veliku ansu srpskih gradova.

O POJMU SMEIH LOKACIJA

Pojam brownfield pre svega se koristi da bi se oznailo zemljite koje je ranije izgraeno i korieno, ali je u meuvremenu naputeno, usled ekonomsko-finansijskih ili pravnih
i politikih razloga. Naputanje izgraenih lokacija moe da bude:
- funkcionalno bez obavljanja prethodne funkcije ali sa poznatim titularom (vlasnikom)
- imovinsko sa spornim imovinsim odnosima
- pravno bez prava korienja ili u fazi steaja i likvidacije
- fiziko kada bivi vlasnik ustupa lokaciju u nadlenost optinske uprave
Pojam brownfield lokacija otvara brojna pitanja pa time predstavlja i ozbiljan izazov za
optinske i gradske uprave u Srbiji isto kao i za glavne uesnike u ureenju gradskog zemljita i investitore u izgradnji grada. Naravno, sam problem brownfield lokacija nije
tipino srpski, povezan je brojnim razlozima i javlja se u svim zemljama sveta, s tim to se
razliito, vie ili manje odgovorno, pristupa njegovom reavanju.
Savremeno shvatanje brownfield lokacija podrazumeva delove graevinskog zemljita
koji su ranije korieni, sada su zaputeni i vie se ne koriste, koji mogu da stvore probleme zagaenosti, koji se nalaze u izgraenom gradskom podruju i koji zahtevaju invetiranje da bi bili vraeni na kvalitetniji nain korienja (Ketller, R., 2007, 58)
Ponovna upotreba, odnosno recikliranje ili oivljavanje brownfield lokacija (smee
lokacije), moe da pomogne u stvaranju odrivog razvoja prostora i da sprei emigraciju
iz pojedinih delova grada.

238

PODSTICANJE INVESTIRANJA U BROWNFIELD LOKACIJE

Veoma je znaajno pitanje instrumenata i naina za podsticanje investitora da investiraju u
recikliranje urbanog zemljita. Formula koje moe da vodi ka prevazilaenju problema
moe biti sledea:
Vrednost recikliranog - (Trokovi + Trokovi ) > 0
restauracije zemljita transformacije
Ova formula ukazuje na to da se brownfield lokacije klasifikuju u tri grupe:
1. Prvu grupu ine one koje se nalaze u centralnim delovima gradova gde je visoka vrednost zemljita, u kojima preovladavaju centralne aktivnosti i gde je vrednost daleko
vea od nule, (tzv. lokacije A kategorije) za koje se investitori i najvie interesuju.
2. Drugu grupu ine lokacije u naputenim industrijskim zonama (tzv. lokacije B kategorije), gde je vrednost lokacije oko nule, za njih je manje interesovanje investitora pa je
zato potrebno da lokalna vlada prui podrku u vidu saobraajne i ukupne infrastrukture, promene urbanistikih planova i raznih olakica u investiranju.
3. Treu grupu ine lokacije vangradskih i seoskih podruja (tzv. lokacije C kategorije)
gde je vrednost ispod nule pa je neophodno aktivno uee javnog sektora i to u vidu
poreskih olakica za finansiranje pa ak i finansiranje iz budeta.
Neki autori razlikuju etiri vrste browfield lokacija (J.Jackson, Brownfield Basic, 2006,
14):
1. Lokacije koje su preputene iskljuivo tritu i koje ne zahtevaju dodatne podsticaje za
oivljavanje od strane lokalne uprave
2. Lokacije na kojima trite deluje tek nakon identifikovanja i uklanjanja ekoloke tete
3. Lokacije kod kojih su istaknute ekoloke i socijalne vrednosti, iznad realne trine
vrednosti
4. Lokacije koje imaju zdravtstveno ili ekoloki hazard bez realne ekonomske opravdanosti
Napred navedene sistematizacije lokacija koje smo oznaili kao smee lokacije omoguava nam da identifikujemo instrumentarijum za podsticanje investitora da investiraju u
njihovo oivljavanje. Meu tim instrumentima posebno treba istaknuti sledee:
- registrovanje brownfield lokacija (na nivou optine, regiona i drave)
- izdvajanje brownfield lokacija za investiranje sa posebnim preporukama za investiranje, prilagoavanje programa za ureenje zemljita u optinama, uz izloeno uee
javnog sektora kao suinvestitora za odreene lokacije (kategorije B i C)
- prilagoavanje normativnog i fiskalnog instrumentarija za podrku revitalizacije gradskog zemljita
- podizanje svesti i edukacija o problemu, znaaju i prednostima rekonstrukcije i
korienja brownfield lokacija kod lokalnih, regionalnih i dravnih organa i institucija
- poveanje kapaciteta znanja za reavanje problema
- isticanje brownfield lokacija u programima, strategijama i planovima iz oblasti prostornog planiranja
- prilagoavanje politike regionalnog i urbanog razvoja radi podsticanja reciklae graevinskog zemljita.

239

Neosporno je da investiranje u brownfield lokacija predstavlja de facto svojevrstan izazov

u koji se investitor ne moe upustiti a da prethodno nema jasno definisanu studiju, jer ulaganje u brownfield lokacije moe doneti niz prednosti ali sa sobom nosi i rizike.
Glavne prednosti investiranja u brownfield lokacije potiu iz sledeih injenica:
- kvalitet lokacije
- stabilan rast vrednosti lokacije
- manji rizik od slabe posete (ako je u pitanju meovita namena lokacije)
- niski trokovi ulaganja to proistie iz dostupne infrastrukture i niih alokacionih trokova
- znaajna finansijska podrka
- prednost marketinga za npr. zgradu sa pedigreom (renoviran atraktivan stari objekat)
Sa druge strane, glavni rizici finansiranja u brownfield lokacije su:
- zagaenost lokacije i znatni trokovi za otklanjanje
- restriktivna pravila slube zatite
- kontraproduktivna postojea graevinska struktura
- podrka daljem osvajanju greenfield lokacija (zelenih lokacija, tj. onih koje se prvi put
izgrauju)
- problem marketinga koje stvara raniji lo imid brownfield lokacije
- problemi oko organizacije graenja i usaglaavanje aktera.

EKONOMSKI, SOCIJALNI I EKOLOKI EFEKTI ULAGANJA U

BROWNFIELD LOKACIJE
Ako prihvatimo da su brownfield lokacije pogoene ranijim korienjem, zaputene i preputene vremenu sa moguim stvarnim ili oekivanim problemima kontaminacije te da iz
tog razloga, zahtevaju intervenciju i privoenje korisnoj nameni (Sustainable Report,
2006, 92), onda se namee pitanje viedimenzionalnih efekata:
Efekti na ekonomskom planu su:
- omoguavanje odrivog razvoja ireg podruja u okruenju brownfield lokacija
- korist od dodatne vrednosti zemljita
- manji ekonomski gubici izazvani preteranim irenjem gradova
- smanjenje saobraaja
- efektuiranje gradske strukture
- uveana mo investiranja
Na socijalnom planu glavni efekti investiranja u brownfield lokacije su:
- eliminacija gradske bede i zaputenosti
- aktivno zapoljavanje u tradicionalnim industrijskim zonama
- mogunost ostvarenja vitalnih kulturnih projekata koji po pravilu trae mogunost u
gradskom tkivu

240

ouvanje kulturne batine, odnosno objekata industrijske, vojne i komunalne arhitekture iz ranijih kulturnih perioda
promovisanje socijalne jednakosti u brownfield zonama (socijalno ranjive kategorije
esto naseljavaju naputene objekte)
obezbeenje zdrave ivotne i radne sredine
poboljanje like i identiteta grada

Na ekolokom planu glavne prednosti investiranja u brownfield lokacije ogledaju se u

sledeem:
- eliminacija zdravstvenih rizika (gamadi, zagaenost, divlje deponije)
- uklonjena opasnost od zagaenja podzemnih i povrinskih voda
- eliminacija zagaenja zemljita
- smanjena opasnost od ekolokih hazarda
- poveana koliina kvalitetnog zelenila.

EFEKTI ULAGANJA U BROWNFIELD LOKACIJA U SRBIJI

Kljuni efekti obnove relativno i neprimereno zaputenih gradova Srbije je revitalizacija,
rehabilitacija ili recikliranje gradskog graevinskog zemljita na profitnoj osnovi. Utoliko
je jasno da investiranje na greenfield lokacijama (zelene lokacije) izuzetno mnogo kota
lokalnu samoupravu radi prethodnih ulaganja u infrastrukturu i radi sporog vraanja uloenih sredstava. Investiranje u reciklirano gradsko zemljite preko brownfield investicija
bre e dovesti do revitalizacije kroz poveanje lokalnih prihoda i jaanje poreske osnovice. Sa ekonomskog aspekta potrebno je da se ostvari viak prihoda nad rashodima prilikom investiranja u brownfield lokacije, inae investiranje nee imati smisla. Prema engleskom iskustvu i dobroj praksi, treba ispitati mogunosti podizanja trinih vrednosti lokacije, smanjenja oekivanih trokova ili kombinacija ovih efekata. Radi podsticanja investiranja u brownfield lokacije neophodno je obezbediti pristup veem broju finansijskih
izvora, vee korienje dravnih sredstava kao i razne olakice privatnom sektoru.
Sve zemlje koje su prole proces tranzicije suoene su sa izrazitim problemom brownfield
lokacija koje definitivno razaraju socijalni organizam grada, njihov identitet i kulturni
oblik. Postojanje brownfield lokacija definitivno ukazuje na nebrigu lokalne ali i dravne
uprave. Sa aspekta savremenih uslova, jaanje ekonomskih kapaciteta optina ili regiona
podrazumeva jaanje socijalne kohezije, podizanje kvaliteta drutvenog i kulturnog standarda. Neizmeran je marketinki utisak na stanovnike naselja koji ostavljaju obnovljene
stare zgrade, to moe da ima i politiku konotaciju. Na promenu depresivne demografsko-socijalne slike na brownfield lokacijama utie i promena gradskog ambijenta umesto
propalih struktura, oivljavanje socijalnog miljea, blizina ugostiteljskih, trgovinskih i kulturnih lokala na mestu propalih industrijskih postrojenja, sve to doprinosi poveanom
socijalnom kvalitetu gradova.
Detaljna i neoptereena analiza uticaja na ivotnu sredinu, tzv. ekoloka podobnost investiranja u brownfield lokacije treba da definie osnovne kriterijume koji e doprineti obnovi i razvoju gradova u Srbiji. Ekoloka odrivost treba da postane definitno glavni kriteri-

241

jum kod planiranja odrivog razvoja prostora radi postizanja ravnotee izmeu zatite i
ureenja ivotne sredine i stvaranja nove vrednosti kod nosioca organa upravljanja na
svim nivoima.

ZAKLJUAK
Srbija je suoena sa problemom neadekvatne upotrebe zemljita koje je ranije korieno
za industriju, vojsku, eleznicu, komunalne servise, zaputena poljoprivredna dobra velikih kombinata. ine se odreeni napori, to je realno vidljivo u poslednje vreme, da se bar
kod vojne imovine uini izvestan pomak u pravcu izgradnje stambeno-poslovnih kompleksa. Ipak, predsnoti brownfield investicija nisu sagledane jer se i dalje promoviu greenfield investicije.
Podizanje saznanja o znaaju investiranja u brownfield lokacije na ekonomskom, socijalnom i ekolokom planu, zahteva znaajnu transformaciju u institucionalnom pogledu i to
na svim nivoima, to konkretno treba da podrazumeva:
- Uvoenje dobre prakse sagledavanja znaaja investiranja u brownfield lokacije
- Ureenje poreskih i finansijskih instrumenata koji bi potpomogli brownfield lokacije
- Izotravanje kontrole investicija na ivotnu sredinu (propisi, inspekcija)
- Formiranje informativnog sistema o brownfield lokacijama na svim nivoima
- Razvoj znanja o brownfield problemima i mogunostima
- Pozicioniranje prema drugim gradovima u Evropi
- Redefinisanje stratekih dokumenata na osnovu ideje o brownfield investicijama
U svakom sluaju, Za Srbiju koja tei evropskim vrednostima kao i sveobuhvatnom ekonomsko-socijalno-ekolokom modelu, brownfield investicije su izazov koji trai novo,
adekvatno angaovanje na svim nivoima uprave. To je utoliko znaajnije ako se ima u
vidu da odlaganje ulaganja u brownfield lokacije znai na kraju i odlaganje odrivog razvoja u Srbiji. Prilikom investiranja u brownfield lokacije definitivno je vano imati na
umu dobru praksu zemalja Evropske unije to znaajno moe da pomogne i unapredi svest
o ovom problemu.

LITERATURA:
1.
2.
3.
4.
5.

Sassen, S., Metropolen des Weltmarkets, Die neue rolle der Global Cities, Frankfurt, 1996.
Tomerius, S., Recycling Derelict Land in US and German Cities, Deutsches Institut fur Urbanistik, 2000.
Ketller, R., Managing Urban Land, Federal Environment Agency Germany, berlin, 2007.
Jackson, J., Brownfield Basic, Praha, 2006.
Sustainable Brovnfield Regeneration, CABERNET Network report, University of Nottingham, 2006

242

ENCOURAGING INVESTMENT IN BROWNFIELDS LOCATIONS

IN SERBIA
Abstract: In today's economy mobile factors are capital (know-how) and greatly qualified
and specialized workforce. Immobile factors such as land, unqualified labor and the state
administration (central and local). A dynamic and competent administration of its
measures can affect the productivity of other inputs, and so do certain sites that can be
defined now as brown fields, very attractive.
In fact, many large construction sites and industrial buildings remained abandoned with
various property and legal status. These sites leave depressed muted disorder, neglect and
abandonment, creating a bad image about the country.
Serbian industry faces the largest problems since it requires substantial investments and
the establishment of new structure. The enhancement of competitiveness of Serbian economy and attraction of foreign direct investments (FDI) are the focal points of the National
Strategy for Development of Serbia, especially in the recovery brown fields locations.
Key words: investment, investments brown fields sites

243

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

BEZBEDNOST PROIZVODA I ZATITA POTROAA

Doc. dr Radica Jovanovi
Fakultet za preduzetniki biznis, Univerzitet Union, Beograd
e-mail: j.radica@gmail.com

Prof. dr Mila Janetovi

Beogradska poslovna kola, Beograd
e-mail: jancetovicmila@gmail.com

Jana Cviji, dipl. ekonomista

MERCK - Beograd
e-mail: jana.atanasovski@gmail.com

Rezime: Kljuni faktor funkcionisanja trine ekonomije je i zatita potroaa. Zatita

prava i interesa potroaa u Srbiji, kao i u drugim zemljama Zapadnog Balkana, je jedan
od prioriteta u procesu pribliavanja Evropskoj uniji.Zatita potroaa usmerena je na
bezbednost proizvoda, a to znai da se na tritu moraju nuditi proizvodi koji su bezbedni
za ivot, zdravlje i sigurnost potroaa. To se regulie nacionalnim zakonima i propisima,
kao i Direktivama Evropske unije. Informacije u vezi sa rizicima koje proizvodi predstavljaju po zdravlje i bezbednost potroaa, su informacije od javnog znaaja koje se putem
oglasnih sredstava daju u javnost.Nedovoljna informisanost potroaa je posledica dinaminog i brzog irenja trita i pojave novih proizvoda. Proizvodi koje potroa moe da
kupi na tritu, poveali su se po koliini i sloenosti, to ukazuje da je savremenom potroau teko da bude dobro informisan.Organizacije potroaa u oblasti informisanja
potroaa daju znaajan doprinos. Tana i precizna informacija je neophodna, kako za
potroaa, tako i za unapreenje privrede i drutva, jer doprinosi podizanju kvaliteta
ivota graana.Zatita potroaa u Srbiji, kao i Bosne i Hercegovine je jedan od prioriteta u procesu harmonizacije zakonodavstva i unapreenje institucionalnog okvira u procesu pridruivanja EU.
Kljune rei: zatita potroaa, bezbednost proizvoda, informacije Srbija; Bosna i Hercegovina

UVOD
Politika zatite potroaa jedna je od politika Evropske unije. Bez zatite potroaa danas
je nezamislivo funkcionisanje jedinstvenog evropskog trita.

244

Bezbednost proizvoda i informisanost potroaa su dva osnovna elementa zatite potroaa. Nedovoljna informisanost potroaa je posledica dinaminog i brzog irenja trita i
pojave novih prozvoda. Proizvodi koje potroa moe da kupi na tritu, poveali su se po
koliini i sloenosti, to ukazuje da je savremenom potroau teko da bude dovoljno
informisan.

INFORMISANOST KAO OSNOVA ZATITE POTROAA

Potroai su poetni segment, ali i krajnji cilj svake poslovne aktivnosti. Kao takvi, oni bi
trebalo da budu tretirani isto, bez obzira da li kupuju proizvode direktno ili indirektno.
zatita potroaa je kljuni faktor funkcionisanja trine ekonomije. Potovanje prava potroaa, kao to su pravo na bezbednost, tanu informisanost, slobodu izbora, obeteenje i
edukaciju o proizvodima, je faktor koji je od posebnog znaaja na globalnom tritu
[Sl.glasnik RS, 2010:73]. Politika zatite potroaa jedna je od osnovnih politika Evropske
unije bez koje je danas nezamislivo funkcionisanje jedinstvenog evropskog trita.
Potroai u tranzicionim zemljama nisu dovoljno zatieni, a naroito potroai u zemljama Zapadnog Balkana koji se nalaze u teoj poziciji u odnosu na druge zemlje u tranziciji,
usled rata i ekonomskih sankcija. Nakon ekonomskih reformi proizvodi su dostupniji, ali
po viim cenama. Time je pala kupovna mo potroaa. Potroai sve ee postaju meta,
kako domaih tako i stranih kompanija. Kompanije se trude da sebi pribave korist, koristei nedozvoljene metode prodaje i zloupotrebljavajui nedovoljno zatiene potroae
[Jovanovi, 2010:77].
Bezbednost proizvoda ima iroke posledice na ekonomiju svake zemlje i treba je shvatiti
vrlo ozbiljno. Potroai su zadovoljni pojavljivanjem sve veeg broja proizvoda na tritu,
ali su istovremeno suoeni sa problemima. U takvoj situaciji potroaima je potrebna
odgovarajua zatita od strane dravnih organa koji bi utvrdili zahteve koje proizvodi
moraju da ispune pre izlaska na trite.
Bezbednost proizvoda i informisanost potroaa su dva osnovna elementa zatite potroaa. Nedovoljna informisanost potroaa je posledica dinaminog i brzog irenja trita i
pojave novih prozvoda. Proizvodi koje potroa moe da kupi na tritu, poveali su se po
koliini i sloenosti, to ukazuje da je savremenom potroau teko da bude dobro informisan.
Kao najefikasniji nain informisanja potroaa o razliitim vidovima prava i efikasnosti
iskustva pokazuju da su to:
Informisanje putem medija TV i dnevnih novina;
Informisanje putem organizovanja debata;
Izdavanje strunih asopisa;
Informisanje putem flajera letaka, broura za potroae.
Tana i precizna informacija o bezbednosti proizvoda je neophodna, kako za potroae,
tako i za unapreenje privrede i drutva, jer doprinosi podizanju kvaliteta ivota graana.
Informisanje potroaa o njegovim pravima je pitanje koje se stalno razvija i dopunjuje.
Informisanje i edukacija potroaa je od sutinske vanosti u nastojanju da graani kao
245

potroai postanu svesni svojih prava i obaveza i da se uvere da su bitan uesnik na tritu.
Organizacije potroaa u oblasti informisanja i bezbednost potroaa daju znaajan doprinos. Podaci organizacije potroaa upuuju na prisustvo nekvalitetnih proizvoda kao i
proizvoda koji nisu bezbedni za zdravlje potroaa [http://www.nops.org.rs/]. Razlog ovakve pojave je to jo nije u zemljama Zapadnog Balkana u celosti zavren proces usklaivanja propisa sa propisima Evropske unije. Takvom stanju doprinosi i nedovoljna informisanost potroaa o tim proizvodima.
U cilju efikasnije zatite potroaa potrebno je integrisati sve institucije i subjekte koji
ine sistem za zatitu potroaa. Samim tim bi se stvorili uslovi za bezbednost proizvoda.
Uz razvijen informacioni sistem i umreavanje svih integrisanih subjekata, dobila bi se
mogunost brzog i efikasnog identifikovanja krenja prava potroaa i mogunost pravovremenog i adekvatnog reagovanja.
Budui da je zatita potroaa jedan od temelja svakog demokratskog i slobodnog drutva
Srbija, i Bosna i Hercegovina prepoznale su je kao jedan od svojih prioriteta u procesu
harmonizacije zakonodavstva i unapreenje institucionalnog okvira u procesu pridruivanja Evropskoj uniji.
Republika Srbija, Bosna i Hercegovina i zemlje u najbliem okruenju (Hrvatska i Makedonija) imaju zakonske okvire za zatitu potroaa i bezbednost proizvoda kao i nadlene
institucije u oblasti zatite potroaa.
Unapreenje bezbednost proizvoda u cilju zatite zdravlja i sigurnosti potroaa je trajni
zadatak svih zemalja, koji zahteva trajno angaovanje razliitih organizacija i institucija
odgovornih za zatitu potroaa. Evropskoj uniji i zemljama lanicama bezbednost proizvoda se nalazi na vrhu politikih ciljeva i prioriteta.

BEZBEDNOST PROIZVODA
Potroai su esto suoeni sa nebezbednim i niskokvalitetnim proizvodima. Proizvodi koji
nisu visokog kvaliteta,nalaze se na tritu, a za njih potroai plaaju visoku cenu. Niska
kupovna mo primorava potroae da kupuju proizvode koji nisu skupi, nieg su kvaliteta,
i mogu biti opasni za bezbednost i zdravlje potroaa.
U oblasti zatite potroaa najozbiljnije i najzahtevnije je bezbednost proizvoda. Potroai
su danas suoeni sa mnotvom proizvoda, najee anonimnih proizvoaa koji izlaze na
trite polulegalnim kanalima i tako ugroavaju interese potroaa [Sl.glasnik BiH,
2009:102]. Njihovo masovno uee je posledica niskog ivotnog standarda kao efekta
tranzicije.
Zatita potroaa, pored ostalog, obuhvata i pravo na bezbednost, a to podrazumeva zatitu od proizvoda koji su opasni po zdravlje i ivot. Za potroaa je ovo pravo znaajno jer
kada kupuje proizvod potroa nema dovoljno znanja o karakteristikama proizvoda
[Grandov, 2004:226]. Jedno od glavnih pitanja vezano za zatitu i unapreenje zdravlja
potroaa je bezbedan, zdravstveno-siguran i kvalitetan proizvod.

246

Proizvoai su otpoeli usklaivanje svog poslovanja sa propisima i standardima Evropske unije, kako bi mogli da izvoze svoje proizvode koji e biti bezbedni za potroae na
tritu Evropske unije.
Definisanje pravila u domenu bezbednosti proizvoda samo su deo onoga to nam donosi
preuzimanje propisa Evropske unije. Bezbednost proizvoda mora biti zastupljena na nacionalnom i meunarodnom nivou. Kako u procesu proizvodnje, tako i u procesu prometa
proizvoda, moraju biti ispotovana propisana pravila odnosno standardi u cilju osiguranja
zatite zdravlja potroaa.
Ugroavanje bezbednost potroaa sankcionisano je odgovarajuim zakonom. U cilju
obezbeivanja visokog nivoa zatite zdravlja i bezbednost potroaa, Republika Srbija i
BiH pored Zakona o zatiti potroaa imaju osnovni pravni akt [Sl.glasnik BiH, 2009:102]
kome je precizirano da se na tritu stave bezbedni proizvodi kao i da se onemogui stavljanje u promet obmanjujuih proizvoda. To namee potrebu jaanja kapaciteta organizacija i institucija nadlenih za implementaciju zakona.
Zakonom o optoj bezbednosti proizvoda stvoren je osnov da u Srbiji pone primena
evropskog sistema za brzu razmenu informacija o bezbednost proizvoda RAPEX (predstavlja sistem brze razmene podataka o opasnim proizvodima u Evropskoj uniji). Zatim,
predvieno je uvoenje internog sistema brze razmene informacija o opasnim proizvodima koji e se integrisati u evropski sistem RAPEX. Porast efikasnosti zatite potroaa je
opredeljen ciljem zatite potroaa a to su, pored ostalog, podizanje kvaliteta proizvoda i i
njegove bezbednosti.
Zatita prava i interesa potroaa u Srbiji, kao i u drugim zemljama Zapadnog Balkana, je
jedan od prioriteta u procesu pridruivanja Evropskoj uniji. Zatita potroaa usmerena je
na bezbednost proizvoda, a to znai da se na tritu moraju nuditi proizvodi koji su bezbedni za ivot, zdravlje i sigurnost potroaa. To se regulie nacionalnim zakonima i propisima, kao i Direktivama Evropske unije.

ZAKLJUAK
Zatita prava i interesa potroaa u Srbiji, kao i u drugim zemljama Zapadnog Balkana, je
jedan od prioriteta u procesu pribliavanja Evropskoj uniji.
Definisanje pravila u domenu bezbednosti proizvoda samo su deo onoga to nam donosi
preuzimanje propisa Evropske unije. Bezbednost proizvoda mora biti zastupljena na nacionalnom i meunarodnom nivou.
U cilju efikasnije zatite potroaa potrebno je integrisati sve institucije i subjekte koji
ine sistem za zatitu potroaa. Samim tim bi se stvorili uslovi za bezbednost proizvoda.
Uz razvijen informacioni sistem i umreavanje svih integrisanih subjekata, dobila bi se
mogunost brzog i efikasnog identifikovanja krenja prava potroaa i mogunost pravovremenog i adekvatnog reagovanja.
Budui da je zatita potroaa jedan od temelja svakog demokratskog i slobodnog drutva
Srbija, kao i Bosna i Hercegovina prepoznale su je kao jedan od svojih prioriteta u proce-

247

su harmonizacije zakonodavstva i unapreenje institucionalnog okvira u procesu pridruivanja Evropskoj uniji.

LITERATURA:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

Grandov, Z,(2000) Trgovinsko poslovanje, BTO, Beograd, str. 226

Jovanovi R: (2010), Doktorska disertacija: Efekti liberalizacije trita na trgovinu i zatitu potroaa u
zemljama u tranziciji, Fakultet za ekonomiju i inenjerski menadment, Univerzitet Privredna akademija,
Novi Sad, str . 77
Nacionalni program zatite potroaa Sl.glasnik RS, br. 11/07
Zakon o zatiti potroaa Sl.glasnik RS, br.73/10
Zakon o optoj bezbednosti proizvodaSl.glasnik RS, br. 41/09
Zakon o optoj bezbednosti proizvoda Sl.glasnik BiH, br.102/09
http://www.nops.org.rs/

PRODUCT SAFETY AND CONSUMER PROTECTION

Abstract: A key factor in the functioning market economy is consumer protection. Protecting the rights and interests of consumers in Serbia and in other countries of the Western
Balkans, is one of the priorities in the process of approximation the European Union.
Consumer protection is focused on product safety, and that means the market by offering
products that are safe for life, health and safety of consumers. It is regulated by national
laws and regulations, and EU Directives. Information regarding the risk that products
represent a health and consumer safety, are information of public importance through
advertising funds provide to the public. Lack of awareness of consumers is due to a
dynamic and fast expanding markets and the emergence of new products. Products that a
consumer can buy on the market, have increased in quantity and complexity, which indicates that the modern consumer hard to be well informed. Consumer organizations in the
field informing consumers make a significant contribution. Accurate and precise information is necessary in order to consumers, and for improving the economy and society, it
contributes to improving the quality of life of citizens. Consumer protection in Serbia and
Bosnia and Herzegovina is one of the priorities in the process of harmonization of legislation and improve the institutional framework in the EU accession process.
Key words: consumer protection, product safety, information, Serbia, Bosnia and Herzegovina.

248

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

UPRAVLJANJE ZNANJEM KAO IZVOR ODRIVOG RAZVOJA I

KONKURENTSKE PREDNOSTI
Ernad Kahrovi
Dravni univerzitet u Novom Pazaru-Departman za ekonomske nauke, ekahrovic@np.ac.rs

Mr Milan Vujii
Dravni univerzitet u Novom Pazaru-Departman za ekonomske nauke, vujicicm@yahoo.com

Velida Kijevanin
Dravni univerzitet u Novom Pazaru-Centar za kvalitet, vkijevcanin@np.ac.rs

Apstrakt: U radu se razmatra rastui znaaj znanja i uenja, kao najznaajnije supstance
ljudskog kapitala, temelja razvoja i konkurentske prednosti najveeg broja organizacija u
razvijenim zemljama. Upravo se strategija izlaska iz krize EU temelji na tri prioriteta:
ekonomskom razvoju baziranom na znanju i inovacijama (smart growth); efikasnijem
korienju resursa, ekoloki prihvatljivoj i konkurentnijoj ekonomiji (sustainable growth);
veoj zaposlenosti, socijalnoj i teritorijalnoj koheziji (inclusive growth). Pri tome se
znanje posmatra i vrednuje kao kljuni segment odrivog razvoja i osnovni resurs koji
objedinjuje i pokree ostale resurse. Takoe, znanje kao resurs je osnova kreativnosti tj.
sposobnosti da se kreira novo, trino korisno znanje. Pritisak globalne konkurencije
usmerava organizacione aktivnosti na kontinuirano unapreenje konkurentskih prednosti.
Stvorena konkurentska prednost na osnovu resursa znanja, preduzeu daje mogunost da
odrava trinu poziciju ili da prevazie konkurente. Ukoliko se ljudski kapital vrednuje
na pravi nain, ako se on shvati kao poslovni potencijal koji obuhvata znanje i vetine
zaposlenih, njihovu obuenost, talentovanost, kreativnost, ispoljeni entuzijazam i
sposobnost uenja, postaje kljuna determinanta uspenog poslovanja. Zaista, ljudski
kapital predstavlja kumulantu znanja, vetina i mogunosti svih zaposlenih, kao i faktor
inovativnosti preduzea i meta-resurs koji utie na efikasnu upotrebu ostalih resursa
preduzea.
Kljune rei: znanje, ljudski kapital, odrivi razvoj, menadment, konkurentnost.

UVOD
U ekonomiji zasnovanoj na znanju, sposobnost organizacije za efektivno i efikasno
funkcionisanje, u sve veoj meri zavisi od ukupnih znanja kojima organizacija raspolae.
Stvaranje vrednosti ulaganjem u znanje, iz perspektive uenja i rasta (engl. learning and
growth), obezbeuje da organizacija ima ba takve ljudske resurse koji poseduju prava
249

znanja, vetine i obuenost za sprovoenje koncepta organizacionog uenja, kojim se

razvijaju kompetencije koje do tada nisu postojale. Rezultat toga je da se u sve veem
broju organizacija danas sprovodi program upravljanja znanjem, na ijem se elu nalazi
menader za uenje, razvoj znanja, intelektualne vrednosti ili transfer znanja, koji je
odgovoran za stvaranje ambijenta pogodnog za uenje i za upravljanje znanjem.
Poboljanje konkurentske pozicije bilo koje organizacije je jedino mogue ukoliko se
unapredi menadment ljudskih resursa i stvore kreativni timovi, iji lanovi imaju
komplementarne vetine, uzajamno poverenje, dobru komunikaciju, efikasne lidere i
proizvode output visokog kvaliteta. Aktuelnost menadmenta znanja kao koncepta
permanentno raste zbog injenice da celokupni razvoj ljudske civilizacije u najveoj meri
zavisi od uspenosti upravljanja znanjem.
INDUSTRIJSKO DRUTVO VS. DRUTVO ZNANJA
Era znanja donosi nove rapidne promene u drutvu, tehnologiji i nauci to je za posledicu
imalo ogroman uticaj na konkurentski poloaj preduzea i njihovu sposobnost da na pravi
nain odgovore izazovima okruenja. Ove promene su naroito brojne i znaajne u
poslednjih deset godina i ukratko se mogu svesti na sledee Andrews, 2004:5:
1. Znanje je kljuni faktor uspeha za poslovanje preduzea. Povezivanje ljudi koji
poseduju specifine vetine i znanje postaje imperativ menadera u njihovom nastojanju
da obezbede odrivu konkurentsku poziciju.
2. Vreme za donoenje odluka je sve krae. Turbulentnost okruenja i brzina promena
zahtevaju momentalne organizacione reakcije. Dodatni problem predstavlja potreba da se
to dalje "zaviri" u budunost i da se u sadanjosti donesu odluke koje e imati posledice u
daljoj budunosti. Da izraaja dolazi analitiko prosuivanje i konceptualno razmiljanje.
3. Relacije izmeu zaposlenih su mnogo kompleksnije. Novi tip poslovnih relacija izmeu
preduzea zahteva razvoj vetina koje istiu nezavisnost, komunikativnost i sposobnost da
se izgrade i odre jake relacije izmeu zaposlenih. Koncept virtuelnih organizacija menja
nain na koji ljudi meusobno sarauju i smanjuje potrebu za fizikim kontaktom
zaposlenih, a u mnogim sluajevima je i potpuno redukuje.
4. Informaciona i komunikaciona tehnologija je ugraena u veliki broj meuljudskih
interakcija i poslovnih transakcija. Ljudi su postali tehnoloki zavisni vie nego ikada pre.
Mera nepismenosti nije vie poznavanje itanja i pisanja, ve poznavanje rada na raunaru
i njegovo korienje u privatne i poslovne svrhe.
uveni autor u oblasti menadmenta, Piter Draker, nazvao je savremeno drutvo
postkapitalistikim [Draker, 1995:48]. Osnovna karakteristika kapitalizma bila je mo
kapitalista, odnosno njihovo posedovanje zemlje, maina i kapitala. Danas, najvea
koncentracija moi se nalazi u rukama institucionalnih investitora, odnosno penzionih
fondova kao njihovom najeem obliku. Vlasnici penzionih fondova su mnogobrojni
ljudi koji su zaposleni na najrazliitijim poslovima. Ovde postoji paradoks da radnici,
pored svoje radne snage, na indirektan nain poseduju i upravljaju i preostalim faktorima
proizvodnje preko akcija koje poseduju. Stoga tvrdnja da se i danas nalazimo u
kapitalistikom drutvu, jednostavno nije odriva, jer osnovna karakteristika kapitalizma,

250

a to je podela na kapitaliste i radnu snagu, vie nije toliko jasna. Draker jo istie da su
osnovni resursi u kapitalizmu: radna snaga, zemljite i kapital, u postkapitalistikom
drutvu zamenjeni za informacije i znanje, to je prirodna posledica tehniko-tehnoloke
revolucije. Podela koja je nastala u kapitalizmu, kojom se ljudi dele na radnike i
kapitaliste, danas je zamenjena podelom na radnike znanja i radnike u uslunim
delatnostima [Draker, 1995:49].
Ovo novo drutvo e se snano oslanjati na radnike znanja. Sada se ovaj generalno
upotrebljava za ljude sa znaajnim teorijskim znanjem i obrazovanjem: za lekare,
advokate, profesore, raunovoe, hemijske inenjere. Meutim, presudan uticaj e se
odigrati u ''tehnikim znanjima'': kompjuterski tehniari, softverski dizajneri, analitiari u
klinikim laboratorijama, proizvodni tehniari, pomonici advokata. Ovi ljudi su
podjednako manuelni radnici koliko su i radnici znanja: zapravo, oni obino proizvode
mnogo vie vremena radei rukama nego mozgom, ali njihov manuelni rad se zasniva na
znaajnoj koliini teorijskog znanja koje se moe stei samo formalnim obrazovanjem, a
ne egrtovanjem. Oni nisu, po pravilu, mnogo bolje plaeni od tradicionalnim
kvalifikovanih radnika, ali sebe doivljavaju kao ''profesionalce''. Ba kao to su
nekvalifikovani manuleni radnici u proizvodnji bili dominantna drutvena i politika
snaga u XX veku, radnici znanja e verovatno postati dominantna drutvena, a moda i
politika, sila tokom narednog perioda Draker, 2005:175
Tabela 1. Tranzicija iz perioda industrijskog poslovanja u poslovanje bazirano na znanju
Period industrijskog
Na znanju bazirano
poslovanja
poslovanje
Obrada velike koliine materijala
Stvaranje i korienje tehnologije
Usmerenost
Ciljevi

Roba i diferencirani proizvodi

Domen
Budunost
Promena

Regionalni, lokalni
Predvidiva, deterministika
Periodina, postojana, lako
ostvarljiva
Linerarna povezanost i ishod

Uloge

Rizik

Petogodinji strategijski planovi

Sprovoenje strategijskog plana do
kraja
Centralizovano odluivanje i
odgovornost
Tranja naspram obezbeenja
kapaciteta
Materijal i finansijski kapital
Visokospecijalizovano znanje
bazirano na pojedinanim
sposobnostima
Kretati se bre, izvan kontrole

Pristup

Kvalitet, mali trokovi proizvodnje

Plan igre
Lider
Mo
Izazov
Resursi
Osnovno
znanje

i informacija
Na znanju i na inovacijama
bazirani proizvodi
Globalni, izvan nacionalni
Neizvesna, verovatna, mogua
Ubrzavajua, znaajna,
fluktuirajua
Nelinerana kompleksna
interakcija
Trogodinja scenarija
Predvianje i navoenje
smernicama
Distribucija odluivanja i
odgovornosti
Tranja naspram kapaciteta za
promene
Znanje i intelektualni kapital
Interdisciplinarno znanje,
bazirano na rezultatima brojnih
sposobnosti
Kretati se sporije, izvan zadatih
okvira
Biti prvi najbolji ako je mogue,

251

Brendiranje, cenovni standardi

Opadajui prinosi

Uloga
menaderskog
tima

Perspektiva
procesa

Optimiziranje kvaliteta i
produktivnosti
Primena osnovne energije
Svakodnevno ponavljanje operacija
Korienje resursa i informacija
Razdvajanje i specijalizacija rada i
organizacije
Pojedinani meuuticaji pojedinih
faza
Od jednog do drugog kraja
efikasnosti, standardan odgovor
Hijerarhijski, linerarni tok
informacija

visoki trokovi IiR

Trino povezivanje, visoke
margine
Uveanje prinosa
Kvalitet - produktivnost prilagodljiv i odgovarajui
Primena ideja
Traenje ideja
Korienje znanja i sposobnosti
Holistiki pristup i integrisanje
rada i organizacije
Ukupno nastajanje od
interaktivnih delova
Potpuna integrisanost, povratna
veza za odgovor
Razgranatost, male granice
umreenog znanja

Izvor: [Leibold, Probst and Giggert, 2002:19].

Kljuni resurs postkapitalistikog drutva, drutva znanja, jeste znanje. Radnici znanja
postaju dominantna grupa u okviru radne snage. Tri osnovne karakteristike znanja su
Draker, 2005:175:
Nekontrolisano irenje, jer znanje se prostire i putuje lake i od novca;
Vertikalna pokretljivost, jer znanje je dostupno svima preko formalnog obrazovanja
koje se relativno lako stie;
Potencijal za uspeh kao i za neuspeh, jer znanje je neophodno za posao i gotovo svako
moe da ga pribavi i koristi kao ''sredstvo rada'', ali ono ne garantuje svakom uspeh.
Zajedno ove tri karakteristike ine da drutvo znanja bude visoko konkuretno za
organizacije i pojedince. Informaciona tehnologija, iako samo jedna od mnogih
karakteristika novog drutva, ve sada postie efekat od ogromnog znaaja: omoguava
znanju da se momentalno iri i ini ga dostupnim svima. S obzirom na lakou i brzinu
kojom se informacije prenose, svaka institucija u drutvu znanja, ne samo kompanija, ve
i kola, univerzitet, bolnica i vladine agencije, moraju da budu globalno konkurentne, i
pored toga to e veina njih nastaviti da deluje lokalno i na svojim tritima. Naime,
najvei broj organizacija u razvijenim zemljama nalazi se u procesu transformacije u
organizacije znanja, pa i razvoj itavog drutva u najveoj meri zavisi od uspenosti
integralnog upravljanja znanjem.
KONCEPT UPRAVLJANJA ZNANJEM
U savremenom drutvu, znanje predstavlja najvaniji oblik kapitala. U mnogim
organizacijama ova vrsta kapitala preuzima primat nad finansijskim kapitalom,
pretvarajui znanje u osnovnu konkurentsku prednost. Misija, kao i strateki ciljevi veine
savremenih poslovnih organizacija koje funkcioniu u sve promenljivijim uslovima na

252

tritu, se ne mogu realizovati bez adekvatne primene znanja, odnosno upravljanja

znanjem [Jovanovi, 2004:91].
Upravljanje znanjem predstavlja relativno novu, specijalizovanu menadment disciplinu
iji je zadatak da sa teoretskog i praktinog aspekta sagleda problematiku prikupljanja,
sistematizovanja i korienja znanja u savremenim poslovnim organizacijama. Cilj je da
se formira i odrava dovoljna koliina konkretnog znanja koja e da obezbedi adekvatan
nivo efikasnosti i efektivnosti poslovnim organizacijama u borbi za konkurentsku poziciju
na tritu.
Za razumevanje znanja u smislu uspene primene programa upravljanja znanjem, moe se
poi od dve najznaajnije podele znanja. Prva podela je rezultat analize znanja sa
stanovita epistemologije: na eksplicitno i tacitno (preutno) znanje. Sa stanovita
ontologije, znanje unutar organizacije moe da postoji na nivou pojedinca, kada govorimo
o individualnom znanju i na nivou organizacije kao celine, kada govorimo o kolektivnom
ili organizacionom znanju Lam, 2000:489. Kada je re o eksplicitnim znanjima onda se
misli na znanja koja su artikulisana tako da se mogu na direktan nain kompletno preneti
sa osobe na osobu. To znai da su kodifikovana na takav nain da se mogu videti, uti ili
dodirnuti. Na primer: knjiga, video ili audio kaseta, izvetaji, podaci u raunaru, itd. Sa
druge strane, tacitna znanja su znanja koja je izuzetno teko kodifikovati. To je efekat
kada osoba zna vie nego to moe da kae, tj. situacija kada se neka saznanja
jednostavno ne mogu lako prenositi, niti dokumentovati, odnosno, organizovati.
Moe se rei da se osnovna uloga upravljanja znanjem sastoji u pokuaju da utvrdi
eksplicitno i tacitno znanje kod svih zaposlenih i uini se dostupnim svima u organizaciji.
Pri tome treba napomenuti da eksplicitno znanje predstavlja tvrdu komponentu znanja.
Znanje ovog tipa se lako moe iskazati, zabeleiti, kodifikovati i primeniti. Problem
predstavlja tacitno znanje koje ujedno ini meku komponentu znanja. Znanje ovog tipa je
daleko tee pribaviti, kodifikovati i primeniti. Kao primeri ove vrste znanja se mogu
navesti iskustva pojedinca, vetine, znanja koja proizilaze iz kulturnog naslea ili sredine
u kojoj se pojedinac nalazi, znanja kojih pojedinac nije svestan itd. Istraivanje
sprovedeno u vie od 700 amerikih kompanija pokazuje da se 12% znanja korporacija
nalazi u elektronskim bazama podataka, 20% u elektronskim dokumentima i 43% u
mozgovima zaposlenih Edvinsson, 2003:158.
Adekvatno upravljanje znanjem u organizaciji treba da doprinese situaciji u kojoj e sva
relevantna raspoloiva znanja biti uspeno prikupljena, sreena i distribuirana. Kako e
izgledati sistem upravljanja znanjem, odnosno na koji nain e se on uspostaviti i kako e
funkcionisati, to zavisi iskljuivo od konkretne situacije u kojoj se organizacija nalazi.
Meutim, moe se dati osnovni prikaz modela upravljanja znanjem, koji treba prilagoditi
svakoj pojedinanoj organizaciji u koju se ovaj koncept uvodi. Finese u sistemu
upravljanja znanjem ipak treba prepustiti strunjacima koji su zadueni za implementaciju
i funkcionisanje istog.
Iako su u literaturi prisutna razliita miljenja i stavovi o broju i sadraju faza modela
upravljanja znanjem, opredelili smo se za autora Pentti Sydanmaanlakka, po kome se
proces upravljanja znanjem sastoji od pet faza i obuhvata Sydanmaanlakka, 2002:134:
1. Stvaranje znanja (Creation)

253

2. Osvajanje znanja (Capture)

3. uvanje znanja (Storing)
4. Podela znanja sa drugim (Sharing)
5. Primena znanja (Application)
Re je o veoma kompleksnom procesu i moe se rei da, jo uvek, nije u potpunosti
primenjen u praksi.
UPRAVLJANJE ZNANJEM U FUNKCIJI RAZVOJA "ORGANIZACIJE KOJA
UI"
Savremene poslovne organizacije obavljaju svoju delatnost u uslovima diskontinuiteta.
Diskontinualni razvoj okruenja primorava sve poslovne organizacije da razviju
sposobnost brzog prilagoavanja nastalim promenama, kako ne bi dolo do divergentnog
razvoja organizacije sa sopstvenim okruenjem. Sposobnost adaptacije promenama u
okruenju predstavlja fundamentalnu karakteristiku i neophodan uslov funkcionisanja
savremenih organizacija. Ova sposobnost prua organizacijama mogunost korekture
divergentnog razvoja, ukoliko do njega doe. Zbog toga savremene poslovne organizacije
moraju da usvoje kulturu stalnih promena. Implementaciju mehanizama za adaptaciju
promenama je potrebno shvatiti kao neibean zadatak svih savremenih organizacija koje
ele da opstanu na globalnom tritu. Ovi mehanizmi se sastoje u institucionalizaciji
organizacionog i individualnog uenja svih zaposlenih, odnosno u institucionalizaciji
upravljanja znanjem, koje e u krajnjoj instanci dovesti do neophodnih promena u
organizacionom delovanju. Organizacije koje primenjuju koncept permanentnog uenja i
menjanja u skladu sa nauenim, poznate su pod nazivom "organizacije koje ue" (engl.
"learning organizations").
Krae reeno, "organizacijom koja ui" se moe smatrati svaka organizacija koja
neprestano proiruje svoju sposobnost za stvaranje sopstvene budunosti. Ovo se postie
postepenim razvojem putem uenja, koje moe biti generativne i reaktivne prirode [Senge,
2003:89]. Generativno uenje se vezuje za organizacije koje imaju proaktivan odnos
prema okruenju. One utiu na situaciju u okruenju putem inovacija u razliitim
segmentima sopstvenog poslovanja i pri tome ue iz posledica koje proizilaze iz njihovih
akcija. Reaktivno uenje je pasivne prirode. Ono se svodi na uenje iz iskustva drugih i
uenje na osnovu nastalih promena u okruenju. "Organizacije koje ue" treba da razviju
sposobnosti uenja na oba naina. Ove organizacije ohrabruju timski rad, komunikaciju
izmeu razliitih poslovnih funkcija i spremnost da se komunicira sa razliitim interesnim
grupama kako bi se poboljale performanse. Naglasak je na ohrabrivanju ljudi da rade
timski i razmiljaju sistemski, da ue jedni od drugih i da razumeju ta je potrebno uraditi
da se uvede promena i da ta promena postane deo svakodnevne prakse. Ovladavanje
jednom oblau otvara mogunost ulaska u nove oblasti komunikacijom i eksperimentom.
Treba praviti razliku izmeu uenja kroz ponavaljanje, koje se odvija unutar poznatog
okvira (adaptivno uenje ili ''uenje u jednom krugu''), i uenje koje je usmereno na
iznalaenje kontradiktornosti iji je rezultat preispitivanje i menjanje bazinih

254

pretpostavki i utvrenog konteksta (generativno uenje ili ''uenje u dva kruga'') uriin,
Janoevi, Kalianin, 2009:478.
Neprekidno uenje i usavravanje, koje e kao posledicu imati promene u nainu
funkcionisanja organizacija, predstavljae osnovu njenog daljeg opstanka i razvoja. Jasno
je da ovakav tip organizacija ne moe biti propraen tradicionalnim menaderskim
strukturama. Menadment koji bude rukovodio ovom vrstom fleksibilnih organizacija
morae donekle da promeni svoju doktrinu upravljanja, koja je krasila tradicionalne
organizacije. Njihovi zadaci e prevashodno biti usmereni na: uspostavljanje vizije i
definisanje ciljeva, predvianje promena u okruenju, utvrivanje strategija,
identifikovanje potencijalnih kriznih arita, kao i svih ostalih relevantnih promena u
okruenju (ukljuujui i pojavu novih znanja), definisanje mera za izbegavanje kriza ili
njihovu sanaciju, odnosno menjanje usled nastalih promena, institucionalizaciju steenih
znanja i iskustava, kao i njihovu implementaciju u svakodnevno poslovanje i
obezbeivanje svih neophodnih uslova za dalji organizacioni razvoj. Ovako shvaen
menadment u narednom periodu e poprimiti nove dimenzije. Svakodnevno suoavanje
sa promenama e postepeno postajati pravilo, a sve manje izuzetak. Zbog toga je potrebno
uspostaviti takav organizacioni poredak koji e neprekidno raditi na razvoju mehanizama
za organizaciono uenje i upravljanje znanjem. Pored ovoga, savremeni menadment
mora biti u stanju da steena iskustva veoma brzo pretvori u lako razumljivu i opipljivu
formu koju e usvojiti svi zaposleni. Znaaj top menadmenta za stvaranje i odravanje
konkurentske prednosti je nedvosmislen i uvoenje pozicije "glavnog direktora razvoja
znanja" (engl. hief knowledge development officer) je veoma bitno. U zoni nadlenosti
ove funkcije nalaze se sledee aktivnosti [uriin, Janoevi, Kalianin, 2009:483]:
identifikovanje fonda eksplicitnog i implicitnog znanja kojim raspolae preduzee da
li znamo za ono to znamo;
razvoj mehanizama za formiranje i razvoj baze informacija i baze znanja i njihova
upotreba znanje o znanju;
identifikovanje jazova u znanju i mehanizama za njihovo popunjavanje kroz
regrutovanje, prekvalifikaciju i razvoj ta ne znamo;
ulaganje u znanje i baze znanja i praenje efektivnosti tog ulaganja.

UPRAVLJANJE ZNANJEM I OSTVARIVANJE KONKURENTSKE PREDNOSTI

S obzirom da se preduzea odreuju kao svojevrsne kombinacije ''vidljive i nevidljive''
imovine, i osnivaju se radi ostvarivanja privredne aktivnosti kako bi pokrila realnu ili
potencijalnu tranju za proizvodima na tritu i ostvarila neto dobit. Razvoj drutva znanja
govori o velikom pomaku kada je u pitanju rast i doprinos stvaranju vrednosti preduzea.
Studija realizovana u SAD, 2001. godine, istakla je da je knjigovodstvena vrednost
preduzea 1978. godine predstavljala 95% trine vrednosti, a da je 2005. godine ona
inila svega 25% trine vrednosti Ogrean, Herciu, Belascu, 2009:116. Ova injenica, do
koje se dolo spomenutim istraivanjem, nikako ne znai da vidljiva imovina organizacije
nema znaaj, jer nema ekonomije niti firme koja moe da funkcionie bez njih. To,

255

ustvari, pokazuje da da je promenjen hijerarhijski odnos izmeu resursa, odnosno njihov

relativni znaaj za konkurentnost u savremenim preduzeima Krsti, 2005:13.
Konstatuje se da je u novim uslovima poveana meuzavisnost ekonomskih aktera,
dinamizirana konkurencija na lokalnom i meunarodnom tritu, kao i da postoji znatan
uticaj novih informaciono-komunikacionih tehnologija na proces poslovanja. Shodno
tome, menadment preduzea se radi dostizanja trinih ciljeva u smislu rasta prodaje,
trinog uea, stratekog razvoja i drutveno odgovornog organizacionog ponaanja,
nuno, sve vie oslanja na intelektualni kapital kao faktor konkurentnosti Krsti,
2007:59. Ovde se, pre svega, imaju na umu prednosti kompanije steene pravovremenim
pristupom informacijama, efikasnom upotrebom ljudskih i ostalih intelektualnih resursa,
dobrom reputacijom i imidom u kontaktu sa klijentima, ponuaima, kao i etinim
ponaanjem, transparentnijim poslovanjem, potovanjem prava zaposlenih, korienjem
procesa koji tite ivotnu srdinu i podravaju ekoloku odgovornost.
Preduzea treba da shvate koliko je za njih znaajno ''znati ta znaju'' i da onda uine
maksimalne napore u produktivnoj upotrebi organizacionog znanja. To znanje je sadrano
u bazama podataka, istraivako-razvojnoj aktivnosti, kompetenetnim zaposlenima i
kvalitetnim proizvodima koji se isporuuju tritu. Upravljanje znanjem se ne vezuje
samo za upravljanje znanjem kao resursom, ve i za upravljanje poslovnim procesima koji
se odvijaju pomou tog resursa.
Komparativna prednost se moe ostvariti na osnovu onoga ta preduzee zna, kako moe
da koristi to to zna i kako brzo moe da naui neto novo iz okruenja. Zbog toga se
danas posebno istie da su, izmeu ostalog, poslovne performanse uglavnom uslovljene
sposobnostima da firma pribavi, kodifikuje i transferie znanje bre i efektivnije u odnosu
na konkurente Myers, 1996:56. Polazei od ovoga, postoji generalno prihvatanje da je
odriva komparativna prednost XXI veka postignuta kroz upravljanje znanjem. Glavni
razlog za efektivno upravljanje znanjem je u stavu da su znanje i njegova primena
sredstva putem kojih kreativnost moe biti predstavljena, a inovativnost ostvarena, bez
obzira da li se radi o profitnom ili neprofitnom sektoru.
ZAKLJUAK
Ukljuivanje svih nivoa menadmenta u proces upravljanja znanjem zahteva poveanje
kompetencija menadera, a samim tim i menaderskog znanja. Jaanjem menaderskih
kompetencija za upravljanje znanjem postie se svrsishodnije upravljanje znanjem u
okviru organizacije i poveanje njene konkurentnosti. Sistemski ureeno upravljanje
znanjem, odnosno njegovo organizovano definisanje, prikupljanje, sistematizovanje i
distribuiranje, predstavlja osnovnu kompetitivnu prednost svake organizacije dananjice.
Organizacije koje su ureene na ovakav nain, mogu obavljati poslovanje na bilo kom
segmentu globalnog trita i konkurisati bilo kome. Naalost, pored akumuliranja znanja i
redizajniranja organizacione strukture u preduzeima u Srbiji nije prueno dovoljno inputa
za ostvarivanje konkurentske prednosti bazirane na znanju.

256

LITERATURA:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.

Andrews, K. (2004), Capabilities for the Knowledge Era, Australian National Training Authority, Adelaide,
(19.05.2011.) http://pre2005.flexiblelearning.net.au/projects/resources/PDFutureB.pdf
Draker, P. (2005), Upravljanje u novom drutvu, Adies, Novi Sad.
Drucker, P. (1995), Postkapitalistiko drutvo, PS Grme-Privredni pregled, Beograd.
uriin, D., Janoevi, S., Kalianin, . (2009), Menadment i strategija, CID Ekonomskog fakulteta u
Beogradu, Beograd.
Edvinsson, L. (2003) Korporacijska longituda: navigacija ekonomijom znanja, Difero, Zagreb.
Jovanovi, P. (2004), Da li je doao kraj ere menadmenta, IX meunarodni simpozijum SYMORG, FON,
Beograd.
Krsti, B. (2005), Merenje performansi upotrebe resursa u funkciji upravljanja preduzeem, Ekonomske
teme, Ekonomski fakultet u Niu, Ni.
Krsti, B. (2007), Intelektualni kapital kao determinanta kreiranja vrednosti i konkurentske prednosti
preduzea, Ekonomske teme, Ekonomski fakultet u Niu, Ni.
Lam, A. (2000), Tacit Knowledge, Organizational Learning and Societal Institutions: An Integrated
Framework, Organization Studies,University of Kent, Canterbury.
Leibold, M., Probst, G., Giggert, M. (2002) Strategic Management in the Knowledge Economy, Willey, New
York.
Myers, S. (1996), Knowledge Management and Organizational Design, Butterworth-Heinemann Publishing.
Ogrean, C., Herciu, M., Belascu, L. (2009), Competency-Based Management and Global Competencies
Challenges for Firm Strategic Management, International Review of Business Research Papers, Lucian
Blaga University of Sibiu, Romania.
Senge, P. (2003), Peta disciplina umee i praksa organizacije koja ui, Adies MC, Novi Sad
Sydanmaanlakka, P. (2002), An Inteligent Organization: Performance, Competence and Knowledge
Management, Capstone, Oksford.

KNOWLEDGE MANAGEMENT AS A SOURCE OF

SUSTAINABLE DEVELOPMENT AND COMPETITIVE
ADVANTAGE
Ernad Kahrovi
The State University of Novi Pazar Department of Economics, ekahrovic@np.ac.rs

M.Sc. Milan Vujii

The State University of Novi Pazar Department of Economics, vujicicm@yahoo.com

Velida Kijevanin
The State University of Novi Pazar Center for quality, vkijevcanin@np.ac.rs

Abstract: The paper examines the growing importance of knowledge and learning as the
essence of human capital, the base of development and the competitive advantage for the
majority of organizations in developed countries. The EU strategy for coming out of the
economic crisis is thus based on three priorities: economic development based on
knowledge and innovation (smart growth); more efficient use of resources and
environmentally-friendly and competitive economy (sustainable growth); higher
employment rate, social and territorial cohesion (inclusive growth). In this aspect, the
knowledge is considered and valued as a key segment of sustainable development and an
essential resource, which integrates and drives other resources. Furthermore, knowledge
as a resource is the basis of creativity, i.e. the ability to create new, market useful

257

knowledge. The pressure of global competition directs organizational activities towards

the continuous improvement of competitive advantage. The competitive advantage built on
knowledge as a resource gives the firm an opportunity to maintain its market position or
to overcome the competition. If the human capital is valued properly, if it is perceived as a
business potential that includes the knowledge and skills of the employees, their talents,
creativity, training, expressed enthusiasm and ability to learn, it becomes the key
determinant of the business success. Indeed, human capital represents the cumulant of
knowledge, skills and abilities of all employees, as well as the factor of innovation of an
enterprise and the meta-resource that affects the efficient use of other companys
resources.
Key words: knowledge, human capital, sustainable development, management,
competitiveness.

258

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

JAVNI PRIHODI KAO MJERILO EKONOMSKOG RASTA

Dr. sc. Amir Karali
Univerzitet/ Sveuilite Vitez Travnik, amir1karalic@gmail.com

Doc. dr Zijo Veledar

Univerzitet/ Sveuilite Vitez Travnik, zijoveledar@hotmail.com

Saetak: Fiskalna politika kao dio ukupne ekonomske politike nastoji uskladiti djelovanje
dravnih institucija i organa preko ubiranja javnih prihoda i njihove daljne
preraspodjele. Drava kao subjekt fiskalne politike odredit e potreban porezni sistem kao
okvir za nesmetano funkcioniranje svojih institucija. Adekvatan porezni sistem treba biti
strukturiran od onih poreznih oblika koji e omoguiti nesmetano punjenje budeta te
optimiziranje optereenja privrede i graana.U kojoj mjeri e biti dominantan pojedini
porezni oblik ovisi prije svega o postojeim prilikama u privredi, razvijenosti finansijskog
sistema, stope zaposlenosti, inflatornih kretanja itd. Usklaenost poreznih oblika jedan je
od osnovnih zadataka fiskalnih vlasti u svakoj nacionalnoj ekonomiji. U tom smislu
potrebno je voditi rauna o poreznom optereenju kao indikatoru aktivnosti drave u
pravcu poboljanja konkurentnosti domae privrede. Naravno, bitno je uspostaviti
odgovrajui porezni sistem koji bi bio dovoljno fleksibilan za privredne subjekte i prihvatljiv za graane s jedne strane, te dovoljno izdaan za ostvarivanje budetskih ciljeva s
druge strane.
Kljune rijei: fiskalna politika, porezni sistem, fiskalno optereenje.

POREZNI PRIHODI EU
Javni prihodi su glavna determinanta u oblikovanju budetske politike, ta kao takvi
trebaju biti transparentni, pravedni i izdani. Porezi su najizdaniji dio javnih prihoda.
Porez kao osnovni javni prihod bazira se na finansijskom suverenitetu drave, a sredstva
prikupljena oporezivanjem slue u svrhu ispunjavanja zadataka dravnih organa i institucija.
Ekonomska analiza poreznog sistema treba pomoi u definiranju i razumijevanju karaktera djelovanja poreza i uticaja koje oni imaju na privredni sistem. Efekti oporezivanja
odraavaju se kako na makroplanu (obim proizvodnje, zaposlenosti, cijene i rast), tako i
mikroplanu (uticaj poreza na raspodjelu dohotka i efikasnost koritenja resursa). Dati efe-

259

kti su povezani na odreen uzrono-posljedini nain. Varijabilnost poreznih prihoda se

oituje kroz intenzitet djelovanja makro i mikro efekata, te socijlanih prilika u zemlji.
Dugo se smatralo da porezi ne treba da utiu na privredna kretanja. Meutim, porezni teret
toliko je porastao da se ne moe govoriti o neutralnosti poreza, a porezne mjere dovode do
izvjesnih promjena elemenata privredne strukture i privredne dinamike. Promjene izazivane dejstvom porezne politike mogu biti u skladu ili protivne ekonomskim i socijalnim
ciljevima. To je proirilo uticaj poreza na vanfiskalni dio djelovanja.
Porezi se mogu efikasno koristiti u politici stvaranja potrebnih uslova za punu zaposlenost. Efikasna naplata poreza od dohodaka, visokog obima tednji i redistribuiranje naplaenih sredstava u korist stanovnitva koje ih koristi za potronju, dovodi do poveanja
globalne potronje i stvaranja povoljnih uslova za odravanje privrednih aktivnosti na
visokom nivou. Poveanje poreza na onaj dio dobiti preduzea koji se ne rasporeuje,
odnosno ne investira ve uva kao rezerva, slui suzbijanju tendecija ka nepotrebnoj tednji. Porezi mogu posluiti, u zavisnosti od ciljeva konjunkturne politike, za obuzdavanje
pretjerane tranje, stimulaciju investicija, itd.
Meutim, osim poreza i dravni rashodi su u funkciji ekonomskog rasta. Naime, nivo
dravnih prihoda i rashoda odredit e stepen intervencije drave u privrednom sektoru. To
se i ini kroz prikupljanje poreza, ali i kroz davanje subvencija, socijalne podrke, javne
radovove i sl. to predstavlja dravne intervencije u smislu javnih investicija. Meutim,
kako objanjava Gemmel (2004) vano je napraviti razliku izmeu proizvodnih i neproizvodnih rashoda kako bi se odredio uinak na privatnu akumulaciju kapitala. Takoe,
model endogenog rasta od strane javnih investicija koji je uspostavio Cashin (1994) ukazuje da poveana dravna potronja na produktivne aktivnosti moe potaknuti private
investicije, a time i privredni rast ukoliko nisu uslovljeni dodatnim poreznim optereenjem.
Kako vidimo, pretpostavka za uspjeno voenje fiskalne politike je relativno visoko sudjelovanje javnog sektora u drutvenom proizvodu. Dakle, samo veim promjenama u visini
javnih prihoda i rashoda moe se uinkovitije uticati na poveanje ukupne potranje,
odnosno na njeno smanjenje. U kontekstu javnih rashoda Alesina i Peroti (1996) istiu da
smanjenje javnih rashoda koje se oslanjaju primarno na smanjenje dravnih transfera i
plata ima vei pozitivan uticaj na ekonomska kretanja u odnosu na puko poveanja poreza. Moemo rei da porezni prihodi treba da prate stvaranje nove vrijednosti.
Dakle, bitno je istai injenicu da se porez moe naplatiti samo iz novostvorene
vrijednosti. Ako je ona nedovoljna, tada se postavlja pitanje naina za podmirenje
dravnih rashoda. Drava u tom sluaju moe da smanjuje rashode, poveava porezno
optereenje (uvoenjem novih poreza, poveanjem stopa, smanjenjem olakica ili
iznalaenjem novih poreznih izvora) ili da se zaduuje. Zbog toga je bitno da se ne
naruava odnos poreznog optimuma, budui da bi se zbog poveanja porezne presije
otvorio prostor sive ekonomje to bi kao posljedicu izazvalo evaziju poreza. Na taj nain
pravilno strukturiranje javnih prihoda jedan je od osnovnih zadataka fiskalnih vlasti.
Kreiranje poreznih politika zemalja-lanica Evropske unije definirano je u okviru porezne
politike Evropske unije. Ovo ne znai uvoenje istovjetnih poreznih sistema u svim
zemljama, ve provoenje sistema kompatabilnosti necionalnih sistema poreza kako

260

izmeu sebe, tako i u skladu sa ugovorom o osnivanju Evropske unije. Direktivama o

poreznoj harmonizaciji unutar EU odreena su opta naela koja su vezana za teritorijalnu
primjenu, predmet oporezivanja, porezne obveznike, poreske osnovice, broj i minimalne
visine stopa, vrsta oslobaanja, porezni odbitak, specijalne reime oporezivanja, itd.
Nametanje poreza kao i propisi iz poreske politike su u iskljuivoj nadlenosti zemalja
lanica. Meutim, EU je u cilju jaanja unutranjeg trita raznim smjernicama i drugim
propisima utjecala na porezne sisteme zemalja lanica i tako doprinijela harmonizaciji
ukupnog fiskalnog sistema.
Tako je kratanje poreznih prihoda u Evropskoj uniji variralo tokom vremena u zavisnosti
od ekonomske situacije zemalja lanica. U tom smislu ukupni javni prihodi u EU iznosili
44 % BDP u 2009. godini, to je smanjenje za oko 1 % u odnosu na 2007. godinu. Ako
posmatramo dui period vidjet emo da su prihodi centralnih vlada EU imali razliite
vrijednosti tokom vremena,sa trendom rasta odnosno pada.
Grafikon 1. Ukupni javni prihodi centralne vlade kao procenat BDP u periodu 2000.
2009.

Izvor: Eurostat, European economic statistics, 2010. Edition. Str. 54

Iz grafika je uoljiv nagli pad prihoda od 2000. do 2004., zatim trend rasta od 2004. do
2007. te ponovnog pada. Isti scenarij je uoljiv i za zemlje euro zone ( EA 16 ) samo sa
veim udijelom u BDP (GDP). Zadnji trend pada uzrokovan je globalnom finansijskom
krizom koja se odrazlila i na javne prihode u prvom redu poreze. Najvei iznos javnih
prihoda zemalja lanica EU odnosi se na poreze, zatim na doprinose. U strukturi poreza
najvanije mjesto zauzima porez na isporuke dobara i usluga (oko 29 %), a zatim porezi
na dohodak i dobit ( oko 27,7 % ukupnih javnih prihoda ). Porezi na kapital ine manje od

261

1 % ukupnih javnih prihoda. Interesantno je istai da dio prihoda dolazi od prodaje dobara
i pruanja usluga od strane drave ( vlade ) koji iznosi oko 5,5 %, dok 2,3 % od ukupnih
prihoda dolazi od rente i kamate ( dohodak - prihod na imovinu). Ostali tekui i kapitalni
transferi iznose 2,1% ukupnih prihoda. To se najbolje moe vidjeti iz sljedeeg grafikona.
Grafikon 2.Struktura ukupnih prihoda u 2009. za EU-27 i EA-16.

Izvor: Eurostat, European economic statistics, 2010. Edition. Str. 54

Socijalni doprinosi predstavljau najznaajniji izvor poreznih prihoda zemalja lanca EU,
koji u periodu 2000.- 2008. pokazuju znaajne oscilacije. Oni naime uestvuju sa oko 33,9
% u ukupnim poreznim prihodima, zatim slijede porez na dobit sa oko 30,3 % te PDV i
ostali porezi na proizvode i proizvodnju ( 17 % i 16 % respektabilno ). Kretanje ukupnih
poreznih prihoda u periodu 2000. -2008. moemo vidjeti iz sljedeeg grafikona.
Grafikon 3. Ukupni porezni prihodi u periodu 2000. - 2008.

Izvor: Eurostat, European economic statistics, 2010. Edition. Str. 57

262

S obzirom na njihov znaaj, socijalni doprinosi su prilino stabilna komponenta prihoda s

godinjim promjenama oko 0,2 % BDP. Druge komponente poreznih prihoda takoe
biljee promjene ne vie od 0,1 % od BDP u periodu 2000. 2008. Udio pojedine
komponente prihoda opte drave u BDP ostao je malo vii u euro zoni. Udio pojedine
komponente poreznih prihoda u 2008. moemo vidjeti iz sljedeeg grafikona.
Grafikon 4. Glavne komponente poreznih prihoda u 2008.

Izvor: Eurostat, European economic statistics, 2010 edition, str. 58

KRETANJA POREZNIH PRIHODA U BIH

Iznos bruto drutvenog proizvoda je od izuzetnog znaaja za fiskalnu politiku, budui da
od njegovog kretanja i visine ovisi nain i modaliteti da se zadovolje opte potrebe drutva, kako ekonomske tako i socijalne prirode. Svakako da se u sloenim, odnosno u
federalno ureenim dravama, postavlja pitanje ne samo nadlenosti i odreenih
ovlatenja u pogledu uspostavljanja i ubiranja javnih prihoda, ve i problem raspodjele
javnih prihoda datim politko-teritorijalnim jedinicama. U tom smislu BiH nema potpuni
fiskalni kapacitet koji bi joj omoguio fleksibilno i nesmetano voenje ne samo fiskalne,
nego i ukupne ekonomske politike. Meutim, porezni prihodi BiH su imali tendenciju
rasta posebno nakon uvoenja sistema indirektnih poreza, odnosno poreza na dodanu
vrijednost kao reprezentata ovog sistema oporezivanja. Pad prihoda u 2009. u odnosu na
2008. posljedica je ciklinih kratanja svjetske ekonomije. Porast u 2010. pratio je kretanje
BDP to je pokazatelj stabilnosti javnih prihoda.

263

Grafikon 4. Pregled poreznih prihoda BiH za razdoblje 2005.-2010.

Izvor: Bilteni Odjeljenja za makroekonomsku analizu Upravnog odbora UIO, broj 68, 57,
44,33, 21 i 8.,

Indirektni porezi su veoma vani za fiskalnu stabilnost u Bosni i Hercegovini. Osnovni

razlog za takvu tvrdnju jest mali udio direktnih poreza (u prvom redu poreza na dobit i
poreza na dohodak) u ukupnim poreznim prihodima, to je rezultat niske razvijenosti privrede u zemlji. Nakon pet godina od uvoenja PDV u porezni sistem, ije je rjeavanje
znaajno za fiskalnu i makroekonomsku stabilnost zemlje i za poslovni ambijent u Bosni i
Hercegovini, stekli su se uslovi za realnije analize efekata primjene ovog poreznog oblika,
kako na domau privredu, tako i na ukupne javne prihode.
Osnovni indirektni porezi koje prikuplja Uprava za indirektno oporezivanje ukljuuju
PDV, carinske dabine i akcize. Ovi prihodi se rasporeuju tako to se prvo sa jedinstvenog rauna izdvaja predvieni dio na raun rezervi a zatim dio za finansiranje institucija
BiH. Zatim se, u skladu sa metodologijom koju utvrdi Upravni odbor UIO, preostali dio
prihoda dijeli izmeu entiteta i distrikta Brko. Dalje se iz entitetskih udjela oduzimaju
sredstva za finansiranje vanjskog duga, a preostala sredstva se na federalnom nivou
raspodjeljuju na federalnu vladu, kantone i optine, dok se na nivou RS-a dalja raspodjela
vri prema optinama. Na ovaj nain, dravni, entitetski i optinski organi dobivaju veinu
sredstava potrebnih za njihov neometan rad.

264

Grafikon 5. Udio poreza u BDP za razdoblje 2005.-2010.

Izvor: Agencija za statistiku BiH, Statistiki podaci Centralne banke,

bilteni Odjeljenja za makroekonomsku analizu Upravnog odbora UIO.
Kretanje poreznog optereenja, posebno indirektnim porezima, je takoe pratlio kretanje
BDP. Budui da je u EU od kraja 2010. godine dolo do blagog oporavka ekonomije sa
oekivanim rastom u 2011. za oekivati je i privredni rast u BiH. Optimizam za dalja
pozitivna kretanja lee u injenici najavljenih projekata iz oblasti energetike, turizma,
poljoprivredi itd. Prognoza moe biti potaknuta i injenicom da je Slemrod (1995) jo u
svom istraivanju pronaao pozitivnu korelaciju izmeu nivoa prihoda od poreza u BDP i
nivo realnog BDP po stanovniku meu zemljama posebno onima u razvoju ( s niim BDP
i niim poreznim stopama).
U svim razvijenim dravama je izraen trend poveanja udjela javnih prihoda po osnovu
direktnih poreza u odnosu na ukupne javne prihode, pa e jedan od najvanijih fiskalnih
ciljeva u BiH u narednom periodu biti znaajno poveanje udjela javnih prihoda po osnovu direktnih poreza u odnosu na ukupne javne prihode.

ZAKLJUAK
Porast javnih funkcija i dravnog intervencionizma dovodi do opteg porasta obima javnih
prihoda i porasta znaaja poreznih prihoda kao izvora obezbjeenja sredstava potrebnih
dravi. Politika javnih prihoda postaje snaan i efikasan instrument u sprovoenju preraspodjele nacionalnog dohotka i obezbjeivanja intervencije u privredi.
Primjena poreza kao jednog od instrumenata fiskalne politike, treba bit usklaena na
najbolji mogui nain, kako ne bi dovela do deficita budeta ili prevelike poreske presije
na privredne subjekte.

265

Izdanost ubiranja poreza, s jedne strane, i pritisak na ekonomske subjekte, s druge strane,
opredjeljuju voenje fiskalne politike nacionalne ekonomije. Ekonomska analiza
umnogome treba pomoi u odreivanju i shvatanju karaktera djelovanja poreza i uticaja
koje oni imaju na privredni sistem.
Moemo zakljuiti da uee indirektnih poreza, a posebno PDV u BDP prvenstveno
zavisi od krajnje potronje, odnosno kapitalnih ulaganja to je u konanici uslovljeno
dinamikom ekonomskog razvoja i makroekonomske stabilnosti, te socijlane politike svake
pojedine zemlje lanice EU.
Unaprjeenje sistema javnih finansija u BiH postavilo je vrste temelje za racionalno i
efikasno provoenje fiskalne politike usmjerene na smanjenje fiskalnog deficita. Nastavak
strukturnih reformi koje se provode na raznim podrujima drutveno-ekonomske sfere, uz
mjere unutar fiskalnog sistema, pozitivno e uticati na kretanje fiskalnog deficita u
narednom srednjoronom razdoblju.
Kljuni cilj za Bosnu i Hercegovinu je smanjiti deficit tekueg rauna uz istovremno
stimulisanje samoodrivog rasta. Ovo zahtijeva jaanje konkurentnosti, to e, zauzvrat,
dovesti do poveanja izvoza, intenziviranja privredne aktivnosti, novih radnih mjesta i
rasta domae tednje.

LITERATURA::
1.
2.
3.
4.

Alesina, A. and R. Perotti. 1996. Fiscal Adjustments in OECD Countries: Composition and Macroeconomic
Effects. Washington, DC: IMF;
Cashin, P. 1994. Government Spending, Taxes, and Economic Growth. Washington, DC: IMF;
Gemmell, N. 2004. Fiscal Policy in a Growth Framework. In: T. Addison and A. Roe, eds. Fiscal Policy for
Development: Poverty, Reconstruction and Growth. Great Britain: Palgrave Macmillan, 149-176.;
Slemrod, J. 1995. What Do Cross-Country Studies Teach About Government Involvement, Prosperity, and
Economic Growth? Brookings Papers on Economic Activity, 2;

Publikacije:
5.
6.
7.

Agencija za statistiku BiH, Nacionalni rauni, Sarajevo, decembar 2010.,

Bilteni Odjeljenja za makroekonomsku analizu Upravnog odbora UIO, broj 68, 57, 44,33, 21 i 8.,
Commission Staff Working Document, GREEN PAPER on the future of VAT, European Commission,2010.
Brussels,
8. Conncil Directive 2006/112/EC of 28 November 2006. on the common system of value added tax
9. Direktiva Vijea EU 2006/112/EZ od 28. novembra 2006,
10. Eurostat, European economic statistics, 2010. Edition,
11. Statistiki podaci Centralne banke. http://www.cbbh.ba

266

PUBLIC REVENUES AS A MEASURE OF ECONOMIC GROWTH

Summary: Fiscal policy as a part of the overall economic policy strives to harmonize the
functioning of the state institutions and bodies through the collection of the public revenues and its further redistribution. A state as the subject of a fiscal policy will determine the
required tax system as a framework for the smooth functioning of its institutions. The
adequate tax system should be structured of those tax forms that would enable the smooth
filing of the budget, and optimize loading of the economy and citizens. To what extent will
be dominant form of an individual tax depends primarily on the existing conditions in the
economy, development of the financial systems, employment rates, inflationary movements, etc. The compliance of taxation forms is one of the main goals of the fiscal authorities in each national economy. In this sense, it is necessary to take into account the tax
burden as an indicator of the government activity in improving the competitiveness of the
domestic economy. Of course, it is necessary to establish a tax system that would be
flexible enough for businesses and acceptable to the citizens on the one hand, and plentiful enough for accomplishing of the budgetary targets on the other hand.
Key words: fiscal policy, tax system, fiscal burden.

267

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

,
,
E ( )
, ,
, info@vpskp.edu.rs

:
.


.
,
.


.
: , , , ,

, , . . , , .

, .

268

 .
. .

. ,
,
. .
,
.
, , ,
, , , , , , (
2002,.154 ). .

,

. , , ,
.
,
, , .
, ,

. ,
.
, .
,
, .

269

 , , , .

1949. , , , . , ,
, (,2010,.55).
1965. .

.

.

, . . , . .

.
.

.

, .
( ) (
). , (.2006.). . , : , .

270


, ,
, , , .

(,2008..12). . .
.
.

, . ,


.(.2005) ,. , .

.
( ), - () . . ,
,
.
90 % . ,
,
. XXI

, ,
.
,
.
, ,
.

271

.

2010. .

4.8 %, 2,9 % 1,1%(worldbank.2011.)


,
2011 .
,
,
.
, , , , .

, ,
,
.
,

,

XX . .

1997.(,2008.). .
2010.
2009. .

, .
88.

272

 190. ,
, , , , , .

, 2010
, 2.449 - 2,7 . , , , 525 .
- 175,72 . 1.7
. .
, - 126,76 .
, ,
. ,

.
800. 650
150 . ,
. , , - .

6 2010.
, 396,8 .
, ,
, ,
, , , ,
. 2000. 2009. ,
, , 70 , , ,
, .(,2009.) ,
76 -
. . 2,2
, .
25 , . . ,
. 2000.
. .


.

273

 . 80 -, . ,
,
.. , 1995. 2010. ,
21 , 49 . 1995.
2009. , 3,9 ,
. ,
47 . 2006. ,
17.000 600 .
, , ,
, , , , ,
. ,
. , , . 2011.
1,3 ( ),
.
, ,
( )
,
.
, , ,
. , .

. , , , , , .
, 2015. , , , , . , ( )
. ,
, ,
.
2001. 2009. (.2009)
, ,

274

, , .
2010. 2011.
. 50%
2009. 2010. -
.
, .

.
20 , 15
5
. .
.
1. 2011.

.

1. T

1.602

2.

947

3.

945

4.

700

5.

630

6.

570

7.

530

8.

508

9.

500

10.

475

11.

425

275

12.

400

13.

300

14.

264

15.

220

16.

220

17.

210

18.

210

19.

200

20. 67.

180

, 2009.
2010. ,
2011..



.
2010. 2011. 2.9 ,
.
2011.
200 .
53 47 2010. .
. , .

.
-

276

 . .
.

(, , )

.

., ,
.
2010. 22.
28., .

,

-. 13

.

:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.

, . (2009), 100 ,
, ,
, . (2008), : ,
, . 14, , ,
, . (2005), , . 6/2005,
, . (2006) , , , , 20. 2006
.., (2010), , ,
.
, . (2009), , 1-2/2009, ,
,.(2002). , ,2002.
EBRD www.ebrd.org
International monetary fund - www.imf.org
World bank www.worldbank.org
www.nbs.rs
Serbia Investment and Export Promotion Agency, www.siepa.gov.rs
www.pks.rs

277

MOVEMENT AND FORMS OF CAPITAL IN THE PAST,

RECOMMENDATIONS, AND SCOPE OF THE EFFECT TODAY
ON ECONOMIC DEVELOPMENT OF SERBIAN (one view of
financing development of Serbia)
Abstract: Manage and direct control over the finances of economic growth and development is an essential and crucial assumption for all developing countries. Developing
countries are at a crossroads and a crucial choice of how to finance economic development and provide technology transfer and not interfere with monetary and financial stability. The subject of this paper is an overview of engagement and the inflow of foreign
capital over a long period of time in Serbia and developing countries, the use of positive
experiences and effects of foreign capital had in the previous period in developing countries and the prospects of seeing budueg economic development of Serbia. The work does
not exclude foreign accumulation of the already known forms of capital involvement and
influence on economic development but also indicates and points to a lack of affirmative
areas and industries that could affect the rapid development and increasing economic and
industrial activities of the country and the experiences of other countries.
Keywords: Economics, The debt of the economy, Foreign capital, FDI, Monetary stability

278

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

kolevces@yahoo.com

:
.

.
,
.
.

. , ,
.
( )

.

,
( ).

,
. .
: , , ,
( ).

279


.

.
.
( ) .
I 20
. , I . ,
. ( 39 btu)
, ( 25 btu),
.
( 16 btu), ( 12 btu) .
(6 btu) . ( . 1).
45%.

, ,
. , , .
: , . , , . , , .
, , -- ,
75. , . ,
.76 ,
( ) .
.
,

75

, ,
, ,
, .
76
: , , ;
, , , , , , ;
, , ; (, ,),
.

280

 .
.
( ).
.
: ,
. 77,
.78 ,
, .
1.

btu79
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0

2000

2010

2020

: , , www.fesb.hr/~rgoic/oe/oe.html
(12.8.2011)

77
, .

.
78
. , ,
.
79
B r i t i s h T h e r m a l
U n i t ( btu) . 1btu je 1 pound (1 pound = 0,4536 ) 1F (0,55560 C).

281


, . .
150 3
. ,
310 3/.,
(295 3/.). (
679 3/.) 60 3/. . ( . 1).
60% ,
IEA ( 2030. )
70%,
[, 2010:41].
.

.
.
: , , , ,
,
,
. : ( Nabucco)
( ).
.
40% 50% .
. 1.
3/.
/
*

2006
303

2010
310

2020
310

2030
295

**
543,7
579
640
680
:* , , , , 4,
. 123. http://www.ebiblioteka.ru/browse/doc/21868939 (4.7.2011)
** World Energy Outlook, International Energy Agency, Paris, 2009.
http://www.iea.org/textbase/nppdf/free/2009/weo2009 (3.7.2011)

282

, .
. ,
,
, .
, [Nazemroaya, 2007]. ,
() . , ( )
.
. ( )
.80

( , ). 19. (das Suedosteuropa) [, 1999:47]. (EC)
.81 , .

(), .
.
.
. , , , , 80 %
100% . (, ) ( 15-55%)
. [ , 2019:34].

80
,
. ,
.
. [, 2001:56].
81

1991. (, , ,
, . . 5-1+1.

283

 1.

:www.energy.eu (11.7. 2011)

VERSUS

.
. (
) .
.

: ) ; )
[Koscis, Tiner, 2009: 4967].
( ).
. ,
,
, , ,
( ), , .82

.
, -

82
1998. . ,
(21%)
- 47% .

284

 2007. . - .
. 900
( ),
(),
. , .
:
,
- ().
,
12 3/. [Alic, 2010].
2009. .
, , ,
. ,
2010. . . : ( 3,2 3) ( 9
3). 32
3/.83

. , , 2010. .
( 1,3 3)
4 3/. [ , 2011], 2007. .



[, 2004: 46],
.

. ,

. , TENE-a (TransEuropean Networks Energy),84 .

83
19 24 $ (8,6 $)
.
84
.

285


.

. ,

.
2.

( )

,
,

63 3/

31 3/

(50%)
(50%)
2015.

BOTAS (16,67%); BEH

(16,67%); MOL (16,67%);
OMV (16,67%); RWE
(16,67%); Transgas (16,67%)
2015.

: www.energy.eu (11.7. 2011)

1. .
.
, , ,

.
,
. eo ipso
, ,

.

.

286

2. ,
.

. (
) .
, .
. ,
,
.85 ,
, (). . , . , ,
( ) .
,
. .
, -, .
, , . ,
. , .
.
3.
.
( ) . .
.
, ,
.

85

.

287


. . : ,
, ,
86.

.
.87
.
,
.
.
,

, , , ,
. .
, .

, .

, . ,

4.
.
. . , (resource
geopolitics). 2025. .
() ()
. [Global Trends 2025: A Transformed World,
2008: 61]. . -

86
2010. . ( 10 ),
2030. 2050. [Energy needs intensifying
geopolitics, 2010].
87
, -, -,
,

288

 .

.

:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.

Alic, J (2010), Russia Makes Major Headway with South Stream Project,
htt/www.Globalintelligence_Report.com, (4.3.2011)
. (2010), , , , 4,
http://www.ebiblioteka.ru/browse/doc/21868939 (4.7.2011)
. (2001), , /, /
World Energy Outlook, International Energy Agency, (2009), Paris,
http://www.iea.org/textbase/nppdf/free/2009/weo2009 (3.7.2011)
www.energy.eu (11.7. 2011)
. (2010), , ( ), .
. (2009), , www.fesb.hr/~rgoic/oe/oe.html (12.8.2011)
Global Trends 2025: A Transformed World, National Intelligence Council (2008), US Government Printing Office,
www.aicpa.org/Research/CPAHorizons2025/GlobalForces/DownloadableDocuments/GlobalTrends. (2. 3.
2011.).
(2011), http://www.nspm.rs/hronika/gas-iz azerbejdzana-u-evropu-preko-juznog-tika.html
(3.7.2011)
. (2004), : , 2, , .
: (2010), Energy policy in the EU,
www. businessbus.org/admin/docsengine/index.php?act=dl& (2.7.2011).
Energy needs intensifying geopolitics; (2010),
ttp://www.globalwarming360.net/energy-geopolitics.html (7 .4. 2011).
Koscis K., Tiner T. (2009), Geopolitic of Pipelines and Eastern Europe with Special Regard of Hungary,
Hungarian Geopolitic Bulltetin, Vol 58, 1.
Mahdi D. (2007), The 'Great Game' Enters the Mediterranean: Gas, Oil, War, and Geopolitics, Global
Research, October
Russia Makes Major Headway with South Stream Pipeline (2010),
http://jutiagroup.com/20101011-russia-makes-major-headway-with-south-stream-pipeline/ (13.6.2011)
. (1999), . XX , .

GEOPOLITICAL ASPECT OF ENERGY SAFETY

IN THE BALKAN REGION
ABSTRACT: Energy safety is one of the most significant factors in development of the
countries in the Balkan region. Ensuring sufficient amount of energy and continuity in
supplies represent the most fundamental assumption of the economic development of this
region. This is particularly significant given the fact that the region is highly dependent
on energy, and that demand for oil and gas as energy resources is almost entirely satisfied

289

through imports. This implies that energy safety is considered as a primary requirement
for developmental prospects, and also as a significant geopolitical issue.
Viewed within this framework, the geopolitical aspect of energy safety is specifically emphasized. Namely, energy has been for a long time classified as one of the most significant
instruments in realizing geopolitical interests and goals, which is particularly pronounced
in the Balkans, as the most significant geostrategic region. Geopolitical aspect of energy
safety becomes pronounced in building alternative flows (Southern Flow and Nabucco) which would in the ensuing time period supply many European countries with the
required amount of natural gas as one of the most inexpensive and ecologically most pure
energy resources.
Both gas flows would flow through the territories of the countries in the Balkan region
which would reinforce their energy safety, but at the same time would thrust them into a
grand geopolitical chess game (Zbignjev Bzezinski). Solving the issue of energy safety
in adequate geopolitical contexts will therefore become one of the priorities for the countries of the Balkan peninsula, and at the same time in the countries of the Western Balkan
region. Economic development and the future of this region would depend on the way this
issue is solved.
Key Words: energy safety, geopolitics, Balkan region, gas flows (Southern Flow and
Nabucco).

290

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

PORESKA REFORMA KAO PREDUSLOV PRISTUPANJA

EVROPSKOJ UNIJI
Doc. Dr Srpko Kosori
Univerzitet za poslovne studije, Banja Luka
kosori.sr@gmail.com

Dr Miroslava Gruji-Kalkan
Poreska uprava RS, vii struni saradnik za poreske obveznike
pjsokolac@poreskaupravars.org

UVOD
Mjere fiskalne harmonizacije podrazumijevaju postupak uklanjanja fiskalnih prepreka i
neusklaenosti poreskih sistema u meunarodnim zajednicama u cilju jaanja unutar ekonomskih prostora. Zahtjev za harmonizacijom u oporezivanju relativno je novijeg datuma,
a uestalije se o njoj poinje govoriti u godinama poslije II svjetskog rata tj. poslije osnivanja Evropske ekonomske zajednice.
Osnovni razlog za poresko usklaivanje je u slobodnoj trgovini i jedinstvenom tritu. No,
jedan od razloga je i povean obim izbjegavanja plaanja poreza poreska utaja, to je
posljedica postojanja razlika u sistemima oporezivanja. Glavna posljedica takvog izbjegavanja poreza je smanjenje dravnih prihoda, to znai vei teret za ostale poreske obveznike ili potronju stanovnitva niih slojeva, ili kombinaciju jednog i drugog.
Poreska harmonizacija (ili poresko usklaenje) oznaava koordinaciju poreskih sistema
drava lanica Evropske unije radi izbjegavanja nacionalnih poreskih mjera koje mogu
negativno uticati na funkcionisanje zajednikog trita, tj. na slobodno kretanje roba,
usluga i kapitala, te koje mogu naruiti konkurenciju.
Poreske reforme su imanentna pojava u svim tranzicionim ekonomijama, jer je bilo
neophodno prilagoditi poreske sisteme novim ekonomskim prilikama i izvriti
usaglaavanje sa rjeenjima iz najrazvijenijih zemalja. Sistem javnih prihoda Republike
Srpske nakon Dejtonskog sporazuma ispoljavao je obiljeja karakteristina za zemlje sa
nerazvijenim ekonomskim i finansijskim strukturama. Na to ukazuje, prije svega, sistem
sa dominantnim ueem posrednih poreza, a vrlo malim ueem direktnih poreza. Novi
pristup u poreski sistem Republike Srpske donio je Zakon o poreskoj upravi iz 2001.
godine, koji ga je znatno unaprijedio i modernizovao. Uvoenje poreza na dodatu vrijednost dogaaj je koji fiskalnu politiku BiH najvie usklauje sa politikom Evropske unije.

291

Dalje reforme poreza, kako indirektnih, tako i direktnih, koje su i danas aktuelne,
diktirane su standardima Evropske unije.

HARMONIZACIJA PORESKIH SISTEMA U EVROPSKOJ UNIJI

Ugovorom o EU utvrene su pravne norme koje se odnose na poreze, a do danas se nisu
mijenjale. Prema njima, svaka drava lanica ima pravo zadrati vlastiti poreski sistem, pa
ak i uvoditi nove poreske oblike, uz obavezu da neke njihove dijelove (poresku stopu,
osnovicu i sl.) uskladi s odlukama tijela EU [Kesner-kreb, 2007: 305-307]. Evropska
unija donijela je nekoliko posebnih direktiva o harmonizaciji pojedinih poreza, te je postignut odreeni minimum usklaivanja poreskih sistema. Tako je postignuta djelimina
harmonizacija direktnih poreza, a najdalje se otilo u harmonizaciji sistema indirektnih
poreza, tj. PDV-a i akciza.
Direktive su osnovni instrument harmonizacije poreza. One su svojevrstan vodi kojeg bi
se zemlje lanice trebale pridravati u izgradnji i reformama svojih poreskih sistema. Sredinji nivo vlasti EU treba donositi odluke, samo ako ciljeve koje njima eli postii moe
bolje i efikasnije ostvariti od samih zemalja lanica. U suprotnom, odluke treba prepustiti
niim nivoima vlasti. Velike razlike u razvijenosti zemalja, socijalni razlozi, i drugo,
osnovne su prepreke harmonizaciji poreskih sistema.
Kako su nacionalni poreski sistemi uglavnom u nadlenosti 27 drava lanica, vrlo je teko postii potpunu harmonizaciju sistema. Posljednje proirenje EU dodatno je produbilo
poreske razlike u Uniji. Tako, uprkos uvoenju zajednikog trita, te ekonomske i monetarne unije, u EU jo uvijek ne postoji istinska zajednika poreska politika. Tome je pridonio stav drava lanica koje smatraju da je poreski sistem i dalje jedno od osnovnih
obiljeja nacionalnih suvereniteta i nevoljno prebacuju svoje nadlenosti s tog podruja na
Uniju.

HARMONIZACIJA INDIREKTNIH POREZA U EVROPSKOJ UNIJI

Zakonodavna aktivnost organa Evropske unije do sada je bila najintenzivnija u domenu
indirektnih poreza (PDV i akciza) [Staki, Bara, 2008: 222]. Ovakav ishod je razumljiv,
jer se razlike u poreskom tretmanu dobara i usluga neposredno pokazuju u uspostavljanju
fiskalnih barijera na prostoru koji bi trebao da predstavlja jedinstveno unutranje trite
Unije. Osnovni cilj Ugovora o osnivanju, u kontekstu ekonomske unije, bio je uspostavljanje zajednikog (kasnije jedinstvenog) trita, na kojem bi se konkurencija odvijala na
isti nain kao i na domaem tritu. Zato je postupak harmonizacije posrednih poreza
obuhvatao one mjere koje su neophodne da bi se obezbjedilo uspostavljanje i funkcionisanje takvog internog trita, spreavanjem distorzija i otklanjanjem prepreka slobodnom
kretanju dobara i usluga.
Evropska komisija je formirala Radnu grupu sa zadatkom da istrai mogunosti harmonizacije indirektnih poreza unutar Evropske ekonomske zajednice. Grupa je imala tri podgrupe (A, B i C) sa razliitim zadacima vezanim za implementaciju i harmonizaciju jednostepenog opteg poreza na potronju u uslovima kada granice izmeu zemalja lanica
292

budu ukinute. Radna grupa je svoj rad zavrila 1963. godine dostavljanjem tzv. ABC
izvjetaja. Takoe, 1960. godine Komisija je formirala i fiskalni i finansijski komitet,
koji je trebao da istrai u kojoj mjeri su postojei sistemi poreza na promet u zemljama
lanicama prepreka uspostavljanju jedinstvenog unutranjeg trita. Izvjetaj ovog komiteta, kao i ABC izvjetaj su imali identian zakljuak: Zemlje lanice moraju napustiti
postojee sisteme poreza na promet i zamijeniti ih porezom na dodatu vrijednost.
Komisija je prihvatila sugestije iz dostavljenih izvjetaja, to je nakon dodatnih usaglaavanja u Komisiji i Parlamentu rezultiralo donoenjem takozvane Prve direktive o porezu
na dodatu vrijednost, 11. aprila 1967. godine. Najznaajnija odredba iz ove direktive tie
se obaveze zemalja lanica da svoje dotadanje sisteme poreza na promet zamijene sa
zajednikim sistemom poreza na dodatu vrijednost najkasnije do 1. januara 1970. godine.
Druga direktiva o porezu na dodatu vrijednost, koja je takoe donesena 11. aprila 1967.
godine, sadri detaljniji opis kljunih elemenata zajednikog sistema poreza na dodatu
vrijednost.
Iako je 11. april 1967. godine, kada su usvojene Prva i Druga direktiva, bez sumnje znaajan datum u istoriji poreza na dodatu vrijednost u Evropskoj uniji, kljuni datum je, meutim, 17. maj 1977. godine, kada je usvojena esta direktiva o porezu na promet koja istovremeno predstavlja i kljuni dokument u oblasti primjene poreza na dodatu vrijednost u
Evropskoj zajednici, odnosno Evropskoj uniji. esta direktiva smatra se bazinim zakonom EU u oblasti PDV-a. Ona je do sada mijenjana vie puta i, uz to, postoje brojna
odstupanja koja su trenutno u primjeni za pojedine zemlje-lanice. esta direktiva je
obezbjedila da se usklade svi najvaniji elementi zakonskog opisa poresko-injeninog
stanja kod PDV [www.europe.eu.int]:
- poreski obveznik,
- objekat oporezivanja,
- poreska osnovica,
- poreska osloboenja,
- pravo na poreski odbitak i drugo.
Direktivom je predvieno i vie obaveza formalne (poresko-upravne) prirode. Na primjer,
svaki obveznik je duan da podnese registracionu prijavu, duan je da izdaje fakture, da
uva kopije istih, ima obavezu da prijavljuje i uplauje dugovani porez, mora da podnosi
godinju poresku prijavu i da vodi poslovne knjige.
Druga faza ostvarivanja harmonizacije u domenu PDV obuhvata mjere kojima se uklanja
fiskalna kontrola na granicama izmeu zemalja-lanica EU. U Zajednici je vailo oporezivanje u skladu sa principom odredita, koji se, inae, redovno primjenjuje u meunarodnoj razmjeni. Ali, kako je strateki cilj Zajednice bio ustanovljavanje jedinstvenog unutranjeg trita do kraja 1992. godine, Komisija je 1985. godine izradila program uklanjanja
fizikih, tehnikih i fiskalnih barijera na granicama izmeu zemalja-lanica, tzv. Bijelu
knjigu. Poslije dugih priprema, Savjet je 1991. i 1992. godine usvojio direktive o ukidanju poreskih barijera, o pojednostavljenju postupka u prelaznom periodu i o pribliavanju
stopa PDV [Popovi, 1997:798]. Najzad, posebno mjesto zauzima i direktiva o PDV u
elektronskom poslovanju, usvojena sredinom 2002. godine, koju su lanice EU trebalo da
implementiraju u svoja nacionalna zakonodavstva do 1. jula 2003. godine [Staki, Bara,
2008:232]. Okolnost da elektronska trgovina ne prepoznaje nacionalne granice i ne ostav-

293

lja nikakve papirnate tragove, stvara poreske probleme. Ova direktiva donesena je da bi se
eliminisale distorzije u trinoj konkurenciji.
Danas su u gotovo svim savremenim poreskim sistemima uvedeni posebni porezi ili akcize (troarine). Proizvode koji se oporezuju akcizama moemo svrstati u tri osnovne grupe:
alkoholne proizvode, energente i duvanske proizvode, a one se proiruju nizom drugih
proizvoda i znatno se razlikuju od drave do drave. Iako se u zemljama EU akcizama
oporezuje velik broj razliitih proizvoda, na nivou Unije ureeno je oporezivanje alkoholnih proizvoda i piva, duvanskih proizvoda i mineralnih ulja, a od 2004. i oporezivanje
energenata (prirodnog plina, koksa i elektrine energije). Propisi koji ureuju oporezivanje akcizama uglavnom su usvojeni tokom 1992. godine, vezano uz poetak uspostavljanja jedinstvenog unutranjeg trita iji su temeljni ciljevi bili omoguivanje i podsticanje
slobodnog kretanja ljudi, dobara, usluga i kapitala.
Akcizni proizvodi oporezuju se prema naelu zemlje odredita odnosno u zemlji kupca
kada je rije o preduzetnicima, odnosno pravnim licima. Kada su to fizika lica koja kupuju proizvode za linu upotrebu i sami ih prenose, akciza se plaa u zemlji kupovine, odnosno primjenjuje se naelo zemlje porijekla. Zbog razlika u stopama i radi spreavanja krijumarenja u putnikom prometu odreena je koliina duvanskih i alkoholnih proizvoda
koja se moe prenositi iz jedne zemlje u drugu. Doputena koliina cigareta iznosi 800
komada, a estoka alkoholna pia ograniena su na 10 litara. Posebna ogranienja uvedena su za kupovine tih proizvoda u novim zemljama lanicama koje zbog niih stopa akciza od minimalno utvrenih imaju i nie cijene tih proizvoda. Putnicima koji se vraaju iz
tih zemalja doputeno je posjedovanje 200 cigareta, to e se primjenjivati sve dok se u
novim zemljama lanicama ne ponu primjenjivati stope u visini minimalno propisanih.
Direktive o harmonizaciji akciza utvruju minimalne stope, te mogunosti odreenih olakica i izuzea nunih zbog ekonomskih razlika i prioriteta pojedinih lanica to rezultira
velikim razlikama u poreskim stopama i poreskim strukturama meu zemljama. Znatne
razlike u stopama meu zemljama lanicama potiu poreske prevare, krijumarenje te
prekograninu kupovinu jeftinijih, nie oporezivanih proizvoda u susjednim zemljama.
HARMONIZACIJA DIREKTNIH POREZA U EVROPSKOJ UNIJI
Ozbiljnije razmatranje harmonizacije direktnih poreza vee se za 1990. kada je osnovana,
tzv. Rudingova komisija (Nazvana prema nizozemskom ministru finansija Rudingu koji je
bio na elu te komisije). Na zahtjev Komisije EU, to tijelo je 1992. godine izradilo
izvjetaj, koji je imao za cilj utvrditi postojanost i jainu veze izmeu oporezivanja
preduzea u EU i izgradnje zajednikog trita. Uprkos detaljnim i vrijednim injenicama
i preporukama proizalih iz tog izvjetaja, za razliku od sistema indirektnih poreza
izostala je snanija podrka za veom harmonizacijom sistema direktnih poreza.
Porezi na dobit preduzea kljuni su za investicijske odluke preduzea, posebno u vrijeme
globalizacije. Privlaenje novih kompanija u pojedine drave prvenstveno zavisi od poreza na dobit. Niim porezima na dobit, pa ak i oslobaanjem od poreza na dobit na odreeni broj godina, eli se dinamizirati privreda pojedine drave. Pojedina drava moe imati nekoliko stopa poreza na dobit, kao i izuzea za pojedine regije u dravi. U EU sada
postoji 27 poreskih sistema poreza na dobit koji imaju svoje specifinosti.

294

Za razliku od poreza na promet, odnosno PDV-a, u EU nije dogovoren zajedniki oblik

oporezivanja dobiti. Osim harmonizacije poreskog oblika, ne postoji ni direktiva ili neki
drugi poresko-pravni dokument kojim bi se na nivou EU harmonizovala poreska stopa,
poreska osnovica, poreska oslobaanja i drugi bitni elementi oporezivanja. Djelimino se
to nastoji postii Kodeksom ponaanja pri oporezivanju preduzea, ali njegova glavna
funkcija je ipak u spreavanju tetne poreske konkurencije u EU.
Kod sistema oporezivanja preduzea (kompanija, dobiti), Savjet je donio nekoliko
poresko-pravnih dokumenata [imovi, 2006: 182]:
1. Direktivu o fuziji (spajanjima),
2. Direktivu o trgovakim drutvima majka-ker,
3. Meunarodni dogovor o primjeni arbitranog postupka u sluajevima dvostrukog
oporezivanja, te
4. Direktivu o zajednikom oporezivanju kamata i autorskih naknada meu povezanim
kompanijama.
Osim spomenutih direktiva, postoji jo jedan dokument, Kodeks ponaanja pri
oporezivanju preduzea koji poblie ureuje sistem oporezivanja preduzea u kontekstu
spreavanja tetne poreske konkurencije u EU.
Kod sistema oporezivanja dohotka pojedinca Savjet je donio Direktivu o oporezivanju
kamata na tednju. Osim oporezivanja kamata, Komisija je iznijela odreene prijedloge
vezane uz oporezivanje dividendi, oporezivanja penzija, te poboljanju meusobne
saradnje zemalja anica EU oko pitanja oporezivanja dohotka pojedinca. Namjera EU u
harmonizaciji oporezivanja dohotka pojedinca jeste da se zatiti sam pojedinac u osiguranju jednakog poreskog tretmana, da se onemogui diskriminacija i bjeanje u druge zemlje.
Jedno od podruja oporezivanja gdje do sada nisu postignuti nikakvi pozitivni pomaci u
vezi usklaivanja u EU je podruje oporezivanja imovine. Kao posljedica te
neusklaenosti uoava se razliit pristup pojedinih drava lanica EU sistemu
oporezivanja imovine. Budui da do sada nisu preduzete nikakve mjere u smjeru
harmonizacije, zemljama lanicama EU za izbjegavanje dvostrukog oporezivanja na
raspolaganju stoje jedino bilateralni ugovori o izbjegavanju dvostrukog oporezivanja
imovine.
Moe se slobodno rei kako EU u segmentu direktnog oporezivanja ulae vie napora u
razvijanje meusobne saradnje meu zemljama lanicama EU, nego u samu harmonizaciju poresko-pravnog zakonodavstva. Jaanjem meusobne saradnje zemalja lanica i njihovih poreskih uprava nastoji se olakati razmjena informacija te suzbiti poreska utaja i
poreska evazija.

PORESKE REFORME U REPUBLICI SRPSKOJ

Osnovna karakteristika politike javnih prihoda i javnih rashoda u Republici Srpskoj u
periodu neposredno nakon potpisivanja Dejtonskog sporazuma (1996 1997. godina) je
kontinuiran nesrazmjer potreba koje se moraju finansirati iz javnih prihoda, sa jedne
strane, te istovremena nemogunost da se ti proizvodi obezbjede u potrebnom obimu iz
295

realnih izvora, s druge strane. Zbog toga se formira i znaajan obim fiskalnog deficita u
vidu neizmirenih brojnih obaveza (plate, penzije i slino). Nemogunost voenja vlastite
monetarno-kreditne politike istovremeno onemoguava korienje primarne emisije za
finansiranje naznaenih deficita. Zbog toga se deficiti pokrivaju finansiranjem od strane
samih korisnika budetskih sredstava. Javna potronja u Republici Srpskoj je veoma
rigidna.
Kod javnih rashoda nije postojala adekvatna kontrola realizacije budeta. Prisutni su
znaajni tokovi javnih sredstava koji se odvijaju izvan budeta. Budet se, u pravilu,
projektovao na znatno viem nivou od onoga koji se u praksi zaista i moe realizovati.
Zbog toga je realizacija javnih rashoda, u odreenoj mjeri, bila spontana, odnosno zavisna
od dinamike priticanja prihoda, pa su se odreene namjene finansirale u skladu sa tekuim
prioritetima. To znai da struktura budetskih rashoda nije bila unaprijed vrsto
formirana, ve se formirala tokom izvrenja budeta.
Problemi ostvarivanja javnih prihoda dovoljnih za podsticanje privrednog rasta,
kvalitetnog obrazovanja i minimalnog nivoa socijalne zatite proistiu u RS iz strukture
fiskalnog sistema. Prema takvom fiskalnom sistemu fiskalni kapaciteti ovog entiteta
primarno zavise od poreza na potronju (carine, akcize i porezi na promet), pa efektivna
kupovna mo determinie potencijalne budetske prihode podruja. Sa druge strane,
efektivna kupovna mo ne korespondira broju stanovnika ve broju i koncentraciji
administrativnih, obrazovnih i kulturnih institucija, te to je posebno znaajno za
poslijeratnu BiH, kupovna mo zavisi od koncentracije stranaca. Poto je koncentracija
stranaca (inostrane organizacije, poslovna predstavnitva, vojne efektive) mnogo vea u
entitetskim centrima, kupovna mo je, logino, vea pa su mnogo vei i prihodi ostvareni
po osnovu naplaenog poreza na promet, akciza i carina.
Zbog ratnih uslova i minimalizovanja opteg nivoa proizvodnje, uspostavljena je veoma
neprikladna i deformisana struktura javnih prihoda, odnosno dravnog budeta. Kljuni
izvori prihoda (pored ve pomenutih carina, poreza na promet i akciza) su vanredni
poreski oblici: porez za vojsku, porez za obnovu i razvoj, kao paualni oblik oporezivanja
naih graana na privremenom radu u inostranstvu. Prihodi od poreza koji imaju znaajno
uee u razvijenim zemljama (porez na dohodak graana, porez na imovinu, porez na
dobit korporacija) u Republici Srpskoj su, iz razumljivih razloga, bili zanemarljivi.
Prihodi za finansiranje zajednikih potreba uglavnom su se obezbjeivali na osnovu
naplate doprinosa na plate. Obim bruto plata u odnosu na neto isplaene zarade govori o
njihovom izuzetno visokom optereenju. Najvei obim svih javnih prihoda se ostvarivao
upravo na osnovu poreza i doprinosa na zarade. Imajui uz to u vidu i optereenost
odreenim poreskim davanjima, kao i uvedenim posebnim prihodima, koji su iznueni
potrebama poveane javne potronje, sa paralelnom stagnacijom ve ionako
minimalizovanih privrednih tokova, jasno je da se radilo o veoma visokom optem
fiskalnom optereenju onih koji izmiruju poreske obaveze.
Sistem javnih prihoda Republike Srpske ispoljavao je obiljeja karakteristina za zemlje
sa nerazvijenim ekonomskim i finansijskim strukturama. Ratni uslovi i neregularnosti u
poslijeratnim uslovima privreivanja pogodovali su visokom stepenu poreske evazije,
odnosno izbjegavanja plaanja poreskih obaveza. Uzrok slabe naplativosti utvrenih
poreskih obaveza bilo je sljedee: neefikasan i neprimjenjiv mehanizam i postupak

296

prinudne naplate javnih prihoda, negativan uticaj mogunosti kompenzacije poreskih

obaveza sa budetom, potpuno nesprovoenje sankcija za neplaanje poreskih obaveza
dravi, zbog ega ih privredni subjekti smatraju neobavezujuim, jer se i nevoenje
poslovnih knjiga i nesainjavanje knjigovodstvenog bilansa nije smatralo krivinim
djelom.

Reforma poreske administracije

Iako bi na prvi pogled moglo djelovati kao periferno pitanje u reformi fiskalnog sistema,
nakon dublje i temeljnije analize, pitanje reforme poreske administracije postaje od
izuzetnog znaaja za sam proces sprovoenja reformi. Efikasnost poreskog sistema ne
zavisi samo od odgovarajuih poreskih zakona nego i od efikasnosti i integralnosti
poreske uprave. Koliko god poreski zakoni bili dobro kreirani, ne mogu ukloniti jaz izmeu poreske uprave i poreskih obveznika, tako da je poreska uprava, koju ine struni i
odgovorni ljudi, najvaniji uslov za ostvarivanje poreskog potencijala zemlje.
Poreska uprava Republike Srpske osnovana je krajem 2001. godine Zakonom o poreskoj
upravi [Slubeni glasnik RS, broj:51/01]. Poreska uprava nalazi se u sastavu Ministarstva
finansija Republike Srpske. Zakonom o poreskoj upravi ureen je jedinstven postupak u
primjeni materijalnih poreskih zakona, a Poreskoj upravi Republike Srpske je data
nadlenost za sprovoenje svih poreskih zakona.
Sutina novog pristupa koju je u poreski sistem Republike Srpske donio Zakon o poreskoj
upravi jeste princip samoprijavljivanja. To znai da je zakonska obaveza poreskih
obveznika da sami prijave svoje obaveze na nain i u rokovima propisanim Zakonom o
poreskoj upravi ili materijalnim poreskim zakonom. Dunost Uprave je da formalno
ispravnu poresku prijavu prihvati kao istinitu sve dok razliitim metodama kontrole ne
utvrdi suprotno. U tom sluaju poreski obveznik je u obavezi da dokae da netana
poreska prijava nije injenje krivinog djela izbjegavanja plaanja poreza.
U Republici Srpskoj je, donoenjem novog Zakona o poreskoj upravi uveden radikalno
nov pristup u administriranju porezima. Cjelokupan postupak naplate i kontrole javnih
prihoda integrisan je pod okrilje Poreske uprave. Poslodavci i druga lica dobili su obavezu
da podnose poresku prijavu Poreskoj upravi, a svaki poreski obveznik dobio je jedinstveni
identifikacioni broj (JIB). Poreska uprava je dobila ovlaenje da sprovodi naplatu
dospjelih, a neplaenih poreza iz cjelokupne imovine obveznika (ukljuujui i
nepokretnosti), dok se ranije prvenstveno oslanjala na blokadu njegovog rauna.
Drava je uspjela da putem razliitih mehanizama motivie poreske obveznike da porez
plaaju uvodei potvrde o izmirenim poreskim obavezama. Takve potvrde potrebne su ne
samo da bi se zavrio neki posao sa nekim drugim dravnim organom, ve potvrde o
redovnom izmirenju poreza esto zahtijevaju i banke pri odobravanju kredita, strane
ambasade, firme pri raspisivanju tendera i slino.

297

Reforme na podruju indirektnog oporezivanja

Kljunu ulogu u razvoju jedinstvenog poreskog trita u BiH tj. prvi potez imala je
meunarodna zajednica, te je jo 2000. godine Vijee za implementaciju mira, u
Deklaraciji donesenoj u Briselu, u kontekstu naglaavanja kritinih ekonomskih reformi,
zahtijevalo stvaranje jedinstvenog ekonomskog prostora i omoguavanje rasta privatnog
sektora, te pozvalo organe vlasti BiH da nastave sa sveobuhvatnim reformama sistema
oporezivanja i carina. U Komnikeu Upravnog odbora Vijea za implementaciju mira na
nivou politikih direktora, 2002. godine, BiH se poziva da hitno donese ekonomske
reforme, ukljuujui ujedinjenje carinskog sistema, kako bi zaustavilo dupliciranje
poslova i pronevjere i uvoenje PDV-a na dravnom nivou kako bi se pojednostavio i
uinio efikasnim sistem oporezivanja, te pomoglo u smanjenju cjelokupnih poreskih
obaveza [www.ohr.int].
Postupajui po navednim prijedlozima, visoki predstavnik u BiH donosi Odluku o
uspostavi Komisije za indirektnu poresku politiku sa jasnim zadacima (principima) za
reformu u oblasti carina i uvoenju poreza na dodatu vrijednost. U skladu sa Ustavom
BiH, Republika Srpska i Federacija BiH su se u 2003. godini sloile da nadlenost u
oblasti indirektnog oporezivanja povjere na dravni nivo, nakon ega je, krajem 2003.
godine, na nivou BiH usvojen Zakon o sistemu indirektnog oporezivanja [Slubeni
glasnik BiH 44/03]. Tim zakonom, odgovornosti koje se tiu razvoja politike i primjene
indirektnih poreza (akciza, carina, poreza na promet, PDV-a) povjerene su Upravi za
indirektno oporezivanje (UIO) kao nezavisnoj instituciji na dravnom nivou.
U najkraem moguem roku Uprava za indirektno oporezivanje (UIO) je izvrila vrlo
uspjeno uvoenje novog poreskog sistema, to je od strane relevantnih meunarodnih
institucija ocijenjeno kao jedan od kljunih koraka za uspostavljanje jedinstvenog
ekonomskog prostora, smanjenje sive ekonomije, podsticanje stranih ulaganja i smanjenje
spoljnotrgovinskog deficita.
Porez na dodatu vrijednost koji je uveden u Bosni i Hercegovini je: potronog oblika,
poreska osnovica se odreuje prema naelu odredita, sa kreditnom metodom prikupljanja
poreza, sa jednom poreskom stopom od 17% i povratom poreza za izvoznike.
Bosanskohercegovaki zakon o PDV raen je po uzoru na VI direktivu o PDV iz 1977.
godine (i njene kasnije izmjene i dopune), koja je krajem 2006. godine zamijenjena
Direktivom 2006/112/EZ, u koju su te izmjene i dopune integrisane. Prema preporuci
este direktive EU, jedan od uslova za oslobaanje od plaanja PDV unutar podruja
jedne zemlje je da takva oslobaanja moraju biti u javnom interesu. Polazei od toga,
Zakon o porezu na dodatu vrijednost je utvrdio koje se djelatnosti od javnog interesa u
BiH oslobaaju od plaanja PDV (lan 24). U BiH je prihvaen funkcionalni princip pri
oslobaanju, po kojem se od plaanja PDV oslobaaju samo tano odreene usluge i
dobra, a ne institucije i druga lica kao vrioci isporuka dobara ili usluga.
Apsolutno oslobaanje izvoza jedan je od osnovnih principa na kojim poiva sistem PDV;
to je odavno usvojena praksa svih evropskih zemalja. esta direktiva EU predvia upravo
ovakav pristup za odreivanje mjesta oporezivanja, odnosno usvajanje principa odredita.
Sve lanice EU su obavezne da se pridravaju ovih smjernica i da ih ugrade u svoje

298

zakonodavstvo. Primjena ovog principa obezbjeuje da izvozna dobra budu u potpunosti

neoptereena domaim porezom.
Oporezivanje akcizom odreenih proizvoda u Bosni i Hercegovini trebalo je uskladiti sa
propisima koji su na snazi u Evropskoj uniji. Ranije su postojali razliiti entitetski propisi
oporezivanja akcizom. Od 1.1.2005. godine unificirao se nain oporezivanja akciznih
proizvoda na cijeloj teritoriji Bosne i Hercegovine. Osim toga, novi Zakon o akcizama u
BiH, iju primjenu vri UIO, usklauje oporezivanje duvanskih preraevina u BiH sa
oporezivanjem istih u EU. Uprava za indirektno oporezivanje e do 2014. godine vriti
usklaivanje sa minimalnom akcizom na cigarete, koja je na snazi u zemljama lanicama
Evropske unije. Novim Zakonom o akcizama utvreno je da se akciza na kafu plaa
iskljuivo prilikom uvoza kafe i to na sirovu kafu 1,5 KM po kilogramu, a na prenu kafu
3,00 KM po kilogramu. Na ovaj se nain izalo u susret i privrednicima u BiH, koji sada
ne moraju plaati akcizu dva puta, to je bio sluaj ranije: prvi put prilikom uvoza kafe u
BiH i drugi put prilikom prerade sirove kafe u prenu.
U proteklim godinama biljei se konstantan rast prihoda od indirektinih poreza, s tim da
od 2005. godine kada je uspostavljena UIO, a naroito od 2006. godine, kada je uveden
PDV, dolazi do zaista znaajnog rasta prikupljenih prihoda [www.uino.gov.ba]. Odreeni
pad prikupljenih prihoda zabiljeen je u 2009. godini, to je posljedica primjene
trgovinskog dijela Sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju BiH sa Evropskom unijom,
kada je u potpunosti ukinuta, ili znatno sniena naplata carina na uvoz proizvoda sa
porijeklom iz zemalja lanica EU. Drugi razlog je svjetska ekonomska kriza, koja je
uslovila i smanjenje uvoza roba u BiH u 2009. godini.

Reforme na podruju direktnog oporezivanja

U okviru reformi direktnog oporezivanja bie prikazani reformski zahvati u domenu poreza na dohodak, poreza na dobit preduzea, kao i reforme oporezivanja imovine.
Kada je porez na dohodak u Republici Srpskoj u pitanju, nakon 2000. godine, dolo je do
donoenja novog Zakona i odreenih promjena u odnosu na raniji sistem. Osnovica je
proirena i ukljuila je ranije neoporezovane topli obrok, regres za godinji odmor i
slino. U RS su prihodi socijalnopolitike prirode iroko postavljeni, brojni su i
ekstenzivni. Tako, u RS, da bi se obezbjedila pravinost oporezivanja i realizacija
socijalnih ciljeva, ne podlijeu oporezivanju penzije, prihodi po pravima ratnih vojnih
invalida, organizovana socijalna i humanitarna pomo, stipendije do odreenog iznosa i
tako dalje.
Reformom iz 2002. godine u Republici Srpskoj, kada je i formirana Poreska uprava,
donesen je Zakon o porezu na dohodak graana, koji je imao sve karakteristike
mjeovitog naina oporezivanja. Porez na dohodak graana plaao se na neto prihode iz
sljedeih izvora: linih primanja, prihoda od poljoprivrede i umarstva, samostalne
djelatnosti, autorskih prava, patenata i tehnikih unapreenja, kapitala i kapitalnih
dobitaka. Stopa poreza na prihode iz ovih izvora iznosila je 10%. Na kraju godine plaao
se porez na sintetiki godinji prihod graana. Obveznik godinjeg poreza na dohodak
graana bio je rezident RS za dohodak vei od 4 prosjene godinje neto plate u Republici

299

Srpskoj u godini za koju se utvruje porez, a prema podacima nadlenog organa za statistiku. Godinji dohodak inio je zbir neto prihoda od: linih primanja, samostalne djelatnosti, autorskih prava, patenata i tehnikih unapreenja, kao i kapitala. Osnovica se umanjivala za 10%, pa se na istu plaao porez od 10%. Poreski obveznik je imao prava na umanjenje poreske osnovice za izdravane lanove porodice, iji iznos nije mogao biti vei od
50% poreske osnovice.
Od 1. januara 2007. godine nove reforme u oblasti oporezivanja: primjenjivao se novi
Zakon o porezu na dohodak [Slubeni glasnik RS, broj 91/06]. Poreska stopa je progresivna i iznosi: 0% za godinji dohodak manji od 12 najniih plata u RS utvrenih kolektivnim ugovorom, 10% na iznos preko 12 najniih plata, 15% na iznos iznad 4 prosjene
godinje plate u RS. Ovakav sistem oporezivanja u RS (sistem oporezivanja neto plata po
stopi 10% i 15%) bio je aktuelan u periodu: 1. januar 2007 31. decembar. 2008. godine,
a nakon toga se prelo na obraun dohotka po bruto principu i oporezivanje po jedinstvenoj stopi od 8% i neoporezivim dijelom dohotka od 300 KM na mjesenom, odnosno
3600 KM na godinjem nivou. Ovaj iznos je od 1.8.2010. godine smanjen na 250 KM, a
od 01.02.2011. je ukinut. Prilikom prelaska na bruto model obrauna dohotka, budet
Republike Srpske odrekao se prihoda od poreza na dohodak u korist prihoda fondova,
kako bi optereenje za privredu bilo na istom nivou.
Prelaskom na bruto princip obrauna plata i stope doprinosa su postale uporedive sa
zemljama okruenja, to predstavlja jo jedan korak ka usklaivanju sa evropskim
standardima. Ukoliko se uporedi stopa poreza na dohodak sa stopama ostalih zemalja u
regionu, pa i u Evropi, moe se istai da je Republika Srpska imala najmanju stopu poreza
na dohodak. Usljed toga, kao i zbog opravdanih zahtjeva za poveanje stopa doprinosa u
cilju odravanja socijalne politike i statusa socijalno ugroenih kategorija stanovnitva,
izvrena je izmjena i dopuna Zakona o porezu na dohodak i doprinosima. Tako je, od
1.2.2011. godine u Republici Srpskoj na snazi poveana stopa doprinosa na bruto platu u
iznosu od 33,0%, ukinut je neoporezivi dio plate od 250 KM, poveana je stopa poreza na
dohodak sa 8,0% na 10,0%, a uvedeno je i oporezivanje dividende.
este reforme u oblasti oporezivanja dohotka pokazuju da se traga za odgovarajuim rjeenjem, koje, oito, jo nije pronaeno. Izbor modela oporezivanja zavisi od toga kojim
kriterijumima se pridaje vei znaaj, recimo: da li je vanija ekonomska efikasnost i
meunarodna konkurentnost ili pravednost. Moe se zakljuiti da je prethodni sistem bio
konkurentniji, dok novi sistem obezbjeuje veu ekonomsku efikasnost, koja je, u datom
trenutku u Republici Srpskoj, neophodna.
U drugim tranzicionim zemljama po pitanju reforme sistema poreza na dohodak (Na
primjer: Maarska, eka i Poljska), poetni uslovi i preeni put tranzicije veoma su slini naim [Stojanovi, 2007: 95.]. Naime, ove zemlje ule su u proces tranzicije gotovo
istovremeno i u slinim politikim i privrednim uslovima. Sistemi oporezivanja dohotka u
ovim zemljama, zateeni tranzicijom, bili su u mnogim elementima slini (cedularnost,
progresivne poreske stope, veliki broj razreda u koje su podijeljene poreske osnovice) i na
kraju reforma tih sistema usmjeravana je na temelju iskustava i rjeenja razvijenih
industrijskih zemalja s jasnom tenjom ka transparentnosti i uporedivosti. Tako su se sve
posmatrane zemlje opredjelile za zamjenu celudarnog sistema oporezivanja sintetikim
porezom na dohodak.

300

Oporezivanje dobiti pravnih lica u RS i stranih pravnih lica koja ostvaruju prihod u RS
vri se po stopi od deset odsto ve od 1.1.2002. godine. Kod utvrivanja poreske osnovice
poreza na dobit, pored ostalog, u prihode se ne ukljuuju prihodi od dividende i uee u
dobiti koje primi pravno lice RS, zatim prihodi u obliku kamate od hartija od vrijednosti
koje izda ili garantuje BiH, RS, FBiH, Brko distrikt, jedinice lokalne samouprave i tako
dalje i prihod od kamata na depozite u banci.
U Republici Srpskoj od 1. januara 2007. godine reformisan je Zakon o porezu na dobit.
Kljuna novost u zakonu je to prvi put imamo plaanje poreza po odbitku, to znai da
strano pravno lice, koje nema stalno mjesto poslovanja u Republici Srpskoj, na ostvareni
prihod morati da plati porez po odbitku po stopi od 10%. Taj porez e se stranom licu u
njegovoj zemlji priznati kao poreski kredit.
Primjenom novog Zakona o porezu na dobit od 1. januara 2007. godine dozvoljeno je
umanjenje osnovice za obraun poreza na dobit ukoliko proizvodno preduzee ulae u
nabavku opreme i maina, s tim da je to mogao koristiti do kraja 2008. godine. Na ovaj
nain je zakonodavac stimulisao ulaganja u proizvodnju, za razliku od prethodnog zakona,
prema kojem se osnovica umanjivala za svu opremu svim pravnim licima, bez obzira na
to kojom se djelatnou bave. Podsticanje proizvodnje ima kljunu ulogu u razvoju
privrede.
Reformom poreza na dobit omogueno je malim poreskim obveznicima da odaberu
mogunost obrauna poreza na dobit po stopi od 2% na ukupan godinji prihod malog
preduzea. Vano je pomenuti da je omoguena ubrzana amortizacija na period od tri
godine: prve godine 40% i naredne dvije godine po 30%. Pored toga, ne postoje
ogranienja pri iznosu dobiti i dividende iz zemlje. Razvoju trita kapitala pogodovala je
nulta stopa na prihode od ulaganja u hartije od vrijednosti. Aktuelnim Izmjenama i
dopunama Zakona o porezu na dohodak (Sl. Gl. 1/2011), u Republici Srpskoj se od 01.
februara ove godine uvodi oporezivanje dohotka od dividende, prihoda od udjela u dobiti,
te prihoda od kapitala na tritu hartija od vrijednosti.
U skladu sa ovim zakonom osnovica se utvruje tako to se od oporezivog prihoda
oduzmu rashodi, koji su uticali na ostvarivanje tog prihoda. Ta razlika predstavlja
osnovicu za obraun poreza na dobit.
Donoenjem ovog Zakona Republika Srpska je napravila znaajan iskorak ka
usklaivanju oporezivanja dobiti sa evropskim principima i standardima.
Na kraju, potrebno je istai da je stopa poreza na dobit od 10% jako stimulativna za
privlaenje stranih investitora jer je jedna od najniih u regionu [Danii, 2006:19-37], no,
na dugi rok bie potrebno poveavati stopu poreza na dobit, budui da je znaajno ispod
prosjeka stope poreza na dobit deset novih lanica EU. BiH u procesu priprema za
pristupanje treba da ispuni uslovee iz Acquis, poglavlje oporezivanje, to podrazumijeva
primjenu Kodeksa ponaanja kod oporezivanja kompanija i eliminaciju svih mjera,
olakica i podsticaja iz sfere oporezivanja kompanija koji mogu dovesti do tetne poreske
konkurencije.
U Republici Srpskoj je od 1.1.2002. godine oporezivanje regulisano Zakonom o porezima
na imovinu, koji obuhvata porez na imovinu, porez na naslee i poklon i porez na prenos
apsolutnih prava. Aktuelni porez na imovinu plaa se na povrinu nepokretnosti i plaa se

301

u apsolutnom iznosu po metru kvadratnom ili po jednom prodajnom mjestu. Sadanji

zakon (Zakon o porezu na imovinu) ima isti fiskalni karakter i ne omoguava voenje
ozbiljnije politike u ovoj oblasti, ime nepokretnosti, kao jedan od znaajnih dijelova
ukupnog drutvenog bogatstva RS, ostaju izvan poeljne ekonomske regulacije.
Porez na imovinu je do sada imao minorno uee u ukupnim poreskim prihodima, kao
i u vlastitim prihodima lokalnih zajednica. Nivo obuhvatnosti nepokretnosti porezom
bio je veoma nizak (tek oko 9 % objekata, odnosno 1,3% ukupnog broja nepokretnosti),
to je proizvelo niz loih posljedica po alokaciju resursa i regionalni razvoj
[www.poreskaupravars.org]. Takoe je bio nizak nivo naplate poreza na nepokretnosti
(u 2008. godini svega 5,4 miliona KM u itavoj RS, a na promet nepokretnosti naplaeno 24 miliona KM). Ispostavilo se da je stimulativno ne plaati porez, jer nije bilo sankcija ili su bile minimalne.
Novi zakon o porezu na nepokretnosti [Slubeni glasnik RS 110/08] trebalo bi da stupi na
snagu od 01.01.2012. godine. Poresku osnovicu za obraun poreza na nepokretnosti predstavljae trina vrijednost nepokretnosti utvrena u skladu sa ovim zakonom. Poreska
stopa poreza na nepokretnosti ne moe biti manja od 0,05 % od procijenjene vrijednosti
nepokretnosti, niti vea od 0,50 % od procijenjene vrijednosti nepokretnosti. Zakonom je
omogueno umanjenje poreske osnovice za sve nepokretnosti koje predstavljaju prebivalite domainstva poreskog obveznika, to je dodatno rastereenje u odnosu na sadanji
zakon o porezima na imovinu. Znaajna su i oslobaanja koja stimuliu vlastitu poljoprivrednu proizvodnju i obradu poljoprivrednog zemljita. Lokalne zajednice e moi voditi
vlastitu politiku oporezivanja nepokretnosti i razvojnu politiku, jer imaju mogunost oslobaanja poreza za deficitarne proizvodno-zanatske djelatnosti. Od januara 2012. godine
ukida se porez na prenos nepokretnosti.
Tretman poreza na nekretnine u RS do sada je bio drugaiji nego u razvijenim zapadnim
zemljama. Reforma poreza na nekretnine doprinijee i realnijem iskazivanju cijena, kao i
usklaivanju pravne osnove oporezivanja imovine sa dostignutim nivoom poreskih
reformi u drugim sektorima. Reformom poreza na imovinu postie se sinhronizacija
oporezivanja imovine sa drugim reformskim poduhvatima u oblasti poreza (PDV, porez
na dohodak i porez na dobit).

ZAKLJUAK
Harmonizacija je termin koji znai usklaivanje fiskalnih (poreskih) sistema. Javila se iz
potrebe da se odreene vrste fiskalnih oblika dvaju fiskalnih sistema meusobno ujednae
i usklade, kao i uslovi fiskalnog zahvatanja meu razliitim fiskalnim sistemima. Porezi u
svim dravama lanicama Evropske unije mogu se podijeliti na direktne i indirektne poreze, na koje Evropska unija nastoji uticati svojim politikama. Ugovorom o osnivanju
Evropske unije predviena je harmonizacija indirektnih poreza (poreza na dodatu vrijednost i akciza). U Evropskoj uniji o direktnim porezima svaka drava odluuje samostalno.
Evropska unija provodi samo kontrolu mogueg pojavljivanja tetne poreske konkurencije, koja onemoguuje slobodno kretanje roba i usluga na unutranjem tritu.

302

Poreske reforme su imanentna pojava u svim tranzitornim ekonomijama, jer je bilo

neophodno prilagoditi poreske sisteme novim ekonomskim prilikama i izvriti
usaglaavanje sa rjeenjima iz najrazvijenijih zemalja. Zemlje u tranziciji imaju zadatak
da uspostave nov poreski sistem bez ikakvog kontinuiteta sa starim. Uz prisustvo
budetskog deficita, porasta javnih rashoda, deficita u bilansu plaanja, nedostatka opte
poreske kulture i oskudnog iskustva poreske administracije bilo je gotovo nemogue
ostvariti ovaj cilj. Naime, mnoge zemlje u traniziciji su pokuavale da iskopiraju poreske
zakone razvijenih zemalja, to se pokazalo kao greka zbog postojanja brojnih razlika
izmedju ovih zemalja. Iz tih razloga, promjene u poreskim zakonima su vrene esto, to
uslovljava neizvjesnost kod poreskih obveznika i pospjeuje upotrebu poreske evazije.
Republika Srpska, kao dio BiH, koja je kandidat za punopravno lanstvo u EU, mora initi znaajne napore u usklaivanju svoga zakonodavstva sa pravnim propisima EU. Poseban znaaj u svemu tome ima poreski sistem i njegovo prilagoavanje direktivama i drugim pravnim aktima iz Evropske unije. Poreska reformska stremljenja koja su prisutna
meu lanicama EU su u velikoj meri inkorporirana u poreski sistem Republike Srpske.
Republika Srpska je od 2001. godine pokrenula znaajne reforme u oblasti poreskog
sistema koje su obezbijedile smanjenje poreskog optereenja, koje je jedno od najniih u
regionu.
Tokom proteklih godina Republika Srpska je sprovela niz budetskih reformi s ciljem
jaanja upravljanja i planiranja u oblasti javnih finansija, u saradnji sa meunarodnim
institucijama. U narednom periodu nastavie sa sa implementacijom reformskih procesa u
fiskalnom sistemu. Fiskalnom politikom na prihodovnoj strani e se obezbijediti sredstva
neophodna za finansiranje javnih potreba, sa naglaskom na socijalni aspekt. Istovremeno
e se sprovoditi i veoma rigorozne mjere kojima e se smanjiti izbjegavanje fiskalnih
obaveza i iriti obuhvat poreskih obveznika, odnosno poveavati fiskalna disciplina.
Reforme poreskog sistema Republike Srpske, generalno, sprovode se u cilju
harmonizacije propisa sa propisima Evropske unije.

LITERATURA::
1.

Danii, D. (2006): Komparativni prikaz zakonskih rjeenja oporezivanja dobiti u BiH i zemljama okruenja, Finansije, raunovodstvo i revizija br. 3/2006, Banjaluka, str. 19-37;
2. Kesner-kreb, M. (2007): Porezna harmonizacija, Financijska teorija i praksa 31, Zagreb, str. 305-307;
3. Popovi, D. (1997): Nauka o porezima i poresko pravo, Savremena administracija, Beograd;
4. Staki, B., Bara, S. (2008): Javne finansije, Univerzitet Singidunum, Beograd;
5. Stojanovi, A. (2007): Poreski sistemi zemalja u tranziciji, Revicon, Sarajevo;
6. imovi, H. (2006): Harmonizacija izravnih poreza u Europskoj uniji, Raunovodstvo i financije 2, Zagreb,
str. 182 -188;
7. Slubeni glasnik BiH, 44/03
8. Slubeni glasnik RS, 51/01
9. Slubeni glasnik RS, 110/08
10. www.ohr.int
11. www.poreskaupravars.org
12. www.uino.gov.ba

303

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

REORGANIZACIJA STEAJNOG DUNIKA I ULOGA

MENADMENTA U REORGANIZACIJI
Dr sc. Duan Kovaevi
Udruenje steajnih upravnika
Republike Srpske

Prof. dr Veljko uki

Panevropski Univerzitet Apeiron
Banja Luka

Apstrakt: Navedenim radom elilo se prikazati koja je to svrha steaja, kroz reorganizaciju steajnog dunika. Istai injenice s kojima se je dolo do rezultata istraivanja, provodjenja steaja u posrnuloj privredi BiH, koji su to ostvareni rezultati u privredi kroz
ostvarenu reorganizaciju steajnog dunika.
Kljune rei: steaj, reorganizacija, dunik

UVOD
Bosna i Hercegovina je napravila veliki napredak u kratkom vremenu na razvoju sistema
steajeva. Postoji dobar zakon koji funkcionie, postupci i materijali koji mogu pomoi u
primjeni zakona, upravitelji i sudije su proli kroz obuku i u nekoliko predmeta je pokazano koliko primjena zakona je dragocjena za dravu i sistem.
Ipak, sistem jo nije kompletan, a problemi sa zakonom i njegovom primjenom su izali
na svjetlo dana za vrijeme poetnog perioda implementacije. Da bi se shvatili preostali
izazovi, USAID FILE je organizovao ankete, fokus grupe i sastanke sa BiH steajnim
interesnim grupama (sudije, upravitelji, povjerioci, radnici itd.).
U procesu prelaska Bosne i Hercegovine na trinu ekonomiju, oko 4000 preduzea suoava se sa ozbiljnim finansijskim problemima, zbog nagomilanog duga i smanjenja trita.
Za neke od ovih preduzea ima spasa. Blagovremeno pokretanje steajnog postupka prua
posrnulim preduzeima priliku ili da se reorganizuju i nastave rad ili da budu likvidirana i
prodaju imovinu preduzeima koja je mogu iskoristiti u poslovanju. Kao to je reeno BiH
ima mone, moderne zakone o steajnom postupku koji su na snazi od 2003.godine, ali
pravni strunjaci i bankari imaju malo iskustva s novinama poput reorganizacije. Takodje,
radnici su esto neprijateljski raspoloeni i oni koji imaju pristup preduzeu esto radije
rasparuju imovinu propalog preduzea nego to trae rijeenja za oivljavanje.

304

Unazad godinu dana radnici su shvatili da je steaj jedino rijeenje posrnulih i nesolventnih preduzea, tako da radnici preko 400 preduzea su pokrenuli steaj kako bi rijeili
agoniju loe izvrene privatizacije.Samo u Okrunom privrednom sudu u Banja Luci preko 18 preduzea izvrena je reorgnizacija gdje je spreeno krmenje i unitenje steajne
imovine, te zaposleno je odredjeni broj radnika i ostvaren je iri drutveni interes.
Dakle, moe se rei da je steaj sistem za osiguranje nepristrasnog plaanja duga kada
dunik nije vie u mogunosti da izvrava obaveze plaanja po navedenom dugu, bilo
putem reorganizacije poslovanja dunika bilo putem likvidacije njegovog biznisa.
U tranzicijskim zemljama, steaj izvrava i dodatnu funkciju. On ima funkciju proienja
preminulih boleljivih dravnih preduzea za proces likvidacije i privatizacije. Prirodno,
ova preduzea u vlasnitvu drave su optereena sa ogromnim nekomercionalnim dugovima (krediti dobiveni na osinovu politikih motiva ne uzimajui uopte o obzir njihovu
komercijalnu opravdanost) kao i vrlo visokim politikim trokovima koje nacionalni lideri
nisu spremni da plate. Uzimajui to u obzir, steajni sistem postaje sredstvo kojim se
pokuavaju rijeiti politika pitanja a ije rijeenje ima ekonomske posledice.
Na alost, steaj je bio izvor dravnih prevara i kriminalnih radnji u tranzicijskim zemljama. U takvim sluajevima steaj kombinuje jaransku privatizaciju sa zaboravljanjem
dugova prije nego to se utvrde obaveze za izvrenu privatizacijsku prevaru, odnosno
utvrdi odgovornost za krenje standarda korporativnog upravljanja preduzeem.

MENADERSKI PRISTUP PROFESIJI STEAJNOG UPRAVNIKA

1. Osnovni pojam steaja
Moe se rei da steaj likvidacija i reorganizacija igraju kljunu ulogu u poboljanju
privrede. Dakle, steaj likvidacija i reorganizacija esto predstavljaju najsigurniji nain
za oivljavanje poslovanja, privlaenje investicija i privatizaciju dravne imovine.
Steaj se moe iskazati kao oblik generalnog ili opteg izvrenja nad cjelokupnom imovinom steajnog dunika, koji se sprovodi radi ukupnog i srazmjernog namirenja povjerilaca.
Moemo rei da je steaj u materijalnom smislu finansijsko stanje u kojem se nalazi steajni dunik, a to je stanje platene nesposobnosti ili insolventnosti.
Pored napred navedenog moemo konstatovati da je steaj stanje koje je proglasio sud u
kojem se nalazi insolventni dunik i njegovi time ugroeni provjerioci. Moemo istai da
steaj nije problem, steaj je rijeenje problema.
Javnost e vjerovatno posmatrati steaj kao uzrok zatvaranja preduzea, masovno otputanje radnika, istraga o prevarama itd. Ne shvatajui da je problem, zapravo nesolventnost,
a da je rijeenje tog problema steaj koji doputa povjeriocima, ukljuujui i radnike, da
kolektivno odlue kako najbolje rijeiti problem nesolventnosti i vratiti sredstva dunika u
produktivnu upotrebu u cilju stvaranja radnih mjesta i ekonomskog rasta.

305

Glavna svrha steaja kroz Zakon o steaju je da se obezbjedi da ona preduzea koja su
optereena dugovima budu:
Operativna, te da od njih nastane produktivno, konkurentno, operativno preduzee ili
Likvidirana, ako su beznadeno nesolventna i da na taj nain neko drugi njihova
sredstva stavi u produktivnu funkciju.
Steaj takodjer predstavlja efikasan nain da se prevazidju potekoe iz procesa privatizacije. On predstavlja sudski vodjen instrument za prebacivanje imovine reorganizovanog
preduzea novom investitoru, oslobodjene svih dugovanja.
Znai steaj je lijek za ozdravljenje nesolventnih privrednih subjekata preduzea.

REORGANIZACIJA STEAJNOG DUNIKA

Moe se istai da je steaj esto najbolje rijeenje za oivljavanje preduzea u potekoama, privlaenje investicija i oekivanje radnih mjesta.
Kada je preduzee u finansijskim potekoama i nije sposobno da svoje obaveze blagovremeno izmiruje, steaj je esto najbolje rijeenje za izlazak iz ovakve situacije. Steajni
postupak obuhvata bankrotstvo i reorganizaciju dunika.Pod bankrotstvom se podrazumijeva namirenje povjerilaca prodajom cjelokupne imovine steajnog dunika. To je postupak steajne likvidacije dunika, jer se njegovim zavretkom dunik pravno lice brie iz
registra u koji je upisan i prestaje da pravno postoji.
Pod reorganizacijom steajnog dunika se podrazumjeva namirenje povjerilaca na nain i
pod uslovima odredjenim steajnim planom reorganizacije. To je, u stvari, postupak sanacije steajnog dunika.
Reorganizacija steajnog dunika podrazumjeva mogunost nastavka njegovog poslovanja iako je protiv njega pokrenut steajni postupak.
U postupku reorganizacije podnosi se steajni plan, koji je glavni akt tog postupka i od
ije sadrine zavisi da li e steajni dunik nastaviti sa radom ili e biti nastavljen steajni
postupak protiv njega.
Ako se povjerioci odlue da reorganizuju preduzea, izradjuje se dokument pod nazivom steajni plan reorganizacije, koji predvidja sve operativne, strukturalne i pravne mjere
koje preduzee treba preduzeti. Zakon o steajnom postupku dozvoljava kreativnost u
izradi plana i pristupu oivljavanja dunika, posebno u segmentima posveivanju panje
specifinim potrebama.
Cilj je razviti plan kojim se iznos predvidjen za namirenje dugova povjeriocima uveava
do najvie mogue mjere.
Steajnim planom se moe:
Ostaviti steajnom duniku svu ili dio njegove imovine radi nastavljanja poslovanja
steajnog dunika,
Prenijeti dio ili svu imovinu steajnog dunika na jedno ili vie postojeih lica ili lica
koja e tek biti osnovana,

306

Steajnog dunika pripojiti drugom licu ili spojiti s jednim ili vie lica,
Prodati svu ili dio imovine steajnog dunika, sa ili bez razlunih prava,
Raspodjeliti svu ili dio imovine steajnog dunika izmedju povjerilaca,
Izvriti pretvaranje potraivanja u uloge,
Odrediti nain namirenja steajnih povjerilaca,
Namiriti ili izmjeniti razluna prava,
Smanjiti ili odgoditi isplatu obaveza steajnog dunika,
Obaveze steajnog dunika pretvoriti u kredit,
Preuzeti garanciju ili dati drugo osiguranje za ispunjenje obaveze steajnog dunika,
Urediti odgovornost steajnog dunika nakon zavretka steajnog postupka,
Izdati nove akcije i slino.

Steajnim planom su primjerice navedeni naini na koje se reorganizacija moe provesti,

ali se on provodi samo ako to odgovara povjeriocima. Dakle izradu steajnog plana moe
kvalitetno izraditi menader staajni upravnik koji vlada materijom, koji posjeduje viziju i strategiju oivljavanja steajnog dunika. Ovdje se moe istai da je uloga suda u
ovom postupku nadzorna i potvrdjujua.
Dakle, napred je navedeno ta se steajnim planom moe predvidjeti to znai da niz mjera, subjektima postupka reorganizacije stoje na raspolaganju.
Znai da subjekti postupka reorganizacije mogu poduzeti jednu ili vie mjera navedenih u
ZSP-u, a isto tako, mogu preduzeti i neke mjere, koje nisu navedene u ZSP-u, kako bi
steajni dunik nastavio sa radom i kako se protiv njega ne bi dalje vodio steajni postupak.
Zakon o steajnom postupku je odredio 13 mjera, koje mogu biti primjenjene u ovom postupku provodjenja reorganizacije, ali je ostavio mogunost za predvidjanje jo nekih mjera
od strane subjekta reorganizacije (odnosno onom ko vri izradu plana reorganizacije).

RAZRADA STEAJNOG PLANA MJERA

1. Prva mjera:
Steajni dunik zadrava pravo upravljanja svojom imovinom
2. Druga mjera:
Prenoenje djela ili cjelokupne imovine steajnog dunika na jedno ili vie pravnih lica,
ve postojeih ili koja e tek biti osnovana
3. Trea mjera:
Spajanje ili pripajanje dunika sa jednim ili vie pravnih lica
4. etvrta mjera:
Zakon o steajnom postupku predvidja prodaju cjele ili dijela imovine dunika, sa ili bez
razlunih prava

307

5. Peta mjera:
Raspodjela dunikove imovine povjeriocima
6. esta mjera:
Pretvaranje potraivanja u uloge
7. Sedma mjera:
Ova mjera predvidja da se moe slobodno odrediti na koji e nain biti izmireni
povjerioci.
8. Osma mjera:
Namirenje razlunih prava
9. Deveta mjera:
Smanjenje ili odlaganje isplate potraivanja
10. Deseta mjera:
Pretvaranje obaveza dunika u kredit
11. Jedanaesta mjera:
Davanje izjave o preuzimanju duga insolventnog dunika
12. Dvanaesta mjera:
Uredjenje odgovornosti dunika poslije zavretka steajnog postupka
13. Trinaesta mjera:
Izdavanje novih akcija

PODNOEMJE PRIJEDLOGA STEAJNOG PLANA

Ko moe da podnese prijedlog plana reorganizacije
Nakon pokretanja steajnog postupka, samo dvije strane imaju ovlatenja prema zakonu
da podnesu plan reorganizacije i to
- steajni upravnik i dunik.

PRIPREMNI DIO STEAJNOG PLANA

Steajni plan se sastoji od pripremnog djela i osnove za provodjenje.
to se tie pripremnog djela, u njemu se navode mjere, koje su poduzete prije otvaranja
steajnog postupka ili koje treba da se preduzmu, kako bi se ostvario osnov za
provodjenje steajnog plana, odnosno, osnova za ostvarivanje prava subjekta postupka
reorganizacije dunika, tj. povjerilaca, ali i samog dunika.

308

U pripremnom djelu moraju se navesti podaci o samom planu, kao i o posljedicama, koje
e on proizvesti. Ti podaci su od znaaja za prihvatanje plana od strane povjerilaca.
Dakle, pripremni dio steajnog plana ima funkciju uvoda u osnovu za provodjenje, iz
koga se zainteresovana lica, prije svih, povjerioci, mogu upoznati sa mjerama koje e biti
preduzete u cilju nastavka rada dunika i namirenja povjerilaca.
Znai iz pripremnog djela steajnog plana mora se vidjeti na koji nain e mjere, koje su
predvidjene u steajnom planu, dovesti do nastavka poslovanja dunika, kao i na koji
nain e se namiriti povjerioci. Postupak reorganizacije dunika imae smisla, jedino ako
povjerioci mogu namiriti svoja potraivanja u veem obimu, nego to bi to bio sluaj u
steajnom postupku. U pripremnog djelu se mora navesti, na koji nain e se to postii.
Dakle, zbog toga je pripremni dio vaan, jer definie mjeru ili mjere, koje e se primjeniti
u postupku reorganizacije dunika. Pripremni dio mora navesti, u najkraem, sadrinu
osnove za provodjenje (glavnog djela steajnog plana).
Cilj reorganizacije jeste povoljnije namirenje povjerilaca i nastavak rada dunika. Pripremni dio steajnog plana predstavlja uvod u postupak reorganizacije, poslije kojeg dunik
nastavlja sa radom, odnosno, nakon kojeg se steajni postupak nastavlja. Dakle pripremni
dio postavlja i neku vrstu obavjetavanja za sva zainteresovana lica o tome, to e se
poduzeti u postupku reorganizacije.

OSNOVA ZA PROVODJENJE STEAJNOG PLANA

Dakle, osnova za provodjenje steajnog plana sadri detaljnije informacije o izmjeni statusa dunika, kao i drugih subjekata u postupku reorganizacije. Znai u osnovi za provodjenje se moraju, na detaljan nain, navesti mjere, koje e dovesti do nastavka rada steajnog dunika. U osnovi za provodjenje se mora definisati i status svih subjekata koji uestvuju u postupku reorganizacije. Dakle to se odnosi na povjerioce. Povjerioci sa razlunim
pravnim poloajem se svrstavaju u posebne grupe. Tako imamo povjerioce sa pravom
odvojnog namirenja, zatim povjerioce koji nisu nieg isplatnog reda, kao i povjerioce
pojedinih niih isplatnih redova, ako planom nije predvidjeno da njihova potraivanja
prestaju.
U steajnom planu se mogu razvrstati povjerioci, koji imaju, isti pravni poloaj, ali imaju
drugaiji interes, koji se tie nastavka rada dunika, odnosno naplate potraivanja. Naime,
nekim povjeriocima moe biti u interesu nastavak poslovanja dunika, dok bi drugim povjeriocima bila u interesu to bra naplata potraivanja. U ovim odredbama se navodi da se
tako razvrstavanje mora obrazloiti. Dakle proizilazi da se kod ovakve podjele povjerilaca, prema njihovim interesima mora voditi rauna o jednakosti povjerilaca. Posebnu grupu
e initi i zaposleni kod dunika, ali samo kao povjerioci sa veim potraivanjima.

SADRAJ STEAJNOG PLANA

Pripremna osnova steajnog plana

309

Osnovni podaci o pravnom statusu steajnog dunika

PODACI O PRAVNIM ODNOSIMA STEANOG DUNIKA

Podaci o privrednim i ekonomskim odnosima u kojima se steajni dunik nalazi
Cilj steajnog plana
Koncept steajnog plana
Mjere koje su ve poduzete radi ostvarivanja cilja predvidjenog steajnim planom
Mjere koje e se preduzeti radi ostvarivanja cilja predvidjenog planom
Nain ostvarenja steajnog plana
Organizacioni oblik steajnog dunika

OSNOVA ZA PROVODJENJE STEAJNOG PLANA

Grupisanje povjerilaca po grupama
Pravni status steajnog dunika i njegove obaveze nakon usvajanja steajnog plana
Nadzor nad provodjenjem steajnog plana
Sudski postupci protiv dunika steajnog dunika

ROKOVI ZA PODNOSENJE PLANA REORGANIZACIJE

Prema lanu 143. ZSP-a i dunik i steajni upravnik mogu podnijeti plan nakon pokretanja steajnog postupka, ali tajming je u ovom sluaju relevantan, jer se ne moe razmatrati
plan reorganizacije koji
je podneen kod suda nakon finalnog roita. Povjerioci mogu dati steajnom upravniku
da pripremi plan reorganizacije u roku od 30 dana od Skuptine povjerilaca.
Kako je ovo kompleksan zadatak i zahtjeva aktivnost, kao i toga da je potrebno prethodno
utvrditi mnoge pretpostavke, rok za podnoenje plana moe biti produen od strane suda
za jo 30 dana.

SAGLASNOST ZA IZRADU PLANA

Dakle moe se istai da dunik ne treba odobrenje suda da izradi predloeni plan, ali mora
voditi rauna da sudija ne odbije da potvrdi plan reorganizacije iz razloga to se planom
neki povjerioci dovode u povoljniji poloaj nego to bi to inae bili. Vrijeme je odluujue, medjutim, jer roite za razmatranje i glasanje o steajnom planu se ne moe odrati
prije ispitnog roita. Prema tome, u takvoj situaciji, mogue je da se sva tri roita odre
u istom danu (ispitno, izvjetajno i roie o planu). Ostaje pitanje da li dunik moe podnijeti plan na vrijeme zbog odredbi ZSP-a kojim se nalae da se mora dati obavjest o danu

310

roita za razmatranje i glasanje o planu i da predloeni plan i dobiveni odgovori moraju

biti dostupni na uvid svim stranama u administrativnoj kancelariji suda. Ako plan reorganizacije nije odbaen, sud mora takodjer dati stranama u steaju 30 dana da odgovore na
predloeni plan.
Dakle, zakljuak je da samo steajni upravnik treba odobrenje Skuptine povjerilaca i nije
mu doputeno da izradi plan bez konkretnih instrukcija od Skuptine povjerilaca
(l.143_).

KLASIFIKACIJA POVJERILACA
U steajnom planu se mogu razvrstati povjerioci koji imaju isti pravni poloaj, ali imaju
drugaiji interes, koji se tie nastavka rada dunika, odnosno naplate potraivanja. Recimo
da postoje tri osigurana povjerioca, mogue ih je klasifikovati u dvije odvojene grupe
zbog njihovog razliitog pravnog statusa, kao i zbog slinosti njihovih ekonomskih interesa (vidi l.147. _), banke bi trebalo biti u istoj grupi zbog injenice da su obe bile osigurane osigurani povjerioci (razluni) i na osnovu injenice da e njihova potraivanja biti u
potpunosti isplaena u odredjenom vremenskom periodu i zbog otpisa svih zateznih i
redovnih kamata.
Ostali povjerioci spadaju u drugu grupu jer su to povjerioci opteg isplatnog reda koji
nemaju osigurana potraivanja. Svi povjerioci ovog isplatnog reda imae ista prava.

JEDNAKO POSTUPANJE U POSTUPKU REORGANIZACIJE

Dakle, u osnovi za provodjenje se mora voditi rauna i o jednakom postupanju prema
svim subjektima, ukoliko postoji saglasnost svih subjekata ovog postupka. Znai, moe se
predvidjeti da neki subjekti u postupku reorganizacije imaju drugaiji tretman od ostalih
povjerilaca, zato je potrebna saglasnost svih subjekata povjerilaca, kako onih koji mogu
imati povoljniji poloaj u odnosu na ostale tako i onih koji e biti u nepovoljnijem poloaju. Naravno, potrebna je saglasnost i onih povjerilaca iji se poloaj ne mjenja. Poloaj
svakog subjekta postupka reorganizacije mora biti definisan osnovom za provodjenje steajnog plana, odnosno svaka eventualna izmjena poloaja nekog od povjerilaca mora biti
definisana u tom aktu.

PREGLED IMOVINE
Finansijski plan
Dakle, ako se u osnovi za provodjenje steajnog plana predvidi da e se povjerioci namiriti iz prihoda preduzea koje je nastalo sa radom, onda uz steajni plan treba priloiti i pregled imovine i obaveza, koje treba ispuniti, kao i pregled prihoda i rashoda, koji se mogu
oekivati u odredjenom vremenskom periodu, u toku kojeg se moraju namiriti povjerioci.

311

Ovdje je potrebno podnijeti dokumentaciju iz koje se vidi imovina dunika, na osnovu

koje se moe ocjeniti ekonomska snaga dunika kao i uslovi za njegov nastavak rada.
Finansijski plan osnove za provodjenje je znaajan u pogledu prihvatanja cjelog steajnog
plana. Ukoliko se radi o duniku pojedincu, onda treba da se podnese i njegova izjava, da
je on spreman za nastavak rada. Ako se radi o pravnim licima onda tu izjavu treba da podnesu odgovorna lica. Mjere koje su predvidjene steajnim planom, nee se moi provoditi
bez navedenih izjava, odnosno, saglasnosti odredjenih subjekata, koji su uesnici postupka reorganizacije. Zbog toga je
potrebno paljivo razmotriti vrstu mjera, koji e se poduzeti za nastavak rada dunika,
imajui u vidu da se moe desiti da veliki broj lica uestvuje u ovom postupku, od ijih
postupaka e zavisiti da li e reorganizacija biti provedena do kraja.

RIJEENJA PO PONUDJENOM PLANU

Da bi se mogli donositi prava rijeenja potrebno je vie edukacije svih relevantnih strana u
steaju. Steajna reorganizacije moe da ukljuuje mjere poput kreiranja novih, nezavisnih pravnih lica za zasebne komponente preduzea ili za preduzea u cjelini, smanjenje
duga putem likvidacije ili zatvaranja neprofitabilnih djelova preduzea, izdavanja novih
akcija za sticanje kapitala, naplata dugovanja, stvaranje dodatnog osiguranja ili neosiguranog zaduenja, davanje u zalog neoptereene imovine kao kolaterala, ukljuujui i raune
potraivanja, modifikovanje prava osiguranja povjerilaca, namirenje povjerilaca predajom
ili prodajom imovine, pretvaranje duga u kapital, otplata potraivanja povjerilaca tokom
vremena i bilo koje druge strukturalne ili finansijske mjere koje nisu zabranjene zakonom.
Nakon zavretka reorganizacije, preduzee e izai sa dugovima kojima moe upravljati
sa poboljanim finansijkim i operativnim upravljanjem i moda sa novim investicijama.

IZJANJAVANJE O STEAJNOM PLANU

Predpostavljeno izglasavanje
Dakle, ukoliko steajni plan ne bude odbijen, onda e steajni sud traiti da se o njemu, u
roku od trideset dana, izjasni odbor povjerilaca, ako je osnovan, dunik pojedinac, ako je
plan podnio steajni upravnik, kao steajni upravnik, ako je plan podnio steajni dunik.
Znai o planu se moraju izjasniti svi subjekti u postupku reorganizacije dunika. Postoji
posebno roite za raspravljanje i glasanje o steajnom planu. Steajni sud moe traiti
miljenje o steajnom planu i od nadlenih dravnih organa, kao i od privredne komore.
Steajni sud moe obustaviti unovenje i diobu steajne mase, ako bi to ugrozilo provodjenje steajnog plana. Znai, steajni sud mora i u postupku reorganizacije, kod izjanjavanja o steajnom planu, da vodi rauna o steajnom postupku i o oblikovanju steajne
mase, s obzirom na to da do samog postupka prihvatanja i potvrdjivanja steajnog plana
jo nije dolo, u tom trenutku. Steajni plan se podnosi i razmatra, odnosno prihvata i potvrdjuje tokom steajnog postupka. U svakom sluaju, steajni sud mora odluiti o tom ta
je korisnije za povjerioce odnosno dunika.
312

Zakon o steajnom postupku je predvidjao mogunost takve situacije gdje se nee postii
veina u grupi, ali ipak, omoguava potvrdu pod odredjenim okolnostima, uprkos grupi
koja se ne slae. Uslovi za predpostavljano glasanje za plan koji se ne prihvata
Povjerioci iz iste grupe ne bi bili u loijoj poziciji nego bez plana
Veina grupa s pravom glasa je glasala u korist plana
Niko od ostalih povjerilaca nee dobiti benificije ili dodatna sredstva koja prevazilaze
ukupan iznos njihovih potraivanja
Povjerilac koji bi, da nema plana, bio u niem prioritetu nego povjerioci u toj grupi, ne
dobija nikakve beneficije
Niko od povjerilaca koji bi imali isti prioritet da nije bilo plana, se ne stavlja u bolju
poziciju nego povjerioci iz ove grupe.

GLASANJE O PLANU
Dakle steajnim zakonom se namee prava za glasanje povjerioca koji bi trabali glasati za
plan, kao povjeriocima koji bi trebali glasati u drugim fazama steajnog postupka. U tom
sluaju banke obino nemaju pravo glasa, jer su osigurani povjerioci, osim ako ne napuste
svoj kolateral ili ako njihovo potraivanje nije u cjelosti namireno iz imovine kojom se
osigurava potraivanje (vidi l.163_). Kao osigurani povjerioci mogu glasovati samo ako
plan reorganizacije utie na njihov pravni status kao osiguranih povjerilaca, u suprotnom
njihovi glasovi se nee razmatrati na roitu.
Povjerioci na ija potraivanja i pravni status ne utie steajni plan nemaju pravo glasa s
obzirom da nisu zakoniti. Povjerioci takodjer mogu glasati u pismenoj formi nakon zakazivanja posebnog roita za glasanje o planu . u tom sluaju, bie ubrojeni samo glasovi
koje je sud zaprimio najmanje tri dana prije glasanja.
Steajni plan je prihvaen ako veina podobnih povjerilaca u grupi i zbir potraivanja
povjerilaca koji su glasali u korist plana prelazi sumu potraivanja povjerilaca koji su glasali protiv plana.

NADZOR NAD IMPLEMENTACIJOM PLANA

Steajni sud zajedno objavljuje dvije odluke. Zakljuivanje steajnog procesa i nadzor nad
implementacijom plana (l.192 _). Prema l. 185 _. Nadzor nad implementacijom plana
reorganizacije se obino predvidja nakon zakljuivanja steajnog postupka.

ZAKLJUAK
Rezultat istraivanja i provodjenja reorganizacije u privrednim subjektima pokazuju
sledee:

Otvoreno je oko 635 steaja

Zavreno je oko 254 steaja

313

Provedeno oko 82 reorganizacije steajnih dunika

Sauvana je milionska imovina steajnih dunika
Zadrana ouvana mnoga radna mjesta u preduzeima gdje su provedene
reorganizacije
Zadrani su kupci i sauvano trite
Radnici redovno dobijaju plate
Razbijene su slutnje javnog mnjenja da je steaj potop privrednih preduzea
Kroz reorganizaciju drvne industrije sauvana je ta privredna grana

Nema vie bojazni od steaja, zaposlenici sami trae rijeenje agonije kroz steaj
Nadam se da e ovaj rad pomoi itaocima za lake razumjevanje reorganizacije steajnog
dunika, to e doprinjeti efikasnijem ueu sudionika u steaju.

LITERATURA:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.

Aimovi S: Kljuni generatori nelikvidnosti Analiza, 2/2007.

Barbi Jaksa, Dika Mihalo idr.: Novosti u steaju, Zagreb 2001.
Hugses A: Family Firm, John Willey 2001.
Mai B: Strateki menadment, Beograd 2001.
Quinn DJ: Decision Outsourcing knowledge capabilities, Managers Academy, California 2002.
OECD Princip korporativnog upravljanja, internet
SEED SME in Bosnia and Herzegovina, internet
Stevanovi M. Prirunik za steajne upravnike, USAID internet
USID Modeli rijeenja najea pitanja u steajnom postupku, internet.

REORGANIZATION OF THE BANKRUPTCY DEBTOR AND THE

ROLE OF MANAGEMENT REORGANIZATION
Abrstract: This paper reviews the purpose of bankruptcy through the reorganization of
the bankruptcy debtor, to emphasize the facts which came up as research results of conducting bankruptcy process infallen BiH economy, and what are the results achieved in
the economy through the reorganization of the bankruptcy debtor.
Keywords: bankruptcy, reorganization, debtor

314

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

TEHNOLOKA RACIONALNOST I SVIJET PRIRODE

Prof. dr Mio Kuli
Redovni profesor Filozofskog fakulteta Univerziteta u Istonom Sarajevu
kulicm@open.telekom.rs

Saetak: U ovom radu se tematizuje nastanak pojma racionalnosti u filozofiji prosvjetiteljstva i pokazuje nain kako je racionalnost s jedne strane postala temelj modernog
drutva, a s druge kako su pojmovi napretka i razvoja izvedeni iz pojma racionalnosti.
Autor smatra da je ova prosvjetiteljsko-racionalistika ideja i dalje ostala dominantna u
razumijevanju modernog drutva i nauke na kojoj ono poiva. U tom sklopu razvija se
ideja da je filozofija osamnaestog vijeka bila opta teorija drutva toga doba, jer je principima uma, racionalnosti definisala pojam napretka i razvoja drutva, a da bi se danas
moglo utvrditi da je u dvadesetom vijeku tu ulogu preuzela ekonomija.
Ipak, postavlja se i pitanje: da li tehnoloka racionalnost koja u liku ekonomije dominira
nainom organizacije modernog drutva proizvodi dobro, odnosno osigurava napredak i
razvoj, ili se s druge strane, upravo u takvoj tehnolokoj dominaciji mogu razaznati i totalitarne tendencije: redukcije, fragmentarizacije, instrumentalizacije i manipulacije koje
samim tim daju drugaija znaenja pojmu napretka. U tekstu se pokazuje da moderno
drutvo mijenja znaenje i samog pojma napretka svodei napredak na tehnoloku rutinu.
Zbog toga se autor zalae za jednu kritiku ekonomiju koja bi istovremeno postavljala i
fundamentalna pitanja svojim sopstvenim osnovama, a ne bi se zadovoljavala samo ulogom tehniara postojeeg znanja, koordinatora tehnoloke racionalnosti koji se bavi
iskljuivo pitanjima primjene modela konkretne efikasnosti u ivota jednog drutva.
Tehnoloki napredak oblikuje nau stvarnost kao tehnoloku stvarnost, jer je to stvarnost
koja je u funkciji tehnologije, a ne obrnuto. Autor podsjea na studije Herberta Markuzea
i shvatanje da je moderno drutvo, iako se poziva na principe racionalnosti, ono koje je u
cjelini iracionalno. Ono je iracionalno upravo zbog toga to njegov ekonomski rast zavisi
od toga to svoj mir odrava konstantnom prijetnjom ratom. Razvijeno industrijsko drutvo postaje bogatije, vee i bolje perpetuiranjem ove opasnosti, te se tako proizvodnja
straha javlja kao ona koja podstie biznis i opti napredak. U sklopu ove ideje razmatraju
se i moderni problemi ekologije, klimatskih promjena, globalnog otopljavanja, geoininjeringa i nanotehnologije.
Kljune rijei: tehnologija, racionalnost, napredak, razvoj, klimatske promjene

315

Gotovo svi temeljni pojmovi kojima razumijevamo moderno drutvo, ukljuujui i predstavu o karakteru moderne nauke88 nastali su u 18 vijeku. Uloga filozofije prosvjetiteljstva
je bez sumnje tu odluujua, jer e upravo ona formulisati ono do danas dominantno opte
uvjerenje kao opti princip koji temelji u racionalnosti na koje mora da se osloni moderno
drutvo. Racionalnost je u filozofiji prosvjetiteljstva shvaena kao mo ovjekovog uma
na osnovu koje se ostvaruje njegov istorijski napredak, odnosno: napredak je za prosvjetiteljstvo isto to i razvoj racionalnosti. S obzirom na to da ratio povezuje na prvi pogled
nepovezane pojave u prirodi i drutvu i tako im daje smisao, jer smisla nema tamo gdje se
razlite pojave ne mogu povezati i tako objasniti sa stanovita jednog principa, pojavila se
i ideja da je smisao jedino u racionalnom napretku. Svakako, unutar prosvjetiteljske paradigme govoriti o racionalnom napretku je pleonazam, jer napredak nije mogu izvan racionalnog, ali se upotrebom ove sintagme u kasnijim vremenima eljelo osigurati jedno
narastajue ideoloko uvjerenje koje je ne samo da je smatralo da je racionalno osnova
napretka, ve i da je sam napredak ono to je racionalno. Tako je stvorena neka vrsta pozitivne predrasude modernog doba: da je napredak ono to je dobro, te da je i sam napredak
uvijek isto to i napredak u dobrom. Razumije sa da je mogu napredak i u onome to nije
dobro, ali su se tada takve pojave, to je svakako implicirala prosvetiteljska ideja, gotovo
po pravilu tretirale kao istorijski incident, ili izazovi koji i pored tekoa uvruju boanski put moi ljudske racionalnost ka svom srenom kraju.
I mada su danas iskustva, koje je posebno iznjedrio dvadeseti vijek sa svojim uasima
svjetskih ratova, ljudskih muilita, prijetnjama nuklearnim unitenjem, realnou ekolokog zagaenja ili kataklizmatinim perspektivama klimatskih promjena, ona koja su znatno uzdrmale ovu ideoloku sliku neprestanog i nezaustavljivog racionalnog napretka ka
boljem, ljepem i uopte ljudskijem, ova prosvjetiteljsko-racionalistika ideja i dalje je
ostala dominantna u razumijevanju modernog drutvo i nauke na kojoj ono poiva. Ako bi
se moglo rei da je filozofija osamnaestog vijeka bila opta teorija drutva toga doba, jer
je principima uma, racionalnosti definisala pojam napretka i razvoja drutva, onda bi bez
sumnje danas mogli da utvrdimo da je u dvadesetom vijeku tu ulogu preuzela ekonomija.
Ekonomija je postala dominantna opta teorija drutvenog napretka i razvoja, jer nema ni
jednog segmenta ovjekove djelatnosti koji nije prisvojila i uinila svojim legitimnim predmetom ispitivanja u naporu da postigne njegovu to veu korisnost ili, to je za nju isto racionalnu efikasnost. Ne samo finansije, proizvodnja, potronja, trgovina dobrima, ve i
ljudsko znanje, nauka, politika, mediji, novi svijet informatike, umjetnost, hrana, zdravlje,
sport, organizacija, upravljanje postale su predmet ekonomije. Razumije se, ovdje se ne
radi o apsolutnoj slobodi bilo koje nauke da za svoj predmet istraivanja uzme sve ono to
misli da treba da istrauje, ukljuujui i problematizaciju drugih nauka, pa i same sebe,
ve u injenici da ekonomija budui da obuhvata sve aspekte ovjekove djelatnosti, uistinu svu tu djelatnost redukuje samo na ekonomsku, odnosno vidi je samo kao poseban sluaj racionalne efikasnosti. Zbog toga je veliko pitanje da li tehnoloka racionalnost koja u
liku ekonomije dominira nainom organizacije modernog drutva proizvodi dobro, odnosno osigurava napredak i razvoj, ili se s druge strane, upravo u takvoj tehnolokoj domina-

88
Ovaj tekst je nastao kao rezultat rada na naunom projektu Ministarstva nauke Republike Srbije na temu:
Istraivanje klimatskih promjena i njihovog uticaja na ivotnu sredinu - praenje uticaja, adaptacija i ublaavanje, br. 43007

316

ciji mogu razaznati totalitarne tendencije: redukcije, fragmentarizacije, instrumentalizacije

i manipulacije koje samim tim daju drugaija znaenja pojmu napretka.
Moda bi se ak moglo kazati da moderna ekonomija svojom kritinou prema drutvenoj neracionalnosti, to je zapravo njen drugi izraz za trokovnu neefikasnost, ona koja
istovremeno prikriva svoju nekritinost prema fundamentalnoj racionalistikoj ideji napretka i razvoja kao takvoj. Danas napredak i sa njim povezan pojam razvoja nema ono nedvosmisleno prepoznatljivo znaenje dosezanja neeg korisnog u buduem, nepoznatom,
ve moe biti, i najee jeste shvaena samo kao "metodiki napredak u poznatom"
[Jonas, 1984] kao to to, uostalom, pokazuje rutina kojim se problemi rjeavaju u naunotehnolokom podruju. Napredak postaje rutina, stvar tehniko-tehnolokog uma, a ne
kreativnog, kritikog uma koji ispituje i temelje na kojima i sam poiva. A, kada se radi o
takvom "rutinskom", dakle tehnolokom pojmu napretka kao "napredovanju u poznatom",
onda je uistinu tada jedino na djelu iskrivljeni pojam napretka kojim se prikriva drutveni
status quo. Da li je suvino kazati da je za jednu kritiku ekonomiju neophodno da istovremeno postavlja i fundamentalna pitanja svojim sopstvenim osnovama, a ne samo da se
zadovoljava ulogom tehniara postojeeg znanja, koordinatora tehnoloke racionalnosti
koji se bavi iskljuivo pitanjima primjene modela konkretne efikasnosti u ivota jednog
drutva.
To je i razlog zato je u modernom drutvu i sam pojam racionalosti postao dvosmislen,
nesiguran, problematian, pa samim tim i s njim povezani ideoloki sadraj pojmova napretka i razvoja. Tehnoloki napredak oblikuje nau stvarnost kao tehnoloku stvarnost, jer
je to stvarnost koja je u funkciji tehnologije, a ne obrnuto. Dobrobiti porasta ivotnog standarda nisu mali, ali individualni i kolektivni egoizam bezonog uveanja profita ponitava tu vrijednost, jer tehnologiju okree protiv ovjeka i drutva uopte. Da li tehnoloki
napredak koji je doveo do dramatinih ekolokih, a kasnije klimatskih promjena i koji
prijeti opstanku cjeline ivota na zemlji moe biti oznaen napretkom? Smanjenje ozonskog omotaa proizvedeno nekontrolisanom upotrebom hlorofluorougljenika (CFC) u
raznim sprejovima, friiderima, klima ureajima godinama, uz sve meudravne sporazume, nije bilo realizovano. Meudravni Panel UN o klimatskim promenama IPCC
(Intergovernmental Panel on Climate Change) i njegovi izvetaji su u tom smislu posebno
dramatini, ali i pored deklarativnih izjava nigdje se ne zapaa spremnost vlada najmonijih drava svijeta da usaglase svoje djelovanje, jer je to djelovanje u obrnutoj proporciji sa
stvaranjem profita. Ogranienje ili usporavanje rasta profita smatra se nazadovanjem, pa
je tako tu, na ovom mjestu i data tajna znaenja modernog pojma napretka: napredak je
uveanje profita i nita drugo. Razvoj je to isto. Zbog toga je i razlono pitanje: da li su
moderna drutva ekoloki odriva [Ponting, 2007]? To je istovremeno i pitanje o tehnolokoj racionalnosti modernog drutva, odnosno tehnologiji koja pod kontrolom dri cijelo
drutvo, pa zato i stvara ovu modernu predstavu da je pitanje tehnologije samo tehnoloki
problem. Danas je slina situacija sa pitanjem klimatskih primjena, globalnog otopljavanja
i mogunou da se sprijei opta katastrofa. Ipak, u mogunostima rjeavanja klimatskih
problema i dalje dominira uvjerenje da - tehnologija rjeava probleme tehnologije.
ezdesetih godina dvadesetog vijeka intelektualci okupljeni oko ideje kritike teorije drutva, a meu njima posebno Herbert Markuze podvrgnuli su kritici moderno industrijsko
drutvo, tehnoloku racionalnost i logiku dominacije koja iz nje proizlazi. Markuze je
pokazao [Marcuse, 1964] da je moderno drutvo, iako se poziva na principe racionalnosti,

317

ono koje je u cjelini iracionalno. Ono je iracionalno upravo zbog toga to njegov ekonomski rast zavisi od represije nad realnim mogunostima za pacifikaciju, ili - to je druga
strana iste medalje - to svoj mir odrava konstantnom prijetnjom ratom. Markuze u svojim studijama o ideologiji razvijenog industrijskog drutva nema dilemu o tome da je prijetnja atomskom katastrofom, koja bi mogla unititi ovjeanstvo, ona koja slui ouvanju
upravo onih snaga koje perpetuiraju ovu opasnost. Razvijeno industrijsko drutvo postaje
bogatije, vee i bolje perpetuiranjem ove opasnosti, te se tako proizvodnja straha javlja
kao ona koja podstie biznis i opti napredak. Strah za bezbjednost omoguava da politike potrebe jednog sloja drutva postanu individualne potrebe. Tako strah nije samo mogunost sprjeavanja nevolje, ve moe biti i onaj kojim se stvarna nevolja skriva. Time se
postie da se i ovi iracionalni temelji drutvenog odnosa uine onim to je neproblematino.
Tehnoloka efikasnost i visoki ivotni standard modernog drutva raaju novi konformizam, te je upravo zbog toga po prvi put u istoriji nastalo drutvo koje je u stanju da efikasno suzbije svaku ozbiljniju opoziciju samom sebi. Proizvodnja straha za bezbjednost
pojedinca i drutva postaje osnovni pokreta privrede i modernog drutvenog poretka, a to
je u osnovi jedno od najvanijih Markuzeovih zapaanja koje izlae u svojim studijana o
ideologiji razvijenog industrijskog drutva. Danas moemo rei da je Markuze u mnogo
emu bio u pravu, jer se strah za bezbjednost koji je dominirao ezdesetih godina prolog
vijeka i koji se umirivao razvojem ratne tehnologije proirio na gotovo sva podruja ovjekovog ivota. Genetski modifikovani (GM) proizvodi i strah od njihove upotrebe razvijaju potrebu (potronju) za organskom hranom, ali ni tu komercijalizaciji straha nije kraj,
jer se u osnovi radi o istraivanjima u podruju nanotehnologije koja je bazirana na iznalaenju novih oblika primarne proizvodnje biljne i ivotinjske hrane tako to bi se "nauno" intervenisalo u svijet prirode. Zatim, klimatske promjene i tehnoloki odgovor koji se
trai u novim tehnolokim sredstvima koja bi geoininjeringom - za koje ne postoje odobrenja UN - pospjeila njihovo rijeavanje (nedozvoljeni eksperimenti sa modifikacijom
temeperature, intervencije u stratosferi i sl.). Tome treba dodati i sumnje da su neke nove
bolesti zapravo proizvod farmaceutske industrije, te da iznalaenje novih lijekova i jeste
samo u funciji komercijalizacije bolesti.
To je i razlog zato bi svaka ozbiljna rasprava, kao to je to i ova naa o razvoju regiona
Zapadnog Balkana, trebalo da ispitujui i definiuu sopstveni razvoj svakako ima u vidu i
ova naznaane fundamentalna pitanja o stvarnoj prirodi i opasnostima tehnoloke racionalnosti modernog drutva.

LITERATURA:
1.
2.
3.
4.
5.

Jonas H., (1984), Das Prinzip Verantwortung, Suhrkamp, Frankufurt/M

Ponting C., (2007), A New Green History of the World, Penguin
Marcuse H., (1964), One Dimensional Man, Beacon Press, Boston
Horkheimer M., i Adorno T., (1969), Dijalektik der Aufklrung, S. Fisher Verlag GmbH, Frankufurt/M
Horkheimer M., (1947), Eclipse of Reason, Oxford University Press

318

Abstract: In this paper, the theme is the occurrence of the concept of rationality of the
Enlightenment philosophy and shows how the rationality on the one hand became the
foundation of modern society, and on the other how the concepts of progress and development derived from the concept of rationality. The author believes that the Enlightenment-rationalist ideas remained dominant in the understanding of modern society and the
science on which it rests. In this context, the idea of developing a philosophy of the eighteenth century, was a general theory of society at that time, because the principles
of reason, rationality, defined the concept of progress and development of society, and
now is possible to determine that in the twentieth century that role was taken by the economy.
However, there is the question of whether technological rationality, in the form of economy is dominated by the organization of modern society, produces good, and ensures
the progress
and
development,
or on
the
other hand,
the dominance of
such technology can detect totalitarian tendencies: reduction, fragmentarisation, instrumentation and manipulation, which therefore give different meanings to the term of progress. The paper shows that modern society change the meaning of the term of progress in adding up the progress to technological routine. Therefore, the author advocates a critical standing point on the economy and simultaneously raising fundamental
questions of its own grounds, not only to satisfy its technician role of existing knowledge,
coordinator of technological rationality which is engaged exclusively in issues
of application of the model of specific efficiency in the life of a society.
Technological progress shapes our reality as a technological reality, because it is a reality that is a function of technology, not vice versa. The author reminds us of studies by
Herbert Marcuse and the comprehension that modern society, although he calls for the
principles of rationality, one that is completely irrational. It is irrational precisely because its economic growth depends on the fact that its peace is held by constant threat
of war. Developed industrial society becomes richer, bigger and better in perpetuating this danger, and thus the production of fear emerges as one which encourages business and general progress. Within these ideas are discussed also the modern problems of
ecology, climate change, global warming, geo engineering and nanotechnology.
Keywords: technology, rationality, progress, development, climate change

319

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

DONOENJE SLOENIH ODLUKA O BUDETU KAPITALA

RAUNANJEM VREMENSKE VRIJEDNOSTI NOVCA
Doc. dr Senada Kurtanovi
Ekonomski fakultet, Biha, adsami@bih.net.ba

Saetak: Da bi se ocijenila opravdanost izbora izmeu troenja ili investiranja, mora se

pronai parametar preko koga e se izjednaiti budui novani prinosi sa sadanjim ulaganjem. Pri tom se mora voditi rauna o duini vremenskog perioda na koji se novac ulae (pozajmljuje), kamatnoj stopi tj. cijeni pozajmljenih sredstava i visini rizika da li e
novac biti vraen, uvean za oekivani prinos od tog ulaganja. Taj parametar se naziva
sadanja vrijednost novanog prinosa koja izraava vremensku dimenziju ulaganja novca,
odnosno vremensku vrijednost novca. Analiza odluka o budetu kapitala e biti usmjerena
na novani tok i vremensku vrijednost novca.
Kljune rijei: Novac, investicija, budet, kapital, troak.

UVOD
U ekonomskom smislu investicije oznaavaju ulaganje materijalnih dobara, novca i znanja u neki posao danas radi oekivanja profita u budunosti. Budet kapitala ili budet
investicija odvojeno prikazuje investicijske rashode od tekuih budetskih rashoda i to
zbog njihovog dugoronog efekta na privredna kretanja. Budet kapitala se razlikuje kako
po strukturi rashoda, tako i po izvorima prihoda. Budetiranje kapitala stalna je praktina
djelatnost u preduzeima kojim se rjeavaju razliiti problemi finansijskog odluivanja.
To je ujedno i jedna od najrazvijenijih tehnika finansijske analize, kod procesa donoenja
finansijskih odluka o investiranju novca i drugih sredstava, u odnosima izmeu proizvoaa i potroaa u trinim privredama. Budetiranje kapitala je konkretan izraz ciljeva i
strategije preduzea.
Vremenska vrijednost novca bazini je model finasija [Jones Dudley, 1938:37]. Postala je
najee koritena tehnika finansija [F.Brigham, 1977:37], pa ze naziva i matematikom
kamata [Yeager and Seitz, 2003:69], a odgovara na pitanje koliko novac vrijedi kroz vrijeme. Ona se ogleda u poznatoj injenici da pojedinac vie preferira, vie cijeni novac u
sadanjosti nego nominalno iste iznose novca u budunosti. Dodatni razlog veoj sklonosti posjedovanje novca u sadanjosti je to to je budunost openito neizvjesna, tako da se
javljaju odreeni rizici. To su rizik primitka oekivanog novca u budunosti (opasnost da

320

oekivani novac nee stii u oekivanom iznosu i oekivanom dinamikom), rizik transformacije novca u budunosti (naroito u uslovima loe opskrbljenosti trita, koja uzrokuje povremene nestaice roba) kao i u dananje vrijeme neizbjena esto prisutna inflacija odnosno rizik pada kupovne moi novca [Orsag, 2003:112]. Vremenska se vrijednost
novca tehniki rjeava sloenim kamatnim raunom svodei novane ekvivalente na zajedniku vremensku taku posmatranja odnosno sadanjost. To se postie tako to se novani efekti koji e pristizati u budunosti diskontiraju, primjenom diskontne odnosno
kamatne stope, koja predstavlja mjeru vremenske vrijednosti novca [Orsag, 2003:113].
Osnovna karakteristika investicijskih projekata nalazi se u injenici da se ulaganjem u bilo
koji oblik imovine s jedne strane dugorono transformiu novana sredstva u nenovana, a
s druge, da se investiranjem poveava imovina poduzea. Dugoronim vezivanjem novanih sredstava uz nenovana (realnu imovinu) smanjuje se likvidnost preduzea. Osim
toga, ne moe se imovina ponovno brzo pretvoriti u novani oblik bez znatnijih gubitaka.
Budetiranje kapitala postupak je donoenja dugoronih investicijskih odluka, koje imaju
za posljedicu dugoronu imobilizaciju novca u imovinske oblike niske likvidnosti, odnosno visokog rizika unovivosti uz gubitke. Posljedice kvaliteta donijetih odluka na ovom
podruju imaju snaan odjek u budunosti.
SLOENE ODLUKE O BUDETU KAPITALA
Donoenje odluka o budetu kapitala su u prije svega dugorone odluke koje zahtijevaju
pored odliva gotovine i povrat kapitala kroz dobitak (poveanje prihoda ili uteda trokova) u duem vremenskom periodu. Karakteristika ovih odluka je daleko vei rizik od kratkoronih odluka zbog toga to preduzee nije sigurno da e vratiti uloeni novac s jedne
strane, a sa druge strane tee je ispraviti pogreno donesene odluke vezane za budet kapitala, za razliku od kratkoronih odluka.
Ulaganja u opremu i radni kapital
Ulaganja kojima se poveava kapacitet u preduzeu, esto zahtijevaju i ulaganje radni
kapital ije promjene takoe treba ukljuiti u analizu odluke o budetu kapitala. Ulaganje
koje ima za rezultat veu proizvodnju zahtijeva i veu potranju odnosno prodaju. Vea
prodaja zahtijeva i vei nivo zaliha (kod prodavca i kod proizvoaa), ukoliko nije uvedena politika nultih zaliha. Meutim, svako poveanje prodaje stvorit e poveanje kratkoronih obaveza (obaveza za kupovinu proizvoda, materijala, rada, itd.). Ukoliko se preduzee odlui na poveanje prodaje obavezno mora osigurati dodatno investiranje u radni
kapital.
Razliku koja postoji izmeu ulaganja u radni kapital i ulaganja u dugoronu imovinu je
to na kraju vijeka trajanja, rezidualna vrijednost materijalne imovine esto je manja od
njene nabavne vrijednosti. Ulaganja u radni kapital pokrivaju se u cjelosti, jer e se vea
potraivanja i zalihe vratiti u novani oblik do kraja vijeka trajanja investicije. U posljednjoj godini investicije, u oekivanju smanjenja prodaje, smanjuju se i potrebne zalihe, a
time i kupovina, to za sobom povlai smanjenje obaveza, kao i odlive novca za njihovo
podmirenje. Isto bi tako, i naplate u posljednjoj godini trebale premaiti prodaje vezane za

321

preduzetu investiciju, upravo zbog kasnije naplate prodaje iz ranijih razdoblja [Kurtanovi, 2005:141].
U primjeru u prikazati ulaganje u opremu i radni kapital u kome preduzee X ulae u
proizvodnju novog proizvoda i oekuje da e ivotni vijek te investicije biti pet godina.
Procjenjuje se ostvarenje prihoda od 28.000,00 KM, uz dodatne trokove od 9.000,00
KM. Potrebno ulaganje u opremu iznosi 50.000,00 KM, a u radni kapital 45.000,00 KM.
Koristi se linearna metoda amortizacije (oprema nema rezidualne vrijednosti), trokovi
kapitala su 10%, a poreska stopa je 10%. Izraunavanje novanog toka i neto sadanje
vrijednosti investicije [Tabele br. 1. i br.2].
Tabela br.1. Izraunavanje neto godinjeg novanog priliva
Obraun poreza

Novani tok

Ostvareni prihodi

28.000,00

28.000,00

Novani trokovi

9.000,00

9.000,00

Novani priliv prije oporezivanja

19.000,00

19.000,00

Amortizacija (50.000,00/5)

10.000,00

Poreska osnovica

9.000,00

Porez (10%)

900,00

Neto godinji novani priliv

900,00
18.100,00

Tabela br.2. Izraunavanje neto sadanje vrijednosti investicije

Novani prilivi (18.100,00 3,7908).

68.613,48

Poveanje radnog kapitala (45.000,00 0,6209).

27.940,50

Ukupna sadanja vrijednost novnog toka i radnog kapitala

96.553,98

Investicija (50.000,00 + 45.000,00)

95.000,00

Neto sadanja vrijednost investicije

1.553,98

Iz tablica interesa na interes IV 105 3 , 7908 , a II 105 0 , 6209 .Ostvarena neto sadanja
vrijednost investicije od 1.553,98 KM pokazuje da je investiranje u proizvodnju novog
proizvoda poeljno i ukazuje na prihvatljivost ulaganja. Preduzee oekuje utedu novca u
prvoj godini projekta, ali ne oekuje dodatni odliv u posljednjoj godini projekta, tako da
se uteda novca (smanjenjem zaliha) u prvoj godini moe se iskazati kao smanjenje
zahtijevane investicije, te se moe neposredno dodati sadanjoj vrijednosti budueg
novanog toka.

322

Odluka o zamjeni imovine

Ova odluka esto je predmet rasprave u preduzeima a donosi se kad ekonomski ili tehnoloki faktori omoguavaju ostvarenje postavljenog zadatka uz nie trokove. Bre i bolje
maine, te mogue utede rada omoguavaju preduzeu da ostvari vei povrat na uloeni
kapital. Utvrivanje novanog toka kod zamjene imovine, sloenije je nego kod kupovine
nove opreme zbog razlike u porezima ukoliko je amortizacija nove opreme razliita od
postojee i zbog sloenog obrauna utvrivanja neto trokova za kupovinu nove opreme.
Dva su temeljna pristupa procjene odluke o zamjeni imovine: diferencijalni pristup i pristup ukupnog projekta. Diferencijalni pristup usmjeren je na razliku novanih tokova koja
proizlazi iz alternativa da li zadrati postojeu imovinu ili je zamijeniti novom. Da bi
se dobio odgovor na pitanje, o isplativosti zamijene postojee maine novom, pretpostavimo da preduzee X ima mainu koju je prije pet godina platilo 200.000,00 KM. Ostali
podaci o maini [Tabela br.3].
Tabela br.3. Prikaz ostalih podataka o maini
Preostali vijek trajanja
Sadanja knjigovodstvena vrijednost
Godinja amortizacija
Oekivana prodajna vrijednost:
sada
za 5 godina
Godinji trokovi poslovanja

5 godina
100.000,00
20.000,00
40.000,00
20.000,00
60.000,00

Ukoliko se maina bude koristila i sljedeih pet godina, poreska osnovica (uz stopu 10%)
bit e rezidualna vrijednost stroja. Ako se maina proda sada, poreska osnovica bit e
umanjena za 60.000,00 KM. Pretpostavimo, da nova maina ima trinu vrijednost
110.000,00 KM, procijenjeni vijek trajanja 5 godina, rezidualnu vrijednost nula, godinje
trokove poslovanja 30.000,00 KM, te da koristi linearnu metodu amortizacije. Trokovi
kapitala su 16%. Kod svih kapitalnih projekata, razmatraju se dvije temeljne veliine inicijalno ulaganje i budui novani tokovi [Tabela br.4].
Tabela br.4. Izraunavanje vrijednosti inicijalne investicije i buduih novanih tokova.
Obraun poreza
Nabavna cijena nove maine
Knjigovodstvena vrijednost stare maine
Prodajna vrijednost stare maine (novani priliv)
Umanjenje poreske osnovice
Uteda poreza (10%)
Ukupni novani efekt prodaje stare maine
Neto odliv za novu mainu

100.000,00
40.000,00
60.000,00
6.000,00

Novani odliv
110.000,00
(40.000,00)
(6.000,00)
(46.000,00)
64.000,00

323

Prema tome, knjigovodstvena vrijednost maine utie na veliinu poreza ako se postojea
maina proda i tada je treba ukljuiti u obraun. Prodaja stare maine umanjuje odliv za
nabavku nove maine za ukupno 46.000,00 KM. Pristupom ukupnog projekta dobili bi isti
rezultat, pa je izbor izmeu ova dva pristupa stvar uobiajne prakse. Po pravilu
zakljuivanja zamjena je poeljna ukoliko je neto sadanja vrijednost zamjene pozitivna.
U radu u prikazati diferencijalni pristup [Tabela br.5,6 i 7].
Tabela br.5. Izraunavanje neto godinjeg novanog toka
Obraun
poreza
Novane utede prije oporezivanja:
Novani trokovi od upotrebe stare maine
Novani trokovi od upotrebe nove maine
Razlika u korist zamjene
Razlika amortizacije:
Amortizacija nove maine (110.000,00/5)
Amortizacija stare maine
Umanjenje porezne osnovice za razliku amortizacije
Ukupno poveanje porezne osnovice (30.000 2.000)
Porez (10%), novani odliv
Novane utede u korist nove maine

60.000,00
30.000,00
30.000,00
22.000,00
20.000,00
2.000,00
28.000,00
2.800,00

Novani
tok

30.000,00

(2.800,00)
27.200,00

Tabela br.6. Izraunavanje rezidualne vrijednosti krajem pete godine

Stara maina
Nova maina
Razlika u korist stare maine
Porez na razliku (10%)
Razlika u korist stare maine

Obraun poreza
20.000,00
0
20.000,00
2.000,00

Novani tok
20.000,00
(2.000,00)
18.000,00

Tabela br.7. Izraunavanje sadanja vrijednost investicije

Sadanja vrijed. uteda u korist nove maine (27.200 godinje 3,274)
Sadanja vrij. razl. od rezid. vrijed. u korist stare maine.(18.000 0,476)
Sadanja vrijednost buduih neto uteda
Potrebno ulaganje
Neto sadanja vrijednost zamjene stare maine novom

89.052,80
8.568,00
80.484,80
64.000,00
16.484,80

Iz tablica interesa na interes IV 165 3 , 274 , II 165 0 , 476 . Iz tabele 7. se vidi da je

sadanja vrijednost buduih neto uteda od zamjene stare maine novom vea od neto
potrebnog ulaganja pa se dolazi do zakljuka da je zamjena poeljna.

324

Izbor alternativnih investicijaje

Preduzea imaju ograniene resurse i zbog toga ona vre poreenje razliitih investicijskih
projekata preduzea sa raspoloivim resursima. U ovakvim sluajevima rije je o metodi
ocjene isplativosti ulaganja koju zovemo izbor alternative, kao to je npr. odluka o zamjeni postojee maine novom. Meusobno iskljuivanje alternativa moe biti i posljedica
politike preduzea. Neki analitiari preporuuju i druge tehnike procjene alternativa kao
to je indeks profitabilnosti koji je posebno pogodan kod rangiranja alternativa.
Analiza procjene investicija s razliitim vijekom trajanja, raznim tehnikama treba svesti
na alternative sa istim vijekom trajanja uz pretpostavku da preduzee X odluuje o izboru izmeu dvije, meusobno iskljuive investicije, o izboru izmeu dva modela maina
(M-40 i M-60) koje u prikazati u nastavku [Tabela br.8].
Tabla 8. Prikaz podataka o mainama
Nabavna cijena
Godinji trokovi poslovanja
Predvieni vijek trajanja

M-40
20.000,00
4.000,00
5 g.

M-60
30.000,00
2.400,00
10 g.

Ni jedan od dva modela nema rezidualnu vrijednost. Trokovi kapitala su 14%. Panja
treba biti usmjerena na razliku u vijeku trajanja alternativa, dok se poreski uinci i amortizacija zanemaruju.Vremensko razdoblje odabrano za procjenu alternativa je 10 godina
(njihov najmanji zajedniki nazivnik). Sadanja vrijednost buduih novanih odliva prikazana je u nastavku [Tabela br.9 i 10].
Tabela 9. Izraunavanje sadanje vrijednosi buduih novanih odliva za (M-60)
Godinji trokovi poslovanja, 1.- 10. g.
Sad.vr.nov.odliva na osnovu tro.posl.(2.400 IV 1410 )(2.4005,21611565)
Zahtijevana investicija
Sadanja vrijednost novanog odliva za M-60

2.400,00
12.518,68
30.000,00
42.518,68

Ukoliko elimo ovu alternativu uporedili s alternativom M-40, moramo pretpostaviti zamjenu maine nakon pet godina po cijeni od 22.000,00 KM, bez promjene u trokovima
poslovanja.
Iz tablica interesa na interes:
5
6
IV 145 =3,43308097; II 14 =0,51936866; II 14 =0,45558655; II 147 =0,39963732;
II 1410 = 0,26974381
II 149 = 0,30750794;
II 148 =0,35055905;

325

Tabela 10. Izraunavanje sadanje vrijednosti odliva alternative M-40

Godinji trokovi poslovanja, 1.- 5. g.
Sad.vr.nov.odliva na temelju tr.posl.4.0003,43308097
Sad.vr.kupov.zamj.ma. na kraju 5.g. (22.000 0,51936866)
Sadanja vrijednost buduih novanih odliva, 5.- 10. g.:
6. g. 4.000,00 0,45558655
7. g. 4.000,00 0,39963732
8. g. 4.000,00 0,35055905
9

9. g. 4.000,00 0,30750794 II 14
10. g. 4.000,00 0,26974381
Ukupno
Zahtijevana investicija
Sadanja vrijednost novanog odliva za M-40

4.000,00
13.732,32
11.426,11
1.822,35
1.598,55
1.402,24
1.230,03
1.078,98
7.132,15

7.132,15
20.000,00
52.290,58

Isti rezultat dobije se i na drugi nain prikazan u nastavku [Tabela br.11].

Tabela 11. Izraunavanje sadanja vrijednosti odliva alternativa M-40
Godinji trokovi poslovanja, 1.- 10. g.
4.000,00
Sada. vrijednost novanih odliva na temelju tro. posl.. (4.0005,21611565)
20.864,46
Sada.vrijed. kupov. zamjenske maine na kraju 5.g.(22.000,00 0,51936866)
11.426,11
Zahtijevana investicija
20.000,00
Sadanja vrijednost novanog odliva za M-40
52.290,58
Izvor:Tabele br.8, tabela br.9, tabela br.10, tabela br-11,[Kurtanovi,2005:146]
IV 1410 = 5,21611565; II 145 = 0,51936866

Prema tome moemo zakljuiti da je povoljnija alternativa je alternativa M-60, ija je

sadanja vrijednost ukupnog novanog odliva manja. Ukoliko se desi da jedna tehnika
preferira jednu alternativu, a druga tehnika drugu alternativu, predlae se uporeba tree
tehnike diskontovanja novanog toka poznate pod nazivom indeks profitabilnosti. Osnovno pravilo zakljuivanja ove metode je da je prihvatljiva svaka investicija s indeksom profitabilnosti veim od 1.
ZAKLJUAK
Svako preduzee da bi u dananjim uslovima opstalo, mora podsticati razvoj za to su
potrebne investicije odnosno kapital. Ope poznata je injenica da preduzea koja investiraju posluju bolje. Rast i razvoj ekonomije u jednoj zemlji uslovljen je stalnim investiranjem. Investirati se moe u razne svrhe: stalna sredstva, nova znanja odnosno tehnologije
ili u radnike.

326

Svaka slobodna novana suma na razvijenom finansijskom tritu investira se sa ciljem da

donese odreeni prinos. Novani dohodak koji je sada raspoloiv moe se smatrati rezultatom neke ranije uloene sume novca to jest prestavlja prinos na ranije uloeni kapital.
Ova pojava je rezultat dejstva tzv. oportunitetnih trokova, to jest injenice da svako dranje slobodnih novanih sredstava prouzrokuje oportunitetne trokove koji su jednaki prinosu koji je mogao biti ostvaren da su ta novana sredstva investirana u neke od finansijskih, odnosno kreditnih instrumenata, pod pretpostavkom prihvatanja razumnog rizika.
Svako investiranje, tj. ulaganje predstavlja odustajanje od tekue potronje radi omoguavanja poveane potronje u budunosti. Za donoenje odluke o kapitalnim ulaganjima
moraju biti ispunjene slijedee pretpostavke:
- prethodno utvrene potrebe za odreenom realnom imovinom (oprema, objekti, zemljite, nabavka nematerijalne imovine kao to su licence i sl.),
- da postoje odreene investicijske mogunosti, prije svega za pribavaljanje potrebnih
finansijskih sredstava ali i stvaranje drugih uslova za realizaciju odreene investicije,
- da postoji mogunost izbora projekta za koji se primjenom odgovarajuih metoda moe
utvrditi stepen opravdanosti, kao i mogunost izbora onog, za koji se moe procijeniti da
e stepen njegova povrata biti vei od stepena troka kapitala.
Znamo da je kapital (investicija) planjiva roba i da ne trpi neuspjehe, to znai da bolju
mogunost za povrat kapitala (investicije) preduzee treba iskoristiti, te na vrijeme povui
kapital koji ne prua povrat koji investitor oekuje. Prepoznatljiva je izreka da kapital
posjeduje tri osobine ivotinja: plaljivost zeca (sigurno ulaganje), brzinu leoparda (dobra
prilika) i pamenje slona (loa investicija dugo se pamti).
LITERATURA:
1.
2.
3.
4.

Brigham, F.and Eugene.(1977), Financial Menagement, Illinois, page.37.

Kurtanovi, S.(2005),Model upravljakog raunovodstva srednjeg preduzea sa orjentacijom na razvoj
informacionog sistema, Magistarski rad, Univerzitet Apeiron, Banja Luka, str.od141-147.
G. Jones, Ray. and Dudley Dean. (1978), Essetials of Financie, New Jersey, page .37.
Orsag, S.(2003),Vrijednosni papiri, Sarajevo,str.od 112-113.

Abstract: To evaluate the choice justification between spending and investing, a parameter has to be found through which future money income and present investment could be
equalized. The lenght of the money investment (lending) time period, interest rate i.e. price of the loan and the risk regarding whether the money will be payed back, increased by
the expected income from that investment, have to be taken into account. This parameter
is called present value of the money income which gives the time dimension of the money
investment or with other words the time value of money. The analysis of decisions regarding capital budget will be directed towards the cash flow and the time value of money.
Keywords: Money, investment , budget, capital, cost.

327

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

PROMOCIJA U FUNKCIJI RAZVOJA SRBIJE

Dr Marko Laketa
Univerzitet Apeiron, Banja Luka, e- mail: prof.laketa@gmail.com

Mr Luka Laketa
Visoka strukovna kola za propagandu i odnose sa javnou, Beograd, e-mail: l.luka81@gmail.com

Saetak:. Moderne i razvijene drave koriste propaganda da bi se uspeno predstavile

ostatku sveta. Ako eli biti uspena, drava mora nai naina da komunicira sa drugim
dravama i destinacijama. Kada su informacije o nekoj zemlji konstantno pozitivne i dobre,to sigurno pozitivno utie na podsvest onih koji te informacije sluaju-dobijaju. Ukoliko
je zemlja ureena u svakom smislu te rei (propaganda tako kae) ,znai da su i kompanije u toj zemlji uspene, savesne i kvalitetne. Naravno to podrazumeva da su i ljudi u tim
zemljama kvalitetni, obueni i u svakom smislu sposobni. Kada godinama uspeno dobijate pozitivne informacije vi ih usvajate-upijate. Logino se iz navedenog moe zakljuiti, da
svi proizvodi koji dolaze iz tako uspene drave moraju takoe biti dobri. Na taj nain
uspene drave na dui rok,gradei sopstveni pozitivan imid o sebi neposredno grade
pozitivan imid za sve proizvode proizvedene na svojoj teritoriji.To praktino znai, da
bez dobro organizovane i uspene drave,nema ni uspene kompanije.Kada se stvari posmatraju na ovaj nain, svaki strunjak, ali i obian laik, brzo donosi svoj sud o nekoj
dravi, kompaniji, proizvodu ili usluzi.Graditi pozitivan imid neke drave je mukotrpan i
vrlo dugotrajan , sizifovski posao. U pojedinim dravama nema razumevanja za troenje
dragocenih sredstava na tako neizvesne poslove kao to je promocija. Takve zemlje su
uglavnom zaostale i siromane. Moderne i organizovane drave ulau ogromna sredstva u
svoju promociju. Imid neke zemlje rezultira na kraju sa dobrom privredom uopte. Imid
neke zemlje je znaajan inilac i za bolji plasman proizvoda-usluga te iste zemlje na inostranom tritu.
Kljune rei: Promocija, Imid, Izvoz, Proizvod, Usluga.

UVOD
Marketing program je specifian plan akcije kojim kompanija nastoji da utie na tranju
za njegovim proizvodima i uslugama na nain koji vodi ostvarenju ciljeva poslovanja.
Promocija je elastian instrument kojim kompanija nastoji da utie na kupce da favorizuju
proizvode i usluge kompanije [Laketa Luka, 2011:.43]. Promocija je proces komunicira-

328

nja izmeu kompanije i kupaca-korisnika sa ciljem da se stvori pozitivan stav o proizvodima i uslugama koji vodi ka njihovom favorizovanju u procesu kupovine na tritu. Ona
je permanentni proces komuniciranja izmeu kompanija, postojeih i potencijalnih kupaca. Promocija je efikasan nain uticaja kompanije na rezultate poslovanja u trinoj privredi. Drava kao brend, koristi iste principe promocije za svoju prezentaciju i pozicioniranje kao i svi proizvodi ili usluge. Strategija promocije drave se mora postaviti na nacionalnom nivou. To mora biti prepoznatljiv stil u svim meunarodnim kontaktima, kako
politikim, ekonomskim, sportskim i svim drugim. Kao jednan uigrani orkestar, drava
postaje prepoznatljiva po svom korektnom i oganizovanom ponaanju svih subjekata u
meunarodnoj razmeni. Sigurno je, da e na dui rok takva drava i njena ekonomija imati
pobedniki predznak. Sigurno, cilj svake drave je da bude prepoznatljiva, uspena i potovana. Ukoliko je sama drava uspena i potovana, onda je i njena privreda dominantna
i konkurentna na svim poljima, poev od industrije do turizma. Svi ljudi na svetu ele da
posete tako uspeenu i prepoznatljivu destinaciju. Promocija drave mora biti kordinirana
na svim nivoima, da bude u korelaciji sa stvarnou na terenu.Ukoliko je taj raskorak prevelik, dolazi do razoarenja ljudi koji su u propagandu povrovali. Ovaj rad ima za cilj da
podseti obine ljude i strunu javnost na znaaj promocije u funkciji razvoja drave.

REZULTATI ISTRAIVANJA
Republika Srbija je imala priliku da se na EXPO izlobi publici predstavi kao samostalna
drava. Imajui u vidu ekonomske mogunosti zemlje, odlueno je da se ovoga puta nastupi sa iznajmljenim paviljonom tipa B, odnosno veliine 1.000 kvadratnih metara, a njegova pozicija na Evropskom trgu i elja da se podstakne interes posetilaca da bolje upoznaju jednu novu Srbiju, inile okosnicu nastupa Srbije na EXPO 2010. Cilj i strategija
svake drave je da bude prepoznatljiva, uspena i potovana. Svrha prave strategije je da
se ovlada trinom sredinom razumevajui i anticipirajui akcije drugih ekonomskih uesnika a posebno konkurenata [Greenwallis and Kahn, 2005:95]. Dva autora [Noble.and
Mokwa, 1999:56] definiu primenu marketing strategije kao komuniciranje,interpretaciju,adaptitanje i jaanje marketing strategije ili strategijske marketing inicijative.
U konkurenciji sa tehnoloki naprednijim zemaljama primeenost Srbije i pozitivan efikat
se ne moe postii veliinom paviljona, niti impresivnim tehnolokim, ve oslanjanjem na
univerzalnost ideje i originalnost. elja je bila da se podstakne interes posetilaca da bolje
upoznaju nau zemlju, a mediji o tome prenesu informaciju. Ovo je bila izuzetna prilika
da se predstave svi aspekti nove Srbije koju elimo da predstavimo - kulturne domene,
ali i ekonomske potencijale i turistiku ponudu. Poseta paviljona, prema procenama organizatora, je do 5 miliona posetilaca u toku 6 meseci, koliko je trajala izloba.
Zanimljiv je podatak da je Republika Hrvatska svojim zapaenim nagraenim nastupom
na EXPO 2005 u Aiiju (Japan) uspela da povea broj japanskih turista ak osam puta kao
direktnu posledicu uestvovanja na Svetskoj izlobi. Ova injenica je,za Hrvatsku kao
zemlju u kojoj okosnicu ekonomije ini upravo turizam,znatno poveala internu podrku
nastupima Hrvatske na ovoj prestinoj manifestaciji.

329

Najvei broj posetilaca bili su Kinezi, ali se oekivao i veliki broj internacionalnih gostiju.
To su bili ljudi razliitih profesija i funkcija u svojim zemljama, sa razliitim nivoima
poznavanja i saznanja o Srbiji. Takoe, izlobu su posetili i zvaninici mnogih zemalja,
uticajni ljudi u kompanijama, predstavnici medija ljudi koji su donosioci odluka ili imaju uticaja na javno mnenje u svojim zemljama. Nainom prezentacije, paviljon Srbije je
nastojao da obuhvati sve njih i projektuje eljenu sliku o sebi koristei ovu jedinstvenu
priliku da se na jednoj prestinoj manifestaciji promovie brend Srbija. Ako se tome
doda i publicitet koji se u medijima stvorio, moe se uvideti znaaj ove manifestacije za
budui imid Srbije u svetu.

PROMOCIJA KAO INSTRUMENT MARKETING MIKSA

Promocija je efikasna ukoliko i ostali instrumenti (proizvod, cena, distribucija) efikasno
obavljaju svoju ulogu. Ukoliko je proizvod-usluga po svojim svojstvima ispod trinih
kriterija cena previsoka, a kanali prodaje neefikasni, promocija ne moe da odigra svoju
ulogu na nain na koji bi to trebalo. Ukoliko je proizvod atraktivan za kupce, cena prihvatljiva, a kanali distribucije agresivni u prodaji, nekoordiniranost u akciji moe da
dovede u pitanje efikasnost sprovoenja plana. Naime, promocija ne moe da nadoknadi
slabosti u efikasnosti drugih instrumenata marketing miksa. Ciljevi korienja promocije
kao instrumenta marketing miksa su brojni. Ona pomae da se stvori slika o kompaniji i
njenim proizvodima i uslugama. Ukazuje na karakteristike postojeih proizvoda i usluga i
upoznaje trite sa novim proizvodima i uslugama. Pomae da se odri popularnost postojeih proizvoda, u fazi opadanja u ivotnom ciklusu proizvoda. Veoma je znaajna uloga
promocije u podsticanju aktivnosti kanala distribucije. Ona informie ali i ubeuje da se
kupuju proizvodi i usluge u kompaniji stavljajui ih u povoljniju poziciju u odnosu na
konkurenciju. Promocija je nain kontinualnog komuniciranja kompanije sa kupcima.
Kompanija ne moe sama da obezbedi efikasno odvijanje sistema komuniciranja. U tome
joj pomau marketing agencije kao to su propagandne agencije i mediji masovnog
komuniciranja sa javnou. Ciljevi komuniciranja se definiu polazei od efekata koji treba ostvariti na tritu. U jednom sluaju cilj moe biti dovoenje proizvoda i usluga u vezi
sa potrebama i kreiranje primarne tranje, a u drugom osvajanje trinog uea i kreiranje
selektivne tranje. Veliki deo komuniciranja usmeren je na kreiranje svesnosti odnosno
upoznavanja trita sa markom kompanije. Jednom kada trite upozna marku treba razvijati stav prema marki kreiranje stava, odravanje ili modifikovanje. Stimulisanje namere
da se kupi i omoguavanje kupovine su takoe ciljevi promocione aktivnosti kompanije.
Brojni faktori utiu na nivo ulaganja kompanije u promociju. Ako je kanalima distribucije
potrebna vea podrka to utie na nivo ulaganja u promociju da se posrednicima olaka
obavljanje njihovog zadatka. To je lake ostvariti kod vertikalnih marketing sistema. Ukoliko su brojni i teko dostupni, ulaganja moraju biti vea i obratno. Kada se radi o diferenciranim proizvodima i nehomogenim potrebama potroaa nivo ulaganja u promociju je
vii nego kada se radi o vrlo standardizovanim proizvodima i vrlo homogenim potrebama
potroaa. Nivo ulaganja uslovljen je stepenom upoznatosti kupaca sa korisnicima od
kupovine proizvoda ili usluge. Ukoliko nisu dobro upoznati i ne uvaavaju ih dovoljno
treba poveati ulaganja i obratno u sluaju da su dobro poznati i priznati. Kada dolazi do
promena kod ostalih instrumenata marketing miksa proizvoda, cene i distribucije, ee se

330

mora poveavati nivo ulaganja u promociju. Marketing nastoji da ostvari puni potencijal
dobiti od svakog kontakta sa potroaima.To se moe uiniti privlaenjem novih potroaa,poveanjem dobiti od postojeih i produenjem poslovnih odnosa sa sa postojeim
potroaima [Wilson, 1992:60]. Znaaj marketing plana kod nastupa jedne zemlje na svetskim izlobama je od posebnog znaaja.Marketing plan je bitan na dva nivoa. Na strategijskom nivou se definiu ciljna trita i ponuda vrednosti,a na taktinom nivou naini
korienja instrumenata marketing miksa.Marketing plan je glavni instrument u usmeravanju i korienju ukupnog marketing napora [Kotler, 2003:90].

VIZUELNI IDENTITET NASTUPA REPUBLIKE SRBIJE NA EXPO IZLOBI

Suveniri. Deo propratne ponude svakog nacionalnog paviljona na Svetskoj izlobi bie
suveniri, pa e to e biti sluaj i sa srpskim paviljonom. Suvenir je lep nain da posetioci
paviljona ponesu deo Srbije kao trajnu uspomenu na posetu srpskom paviljonu. Suvenirnica u okviru srpskog paviljona je poslovala po komercijalnom principu, ime su se
prikupila odreena sredstva za pokrivanje trokova nastupa Srbije.
Dizajn i izgled uniforme vaan je elemenat vizuelnog identiteta paviljona Republike Srbije na EXPO 2010 doprinosei celokupnom imidu nastupa i prepoznatljivosti nacionalnog
identiteta zemlje. Upravo jedinstvena i prepoznatljiva uniforma, u iju su se izradu u
okvru Konkursa ukljuili dizajneri, treba da predstavi jedan moderan i kreativan pristup
odevanju koji upotpunjava celokupan imid prezentacije Republike Srbije.
Uniforma ima veliki znaaj u prvom kontaktu posetioca sa paviljonom zbog ega je bitan
segment u osmiljavanju uniforme inovativnost, usklaenost sa trendovima i originalnost
ideje. Pri osmiljavanju uniforme autori su se poigrali sa raznolikou urbane kulture Srbije, elementima tradicionalne srpske nonje ili simbolima u srpskoj tradiciji, implicirajui
indirektnu povezanost sa savremenim trendovima u kulturi odevanja.
Izdavanje prigodne potanske marke sa motivom paviljona Republike Srbije na Svetskoj
izlobi EXPO 2010 u angaju je izvanredna prilika za promociju projekta od nacionalnog
znaaja, uz istovremeno obeleavanje veoma vanog jubileja - prvog samostalnog nastupa
Republike Srbije na ovoj manifestaciji nakon 110 godina. Naime, davne 1900. godine
Kraljevina Srbija je poslednji put nastupila na jednoj Svetskoj izlobi kao samostalna
drava. Kako je ova manifestacija od velikog znaaja i za domaina NR Kinu, izdavanje
prigodne potanske marke bio bi jo jedan korak ka promociji naeg nastupa i bitan pokazatelj znaaja koju naa zemlja pridaje nastupu na Svetskoj izlobi EXPO 2010 u angaju.
Tehniki tim za organizaciju nastupa Republike Srbije u listu prioriteta za vizuelni nastup
nae zemlje na EXPO 2010 u angaju dodao je i promociju dogaaja u zemlji. Tim povodom uspostavljen je kontakt sa kompanijom VISA International i inicirani su kontakti sa
najveom domaom bankom Komercijalnom bankom za izdavanje VISA platnih kartica
sa motivom paviljona Republike Srbije. Na ovaj nain poveala bi se vidljivost projekta,
bolja vizeulizacija sa odabranim arhitektonskim reenjem nastupa i privukla znaajna
panja javnosti na vanost projekta. U julu mesecu 2009. godine je zvanino podignuta
internet prezentacija (web sajt) nastupa Srbije na EXPO 2010. Internet prezentacije nacionalnih paviljona su uobiajeno sredstvo komunikacije EXPO timova sa publikom pre, u

331

toku i nakon same izlobe. Na web sajtu su se mogle nai kompletnije informacije o
samom paviljonu, arhitektonskom reenju, nastupu Srbije na EXPO 2010 i aktivnostima
na pripremi izlobe, a tu je i mogunost preuzimanja raznih sadraja poput slika, dokumenata, video sadraja i sl. Kako nastup Srbije na EXPO 2010 ujedno predstavlja i promociju srpske ekonomije, mogunosti ulaganja i turistike ponude, to se i ovakve informacije
nalaze na web sajtu. Tokom trajanja izlobe, web sajt je dobijo jo znaajniju ulogu jer je
predstavljao sastavni deo izlobe, odnosno dopunsko sredstvo informisanja posetilaca
paviljona [Slika br. 1].
Slika br.1. Naslovna stranica internet prezentacije

Izvor: sl.2.i sl.3: www.serbiaexpo.rs

Naime, svaki paviljon na realnom EXPO imae svoju virtuelnu prezentaciju na ovom
jedinstvenom web sajtu organizatora i tako omoguiti svima koji bilo gde u svetu imaju
pristup internetu da na ovaj nain posete Svetskuizlobu u angaju i budu deo nje iz svoje fotelje.
Zemlje uesnice su imale priliku da izaberu nain na koji e njihov paviljon biti reprezentovan izmeu dve osnovne varijante virtuelni 3D paviljon koji dosledno reprezentuje
realni i omoguava virtuelno kretanje kroz isti (tip 1) i skromnija varijanta gde je paviljon predstavljen statino, kao niz informacija, fotografija, video zapisa, foruma i sl (tip
2). Zbog kompleksnosti softverskog inenjeringa koji mora biti primenjen za realizaciju
virtuelnog paviljona tipa 1 (kompleksnija varijanta), trokova odravanja i administracije
tog paviljona, ali i trokova izrade same aplikacije (u sluaju izbora skromnije varijante
trokove snosi kineska strana, obaveza nacionalnog organizatora je samo da dostavi materijale i informacije), odlueno je da se izabere virtuelni paviljon tipa 2.
Izraeno je nekoliko informativnih broura koje su bile na raspolaganju u ulaznom delu
paviljona. Pored toga, bila je uraena i VIP broura koja je namenjena visokim zvanicama. Naravno, u paviljonu su bila mesta i za broure drugih dravnih tela i partnera u organizaciji nastupa Srbije na EXPO poput Turistike organizacije Srbije, regionalnih turistikih organizacija, Privredne komore Srbije i sl.Uraena jedna dvojezina broura (na kineskom i engleskom jeziku) koja je imala za cilj upoznavanje publike sa nastupom Srbije na
EXPO [Slike br. 2 i br. 3].

332

Slika br.2. Slika br.3.

Broura o mogunostima ulaganja Broura o nastupu RS na EXPO 2010. u RS na
kineskom jeziku
napravljena za potrebe promocije tokom
Olimpijskih igara u Pekingu 2008

Izvor: sl.2. i sl.3: www.serbiaexpo.rs

SCENARIO SRBIJE NA IZLOBI EXPO 2010.

Ideja kojom je Srbija dala originalni, ali sasvim smisleni doprinos osnovnoj ideji Svetske
izlobe je bolji grad i bolji ivot mogu se razumeti i ostvariti samo ako se posmatraju u
korelaciji sa vremenon. Na vreme se gleda kao na resurs koji direktno utie na razvoj grada i kvalitet ivota njegovih stanovnika. Dakle, bez boljeg vremena-boljih vremena ne
moe biti ni boljeg grada, ni boljeg ivota.
U predvorju su posetioci paviljona mogli da na brz i transparentan nain dobiju osnovne
informacije o Srbiji. Stupivi u paviljon, sa desne strane, na staklenom zidu, bila je postavljena instalacija koja oznaava poziciju Srbije u okviru Evrope i regiona. Iznad instalacije, u celoj duini, ispisano je najsavrenije pismo na svetu, Vukova irilica.Nastavljajui
svoj put, sa leve strane, posetilac se susretao sa svetlosnom skulpturom u prostoru, koja
izgleda kao da je isprepletana od niti kojima se igramo ekajui na ulazak. Svaka od ovih
niti predstavlja krivu jednog od kalendara (julijanska kriva pravi najvee odstupanje, gregorijanska manje, ali se zajedno uvijaju oko prave krive linije koja oznaava kalendar
Made in Serbia, to jest Trpkovi Milankoviev kalendar.
Preplitanje simbolikih znaenja o gradskoj tradiciji, urbanoj sadanjosti i budunosti
Srbije u konceptu izlobe predstvljeno je putem 365 iseaka iz ivota srpskih gradova. U
ovakvoj predstavi svaki posetilac, bez obzira na uzrast, poreklo ili obrazovanje jasno je
mogao da prepozna poruke koje vode do urbanih kodova Srbije. Svaka od 365 slikasvetlosnih kutija predstavlja jedan detalj uhvaene urbane svakodnevice.

333

Centralni pristupni motiv predstavljao je svojevrstan poziv posetiocima da na jedan inovativan, interesantan i istraivaki nain upoznaju Srbiju i prepoznaju raznovrsnost njenih
urbanih slojeva. U osnovi Bate kao centralnog parternog dela nalazila se, ispod stakla,
velika mapa Srbije preko koje je moglo da se, kao i u svakoj bati, hoda i razgleda. Na 7
taaka, najznaajnijim srpskim toponima (nekoliko gradova, prirodnih lepota, manastira,
festivala...) nailazilo se na skulpture razliitog cvea karakteristinog za taj kraj. U njima
su sakriveni zvunici koji emituju zamiljenu zvunu kulisu odreenog grada.
U glavnom izlobenom prostoru na zidu velikih dimenzija nalazila se svojevrsna skulptura koja je nastajala i menjala se tokom trajanja izlobe. Ona se sastojala iz 184 tabaka,
tanije - onoliko koliko dana je trajala izloba. Ovi slojevi bili su sastavljeni iz velikog
broja malih, perforiranih kartona kalendaria, koji su namenjeni posetiocima, kao
uspomena na boravak u srpskom paviljonu. Na jednoj strani ovog kalendara nalazio se
datum, tema naeg paviljona i logo izlobe, a sa druge strane, na kineskom, engleskom i
srpskom po jedna srpska poslovica na temu vremena.
Najupeatljiviji deo paviljona Vremenska maina predstavljala je veliki realni mehanizam, sastavljen od zamajaca, poluga, kaieva, mapiran projekcijama. On je na neki nain
usmeravao pogled posetilaca i na sve ostale prostorne celine. Svojom dominantnom pozicijom, radei neprekidno i zvukom podseajui na svoje prisustvo i prisustvo vremena ak
i u trenutku same posete, stvarao je utisak o takvom vremenu iji je svaki posetilac istovremeno i kreator i korisnik.
Republika Srbija je kroz prezentaciju na Svetskoj izlobi EXPO 2010 nastojala da praktino i metaforiki ispria priu o srpskom gradu. Cilj prezentacije bio je da se kroz ceo
splet posebnih dogaanja tokom est meseci posetiocima priblii ivot u srpskim gradovima kroz osnovnu temu Kda grada. Svaki mesec predstavio je deo onoga to ini srpski grad svojstvenim, odnosno njegovu istoriju, kulturu, turizam, ekonomski razvoj i ivot
graana srpskog grada [SIEPA, 2009:5].

ZAKLJUAK
Dogaaj-Svetska izloba EXPO 2010 u angaju,NR Kina je zaista specifian proizvod.Centralna tema Svetske izlobe EXPO 2010 u angajuBolji grad,bolji ivotu interpretaciji srpskog paviljona glasi Bolji Grad,Bolji ivot, Bolje Vreme. Pred menadmentom nae priredbe-dogaaja, nimalo nije bio lak zadatak, koji je pred njega postavljen.
Predstaviti nau zemlju u to boljem svetlu, njene gradove i kulturu i sve to dobro upakovati, pribliiti potencijalnim korisnicima i na kraju prodati. Prodati u vidu boljeg poznavanja nae zemlje njenih potencijala i posebnosti da bi na kraju ti posetioci priali drugima o
naem nastupu i svi skupa jednog dana doli u nau zemlju kao turisti. Na taj nain se
moe uspeno i komunicirati sa ciljnim tritima i potencijalnim korisnicima usluga koje
im moe ponuditi naa zemlja, nai gradovi ili nae kompanije. Svaka uspena zemlja tei
da povea svoj izvoz na druga trita. Samo na taj nain je zemlja uspena, jer nivo izvoza
opredeljuje da li je neka zemlja uspena ili nije. Zemlje koje imaju manji izvoz od uvoza
su nerazvijene i siromane. Iz predhodnog se moe zakljuiti da je na dalji rok promocija
neke zemlje dobitna kombinacija. Bez permanentne promocije zemlje nema razvoja privrednog potencijala, nema razvoja turizma i bilo koja zemlja je osuena na veno siroma-

334

tvo. Samo dobro osmiljena promocija uspeno prodaje proizvode i usluge jedne kompanije ili zemlje. Postoji vie naina za promociju jedne drave. Jedan od naina je, promocija drave na svetskim izlobama EXPO, koje se organizuju irom sveta.Velike zemlje
ulau ogromna sredstva u linu promociju. Imid neke zemlje rezultira na kraju sa dobrom
privredom uopte.Imid neke zemlje je znaajan inilac i za boli plasman proizvodausluga te iste zemlje na inostranom tritu. Na kraju moemo zakljuiti da dobar proizvod-usluga ,ma koliko bio dobar, mora biti struno promovisan i markentikim kanalima
kupcima isporuen.
LITERATURA:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.

Greenwallis B.and Kahn J., (2005), All Strategy is local, Harvard Bisiness Review, page 95
Laketa,M., i Laketa, L., (2010/2011), Istraivanje autora, Beograd
Kotler, P.(2003), Marketing Management,eleventh edition, Prentice Hall Inc., Upper Saddle River, N.J.,
page 90
Laketa,L., (2011), Marketing kanali i promocija dogaaja,magistarski rad, Magistarska teza, Univezitet
Apeiron, Banja Luka, str. 43
Noble, H.C.and Mokwa, P.M.,(1999), Implementig Marketing Strategies:Developing and Testing a
Marketing Theory,Journal of Marketing, page 56
SIEPA, (2009), Agencija za strana ulaganja i promociju izvoza,Beograd, str.5,Ocena nastupa Republike
Srbije na svetskoj izlobi EXPO 2010.u angaju,Kina.
www.serbiaexpo.rs (2010) Slike izlobe EXPO
Wilson, R.M.S. (1992), Strategic Marketing Managment,Butterwoorth/Heineman Ltd.,Oxford, page 60

Abstract: Modern and developed country just using propaganda in order to successfully
presented to the world.If you want to be a successful state, you must find ways to communicate with other countries and destinations. When informations about a country are
consistently positive and good, its certainly a positive influence on the subconscious of
those who listen to the informations.If the country is governed in every sense of the word
(propaganda says so), means that the companies in the country conscientious and quality.
Of course, this means that the people in these countries are high quality, trained in every
way capable. When few years successfully get positive informations, you adopt themabsorb .Logically from the above, we can conclude that all products coming from such a
successful state, they must also be good.In this way, successful country in the long term,
building their own positive image of themselves, just where a positive image for all products produced on their territory.That basically means that without a well-organized and
successful country, there is no successful company.When you look at things this way, each
an expert, but an ordinary layman, quick to make their decision on a country, company,
product or service.Build a positive image of a country is a difficult and time consuming,
Sisyphean task.In some states, there is no understanding of spending precious resources
on such an uncertain jobs like promotion. Thet countries are mostly backward and
poor.Modern and organized countries are investing heavily in own promotion.Image of
some countries resulted in the end with good economy in general.The image of a country
is an important factor for better product placement-service and same country on the
international market.
Keywords: Promotion, Image, Export, Products, Services.

335

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

MODELIRANJE KONKURENTSKOG PRIORITETA

INVESTICIONIH ALTERNATIVA U FUNKCIJI STRATEGIJE
GLOBALNOG RAZVOJA
Doc. dr Mirjana Landika
Prof. dr uro Miki
Panevropski univerzitet Apeiron, Banja Luka

Saetak: Esencijalni problemi svakog drutvenog sistema su planiranje i razvoj investicija, kao osnovnog uslova i sredstva realizacije razvoja. Sagledavanje problema prioriteta
investiranja u realnom okruenju i na pravilan, nauni nain uoavanja posljedica pojedinih odluka, zahtijeva da se u ekonomsku praksu strategije globalnog razvoja ukljue
modeli konkurentnosti.
Uzimajui u obzir kategorije uspjenosti, efikasnosti, efektivnosti, profitabilnosti investicionih alternativa, kao i dugoronost vezivanja, znaajan deficit, te ireverzibilnost uloenih sredstava, potrebno je neprekidno uveavati mo racionalnog razmiljanja i na taj
nain novim znanjem razvijati upravljanje i kontrolu nad sve sloenijim investicionim
procesima.
Kompleksnost rezultata i efekata objektivizacije, neizvjesnost predstojeih dogaaja, promjenljivost poslovnog ambijenta, konkurentnost ponuenih opcija zahtijevaju permanentne napore upravljake strukture na nivou drutvene zajednice, ali i svakog pojedinanog
poslovnog subjekta u kontekstu kriterijumskog izbora, kao i modelskog rangiranja ponuenih opcija sa aspekta strategije globalnog razvoja.
Kljune rijei: globalni aspekt, kriterijumski izbor, konkurentski model, prioritet investiranja, razvojna strategija

UVOD
Interkorelacija poslovnih entiteta ini ekonomski sistem drutvene zajednice gdje se drutveno ekonomski razvoj treba shvatiti kao integralan i permanentan proces transformacije sistema u novo stanje vieg stepena poslovne efikasnosti. Razvoj drutvene zajednici,
bez obzira na dostignuti nivo, predstavlja izbor podruja poslovanja, pri emu se akcenat
stavlja, na ona koja u najveoj mjeri omoguavaju dostizanje eljenog kvaliteta poslovanja u vidu postavljenih ciljeva, odnosno efikasnih investicionih projekata.

336

Navedene odluke stvaraju esencijalne preduslove za postizanje globalnih razvojnih ciljeva, a odnose se na izbor optimalnih projekata, optimalnog vrenenskog okvira njihove realizacije, optimalnog zapoljavanja, optimalnog koritenja prirodno tehnikih resursa,
optimalnog vijeka eksploatacije, a sve navedeno u kontekstu moguih buduih promjena u
dinamikom finansijsko - trinom okruenju. U pomenutom kontekstu koncept razvoja
drutvene zajednice zahtijeva izbalansiran pristup upravljanju ogranienim razvojnim
sredstvima ime bi se resursne mogunosti prevele u efektivne razvojne strategije.
Poslovna budunost korespondira sa sadanjim akcijama, gdje se na bazi sadanjih informacija odluuje o buduim, a istovremeno neizvjesnim poslovnim ishodima konkurentnih
investicionih alternativa.
Globalni znaaj kao i kompleksnost rezultata i efekata objektivizacije modeliranog prioriteta razvojnih strategija u visokom stepenu zavise od modela i metoda koji se koriste u
definisanju, projektovanju i planiranju sprovoenja u buduim realnim okolnostima.
Modelsko rangiranje ponuenih investiciono razvojnih opcija zahtijeva biranje vrijednosti argumenata koji su pod kontrolom donosioca odluke, a zavisi od procjene situacije kao
i logike rezonovanja, tako da se izbor optimalne strategije globalnog razvoja zasniva na
matematkom proraunu, ime se iskljuuje subjektivnost, jednoznanost i neloginost u
analizi konfliktne situacije.

UPRAVLJANJE PROCESIMA GLOBALNOG RAZVOJA SA ASPEKTA KRITERIJUMSKOG IZBORA INVESTICIONIH ALTERNATIVA

Integralni pristup formulaciji i realizaciji procesa globalnog razvoja zahtijeva uspostavljanje meusektorskog modela aktivnosti u pogledu prirode i obima djelatnosti, tehniko
tehnoloke osnove i organizacione strukture ime bi se osiguralo optimalno koritenje
drutvenih sredstava u funkciji zadovoljavanja trino izraenih potreba. Navedeno podrazumijeva permanentne napore svih podsistema globalnog drutveno ekonomskog sistema u nastojanjima da se minimiziraju trokovi poslovanja, maksimiziraju prihodi, dobit i
lini dohodci zaposlenih, kao i da se obezbjedi kontinuitet i stabilnost poslovanja, u okviru odabranog podruja djelatnosti.
Razvojna politika nije i ne smije biti uoptena, ve zahtijevna, racionalna, sveobuhvatna
aktivnost, koja konkretizaciju doivljava kroz formulisanje strategije investiranja uz uvaavanje prostorne i vremenske dimenzije, koju prate mnogi podsticajni i ograniavajui
faktori. Razvojno ponaanje mora biti odgovor na postojee i potencijalne promjene u
globalnom poslovnom okruenju, pri emu se akcenat stavlja na integalnu informacionu
platformu drutveno ekonomskog sistema koja omoguava sljedivost formulisanih ciljeva, uvaavanje i usklaivanje mogunosti pojedinih posistema i kontinuelnu responzivnost prema zahtijevima okruenja Asoff , 1984:183.
Opredjeljivanje rezvojne strategije zahtijeva integralno sagledavanje i uvaavanje svih
relevantnih segmenata drutveno politikog, ekonomskog, demografskog i tehnolokog
okruenja, a njezina realizacija investiranje ogranienih i permanentno nedovoljnih sredstava.

337

Pravci upotrebe ekonomsko investicionih resursa poivaju na racionalnom postupku

izbora njihove upotrebe, odnosno promjene do kojih dolazi u izboru u zavisnosti od promjena okolnosti od kojih izbor zavisi Fama and Miler, 1972:4.
Brojni elementi i okolnosti determiniu izbor optimalnih upravljakih smjernica u postupku optimalnog izbora, odnosno kriterijumskog rangiranja ponuenih investicionih opcija.
Sloenost izbora uvava se kroz interkorelacionu matricu drutveno ekonomskog sistema ire drutvene zajednice, esto i izvan administrativnih granica posmatrane drave. U
tome smislu, konstrukcija modela odluivanja kojim e se obuhvatiti najvei mogui broj
faktora koji opredjeljuju ekonomski, prirodno ekolokih, drutveno politikih, socijalno demografskih, te ostale faktore koji tangiraju ekonomsku sudbinu investicione alternative, ukljuujui hijerarhijsku povezanost lepeze raznorodnih ciljeva.
Brojni faktori po svome intenzitetu, strukturi, prirodi, kao i mjeri uticaja nestabilno ponaaju u toku vijeka eksploatacije uloenih sredstava, kao i injenica da se alocirana sredstva
moraju posmatrati u kontekstu dueg vremenskog horizonta, dodatno uslonjava postupak
optimalnog izbora.
Postupak ukljuivanja elemenata procesa odluivanja u odgovarajui simboliki model,
podrazumijeva da donosilac odluke eksperimentie sa sistemom u pripremnoj fazi njegove
operacionalizacije, tako da istrauje efekte pojedinih alternativa u odgovarajuem vremenskom intervalu, sa zadatkom da se analiza ponaanja sistema u kontekstu svih ponuenih opcija uskladi sa formulisanim ciljevima, te da se sagledaju implikacije prije izvrenja upravljakog zadatka.

KONKURENSKI MODELI KAO INDIKATORI PRIORITETA INVESTICIONO

RAZVOJNIH ALTERNATIVA SA STANOVITA NEIZVJESNE EFIKASNOSTI
Fundamentane karakteristike investiciono ekonomskih sredstava odnse se na ogranienost i mogunost alternativne upotrebe, ime se, u procesu rangiranja i optimalnog izbora
ponuenih investiciono razvojnih alternativa, akcenat stavlja na opte karakteristke i
determinante procesa njihove alokacije.
Opredjeljivanje prioriteta investicionih alternativa predstavlja esencijalne probleme izbora
stratekih pravaca globalnog razvoja. U kontekstu toga svakoj ponuenoj investiciono
razvojnoj alternativi pridruuju se odgovarajui finansijsko trini i drutveno ekonomski pokazatelji efikasnosti.
Finansijsko trini pokazatelji efikasnosti investicionih alternativa podrazumijevaju
ocijenu njihove rentabilnosti i likvidnosti, a realizuju se upotrebom statikih pokazatelja
efikasnosti, koji se odnose na:
- Dohodak prema broju radnika;
- Bruto lini dohodak prema broju radnika;
- Neto devizni efekat;
- Akumulaciju prema angaovanim sredstvima;
- Utroak energije po jedinici proizvoda;
- Investicije u osnovna i obrtna sredstva prema broju radnika i dr UNIDO,1978.

338

Statiki pristup podrazumijeva upotrebu pokazatelja iz jedne reprezentativne godine vijeka eksploatacije projekta, a zahtijeva komparaciju konkretnih pokazatelja u odnosu na
realizovane prosjene vrijednosti u okviru odabranog podruja djelatnosti.
Nasuprot statikom, dinamiki pristup ocjene rentabilnosti i likvidnosti investicionih
alternativa ukljuuje razmatranje cjelokupnog vijeka eksploatacije projekta, a koristi sledee pokazatelje:
- Neto sadanja vrijednost;
- Interna stopa rentabilnosti i
- Period vraanja.
Drutveno ekonomski pokazatelji efikasnosti investicionih alternativa zasnivaju se na
ocijeni osnovnih i dopunskih pokazatelja.
U navedenom kontekstu osnovni pokazatelji ukljuuju:
- Drutvena neto sadanja vrijednost i ekonomska stopa prinosa, kao osnovne
pokazatelje,
- Uinak na zaposlenost, uinak na platni bilans, pokazatelj rentabilnosti projekta na
meunarodnom tritu i uinak na koritenje slobodnih kapaciteta, kao dopunske
kvantitativne pokazatelje i
- Uticaj na podizanje tehniko tehnolokog nivoa, uticaj na ravnomjerniji razvoj,
uticaj na radnu i ivotnu okolinu i uticaj na ekonomsku i vojno strateku nezavisnost,
kao dopunske kvalitativne pokazatelje UNIDO,1978.
Uobiajeni pristup podrazumijeva pojedinano vrednovanje i jednoznanu komparaciju
odreenih pokazatelja, to je efikasan pristup kod manjeg broja srodnih investicionih
alternativa, ali brojne upravljake situacije zahtijevaju integralan pristup modeskog rangiranja ponuenih investicionih alternativa.
Ogranienost investicionih sredstava kao i priroda pokazatelja efikasnosti u smislu oslanjanja na ocijene vrijednosti dovodi do konfliktne situacije u procesu dodijele prioriteta
ponuenim alternativama.
Samo upravljanje konfliktnim situacijama, tj.biranje vrijednosti onih argumenata koji su
pod kontrolom jednog od igraa zavisie od procjene igre, verziranosti samog igraa, od
njegove logike rezonovanja i sl. Ako se igra moe matematiki modelirati, strategija se
moe raunati, odnosno rigorozno odreivati i tako svaka neloginost u upravljanju konfliktnom situacijom iskljuiti Petri,1973:39. Postupci za analizu konfliktnih situacija
matematikim putem zasnivaju se na matrinim i diferencijalnim igrama i Lanchester
ovom modelu. Optimalno rijeenje modela kojeg karakterie konfliktna situacija je izbor
strategije kojom se rijeava konfliktna situacija i da igrai pri tome ostvare maksimalnu
dobit, odnosno minimalan gubitak nezavisno od toga koju strategiju zauzme njegov protivnik u konfliktnoj situaciji.
Uesnici konfliktnih situacija mogu biti razboriti, gdje uesnik u konfliktnoj situaciji
opredjeljuje strategiju najpovoljniju sa svoga stanovita a istovremeno najnepovoljniju za
njegovog protivnika. Nasuprot tome, postoje tzv.igre protiv prirode, gdje je protivnik
uslovno reeno nerazborit, time je njegovo ponaanje neizvjesno.

339

Problemi modelskog rangiranja ponuenih investicionih alternativa podrazumijevaju

ocjenu pojedinih pokazatelja finansijsko trine i drutveno ekonomske efikasnosti u
toku eksploatacije ponuenih alternativa. injenica da se pokazatelji efikasnosti investicionih alternativa ocijenjuju u pripremnoj fazi ukazuje na odgovarajui stepen neizvjesnosti
u toku realizacije. Pri tome se problem odluivanja prikazuje u matrinoj formi, gdje se
investicione alternative odnose na akcije ovjeka, a stanja prirode na ocijenjene pokazatelje efikasnosti pojedinih alternativa u budunosti prema njihovom rangu u okviru ponuenih opcija, uz mogunost dodijele odgovarajueg prioriteta, kao to je prikazano u sledeoj tabeli.
Tabela 1. Opti oblik matrice plaanja za potrebe modelskog rangiranja ponuenih
investicionih alternativa u funkciji globalnog razvoja
STANJA BUDUNOSTI OCJENJENE VRIJEDNOSTI POKAZATELJA
EFIKASNOSTI

INVESTICIONE
ALTERNATIVE
(RAZVOJNE
STRATEGIJE)

S1

S2

Sn

i/j

A1

a11

a12

a1n

A2

a21

a22

a2n

Am

am1

am2

amn

U prethodnoj tabeli, u optem obliku, prikazana je matrina forma modeliranja prioriteta

investiranja, gdje su integrisane ponuene investicione alternative (Ai), kao svi relevantni
pokazatelji efiksnosti pojedinih alternativa (Sj). Elementi matrice plaanja (aij) ukazuju na
prioritet realizacije i te alternative u odnosu na j ti pokazatelj efikasnosti. Formirana
matrica plaanja omoguava komparativni izbor optimalnog prioriteta ponuenih investiciono razvojnih alternativa u odnosu na integralno vrednovane pokazatelje njihove
finansijsko trine i drutveno ekonomske efikasnosti.
Optimalno rijeenje modela svodi se na izbor optimalne strategije ovjeka uz integrisanje
rezultata optimalnih strategija pomou: Wald ovog, Hurwicz evog, Laplace ovom i
Savage ovom kriteriju u sluajevima minimalne vrijednosti neizvjesnih stanja prirode.

KONKURENTSKO MODELIRANJE PRIORITETA INVESTICIONIH ALTERNATIVA SA STANOVITA GLOBALNOG RAZVOJA

U smislu mogunosti primjene kao i aspekata dobijenih rezultata modeliranja naprijed
opisane metodologije posmatrajmo sledei hipotetiki primjer. Optina X u investicionom fondu raspolae sa ogranienim investicionim sredstvima, koja trebaju biti uloena u

340

etiri projekta i to sukcesivno kako se budu obezbjeivala investiciona sredstva. Investiciona sredstva trebaju u najveoj mjeri doprinjeti razvoju analizirane drutveno ekonomske zajednice a trebaju biti utroena na sljedee projekate:
- Izgradnja sportske hale (alternativa A1);
- Izgradnja djeijeg vrtia (alternativa A2);
- Izgradnja proizvodnog pogona za potrebe prerade lokalno raspoloivih sirovina (alternativa A3) i
- Rekonstrukcija postojeeg uslunog preduzea sa djelatnou od optinskog znaaja
(alternativa A4).
Za svaku investicionu alternativu odreeni su sledei pokazatelji:
- Dohodak prema broju radnika u prvoj godini eksploatacije (stanje S1);
- Bruto lini dohodak prema broju radnika u prvoj godini eksploatacije (stanje S2);
- Neto devizni efekat u prvoj godini eksploatacije (stanje S3);
- Neto sadanja vrijednost (stanje S4);
- Interna stopa rentabilnosti (stanje S5);
- Period vraanja (stanje S6);
- Uinak na zaposlenost izraena brojem novozaposlenih radnika u prvoj godini
eksploatacije (stanje S7);
- Uinak na koritenje slobodnih kapaciteta izraen procentom upotrebe raspoloivih
neiskoritenih kapaciteta u okviru odabranog podruja djelatnosti (stanje S8).
Ocjenjeni pokazatelji efikasnosti su relevantni sa stanovita odluivanja o prioritetu realzacije ponuenih investiciono razvojnih alternativa, dok pokazatelji koji nisu relevantni
sa stanovita modelskog rangiranja nisu ukljueni u narednu analizu.
Tabela 2. Ocijenjene vrijednosti pokazatelja finansijsko trine i drutveno ekonomske
efikasnosti pojeinih investicionih alternativa
INVESTICIONE ALTERNATIVE (RAZVOJNE STRATEGIJE)

STANJA
BUDUNOSTI
OCJENJENE
VRIJEDNOSTI
POKAZATELJA
EFIKASNOSTI

A1

A2

A3

A4

S1

925 KM

1027 KM

698 KM

276 KM

S2

1050 KM

1050 KM

900 KM

950 KM

S3

2700 KM

5000 KM

S4

300.000 KM

700.000 KM

900.000 KM

250.000 KM

S5

14%

12%

22%

10%

S6

8 god.

6 god.

5 god.

7 god.

S7

20

70

140

10

S8

27,3%

48, 8%

29,6%

Modelsko rangiranje investicionih alternativa u odnosu na analizirane pokazatelje njihove

finansijsko trine i drutveno ekonomske efikasnosti omoguava matrica plaanja, to
moemo prikazati na sledei nain.

341

Tabela 3. Matrica plaanja u funkciji modelskog rangiranja ponuenih investicionih

alternativa
STANJA BUDUNOSTI OCJENJENE VRIJEDNOSTI POKAZATELJA
EFIKASNOSTI

INVESTICIONE
ALTERNATIVE
(RAZVOJNE
STRATEGIJE)

S1

S2

S3

S4

S5

S6

S7

S8

A1

A2

A3

A4

Rezultati primjene pojedinih kriterija, kao i zbirni rezultat svih kriterija prikazani su
u narednoj tabeli, uz napomenu da je vrijednost empirijski odreenog koeficijenta
optimizma 2/3, kao da je na Savage ovu matricu primjenjen Laplace ov kriterij.
Tabela 4. Rezultati primjene pojedinih kriterija na prethodnu matricu plaanja, kao i
optimalan prioritet ponuenih investicionih alternativa

PRIMJENJENI
KRITERIJ
ODLUIVANJA
ODLUKA

Wald ov
Hurvicz ov
Laplace - ov
Savage ov

REDOSLIJED REALIZACIJE
A2, A3
A3,A2
A1, A4
A2, A3
A3,A2
A1
A3
A2
A1
A4
A3
A2
A3
A2
A1

A4,A1
A4
A4
A1
A4

Modelrani prioritet realizacije ponuenih investicionih alternativa, nalae sledei redoslijed realzacije:
- Najvii priorit dodijeljuje alternativi A3, odnosno izgradnji proizvodnog pogona za
potrebe prerade lokalno raspoloivih sirovina;
- Stepen nieg prioriteta dodijeljuje se alternativi A2, odnosno izgradnji djeijeg vrtia;
- Jo nii stepen prioriteta dodijeljuje se alternativi A1, odnosno zgradnji sportske hale;
- Najnii stepen prioriteta dodijeljuje se alternativi A4, odnosno rekonstrukciji postojeeg uslunog preduzea sa djelatnou od optinskog znaaja.
Integralno sagledavanje relevantnih pokazatelja potencijalne efikasnosti, kao i objektivno
modeliranom i nauno utemeljenom procesu uspostavljanja prioriteta realizacije, doprinosi paljivoj upotrebi i efikasnoj realizaciji ponuenih alternativa, na nain da se ograniena sredstva investiciono razvojne namjene usmjere u pravcu podizanja nivoa globalnog
razvoja analizirane drutvene zajednice.

342

ZAKLJUAK
Sloeni upravljaki zadaci, kao to je modeliranje prioriteta realizacije konkurentskih
investicionih alternativa, bez potrebne upravljake energije, stihijskom realizacijom nee
omogiiti ostvarivanje eljenog, pa ni mogueg nivoa razvojnih tenji i razvojnih ciljeva.
Navedena praksa pokazala je upravo suprotne rezultate, posebno u drutvenim zajednicama nieg stepena drutveno ekonomskog razvoja, gdje je upitan i ak i njihov finansijsko trini opstanak.
Integralni sistemi, kao to su drutveno ekonomske zajednice kontinuitet funkcionisanja
zasnivaju na dostizanju eljenog i/ili potrebnog stepena razvoja utemeljenog prevashodno
na strategijama ulaganja ogranienih investicionih sredstava. Navedeni procesi moraju se
sagledati, analizirati i realizovati planskim upravljakim akcijama, na nain da se strategijsko ponaanje uskladi sa korespodentim eksternim i internim uticajima i njihovim
meusobnim odnosima sa ciljem ostvarivanja eljenog nivoa ekonomske efikasnosti procesa drutvene reprodukcije.
Modeli konkurentnosti omoguavaju integralnu sliku o korelacionom odnosu svih relevantnih pokazatelja efikasnosti realizacije, uz mogunost ukljuivanja i kvalitativnih
pokazatelja u matricu odluivanja, ime se podie stepen objektivnosti u procesu optimizacije i adaptivnost investicionih procesa veem broju relevantnih uticaja.
Dalekosena i sveobuhvatna proetost aspekata i segmenata globalnog razvoja povlai
odgovornost nadlenih organa za njegovu ekonomsku sudbinu. Pokretanje potencijala
ekonometrijskih modela uveava racionalnost jer tako modelirane nauno - intuitivne
informacije, zbog svoje egzaktnosti, omoguavaju upravljakim organima da ih pouzdano
ukljui u proraun finansijsko trine i drutveno ekonomske efikasnosti investicionih
alternativa a u kontekstu dostizanja optimalnog nivoa globalnog razvoja.

LITERATURA:
1.
2.
3.
4.

Asoff , J.(1984.) Implanting Strategic Management, Prentice-Hall,

Fama, E.F; Miler, M.H. (1972.) The Theory of Finance, Dryden Press,
(1972.) Manual for Preparation of Industrial FeasibilitiStudies, UNIDO,
Petri, J.J. (1973.) Operaciona istraivanja II, Fakultet organizacionih nauka, Beograd

343

MODELING THE COMPETITORS PRIORITIS OF THE

INVESTMENT ALTERNATIVES IN FUNCTION OF GLOBAL
DEVELOPING
Abstract: Planing and developing of investments are the crucial problems in developing
of each social system. Surveying of investment problems in real environing and surveying
of the consequence of investments needs scientific models and methods.
Categories of suefficiency, profitability and effectiveness at one side and long-term bouding of personal or rented financial resorces are used as the way of ratio enlergement in
the way of developing and controling of complex investment projects
Investments impact, in long-term period, functioning of the economy entety, as the object
of observing and need of the person who makes a decision to control and directing its own
bearing. Future event uncertainty, changeability of business environment, competitiveness
of the options given of irrecoverable investtings needs permanent efforts of management
structure at social comunity level, and each business subject in the context of criterial
choice, and model ranging of the strategic option given, as well.
Global meaning so as complex of the results and effects of the objectiveness of the chosen
alternatives deepend on models and method used in defining, projecting, programming
and planing of future reall circumstance conducting.
Key Words: global aspects, criterium choice, model of competition, efective
using,development point reached.

344

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

ZNANJE I TEHNOLOGIJA KAO RESURSI RAZVOJA

Mr Lidija Madar
Doktorand na Fakultetu za ekonomiju, finansije i administraciju, Beograd lima@Eunet.rs

Apstrakt: Privredni rast, prevashodno kao posledica akumulacionih kapaciteta zemlje,

tehnikog progresa, karaktera privrednog ambijenta, obima stranih direktnih investicija,
kvaliteta ljudskog potencijala (znanja i obrazovnog sistema) i ekonomskih politika, zavisi i
od drugih faktora meu kojima se istiu rast stanovnitva, kvalitet infrastrukture i dr. Od
pomenutih faktora se, u radu, posveuje posebna panja znaaju privlaenja SDI i eksploatacije znanja u privredne svrhe. Tehniki progres, iniciran pomenutim determinantama, se nikada ne iscrpljuje jer on endogeno raste. On se javlja zahvaljujui konstantnim
ulaganjima u istraivanje i razvoj (R&D), razvoj nauke, pa ujedno i u obrazovanje ljudskih resursa. Srbija imperativno mora da ulae u ljudski kapital, kao i u stvaranje adekvatnog privrednog ambijenta kako bi postala kandidat za ulazak u Evropsku uniju. Posebna
panja se posveuje politici privlaenja SDI koja podrazumeva i uvoz ve steenih tehnologija i znanja.
Kljune rei: razvoj, tehniki progres, ljudski kapital, privredni ambijent i SDI

UVOD
Ekonomija rada, u sudejstvu sa Poslovnim finansijama preduzea, Mikroekonomijom,
tehnologijom, proizvodnom efikasnou, kvalitetom raspoloivih ljudskih resursa i karakterom konkurencije prua osnove za razumevanje delovanja savremenih preduzea. Ekonomija rada ima svoje nauno uporite u Ergonomiji, kao interdisciplinarnoj nauci o radu,
koja se bavi prouavanjem odnosa izmeu oveka i rada. Radi se, pre svega, o konceptu
prilagoavanja uslova rada zaposlenima koji predstavlja izvor vanih saznanja za planiranje organizacione strukture kompanija, radnih mesta i kadrova, kao i proizvodne efikasnosti. [Bahtijarevi-iber, 1999: str. 7.] Pored Ekonomije rada, posebnu ulogu ima i obrazovanje kojim se razvija ljudski kapital i uopteno usmerava panja na ljudske i drutvene
aspekte privrednog razvoja. Savremene privrede se danas zasnivaju na intelektualnom
kapitalu kao svojevrsnom zajednitvu znanja, informacija, inovacija, intelektualnog vlasnitva i steenog iskustva koje doprinosi razvoju, odnosno stvaranju dodatne vrednosti.
Stoga se danas sve vea panja usmerava ka nematerijalnim i neopipljivim resursima koji
su determinisani raspoloivim intelektualnim potencijalom i znanjem.

345

S druge strane, premda veliina i brz rast stanovnitva mogu da ugroze ekonomski prosperitet zemlje, jer se time smanjuje obim raspoloivog kapitala po zaposlenom, tehnoloki
napredak upravo nastaje kao posledica rasta stanovnitva na globalnom nivou. Mehanizam je jednostavan: ako ima vie ljudi, vea je mogunost da e neko od tih ljudi doi do
ideja koje e dovesti do tehnolokog napretka od kojeg svi imaju koristi. [Mankiw, G.,
N., 2008: str. 519.] Drugim reima, vei obim populacije i njihova meusobna interakcija
(u smislu razmene informacija, ideja, znanja i iskustva) dovode do viih nivoa tehnolokog napretka. Meutim, danas je malo verovatno da e u izuzetno siromanim zemljama
doi do razvoja novih tehnologija, jer one (po pravilu) usled politike nestabilnosti, korupcije, fenomena odliva mozgova i oskudice adekvatnog ljudskog kapitala nisu u stanju da
primene postojeu tehnologiju. Neki od navedenih argumenata vae i za Srbiju.

DETERMINANTE PRIVREDNOG RAZVOJA

Prema novom teorijskom konceptu je privredni rast nacija odreen:
1. Raspoloivim fizikim kapitalom kao proizvedenim faktorom proizvodnje koji
se javlja u formi opreme, proizvodnih objekata, alata, polufabrikata i tehnologije;
2. Ljudskim kapitalom tj. kvalifikacijama, znanjem i vetinama koje zaposleni
stiu putem obrazovanja, obuke, treninga i iskustva. U ovom kontekstu je od
posebne vanosti istai znaaj predkolskog, osnovnog, srednjeg, vieg i visokog
akumuliranog obrazovanja, ali i programa obuke i treninga iji se efekti ispoljavaju na radnom mestu. Ljudski kapital, poput fizikog kapitala, takoe spada u
grupu proizvedenih faktora. Njegovim se odgovarajuim oblikovanjem moe uticati na rast konkurentnosti nacija;
3. Obnovljivi i neobnovljivi prirodni resursi koji ujedno odreuju i razlike u stepenu razvoja i ivotnom standardu nacija na globalnom planu. Iako su izuzetno
bitni, prirodni resursi nisu neophodni da bi izvesna privreda bila visokoproduktivna i
4. Tehnoloko znanje odnosno (ne)sposobnost primene najboljih naina za proizvodnju dobara i usluga. Potvreno je da tehnoloki napredak utie na smanjenje
neophodnog obima radne snage. Iako se tehnoloko znanje javlja u mnogobrojnim formama, pri emu se patentiranjem moe zatititi i drati u privatnom vlasnitvu u odreenom periodu, nesporno je da ono ima glavnu ulogu u razvoju globalne privrede i trgovine.
Napredne su tehnologije, sa posebnim akcentom na razvoj i primenu Interneta i unutranjih organizacionih mrea (intraneta), uticale na karakter tranje na tritu rada koja se
danas zasniva na dubokom poznavanju ekspertnih sistema i iskustvu. Tako je krajem
2004. godine procenjeno da se od 1999. godine ukupan broj poslova u centrima za kontakt
(call centrima) udvostruio na 10,5 miliona. [Beardwell, I., Holden, L., Claydon, T.,
2004: str. 194.] Dakle, u ovom sluaju je, zahvaljujui mrenom dizajnu, omogueno pruanje velikog broja usluga uz minimalne trokove. Za razliku od tradicionalnih, u savremenim organizacijama rastu mogunosti zapoljavanja uporedo sa razvojem i primenom
novih tehnologija. One omoguuju zaposlenima bru komunikaciju i rad od kue, ali i
olakano praenje rezultata rada (putem interneta, video-nadzora i video-konferencija).
Tehnoloki razvoj je, izmeu ostalog, iznedrio i video nadzor sa ciljem praenja ponaanja

346

zaposlenih. Njemu se, u delatnostima poput proizvodnje, trgovine i finansijskog sektora,

takoe duguje i uticaj na promenu karaktera savremenih poslova, pojavu novih mogunosti zapoljavanja, ali i uticaj na promenu zahteva u pogledu kvalifikacija i neophodnih vetina sa ciljem minimiziranja trokova poslovanja.

ZNAAJ INOVACIJA ZA KONKURENTNOST NACIJA

Tradicionalne teorije rasta posmatraju koncept konkurentnosti kao: 1) makroekonomski
fenomen (uslovljenost konkurentnosti nacija varijabilama u koje spadaju devizni kursevi,
kamatne stope i budetski deficit), 2) zavisnost od raspoloivosti jeftine radne snage i
prirodnih resursa, 3) uslovljenost ekonomskom politikom usmerenom na realizaciju prioriteta, zatitu i podsticanje uvoza i subvencija i 4) fenomen HR menadmenta (tj. uslovljenost odnosom izmeu menadmenta i zaposlenih). Za razliku od pomenutih, savremena
Porterova (Michael E. Porter) teorija konkurentnost nacija definie kao produktivnost faktora koja e graanima jedne zemlje obezbediti visok ivotni standard i njegov permanentni rast odnosno produktivnost ljudskih i prirodnih resursa, korienja kapitala, fizikih
resursa i drugih raspoloivih faktora u nacionalnim okvirima. [Porter, M., E., 2008: srt.
164-165.] Jedino je, pod pretpostavkom efikasne upotrebe svih raspoloivih faktora,
mogue ostvariti dugoroni ivotni standard i visok nivo nacionalnog dohotka po stanovniku.
Sa aspekta razliitih nivoa u poslovanju, Porter definie pojam konkurentnosti i kao: 1)
uporedivost izmeu stepena konkurentnosti nacionalnih privreda na globalnom nivou, 2)
na nivou pojedinih sektora ekonomije (sektorska konkurentnost) i 3) na nivou pojedinano
posmatranih preduzea. Postoji itav niz faktora koji utiu na konkurentnost odreene
zemlje. Indeks globalne konkurentnosti (GCI) predstavlja evaluaciju mnogobrojnih komponenti koje su svrstane u tzv. 12 stubova konkurentnosti. U najznaajnije faktore koji
opredeljuju globalnu konkurentnost pojedinano posmatranih nacija spadaju: [Porter, M.,
E., Schwab, K., 2008: str. 3-20.]
1. institucije,
2. infrastruktura,
3. makroekonomska politika,
4. zdravstvo i osnovno obrazovanje,
5. vie obrazovanje i trening,
6. efikasnost trita,
7. efikasnost trita rada,
8. sofisticiranost finansijskog trita,
9. tehnoloka spremnost,
10. veliina trita,
11. kvalitet poslovne klime i
12. inovacije.
Bez obzira to se sutinski dobici i drutveno blagostanje javljaju kao posledica unapreenja institucija, jaanja infrastrukture, smanjenja makroekonomske nestabilnosti, razvoja
ljudskih resursa i drugih inilaca, svi pomenuti faktori postepeno gube na vanosti. Isti
argument vai i za efikasnost svih trinih oblika (finansijskog, trita rada i proizvoda i

347

usluga). Dugorono posmatrano, rast ivotnog standarda moe biti podstaknut iskljuivo
inovacijama. Inovacije imaju poseban znaaj za privrede koje se pribliavaju granicama
znanja i integrisanim tehnologijama koje postepeno gube na aktuelnosti. Iako manje razvijene zemlje jo uvek imaju anse da poboljaju produktivnost usvajanjem postojeih tehnologija ili inkrementalnim unapreenjima u drugim oblastima, za one razvijene zemlje
koje su dostigle fazu podsticanja i razvoja inovacija, faktori obuhvaeni grupom od prvih
11 stubova vie nisu dovoljni za rast produktivnosti. Kompanije u razvijenim zemljama
moraju da se usmere na primenu najnovijih tehnologija, metoda, sistema i najmodernije
opreme, kako bi imale mogunosti da proizvode sofisticirane proizvode, kao i da zadre
komparativnu prednost. Ovo zahteva napredno okruenje koje moe da podstie inovacije
i u javnom i u privatnom sektoru to, konkretnije, podrazumeva poveanje ulaganja u
istraivanje i razvoj (posebno u privatnom sektoru), razvoj visokokvalitetnih naunoistraivakih centara, ekstenzivnu saradnju (na polju istraivanja) izmeu univerziteta i
privrede, kao i zatitu intelektualne svojine. Preciznije, prema podacima iz najnovijeg
Izvetaja Svetskog ekonomskog foruma iz Davosa [Schwab, K., 2010: str. 295.] (koji
razmatra podatke iz 139 zemalja) i starijeg Izvetaja [Schwab, K., 2009: str. 275.] (koji
analizira podatke iz 133 zemlje) stanje Srbije se na planu inovacija moe predstaviti sledeom tabelom:
Tabela 1. Komparativna analiza komponenti inovacija u Srbiji za period od 2009-2010.
godine
Inovacije u 2009. godini

Rang

Inovacije u 2010. godini

Rang

Raspoloive mogunosti za inovacije

82

Raspoloive mogunosti za inovacije

82

Kvalitet nauno-istraivakih
centara

54

Kvalitet nauno-istraivakih centara

56

Ulaganja u R&D

110

Ulaganja u R&D

108

Saradnja izmeu privrede i univerziteta

81

Saradnja izmeu privrede i univerziteta

71

Nabavka visokotehnolokih proizvoda od strane organa javne

uprave

86

Nabavka visokotehnolokih proizvoda od strane organa javne

uprave

98

Dostupnost naunika i inenjera

77

Dostupnost naunika i inenjera

92

Upotrebljivost patenata po milionu stanovnika

67

Upotrebljivost patenata po milionu stanovnika

78

Izvor: Schwab, K., editor, (2009), The Global Competitiveness Report 2009-2010, World
Economic Forum, Geneva, str. 275. i Schwab, K., editor, (2010), The Global Competitiveness Report 2010-2011, World Economic Forum, Geneva, str. 295.

348

TEHNIKI PROGRES I TRANSFER TEHNOLOGIJE

Tehniki progres moe da se posmatra sa dva aspekta: 1) sa aspekta efekata tehnolokih
promena tj. uloge tehnikog progresa u razvoju zemlje i 2) u vidu promena u smoj tehnologiji koje oblikuju karakter proizvodnih procesa. Mnogobrojna istraivanja su dokazala da tehnoloke promene predstavljaju znaajan faktor rasta produktivnosti. Ekonomska
teorija obino posmatra tehnologiju kao odnos izmeu (kvantitativno i kvalitativno) posmatranih faktora, s jedne, i proizvoda sa druge strane. Pod tehnikim progresom se podrazumevaju promene u tehnologiji koje nastaju kao posledica svojevrsnog spoja sprovedenih istraivanja, inovacija, naunih otkria (patenata), novih korenitih, praktinih i primenjenih saznanja i privrednog rasta. Stoga se tehniki progres, iniciran pomenutim determinantama, nikada ne iscrpljuje jer on endogeno raste. S druge strane je opseg primene tehnologije determinisan stepenom njenog usvajanja, razumevanja i rasprostranjenosti. Dok
su istraivanja obino usmerena ka sticanju novih znanja, dotle se razvoj u najveoj meri
odnosi na rast proizvodnih kapaciteta. [Korres, G., M., 1996: str. 1.] Prema definiciji
OECD-a (iz 1983. godine) se proces istraivanja i inovacije mogu posmatrati kao transformacija ideja u novi poboljani proizvod, u novi operativni proces (u privredi ili trgovini) ili u novi pristup drutvenim uslugama koji se sastoji od preduzimanja svih neophodnih naunih, tehnikih i finansijskih koraka koji se mogu ilustrovati sledeom slikom.
Ovom slikom se istie pet bitnih koraka u praktinoj realizaciji novonastale ideje.
Slika 1: Nauka i tehnoloke promene
ResursiOsnovna istraivanjaZnanje i nove informacijeIstraivanjaOpseg
Izvor: Korres, G., M., (1996), Technical Change and Economic Growth, Avebury, Aldershot, str. 9.
Razvoj tehnologije jeste jedan od najznaajnijih faktora razvoja privrede i drutva. Da bi
transfer tehnologije u domaim kompanijama bio uspean i da bi doprineo planiranim
razvojnim ciljevima preduzea, neophodno je obezbediti odgovarajui nivo istraivakorazvojne osnove. U savremenim uslovima privreivanja, tehnoloki razvoj prerasta u
osnovu razvoja privrednih subjekata i drutva. Tehnoloki razvoj se ogleda u stvaranju
novih ili poboljanju postojeih proizvoda, usluga i procesa. Njegovi ciljevi su usmereni
na obezbeivanje breg, potpunijeg i kvalitetnijeg zadovoljavalja ljudskih potreba. Premda na proces privrednog razvoja utiu i drugi pomenuti faktori, empirijska istraivanja su
pokazala da uzmeu 40% i 90% privrednog razvoja nastaje kao posledica tehnolokih
promena. [Kokeza, G.] Pri tome se izbor naina i metoda ostvarivanja ciljeva tehnolokog
razvoja svodi na odabir strategijskog opredeljenja preduzea i posmatrane nacije. U tom
se smislu preduzee moe opredeliti za samostalan razvoj tehnologije, za kupovinu gotovih tehnolokih reenja putem transfera tehnologije ili za kombinaciju kupljenih i sopstvenih tehnolokih reenja. Nezavisno od odabrane strategijske opcije, ulaganja u istraivanje i razvoj predstavljaju okosnicu tehnolokog razvoja domaih kompanija. Stoga
ovom pitanju treba posvetiti odgovarajuu panju kako na nivou privrednih subjekata,
tako i na nivou privrede kao celine.

349

Tehnoloka spremnost kao jedan od stubova konkurentnosti meri brzinu prilagoavanja

tehnoloke strukture globalnim promenama koja opredeljuje produktivnost privrede (industrijskih i uslunih grana). Tehnologija je, u savremenom svetu, dobila izuzetan znaaj jer
omoguuje firmama da se razvijaju i takmie. Posebno su se afirmisale informacione i
komunikacione tehnologije (IKT) kao najznaajnije tehnologije modernog doba, utiui
na razvoj drugih privrednih sektora. Informacione i komunikacione tehnologije (ukljuujui i njihovu primenu u kreiranju i implementaciji regulatornog okvira) su se potvrdile
kao inovativan i efikasan oblik infrastrukture u komercijalnim transakcijama. S obzirom
da predstavljaju osnovnu komponentu tehnoloke spremnosti zemlje, IKT su sa razlogom
ukljuene u merenje Indeksa globalne konkurentnosti. Nezavisno od toga da li je tehnologija razvijana unutar ili van nacionalnih granica, ona ima snane efekte na konkurentnost.
Za kompanije je izuzetno bitno da poseduju sposobnost primene i da imaju pristup naprednim proizvodima i tehnologijama, jer sofisticirane tehnologije zauzimaju kljuno mesto
u privlaenju stranih direktnih investicija (SDI). Na ovo ukazuje i podatak da je tokom
2008. godine obim SDI na svetskom nivou porastao za 15% u odnosu na prethodnu godinu [Schwab, K., 2009: str. 6.], sa realno oekivanim smanjenjem tokom 2009. godine,
posebno u zemljama u razvoju. Prekid trenda kretanja globalnih SDI je uslovljen trenutnom finansijskom krizom, nedostatkom sredstava za ulaganja, kao i stavovima ulagaa o
stepenu poslovnog rizika. U ovom kontekstu treba naglasiti jasnu razliku izmeu nivoa
tehnologije kojom raspolau firme u datoj zemlji, s jedne, i sposobnosti zemlje da uvodi
inovacije, razvija nauku i iri znanja, s duge strane. U nastavku sledi tabela koja ukazuje
na aktuelnu tehnoloku spremnost Srbije, koja ujedno opredeljuje i kvalitet privrednog
ambijenta zemlje.
Tabela 2. Komparativna analiza aktuelnih pokazatelja tehnoloke spremnosti Srbije
Tehnoloka spremnost
Pristup najnovijim tehnologijama
Apsorpcija savremenih
tehnologija na nivou preduzea
SDI i transfer tehnologije
Korisnici Interneta
Broj pretplata na irokopojasni Internet
irina opsega Interneta

Rang u 2009. godini

114

Rang u 2010. godini

117

125

134

81
69
58

113
54
64

30

Zakoni o naprednim (ICT)

tehnologijama

80

Izvor: Schwab, K., editor, (2009), The Global Competitiveness Report 2009-2010, World
Economic Forum, Geneva, str. 275. i Schwab, K., editor, (2010), The Global Competitiveness Report 2010-2011, World Economic Forum, Geneva, str. 295.

350

Uprkos injenici da je najnovijim Izvetajem Svetskog ekonomskog foruma obuhvaeno

vie zemalja (139 u odnosu na 133 zemlje iz prologodinje analize), iz predstavljenih
podataka se zakljuuje da Srbija ne napreduje kako u usvajanju i primeni novih tehnologija i znanja, tako i u razvoju odgovarajueg zakonskog okvira. Ujedno se uoava i spor rast
broja korisnika Interneta, to bi delimino moglo da podstakne spor razvoj savremenih
tehnologija u zemlji.

AKTUELNI PRIVREDNI AMBIJENT U SRBIJI

Vodei strani direktni investitori u Srbiji su, uz podrku Investicionog foruma za Jugoistonu Evropu, tokom proteklih godina osnovali Savet stranih investitora kako bi doprineli
unapreenju investicione klime u Srbiji. Savet se, kao konstruktivno i u praksi dokazano
referentno telo, danas sastoji od predstavnika iz vie od 20 zemalja. Delujui u raznim
privrednim granama, lanovi Saveta poseduju vie od etvrtine ukupnih SDI u Srbiji i
zapoljavaju lokalno stanovnitvo. S obzirom na znaaj ovog tela, javlja se i potreba za
paljivom analizom svih sugestija najznaajnijih investitora u zemlji na sveobuhvatnom
planu: poevi od pravnog i regulatornog okvira, preko drutvenog okvira, pa sve do specifinih oblasti (kao to je sluaj sa zatitom ivotne sredine). Savet stranih investitora
istie da je neophodno da Srbija nastavi strukturne reforme, da pobolja primenu zakona i
odri fiskalnu disciplinu. Ukazuje se i na to da je neophodno obezbediti predvidljivost
uslova poslovanja, kao i da bi imperativno trebalo usvojiti Zakon o izvrenju sudskih postupaka, jer predugi sudski sporovi optereuju privredu. Kako se najvei makroekonomski
rizik, sa kojim se privreda Srbije suoava, odnosi na naglo i znaajno smanjenje priliva
stranog kapitala i na krizu platnog bilansa, istie se da strane investitore posebno zabrinjava injenica da su slabom rejtingu Srbije, sa aspekta globalne konkurentnosti, u velikoj
meri doprineli faktori koji su posebno znaajni za njihovo poslovanje. Ovo se, pre svega,
odnosi na svojinska prava, teret dravne regulative, efikasnost pravosudnog sistema u
reavanju sporova, efikasnost Antimonopolske politike, saradnju sindikata i poslodavaca i
dr. Savet takoe smatra da je potrebno posvetiti vie panje donoenju, ali i primeni,
zakona kojima bi se upotpunio institucionalni okvir za funkcionisanje trine privrede.

ZAKLJUNA RAZMATRANJA
U najznaajnije aktuelne preporuke Saveta stranih investitora spadaju: 1) intenziviranje
borbe protiv korupcije koja posebno pogaa mala i srednja preduzea, 2) poveanje transparentnosti u procesima donoenja odluka, 3) podsticanje efikasnijeg institucionalnog
okvira za zapoinjanje poslovanja, 4) finalizacija procesa privatizacije, 5) zatita intelektualne svojine, 6) rigorozniji pristup restrukturiranju privrede zemlje, 7) odravanje trenutnih napora na kontroli inflacije, 8) nastavljanje politike uspostavljanja deviznog kursa na
bazi ponude i tranje deviza, kao i 9) stroga kontrola javne potronje kao pretpostavka
efikasnom funkcionisanju Politike konkurencije. [Jankovi, N., 2010: str. 29.] Iz navedenog sledi zakljuak da Vlada Republike Srbije, sa ciljem da postane zvanini kandidat za
ulazak u Evropsku uniju, mora da ulae u ljudski kapital, znanje, obrazovnu politiku,
istraivanja, kao i u stvaranje adekvatne poslovne klime. Vlasti RS bi takoe morale da se

351

dublje usmere ka analizi i praktinoj implementaciji irokog spektra, ne samo makroekonomskih politika, ve i mikroekonomskih faktora konkurentnosti koji su sadrani u Porterovom dijamantu nacionalnih prednosti, a u koje spadaju: [Porter, M., E., 2008: str. 171.]
1. Faktorski uslovi - u smislu poloaja zemlje u pogledu preovlaujue tehnologije,
raspoloivog kapitala, ulaganja u istraivanje i razvoj, znanja, inovacija i drugih faktora proizvodnje neophodnih da se konkurie u izvesnoj delatnosti;
2. Uslovi tranje - tj. analiza karaktera domae tranje za proizvodima i uslugama
odreene industrijske grane. Uslovi tranje, poput faktorskih predispozicija, pruaju
domaim kompanijama jasne signale o potrebama kupaca i stoga zahtevniji kupci
vre pritisak na domae kompanije u pravcu imperativa za uvoenjem inovacija ime
se podstie rast konkurentnosti sme zemlje;
3. Srodne i pomone delatnosti - koje se odnose na prisustvo ili stvaranje klastera, tj.
dobavljakih i drugih srodnih, meunarodno konkurentnih industrija u zemlji i
4. vrsta strategija, struktura i rivalitet - u smislu ve pomenutih preovlaujuih
uslova koji odreuju naine osnivanja organizacija i voenja kompanija, kao i prirodu
domae konkurentnosti.

LITERATURA::
1.
2.

Bahtijarevi-iber, F. (1999), Management ljudskih potencijala, Golden marketing, Zagreb, str. 7.

Beardwell, I., Holden, L., Claydon, T., (2004), Human Resource Management A Contemporary Approach,
fourth edition, Prentice Hall, Harlow, str. 194.
3. Jankovi, N., (2010), 12 preporuka za dobrobit srpske privrede, Exporter, SIEPA, Beograd, br.16, decembar 2010. godine, str. 29.
4. Kokeza, G., Transfer tehnologije kao strategijska opcija razvoja preduzea, pdf. dokument dostupan na
internet adresi http://www.bos.rs/cepit/idrustvo2/tema5/Transfer_tehnologije.pdf pristupljeno 12. juna 2011.
godine
5. Korres, G., M., (1996), Technical Change and Economic Growth, Avebury, Aldershot, str. 1-15.
6. Mankiw, G., N., Taylor, M., P. (2008), Ekonomija, Datastatus, Beograd, str. 507-509.
7. Porter, M., E., (2008), Konkurentska prednost nacija - o konkurenciji, Fakultet za ekonomiju, finansije i
administraciju, Beograd, str. 164-171.
8. Porter, M., E., Schwab, K., (2008), The Global Competitiveness Report 2008-2009, World Economic
Forum, Geneva, str. 3-20.
9. Schwab, K., editor, (2009), The Global Competitiveness Report 2009-2010, World Economic Forum, Geneva, str. 3-492.
10. Schwab, K., editor, (2010), The Global Competitiveness Report 2010-2011, World Economic Forum, Geneva, str. 295.

352

Abstract: The economic growth primarily depends on the country accumulation capacity,
technical progress, the character of economic environment, the volume of foreign direct
investments, the quality of human capital (knowledge and education system) and economic policies. It is also conditioned by other factors, among which are population growth,
quality of infrastructure and others. Of mentioned factors, this paper also pays special
attention to the importance of attracting FDI and exploiting knowledge for business and
technical progress purposes. Technical change, initiated by the above determinants, is
never exhausted because it grows endogenously. It occurs due to the constant investment
in research and development (R & D), development of science, and also in human resources education and training. Serbia imperatively needs to invest in human capital, as well
as in the creation of an adequate business environment to become a candidate for the
European Union. Special attention is paid to the policy of attracting FDI, which includes
the import of already accomplishments (knowledge and technologies).
Key words: development, technological progress, human capital, economic climate and
FDI

353

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

THE INFLOW OF FOREIGN DIRECT INVESTMENTS IN THE

WEST BALKAN COUNTRIES WITHIN THE PROCESS OF EU
ACCESSION
As. Mirjana Matovska. MSc
Prof. Mirko Tripunoski, PhD
As. Zorica Siljanovska, MSc
FON University, Skopje
mirjana.matovska@fon.edu.mk

Abstract: With the gaining of independence the development direction of the Republic of
Macedonia is the accession to the European Union. The firm determination for a membership in the European Union is seen through the efforts toward the fulfillment of the conditions for a membership in the Union. These efforts resulted with a membership candidate
status for the Republic of Macedonia received on 17 December 2005.
This kind of tendency in Macedonia also influenced the economic development of the
country. The candidate status for membership in the European Union is a step toward the
accession, which guarantees the economic stability of the state and its future developments.
The accession in the European Union and NATO has influence on the increase of foreign
direct investments in the member states. In the countries from the region this inflow of
foreign direct investments is directly influencing the increase of the rate of economic
growth and secures a stabile development of the economy.
The paper gives an overview of the growth of FDI since the independence of R. Macedonia. It gives directions on how to attract FDI, as well as more interesting investment sectors for the foreign capital.
Key words: Foreign direct investments, economic growth, investment sectors, the European Union.

354

INTRODUCTION
The foreign direct investments represent investments of foreign legal and natural persons
in domestic business entities with whom there is mutual and long-lasting interest and
where the foreign investor posses at least 10% of the total amount of the business entity.
The FDI have a very significant role in the global economy. Through the FDI the companies have the possibility to conquer new markets, to approach cheaper resources for the
production, new technologies and products. The country that is the host of the FDI provides the inflow of foreign capital, greater exploitation of resources, greater efficiency,
approachability to the new technologies and higher level of management, which is of great
importance for the West Balkan countries.
In the last 10 years the investment policy of Macedonian didnt attract a great number of
foreign investors. Those that came and placed Macedonia as a priority in their choice for
an investment country did it because they were attracted by several motives. Some were
attracted by the especially high profit offered by the small number of Macedonian companies; others used Macedonia as part of their strategy for strengthening the global market of
metals, while part of the investors invested because of the geographical proximity of the
country and for strengthening their position in the region.
Macedonia as a small country with a small market and in order to be attractive for the
foreign investors it must cooperate with other countries from the region, to conclude bilateral, regional and multilateral agreements for free trade, which will significantly increase
the market, i.e. through Macedonia an access to the markets of the countries that we have
an agreement with, will be enabled. From this aspect a motive for attracting FDI is the
fact that Macedonia is the signatory of three multilateral agreements of free trade:
SAA (Stabilization and association Arrangement)
EFTA ( Switzerland, Norway, Island and Lichtenstein) and
CEFTA (Macedonia, Albania, Moldova, Croatia, Serbia, Monte Negro, Bosnia and
Kosovo).

REASONS FOR CHOOSING THE REPUBLIC OF MACEDONIA FOR INVESTMENTS

According to the analyses of the UNKTAD region of South- Eastern Europe represents
one of the most competitive locations for attracting FDI.
The crucial question is why some foreign investor would invest in Macedonia and not for
example in Bulgaria or Serbia? The competition is enormous. All countries whether rich
or poor, whether developed, in development or in transition or big or small, want investors
because they bring economic growth, employment, growth of the standard of living, content citizens, and with it increased rating of the political elite. In that fierce race each

355

country tries to offer something different, something special this will make her standout,
and is in deficit with the rest of the competitors.
Among the reasons for choosing Macedonia as a strategic place for foreign investments is
the fact that Macedonia supports the creation of free trade zone for southeastern Europe.
The creation of such zone, through the integration of southeastern European countries and
CEFTA will contribute toward the surpassing of the limitations that come from the small
markets and will have a favorable influence on the foreign investors.

MOTIVES FOR FDI IN THE REPUBLIC OF MACEDONIA

In Macedonia there are no limitations regarding the foreign investments and their
ownership. Foreign companies have the same conditions as those of the domestic companies. They can form new or buy already existing, private or still not privatized companies
in the country. According to the Constitution of the Republic of Macedonia the foreign
investors receive the same protection and rights as the Macedonian investors. The foreign
investors also have special deductions in respect of taxes and customs, even though these
conditions are starting to apply to all investors, regardless of their origin. The foreign
investors can locate their companies in the free economic zones and with it they can be
excluded from paying taxes. Further on, the imported goods that have entered as a foreign
investment in a domestic company are excluded from paying customs. For a faster development of the insufficiently developed regions, the Government introduced a facilitation
measures for the companies who are interested in investing in those regions.
The free economic zones were initially introduced in Macedonian in 1999 by passing of
the Law on Free Economic Zones. At the moment free economic zones are Bunardjik
near Skopje, Zhabeni near Bitola and in Kavadarci the so called Valley of nickel. A
new free economic zone is being constructed near Shtip, for which is planned to be the
biggest economic zone in the country. It is announced that there are going to be 11 free
economic zones. Since 2011 a new law on technological and industrial development zones
has been past, with the purpose of supporting investment in the production, the information technology, research and development. This law has provided some tax advantages for
the investors in those zones, some of these tax deductions are:
exemption from paying profit taxes in the first 10 years
exemption from paying VAT for those products sold in the zones or for those products
that are re-exported or imported for further production
Reduction of the personal income tax for 50% for a period of 5 years
Leasing of the land in the zone for a period of 50 years with a possibility to continue
for an additional 25 years.
exemption from paying contributions, taxes and other imposts
Through the urbanization of the specific land and a free infrastructure a connection to
natural gas, electric energy, access to water and the main international roads is provided

356

 In the area of IT- companies this law prescribes a serious of additional advantages in
their scientific research activities and the introduction of new technologies with high
environmental standards. Such companies will not be obliged to provide warrantee for
their customs obligations.
Among the serious of advantages enabled by the free economic zones is the possibility
these zones to be given under concession to foreign companies. The tariff for the users of
the technological industrial zones is competitive with the tariffs of the neighboring and
many other European countries, in order to motivate the foreign investors to invest in
Macedonia.
The basic requirement for a foreign company to qualify to operate in the technological
industrial zone is to have at least 80% yearly import in relation to the total sales.

RESEARCH AND PROJECTORS IN RESPECT OF THE FDI IN MACEDONIA

BY THE ECONOMIC EXPERTS
According to the opinion of the experts, the construction of the new industrial zone Bunardjik 2 was promising significant investment discrepancy. With all the changes on the
political scene the issue of FDI was raised several times. The analyses have shown that the
current government has significantly raised the public expectations in respect of the FDI,
around 8 billion Euros within the next seven years, however the real picture, the real
numbers in respect of the inflow of FDI, that the NBRM is registering in the state balance
of payments are much more modest that the political promises. The real FDI in the Republic of Macedonia in specific periods have shown the following:
in the period between 1999-2002 Macedonia attracted 822 million euros of FDI
in the period between 2003-2006 Macedonia attracted 662 million euros of FDI
in the period between 2007-2009 Macedonia attracted 687 million euros of FDI
Seen in years the flow of FDI looks like this:

357

From this analysis we can see that FDI varieties from year to year, influenced by political
and economical stability of the country.
If we analyze the countries that invested in the Republic of Macedonia until 2009, we can
clearly single out several countries in respect of the amount of FDI (Table 1).
Table No.1 Direct investments in the Republic of Macedonia 31.12.2009
in million Euros
Portfolio
investments

direct investments in the country

Country

Albania
Austria
Bulgaria
Croatia
Cyprus
France
Germany
Greece
Hungary
Italy
Luxemburg
Holland
Saint Vincent
and Grenadines
Serbia
Slovenia
Switzerland
Turkey
United Kingdom
USA
Other
Total

The remaining capital 1

Demands
Liabilities
3
4
0.01
11.16
7.33
84.15
5.61
49.22
0.63
30.56
0.49
5.31
0.00
14.00
7.86
11.17
32.38
53.76
59.08
0.03
2.31
13.28
0.00
31.45
1.49
93.78

Total
value

Share capital

1=2-3+4
27.90
362.58
92.28
55.55
47.93
26.15
61.98
380.31
388.75
55.85
62.03
523.56

2
16.75
285.76
48.67
25.62
43.11
12.15
58.67
358.93
447.80
44.88
30.58
431.27

48.02
83.72
391.22
202.07
49.74

46.62
64.92
180.50
105.65
45.78

0.00
6.92
1.51
0.23
1.08

1.40
25.72
212.23
96.65
5.04

0.00
1.45
60.41
0.49
0.16

110.74
48.78
122.22
3,141.38

85.03
46.63
101.95
2,481.27

40.03
0.53
2.47
169.96

65.74
2.68
22.74
830.07

7.20
6.91
19.06
136.40

Share capital
0.13
13.51
0.72
16.90
8.11
0.02
0.40
0.82
0.00
0.09
0.00
0.02

Source: Foreign direct investments in the Republic of Macedonia 2003-2007, State Statistical Office, Skopje,
March 2009

358

Graphic No.1

FAVORABLE SECTORS FOR FDI IN THE REPUBLIC OF MACEDONIA

There are a great number of different sectors within the Macedonian economy, out of
which the most important are: industry and mining, trade, agriculture and fishery, civil
engineering, transport and communication. However, even despite the potential and good
natural resources there are still insufficiently developed and unexploited sectors that represent a perfect opportunity for foreign direct investments.
Even though Macedonia is a small country, it has a great potential for investment and attracting foreign partners. The most attractive sectors for the FDI are:
Information and communication technologies
Health products (medicine and medical aids)
Automotive parts
Mechanical industry
Clothes, textile and leather
Tourism
Energy
Construction and mineral resources
Metals and metal products
In the period between 2003 and 2007 in the FDI, according to the investment activity there is a special interest for investing in:
Electricity, gas and water supply,
Manufacturing industry and
Financial intermediation

359

METHODS AND PLANS FOR THE PROMOTION OF THE DOMESTIC

ECONOMY TO BE SUITABLE FOR THE FDI
For Macedonia, as a country that wishes to attract FDI, is very important to build a strategy and to have a clear concept for the promotion of its own economy to be suitable for
FDI. The basic requirements for the promotion of the state and for the attracting of FDI
are:
Providing safe and flexible undiscriminatory legal frame, with simpler administrative
procedures for the establishing and operation of enterprises
Creating stabile microenvironment, with clearly defined investment policy for the
entry on the foreign markets
Resources, along the developed infrastructure and human potential
Promotion of the transparency of the public sector (with an accent on the judiciary, the
custom services and the services for awarding work permits)
Creating qualitative legal frame for protecting the rights of the foreign investors
Providing conditions for a healthy competition within the private sector
Reducing of the fiscal barriers
As part of the strategy for the promotion of Macedonia we can name several important
elements, such as concentrating on the promotion of Macedonia as a suitable location for
FDI, attracting FDI with direct promotion, as well as providing services for the foreign
investors before the investment process and post investment services- maintaining of
business relations.

360

CONCLUSION
In the battle for attracting FDI leaders are those countries which provide conditions and
resources that are attractive for the foreign capital. In respect of the effects from the FDI
the economists are divided. On one side are those that consider the FDI as a positive influence on the development of the national economy, on the other side are those that emphasize the manipulation of the markets with the help of transnational economies.
The developing countries and the countries in transition, including the West Balkan countries, have a significant advantage from the inflow of FDI. Reason for this is the shortage
of capital in this region, the need for new technologies, but also the need for new managerial skills which are necessary for the development of the companies. FDI have a key role
in reducing unemployment, which is a serious problem in the region, influence on the
increase in productivity and competitiveness, with the end goal of higher economic
growth and decrease of poverty.
In contrast to the countries from the region, Macedonia shows a lower growth of FDI.
Researches show that West Balkan is an interesting destination for FDI and therefore a
continuous increase in the inflow of foreign direct investments in this region is expected.

BIBLIOGRAPHY:
1.
2.
3.
4.

National Bank of the Republic of Macedonia, External statistic reports 2010 http://www.nbrm.mk/
State Statistical Office of the Republic of Macedonia through numbers 2010 http://www.stat.gov.mk/ State
Statistical Office of the republic of Macedonia
Law on Investment Funds of the R. of Macedonia (Official Gazette Nr. 12/09)
Legal Guide for Investors 2009, Ministry for Economy for the R. of Macedonia 2009

361

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

EFEKTI CARINA I CARINSKE POLITIKE U USLOVIMA

TRANZICIJE I PRIDRUIVANJA BOSNE I HERCEGOVINE
EVROPSKOJ UNIJI
Edin Mehi,
Panevropski univerzitet Apeiron Banja Luka, BiH

Saetak: Rad obrauje najznaajnije uticajne faktore i efekte koji proizilaze iz carinske
politike i carina u zemljama u razvoju, sa naroitim osvrtom na uslove tranzicije i pridruivanja Bosne i Hercegovine Evropskoj Uniji. U radu su sintetizovane najznaajniji efekati carina, te su razmotreni njeni uticaji na cijene, ubiranje dravnih prihoda i trgovinski
deficit u uslovima BiH. U tu svrhu prikazani su podaci o naplati indirektnih poreza u BiH
u periodu prije i nakon stupanja na snagu Sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju izmeu BiH i EU (SSP 2007). Analizom ovih podataka moe se zakljuiti da je dolo do razliitih promjena u odnosu na mjerljive efekte carina, od kojih su najznaajniji sublimirani u
vidu smanjenja prihoda po osnovu direktne naplate carinskih dabina, s jedne strane, te
omoguavanja slobodne trgovine i drugih pogodnosti koji proizilaze iz Privremenog ugovora o trgovini i trgovinskim pitanjima izmeu BiH i zemalja Evropske unije, s druge
strane.
Kljune rijei: Carine, carinska politika, efekti carina

UVOD
Ekonomski efekti instrumenata protekcionistike politike neke zemlje podrazumijevaju
promjene u vrijednostima parametara i promjeni odnosa koje primjena instrumenata izaziva u nacionalnoj ekonomiji i u drugim zemljama, uesnicima robne razmjene [eni,
2006: 116].
Carina u jednoj zemlji moe imati razliite efekte u zavisnosti od uslova djelovanja, kao i
od eljenog cilja djelovanja, tj. na ograniavanje uvoza ili na ubrzavanje izvoza [Globarevi, 2007: 9].
U ekonomskoj teoriji, pored J.St.Mill-a, i Haberler razlikuje direktne i indirektne efekte
carina, pri emu neposrednim efektom carina podrazumijeva efekat koji ona ispoljava na
cijene i uvoz koji se mogu utvrditi metodom parcijalne ravnotee [Haberler, 1956: 227].
Takoe je i J.E.Meade razlikovao primarne i sekundarne, kao i tercijarne efekte carina.

362

Primarni efekti bi obuhvatali po njemu promjene u dohotku i cijenama, sekundarni efekti

bi se odnosili na efekte u vezi sa supstitucijom, a tercijarni bi obuhvatili sve promjene u
cilju uravnoteenja platnog bilansa [Meade, 1959: 203.; Made, 1956: 127].
Prema C. Weert-u, najznaajniji efekti carine su [Weerth, 2007: 30]:
uticaj na cijene,
uticaj na preraspodjelu (gubitak efikasnosti i blagostanja),
fisklani uticaj za ubiranje dravnih prihoda,
argument za carinske pregovore (Evropske zajednice),
odbrana od zatitnih mjera drugih drava (retorzione ili kaznene carine),
odbrana od dampinga drugih drava (antidampinke mjere).89
U nastavku daje se prikaz uticaja carine na cijene, fisklani uticaj na ubiranje dravnih prihoda i trgovinski deficit.

UTICAJ CARINE NA CIJENE

Carina po pravilu djeluje na smanjenje uvoza. Uslijed poskupljenja inostrane robe za
iznos carine, poveava se tranja domae robe, uslijed ega pada uvoz inostrane robe. U
kom obimu e se smanjiti uvoz, to zavisi prije svega od cijene domae robe, mogunosti
da domaa proizvodnja zadovolji potrebe na domaem tritu, i dr.
Carina moe uticati na cijene na razliite naine, i to:
carina utie na cijene tano za iznos carine,
carina utie na cijene za manji iznos od carine,
carina utie na cijene za vei iznos od carine
Carina nee uticati na cijene na domaem tritu u sluaju kada postoji dovoljna domaa
proizvodnja, i to po stabilnim cijenama, tako da uvozne carine ne utiu na zavisnost
domaeg trita od inostranih cijena. Pored toga, i kada ne postoji dovoljna koliina
domaih proizvoda, carina moe da ne utie na cijene, ako inostrani prodava snizi prodajnu cijenu za iznos carine.
Cijene na domaem tritu mogu da se povise tano za iznos carine kada proizvodnja i
potronja zavise od uvoza, a trokovi proizvodnje su konstantni, tj. ne mogu da se snize.
Cijene na domaem tritu mogu da se povise za manji iznos od carine, ako trokovi proizvodnje nisu konstantni, ve mogu da se snize poveanjem produktivnosti. U sluaju kada
poraste tranja na domaem tritu, a nedovoljna je ponuda iz uvoza, tada cijene mogu
porasti za vei izvoz od visine uvoznih carina.
Po pravilu, na robu koja se uvozi u jedno carinsko podruje, carinu plaa uvoznik. Iznos
carine utie na ukupan uvoz odnosne robe, odnosno do smanjenja uvoza roba, jer opada
tranja za tom robom. Ako inostrani prodavac eli da odri trite ili da povea izvoz,
prisiljen je da cijenu snizi za iznos carine, ili bar za jedan njen dio. Tako e se cijena robe

89
Iako su reterzione carine i antidampinke carine oznaene i uvedene kao carine, u literaturi se one vrednuju
kao netarifne mjere

363

zadrati na istom nivou koji je bio prije uvoenja carina, a uvoznik samo formalno plaa
iznos carine, a stvarno ga snosi inostrani prodavac. Imajui u vidu da o savremenoj meunarodnoj trgovini carina nema fiskalni, ve uglavnom zatitni karakter, prevaljivanje carine, sa kupca na prodavca, postala je uobiajena pojava.

FISKLALNI UTICAJ CARINE ZA UBIRANJE DRAVNIH PRIHODA

Fiskalni efekat carina se odraava na poveanje prihoda drave po osnovu uvoenja carina
u meunarodni robni promet [eni, 2006: 118]. Poznato je da carine poveavaju prihode
drave, odnosno da su one znaajan fisklani prihod. Naravno, u savremenim carinskim
sistemima primarna uloga carina nije ispoljavanje ovoga fiskalnog efekta, nego, nasuprot
stvaranje zatitne uloge domae proizvodnje i omoguavanje njenog razvoja.
M.Stankovi smatra da fiskalni efekat carina predstavlja samo sekundarni efekat koji ona
ispoljava kao snano sredstvo prihoda drave [Stankovi, 1987: 129].
Zastarjeli motiv za uvoenje carina u Evropi je bio izraen u vidu postizanja efekata za
prikupljanja dravnih prihoda, koji se stoljeima nalazio u sreditu interesovanja zemalja i
drava [ Zollkodex, Kommentar, 2006: Rz.13 ff ]90 - svakako da ovaj motiv predstavlja
znaajan element finansiranja dravnog budeta u siromanim i zemljama u razvoju koje
imaju izraene probleme prilikom prikupljanja poreza. Uvoenjem carina i poveavanjem
cijena nastaju fiskalni poreski prihodi za dravu koji slue za finansiranje zajednikog
budeta. U Njemakoj, kao i u cijeloj Evropskoj zajednici, vie ne postoji sistem prikupljanja carina iskljuivo za finansiranje budeta (tzv. finansijska carina) [Bundesfinanzministerium, 2005: 118] i taj sistem je zabranjen izmeu drava lanica unutar EZ (lan 25.,
stav 2. EGV) - to je svakako preduslov za formiranje carinske unije.
U Bosni i Hercegovini, fiskalni efekat carinskih dabina jo uvijek predstavlja relativno
znaajan izvor prihoda dravnog budeta. Na slici 1. prikazano je kratanje u naplati indirektnih poreza u Bosni i Hercegovini u periodu 2002. - 2008. U 2008.godini Uprava za
indirektno oporezivanje (UIO) je naplatila ukupno 4,926 mlrd KM indirektnih poreza u
neto iznosu po odbitku povrata PDV-a i ostalih indirektnih poreza ili 6,13% vie nego u
istom periodu 2007.godine [Odjeljenje za makroekonomsku analizu Upravnog odbora
Uprave za indirektno oporezivanje BiH, 2009:2]. Od toga je po osnovu prihoda od carina
prikupljen iznos od 642.917.958,26 KM, to predstavlja 16,07% ukupnih prihoda od indirektnih poreza.
Meutim, stupanjem na snagu Sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju Bosne i Hercegovine i Evropske zajednice (SSP)91 - Privremeni sporazum o trgovini stupio na snagu
01.07.2008.godine - dolazi do postepenog smanjenja i ukidanja carina i drugih mjera tarifne i netarifne zatite u trgovini izmeu BiH i EZ (od 1.1.2009.godine carina je ukinuta za
oko 7.000 grupa proizvoda porijeklom iz EU), dok se potpuno ukidanje ovih mjera oeku-

90
tradicionalna vlastita sredstva slue za finansiranje zajednikog budeta Evropske zajednice (EZ) - Cilj
prikupljanja sredstava ne predstavlja vie glavni cilj uvoenja carina.
91
Vidjeti "Slubeni glasnik BiH-Meunarodni ugovori" broj 5/2008.

364

je u razdoblju od pet godina od dana stupanja na snagu ovog sporazuma (2013.godine).

Rast cijena na svjetskom tritu u prvoj polovini 2008. godine je doveo do snanog rasta
uvoza BiH, a time je utjecao i na porast prihoda od uvoza (carina i PDV-a). Primjena SSP
je dovela do pada prihoda od carina u drugom polugoditu 2008.godine, koji je znaajan u
usporedbi sa rastom u prvom polugoditu (slika 2. i slika 3.).
Slika 1. Kretanje u naplati indirektnih poreza u BiH (2002. 2008)

Izvor: Odjeljenje za makroekonomsku analizu UO UIO, Banja Luka, 2009.

Slika 2. Promjena u naplati carina usljed primjene SSP (2007 / 2008)

Izvor: Odjeljenje za makroekonomsku analizu UO UIO, Banja Luka, 2009.

365

Slika 3. Promjena u naplati ukupnih indirektnih poreza usljed primjene SSP (2007 / 2008)

Izvor: Odjeljenje za makroekonomsku analizu UO UIO, Banja Luka, 2009.

CARINE I TRGOVINSKI DEFICIT

Najei argument koji se koristi protiv slobodne spoljotrgovinske razmjene jeste zatita
domaih proizvoaa. Trgovinski deficit je najznaajniji pokazatelj kojeg koriste oponenti
slobodne spoljotrgovinske razmjene [Kavari, 2004]. Poveanje otvorenosti kod strukturno neprilagoenih i nekonkurentnih ekonomija uslijed izlaganja meunarodno konkurentskoj utakmici vodi poveanju trgovinskog deficita. Kao nain za rjeavanje problema
trgovinskog deficita pominje se zatita domae proizvodnje. Imajui u vidu da se trgovinski deficit moe smanjiti poveanjem izvoza i/ili smanjenjem uvoza, potrebno je sagledati
uticaj carina - kao najznaajnijeg instrumenta zatite domae proizvodnje - na ove elemente. Carine predstavljaju barijeru slobodnom protoku roba preko meudravnih granica. Kao i sve druge barijere i carine utiu na poskupljenje proizvoda. Mogue je tvrditi da
e poveanje cijena inostranih proizvoda voditi i manjoj tranji za njima. Manja tranja za
proizvodima iz inostranstva vodi i njihovom manjem uvozu, pa je po tom osnovu mogu
uticaj na smanjenje trgovinskog deficita. Meutim, uticaj carina na trgovinski deficit ne
iscrpljuje se na ovom, najoiglednijem mehanizmu.
Pored toga to su proizvodi inostranog porijekla namjenjeni finalnoj potronji, oni se koriste i kao proizvodni inputi. Ovo je posebno izraeno u malim ekonomijama kakva je
bosanskohercegovaka, koja nema mogunosti da proizvodi irok dijapazon proizvoda i
usluga. Poveanje cijena uvoznih inputa vodi poveanju cijena finalnih proizvoda domaih proizvoaa i po tom osnovu smanjenju njihove konkurentnosti i izvozne sposobnosti.
Analizom tog mehanizma postaje oigledno da poveanje carina utie i na smanjenje
izvoza i supstituciju uvoza. Eventualno smanjenje uvoza ovih proizvoda u isto vrijeme
proizvodi negativni kompezatorni efekat na drugoj strani, koji se ogleda u smanjenju proizvodnje i izvoza. Isti efekat postoji i po pitanju supstitucije uvoza. Neto razlika u cijenama
koje se formiraju u sluaju visokog nivoa carinske zatite i onog nivoa koji bi se formirao
na bazi slobodne meunarodne razmjene predstavlja direktan transfer resursa od domaih

366

potroaa (finalnih i reprodukcionih) ka zatienim domaim proizvoaima. Na osnovu

toga zakljuujemo da visoku carinsku zatitu domaih proizvoaa ne plaaju strani proizvoai protiv kojih su i zvanino usmjerene zatitne mjere. Plaaju ih domai potroai
bez obzira na to da li se nalaze u sferi finalne ili reprodukcione potronje. Ukoliko u pojedinim sluajevima postojea trina struktura ne dozvoljava poveanje cijena, moe se
konstatovati da je samo dolo do preraspodjele resursa u korist dravnog, a na tetu privatnog sektora tj alokacije resursa iz njihove efikasne u neefikasnu upotrebu.
U Tabeli 1. vidimo da je u Bosni i Hercegovini u periodu 2003-2008. godine dolo do
konstantnog rasta pokrivenosti uvoza izvozom, a tek u 2007. i 2008. godini dolazi do
neznatnog smanjenja spoljnotrgovinskog deficita, tj. dolazi do pada ove stope sa 45,3% (u
2006.godini) na 42,7% u 2007.godini i 41,22% u 2008.godini.
Tabela 1. Izvoz i uvoz BiH u periodu 2003 - 2008
Uvoz

Izvoz

Saldo

Stopa pokrivenosti

2003

8365183

2428234

-5936949

29,03%

2004

9422969

3012763

-6410206

31,97%

2005

11180797

3783199

-7397598

33,84%

2006

11388783

5164295

-6224488

45,35%

2007

13898242

5936583

-7961659

42,71%

2008

16287044

6714302

-9572742

41,22%

Izvor: Agencija za statistiku BiH, 2009.

ZAKLJUAK
Carinske dabine su vrsta poreza i u tehnikom smislu predstavljaju obavezu da, u
momentu kada uvezena roba pree nacionalnu granicu, plati zakonom utvrenu sumu
novca u korist drave. Carinske dabine preteno slue kao instrumenat uvozne politike
drave sa ciljem da se zatiti domaa proizvodnja od inostrane konkurencije, a prema kriterijumu Svjetske trgovinske organizacije treba da budu instrumenti s trajnim karakterom
djelovanja.
Primarno ekonomsko dejstvo carina ispoljava se u uvoznoj, a manje na izvoznoj robnoj
razmjeni, a njihovi efekti se manifestuju na:
- odnose razmjene,
- koliinu i vrijednost uvoza,
- dohodak zatienih i nezatienih privrednih sektora,
- visinu prihoda budeta od carina.
Uvoenjem visokih zatitnih carina smanjuje se uvoz, a stimulie poveanje domae proizvodnje u uslovima djelovanja ekonomskih zakonitosti, trinih mehanizama i kriterijuma. U sluaju kada je proizvodnja zavisna od uvoza sirovina, onda moe nastupiti sluaj

367

da carina smanjuje uvoz gotovih proizvoda, a poveava uvoz sirovina. Meutim, gotovi
proizvodi proizvedeni od sirovina iz uvoza i sa uvoznim reprodukcionim materijalima uz
carinsko optereenje, postaju nekonkurentni na inostranim tritima, ako se ne moe izvriti kompenzovanje izmeu unutranje i svjetske cijene niom cijenom trokova (radne
snage, bolja tehnologija, subvencije itd.)
Carine, prema pravilima Svjetske trgovinske organizacije, predstavljaju kratkorono pravo
u zatiti proizvodnje koja, u meunarodnoj konkurenciji, ne moe da postigne uspjeh
izvoznog proizvoda, jer, jednostavno, trokovi na domaem planu (inputu) su takvi da
nisu konkurentni na svjetskom tritu. Mnoge zemlje svijeta, a naroito zemlje u razvoju,
koriste carine kao fiskalni prihod, koga usmjeravaju i na razvoj i subvencioniranje izvoznog proizvoda. WTO (Svjetska trgovinska orgnizacija) ima restriktivan odnos prema
korienju carina za zatitu domae proizvodnje, ali ak i najrazvijenije zemlje svijeta
slue se metodom zatite svoje proizvodnje kako carinskim, tako i necarinskim barijerama. Ilustracije radi, istraivanja instituta nekih razvijenih zemalja tvrde da su necarisnke
barijere toliko porasle da potpuno anuliraju efekat sniavanja carinskih stopa. Tako je u
zemljama Evropske unije indeks primjene necarinskih barijera na proizvode sa kojima se
trguje sa 15% u 1986. godini, povean na 58% u 1996. godini, i dalje vai. Taj indeks je u
Japanu, u istom intervalu vremena korienje necarinskih barijera u trgovini sa svijetom,
porastao sa 34% na 50%, a u SAD sa 27% na 57%. Struktura zatienih proizvoda obuhvata grupe od tekstila, odjee, poljoprivrede, pa do hemijskih proizvoda, elika, prerade
metala i drugih. Danas u svijetu postoji preko 650 razliitih vidova necarinskih barijera
[Bahti, 2006: 122].
Prema tome, zemlje u razvoju kao to je BiH, prihvatanjem potpune liberalizacije moe
doprinijeti nestabilnosti sopstvene produkcije, koja bi u kasnijim periodima potpuno bila
zavisna od uvoza.
U cjelini posmatrano, mehanizmi i naroito mjere ekonomske politike, nisu se dinamiki
prilagoavale optoj strategiji, odnosno politici razvoja, utvrenoj u srednjoronim planovima razvoja. Ovi mehanizmi nisu bili u funkciji dosljednog ostvarivanja utvrenih ciljeva
i prioriteta, ve su djelovali, prije svega, na rjeavanje tekuih problema, to je doprinijelo
njihovoj meusobnoj nekonzistentnosti. Uz tako visok reprodukciono uslovljen deficit i
jo vrlo visok iznos dospjelih spoljnih dugova, neki vei broj razvojnih alternativa sa znaajnim neto deviznim efektima je dosta teko pronai. To najbolje potvruje struktura
djelatnosti na ijim se neto izvoznim efektima temelji kljuni dio izvozne strategije BiH,
dakle, onih koji ostvaruju znaajni suficit u izvozu robe.

LITERATURA:
1.
2.
3.

Bahti, S. (2006): Uloga trgovine u procesu razmjene u prvobitnoj akumulaciji kapitala i njen uticaj na
privrednu obnovu i revitalizaciju u uslovima Bosne i Hercegovine, magistarski rad, Panevropski univerzitet
Apeiron, FPE, Banja Luka.
eni J.,G. (2006): Meunarodni ekonomski odnosi, Ekonomski fakultet, Banja Luka.
Globarevi, D.(2007): Carinski sistem Crne Gore na putu integracije u Evropsku uniju, magistarski rad,
Univerzitet Crne Gore, Ekonomski fakultet, Podgorica.

368

4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.

Haberler, G. (1956): The Theory of International Trade, London.

Meade, J. (1959): The Theory of International Economic Policy Trade and Welfare, vol. II, London.
Made,E.J. (1956): The Theory of Customs Unions North Holand Publishing Company, Amsterdam.
Weerth, C. (2007): Einheitliche Anwendung des Gemeinsamen Zolltarifs beim Zugang zum Europischen
Binnenmarkt?, Anwendungsprobleme der zolltariflichen und statistischen Nomenklatur und deren
wirtschaftliche und fiskalische Auswirkungen, dissertation, Sierke Verlag, Gttingen, 1.Auflage.
Stankovi, M. (1987): Carinski sistemi i carinske politike, Nauna knjiga, Beograd.
Jakupovi,S. (2009): Carinski sistem Bosne i Hercegovine u procesu integracija u Evropsku uniju, udbenik, Panevropski univerzitet Apeiron, Banja Luka
Kavari, V.(2004): Slobodna razmjena i razvoj: Da li poveanje carina vodi smanjenju trgovinskog deficita?, Preduzetnika ekonomija, vol 4, Podgorica.
Bundesfinanzministerium BMF (2004), Steuern von A bis Z, Ausgabe 2005.,Berlin.
Odjeljenje za makroekonomsku analizu Upravnog odbora Uprave za indirektno oporezivanje BiH (2009),
OMA bilten broj 43., Banja Luka.
"Slubeni glasnik BiH-Meunarodni ugovori" broj 5/2008.
Uprava za indirektno oporezivanje BiH (2009), URL:http://uino.gov.ba
Agencija za statistiku BiH (2009), URL:http://www.bhas.ba

Abstract: The paper deals with the most influential factors and the effects arising from
policies and customs tariffs in developing countries, with special emphasis on the conditions of transition and accession of Bosnia and Herzegovina to the European Union. The
paper synthesized the most significant effect of tariffs, and are considered its impact on
prices, the collection of state revenues and trade deficits under conditions of BiH. For this
purpose, we present data on the collection of indirect taxes in BiH in the period before
and after entry into force of the Stabilisation and Association Agreement between BiH and
the EU (SAA 2007). The analysis of these data, it can be concluded that there had been
various changes in relation to the measurable effects of tariffs, the most important being
sublimated in the form of reduced revenue on the basis of direct payment of customs duties, on the one hand, and facilitate free trade and other benefits arising from the Interim
agreements on trade and trade issues between BiH and the countries of the European
Union, on the other side.
Keywords: Customs, customs policy, the effects of tariffs

369

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

POSLOVNA ETIKA U BIZNISU XXI VEKA

Doc. dr Anela Miki
Visoka strukovna kola za propagandu i odnose sa javnou, Beograd
Fakultet informacionih tehnologija, Univerzitet Metropolitan, Beograd
andjela.mikic@fit.edu.rs

Rezime: U XXI veku poslovna etika dobija svoj puni znaaj u biznisu. Poslovna etika je
oblik primenjene etike koji razmatra etike principe i moralne probleme koji se javljaju u
poslovnom okruenju. Stoga je neophodno da prua sveobuhvatan i sistematian pregled
moralnog ponaanja i delovanja poslovnih ljudi. Moralna pitanja se tretiraju ne samo kao
filozofska pitanja, ve i kao sutinski vana, praktina, poslovna pitanja. Etici stoga treba
pristupiti kao grani filozofije, morala, liderstva i ponaanja zasnovanog na vrednosti
aktera. Pristupajui etiki moralnim problemima sa kojima se susreu u biznisu, pojedinci
su u stanju da bolje razumeju i klasifikuju svoja sopstvena moralna verovanja i da
postanu spremniji da razviju kritiki i misaoni lini moral.
Kljune rei: poslovna etika, biznis XXI veka

UVOD
U savremenom poslovanju etika dobija sve vei znaaj. Ukratko reeno, etika predstavlja
uenje o tome koje je ispravno, a koje pogreno ponaanje. Vrednosti, koje upuuju na to
kako se treba ponaati, smatraju se moralnim vrednostima, poput: potovanja, potenja,
pravinosti, odgovornosti, itd. Izjave o tome kako se ove vrednosti primenjuju, nazivaju se
moralnim ili etikim principima.
Panja poslovne etike je usmerena na poboljanje drutva. Etiki programi pomau u odravanju moralnog kursa u turbulentnim vremenima. Oni podstiu timski rad i produktivnost, rast i razvoj zaposlenih. Etiki programi su deo sigurnosne politike u kompanijama
oni pomau da se posao obavlja na legalan i ispravan nain. Omoguavaju da se izbegnu
krivina dela neinjenja i mogu da smanje novane kazne; pomau upravljanju vrednostima povezanim sa kvalitetom liderstva, stratekim planiranjem i upravljanjem razliitostima. Etiki programi utiu na stvaranje odgovarajueg imida u javnosti. Etiki kodeksi,
koji utvruju etika pravila poslovanja, opisuju najznaajnije vrednosti kojima se tei u
kompaniji.

370

POJMOVNO ODREENJE POSLOVNE ETIKE

Poslovna etika je oblik primenjene etike koji razmatra etike principe i moralne probleme
koji se javljaju u poslovnom okruenju. Stoga je neophodno da prua sveobuhvatan i sistematian pregled moralnog ponaanja i delovanja poslovnih ljudi.
Poslovna etika je hibrid koji spaja dve odrednice poslovanja. S jedne strane, poslovanje
ima za cilj materijalnu uspenost, to znai zadovoljavanje potreba klijenata-kupaca i
zadovoljavanje materijalnih potreba proizvoaa putem zarade, profita, itd. S druge strane, poslovanje ukljuuje i etiku, odnosno moralnu dimenziju. [Bebek & Kolumbi,
2000:27]
Ukoliko posao definiemo kao delovanje s ciljem ili kao misiju, a etiku kao nauku koja
regulie i promilja pravila ljudskog ponaanja, poslovna etika bi bila primenjivanje ili
uvaavanje etikih principa u svim poslovnim aktivnostima. Poslovnu etiku moemo
definisati kao primenu opteprihvaenih etikih naela u procesu poslovanja preduzea i
pojedinaca. Moralna pitanja se tretiraju ne samo kao filozofska pitanja, ve i kao sutinski
vana, praktina, poslovna pitanja. Etici stoga treba pristupiti kao grani filozofije, morala,
liderstva i ponaanja zasnovanog na vrednosti aktera.
Pristupajui etiki moralnim problemima sa kojima se susreu u biznisu, pojedinci su u
stanju da bolje razumeju i klasifikuju svoja sopstvena moralna verovanja i da postanu
spremniji da razviju kritiki i misaoni lini moral. Pod poslovnom etikom se podrazumeva
obaveza da se posao obavi na odgovarajui nain i podrazumeva se odgovornost za njegovo (ne)obavljanje. U tom smislu, moralno odgovorna osoba se obavezuje da posao obavi i da prihvati odgovornost za neuspeh ili greku. Odgovornost moe biti lina, kada se
kre etike norme i pojedinac stie linu korist na raun optih interesa kompanije, a moe
biti i korporativna drutvena odgovornost.
Praktino sprovoenje etikih principa u poslovnom svetu kljuni je problem poslovne
etike. Poslovnu etiku ne moemo izjednaiti s istom etikom, jer je polje njenog delovanje
izmeu tenje za dobiti i istih etikih principa, kao to su: istina, prijateljstvo i sl. Kod
poslovne etike, za dobro obavljeni posao, oekujemo da i druga strana izvri svoj deo
obaveze.
Etinost se ogleda u ispunjavanju ciljeva svih dogovorenih strana. U poslovnom delovanju
gotovo nita ne inimo samo za opte dobro, nego je prisutna i lina korist, odnosno dobit.
Etinost se u poslovnom svetu odnosi na korektno izvravanje preuzetih ciljeva za koje
smo odgovorni drugoj strani.
U dananjem drutvu poslovne aktivnosti se obavljaju uglavnom za novanu nadoknadu,
premda npr. umetnici, lekari ili naunici veliki deo svog delovanja razmenjuju za ugled,
mo i sl. Poslovnu etiku dakle treba shvatiti i ire od pojma dobiti. Iz poslovne etike
iskljueni su oni koji obavljaju posao, a iz toga ne ostvaruju nikakvu korist.
Organizaciona (korporativna) kultura koja se odnosi na osnovne vrednosne sisteme,
pravila etikog ponaanja, etike principe i pravila koja kompanija nastoji da primeni
takoe spada u oblast poslovne etike. Pod poslovnom etikom se podrazumevaju i vrednosti moralnog ponaanja, kao i norme etikog ponaanja pretoene u kodeks profesionalnog
ili poslovnog ponaanja. [Rakas, 2006:55]

371

Kada poslovni ljudi govore o poslovnoj etici, oni obino podrazumevaju jednu od tri stvari: 1) izbei krenje krivinog zakona u poslovanju; 2) izbei radnje koje mogu dovesti do
tubi graana protiv kompanije, i 3) izbei akcije koje su loe za imid kompanije. Preduzea su posebno zabrinuta za ove tri oblasti, poto one podrazumevaju gubitak novca i
ugleda kompanije.
Imajui u vidu osnovna naela etike i njihovu primenu na poslovno ponaanje, poslovna
etika se kao posebna nauna disciplina moe odrediti kao skup moralnih normi o ponaanju prema sociokulturnoj i poslovnoj sredini, prema drugim ljudima sa kojima se stupa u
poslovni kontakt i prema odluivanju, dunostima, obavezama, pravu i odgovornostima, u
svim aspektima i sferama poslovanja.
Znai, predmet poslovne etike je skup moralnih pravila ponaanja u svim poslovnim aktivnostima usmerenim ka uspenom i profitabilnom biznisu. Norme su utemeljene na vrednostima koje se zasnivaju na osnovnim etikim principima, njihov sadraj se izraava
sudovima o dobrom i loem, uspenom i neuspenom poslovnom ponaanju, a njihov cilj
je da se obaveu svi uesnici u ukupnim poslovnim procesima na etiko ponaanje.

NASTANAK I RAZVOJ POSLOVNE ETIKE

Poslednjih decenija poslovna etika je sve ee tema razgovora u poslovnim krugovima.
Na popularizaciju i uestalije promiljanje o poslovnoj etici uticalo je vie motiva. Jedan
od najvanijih je poslovni neuspeh ili gubitak ugleda, kao i pad vrednosti na tritu nekih
svetski poznatih preduzea. Neodgovorni pojedinci i same organizacije svojim odlukama i
delovanjem nanose velike gubitke. Te propuste je vrlo teko ili gotovo nemogue nadoknaditi.
Ko moe garantovati da e preduzee povratiti jednom izgubljeni ugled? Svesni istinitosti
injenice, mnogi su zapoeli ozbiljnije da vode brigu o etici u poslovanju. U prilog tome
ide i injenica da se svake godine u brojnim zemljama sprovodi i izbor preduzea koje
svoje poslovanje najuspenije vodi u skladu s poslovnom etikom.
Razvoj poslovne etike u svetu odvijao se u skladu sa razvojem drutva, pa je u tom smislu
tekao u skladu sa aktuelnim drutvenim pojavama. Zato su se u pojedinim periodima
menjali pristupi vezani za oblast poslovne etike. [De George, 1999:29-30]
Tokom pedesetih godina XX veka aktuelna pitanja su bila: prava radnika na pravinu
zaradu i odgovarajue uslove zaposlenja, istina u oglaavanju i potenje u trgovakim
poslovima.
ezdesete godine su donele pokretanje drutvenih pitanja u biznisu. Tih godina dolo je do
pojave kontrakulture, razdornog rata u Vijetnamu, porasta problema zagaenja sredine,
nuklearnog i toksinog otpada. Rat u Vijetnamu je pokrenuo opte negodovanje sa moralnog stanovita, u vezi sa politikom i vojnom agresivnou vojnoindustrijskih kompleksa i
multinacionalnih konglomerata.

372

Biznis se naao na udaru zbog nedostatka drutvene svesti i zbog oteivanja drutvene
zajednice na bezbroj naina. Poslovne kole odgovorile su uvoenjem kurseva za drutvena pitanja, na kojima se razgovaralo o optubama protiv biznisa, i mogunim odgovorima
i lekovima. Poslovni svet je prvobitno reagovao defanzivno, a potom krenuo da sprovodi
promene nune da odbije napade. Unutar korporacija i unutar zakonodavne arene institucionalizovan je niz reformi socijalne svesti od kontrole zagaenja, do standarda koji
odreuju jednake mogunosti zapoljavanja.
Sedamdesetih godina dolo je do jo intenzivnijeg interesovanja za etiku biznisa. Sam
termin poslovna etika oblikovan je u ovom periodu prema izrazu medicinska etika,
koji je oko deceniju ranije bio usvojen u medicini.
Organizovali su se teajevi u oblasti etike u poslovanju, pisali su se udbenici, osnivala su
se profesionalna drutva i asopisi, odgovarajui predmet ustanovljen je na koledima i
univerzitetima. Organizovale su se konferencije na kojima su se susretali poslovni ljude s
profesorima poslovnih kola, katedri za filozofiju i religiju, pravnih fakulteta, i drugim
strunjacima.
Takoe, korporacijski internacionalizam i nova trzita u Aziji i na Srednjem istoku usmerili su nacionalnu korporacijsku svest na pitanja mita u zemlji i inostranstvu. Afera Votergejt (Watergate) u SAD izazvala je protest zbog umeanosti politike u poslovanje i dovela
do snanog oivljavanja obaveze podnoenja izvetaja i unutranje kontrole poslovnih
knjiga. Istovremeno, sve snaniji pokret potroaa je skretao panju na prevare i/ili uvredljivu praksu u oblastima razvoja, oglaavanja, pakovanja i oznaavanja robe. I mediji su se
oglasili, tako da su se mnoge kompanije odluile na uvoenje etikih kodeksa, na etike
programe i etiku obuku. Ve u to vreme poslovna etika postaje dovoljno znaajna za svet
biznisa da postaje pokret i dovoljno znaajna za sve oblike poslovne aktivnosti da se naziru i obrisi poslovne etike kao posebne naune discipline.
Osamdesetih godina, u poslovnoj etici bila su dominantna pitanja potroaa i kulturnih
razlika u stranim zemljama. Meutim, u drugoj polovini decenije, centralna pitanja koja
su zaokupljala panju kolektivnog morala dobila su novi oblik. Dok je tokom protekle dve
decenije veina etikih pitanja bila usredsreena na probleme institucionalne odgovornosti
i institucionalnih mehanizama, kako bi se ohrabrilo prilagoavanje visokim standardima,
fokus je sada pomeren na moralnu sposobnost pojedinca, jer su gruba preuzimanja kompanija i propast mnogih velikih kompanija ukazivali na dugogodinje probleme line pohlepe i nepotenja.
Do kraja iste decenije, broj kompanija sa liste Fortune five handred (List Fortune donosi
listu 500 najuspenijih firmi) koje su: usvojile korporacijske etike kodekse, uvele etike
telefonske linije gde zaposleni mogu prijaviti svoju etiku zabrinutost, ustanovile etike
komitete na ravni upravnog odbora ili pokrenule programe za etiku obuku, postao je zaista upeatljiv. [De George, 1999:32]
Poslovna etika je posebno dobila na znaaju tokom devedesetih godina. To je period ekonomske recesije u mnogim oblastima poslovanja, period jake konkurencije na svetskom
tritu, velikog smanjenja broja zaposlenih, spajanja kompanija, izuzetne mobilnosti radne
snage (koja postaje internacionalna, ine je pripadnici vie rasa, oba pola, raznovrsnija je i
obrazovanija) i sl. Sistemi vrednosti koji su poivali na homogenosti nestaju, a kriza vred-

373

nosti postaje dominantna oznaka ovog vremena. Kompanije postaju sve vee, prostiru se
na sve irem geografskom prostoru, ali, istovremeno, nastaje snano razaranje tradicije
kompanija ne samo zbog promene vlasnitva, nego i zbog sve vee depersonalizacije rada
prodiranjem i uvoenjem novih tehnologija u sve poslovne aktivnosti.
Odgovori su se poeli traiti u poslovno-etikoj praksi, pa se u cilju stimulisanja linog
integriteta i predusretljivosti na tritu u promenljivom i konkurentskom kontekstu u veini oblasti poslovanja trae naini i putevi sticanja i odravanja vrline, kao i etinosti u
poslovanju.
U ovom periodu, poslovna etika se susree i sa brojnim socijalnim problemima koji su
nastali kao posledica globalizacije i ubrzanog razvoja novih tehnologija, koje su bitno
ugrozile ovekovo prirodno okruenje i uslove njegovog ivota. Taj trend se nastavlja i
poetkom III milenijuma, tako da se kao aktuelni problemi poslovne etike u savremenom
drutvu oznaavaju: globalizacija, informatizacija i ekoloka kriza.
Danas je svima jasno da su u poslovnoj praksi neetiko ponaanje ne moe ni dozvoliti ni
nagraditi. Nastao je novi koncept poslovnog ponaanja, koji polazi od uvaavanja prava i
interesa drugih, koji polazi od ostvarivanja optih drutvenih interesa, koji izmeu ostalog
obuhvataju kvalitetno radno okruenje u kome poslovni uspeh, konkurentnost i ostvarivanje profita ne zavise ni od ega drugog osim od prava i dunosti koje se primenjuju u
odluivanju.
Vremenom je etika postala sastavni deo poslovnog ponaanja, a poslovna etika kao disciplina se razvijala usklaujui opte i konkretne vrednosti, usmeravajui pojedinca na
moralni odnos prema drugima, stvarajui norme o ponaanju i primenjujui naela poslovne etike na praktino poslovno ponaanje.
U praktinom poslovnom ponaanju sve vie se vodi rauna o odgovornosti u svim vrstama i oblicima aktivnosti u biznisu, a poslovna etika postaje nauna disciplina bez koje
poslovanje jednostavno ne moe uspeno i profitabilno da opstane.
Nedavna istraivanja su pokazala da su kompanije koje su uglavnom zanemarivale elemente etinosti u svom poslovanju ostvarivale proseno poveanje vrednosti svoje kompanije za 120 posto tokom deset godina, a one koju su znatnije primenile te elemente bile
su vrednije za oko 600 posto. Slina stvar bila je i s njihovim deonicama, pa su tako deonice neetinih kompanija porasle za oko 110 posto, a etinih za fascinantnih 900 posto u
razdoblju od deset godina. [Hawley, 1993:57]

POSLOVNI MORAL KAO DEO POSLOVNE ETIKE

Poslovni moral je skup nepisanih, optih, za pojedinca karakteristinih moralnih normi i
vrednosti koje odreuju njegovo ponaanje u svim poslovnim odnosima i svim
vremenima. Osnovne karakteristike poslovnog morala odnose se na: potovanje linosti,
uzajamno potovanje i poverenje, potovanje razliitosti, savladavanje razlika i
uvaavanje interesa drugih, zatitu dostojanstva, odgovornost i dunost prema drugima,
uzajamnu pomo, dranje obeanja i date rei. Odnose se i na potovanje dobrih

374

poslovnih obiaja i namera, poslovni kompromis, humanost, samostalnost, tanost,

kreativnost, istinitost, toleranciju, saradnju, racionalnost, doslednost i sl.
Poslovni lideri istaknutih kompanija kao to su Johnson & Johnson, IBM, Goldman
Sachs, Hewlett-Packard, Ford, 3M... i mnoge druge, naglaavaju da su visoki standardi u
ponaanju osoblja ona glavna imovina koja ima istu ekonomsku vrednost kao i drugi,
jednako apstraktan, pojam dobre volje. [Nash, 1981:81]
Poslovni moral obavezuje sve uesnike u poslovnim aktivnostima, a posebno menadere.
Naime, menaderi bi trebalo da budu moralne linosti sa izgraenim i usvojenim
unutranjim oseanjem, koje se posebno odnosi na moralnu odgovornost. Pored
obrazovanja i smisla za upravljanje, menader bi trebalo da ima i izraen smisao za
meuljudske odnose, sposobnost da spozna i razume drutveno i prirodno okruenje, da
poznaje psihologiju ponaanja, mentalitet, etike standarde i moralne sisteme, sisteme
vrednosti, duh vremena.

ZAKLJUAK
U oblasti primenjenih etika (medicinska, politika, vojna, sportska, nauna, itd), sve vie
mesta i panje zauzima poslovna etika. Ona se uspostavlja u odnosima izmeu zaposlenih
u kompanijima, u odnosima izmeu menadmenta (ili vlasnika) i zaposlenih, u odnosima
kompanije prema tritu, odnosno potroaima robe ili usluga. Moralni odnos je u osnovi
lini odnos, proizvod pojedinanog, individualnog ponaanja, celokupnog delovanja.
Poslovnu etiku su u osnovi stvorile same kompanije, jer su uvidele da se javljaju problemi u meuljudskim odnosima, u rukovoenju, na poslu i potom se ti konflikti i nepoverenja odraavaju na rezultate poslovanja. U pravu je ameriki etiar Mark Pastin koji je
istakao da nema nikakvih garancija da etino poslovanje vodi uspehu, ali da istovremeno
nema nikakvih garancija ni da neetino poslovanje vodi uspehu. Dakle, radi se o pozicioniranju moralnog ponaanja u biznisu, kao moguoj i znaajnoj pretpostavci uspenosti.

LITERATURA:
1.
2.
3.
5.
6.

Bebek, B. & Kolumbi, A. (2000), Poslovna etika, Sinergija, Zagreb.

De George, R. T. (1999), Business Ethics (5th Edition), Prentice Hall, New York.
Nash, L. L. (1981), Ethics Without the Sermon, Harvard Business Review, no. 59, 79-90.
Rakas, S. (2006), Uvod u poslovnu etiku, Megatrend Univerzitet, Beograd.
Hawley, J. (1993), Reawakening the Spirit in Work, Berrett-Koehler Publishers, San Francisco.

375

BUSINESS ETHICS IN BUSINESS OF 21ST CENTURY

Abstract: Business ethics is gaining a lot of relevance in 21st century business. Business
ethics is a form of applied ethics that scrutinizes ethical principles and moral or ethical
problems that occur in a business environment. It is therefore necessary to have comprehensive and systematic account of morality and ethics for businessmen. Moral issues are
treated not only as philosophical questions, but also as fundamentally important, practical, business questions. Therefore, ethics should be approached as a branch of
philosophy, morality, leadership, and stakeholder value-driven behaviors. By ethically
resolving moral problems confronting the business, individuals are better able to understand and classify their own moral beliefs and better equipped to develop a critical and
reflective personal morality.
Key words: business ethics, 21st century business

376

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

RAZLIKE IZMEU NERAZVIJENIH I RAZVIJENIH

FINANSIJSKIH TRITA92
Mr. Jelena Minovi
Institut ekonomskih nauka, Beograd, jelena.minovic@ien.bg.ac.rs

Mihajlo uki, dipl. ecc

Institut ekonomskih nauka, Beograd, mihajlo.djukic@ien.bg.ac.rs

Saa Milivojevi, dipl. ecc

Institut ekonomskih nauka, Beograd, sasa.milivojevic@ien.bg.ac.rs

Apstrakt: Rad predstavlja osnovne razlike izmeu nerazvijenih i razvijenih finansijskih

trita. Istiu se problemi i prednosti investiranja u slabo razvijena trita. Uveden je
koncept nesinhronog trgovanja. Osnovne razlike izmeu nerazvijenih i razvijenih trita
su: razlika u nivou informacione efikasnosti, razlika u investitorskoj osnovi, razlika izmeu stranih i lokalnih investitora, razlika u nivou homogenosti aktive, razlika u likvidnosti
akcija i razlika u nivou integracije sa svetskim tritima. Slabo razvijena trita su suoena sa sledeim problemima: mala kapitalizacija, mali broj akcija na likvidnim segmentima trita, pojava nesinhronog trgovanja, slaba uestanost tranasakcija, velika rizinost
akcija i esta pojava ekstremnih prinosa. U skup dodatnih fenomena spadaju: kratka istorija trgovanja, nedostatak transparentnosti izvetaja, pojava takozvanih nevidljivih oblika
rizika. Nerazvijena trita su trita koja ne ispunjavaju kriterijume efikasnosti definisane
klasinom finansijskom teorijom. Dodatno, ona su veoma volatilna, nelikvidna, i izloena
su po definiciji periodinim okovima koji napadaju i svetsku ekonomiju. Da bi se nerazvijena trita integrisala u razvijena trita EU potrebne su strukturne promene ovih malih
trita. Da bi se to desilo potrebno je, poboljati likvidnost nerazvijenih trita, poveati
transparentnost izvetaja, poveati dravnu regulaciju i otkloniti informacionu asimetriju.
Kljune rei: nerazvijeno trite, razvijeno trite, likvidnost, nesinhrono trgovanje

92
Ovaj rad je deo istraivakih projekata pod iframa 47009 (Evropske integracije i drutveno-ekonomske promene privrede Srbije na putu ka EU) i 179015 (Izazovi i perspektive strukturnih promena u Srbiji: Strateki
pravci ekonomskog razvoja i usklaivanje sa zahtevima EU), finansiranih od strane Ministarstva za nauku i
tehnoloki razvoj Republike Srbije.

377

UVOD
Nerazvijena trita imaju naine ponaanja koji reflektuju duboku internu logiku koja nije
uvek oigledna. Ova trita su trita koja ne ispunjavaju kriterijume efikasnosti definisane klasinom finansijskom teorijom. Ona su veoma volatilna, nelikvidna u vremenu i izloena su po definiciji periodinim okovima koji napadaju i svetsku ekonomiju.
Postoji mnogo rizika vezanih za investiranje u nerazvijena trita kapitala. Na primer,
politika nestabilnost u novonastalim zemljama predstavlja veliki rizik za investiranje. Da
bi se nerazvijena trita integrisala u razvijena trita EU potrebne su strukturne promene
ovih malih trita. Da bi se to desilo potrebno je, poboljati likvidnost nerazvijenih trita,
poveati transparentnost izvetaja, poveati dravnu regulaciju i otkloniti informacionu
asimetriju.
Osnovne razlike izmeu nerazvijenih i razvijenih trita su: razlika u nivou informacione
efikasnosti, razlika u investitorskoj osnovi, razlika izmeu stranih i lokalnih investitora,
razlika u nivou homogenosti aktive, razlika u likvidnosti akcija i razlika u nivou integracije sa svetskim tritima. Slabo razvijena trita su suoena sa sledeim problemima: mala
kapitalizacija, mali broj akcija na likvidnim segmentima trita, pojava nesinhronog trgovanja, slaba uestanost tranasakcija, velika rizinost akcija i esta pojava ekstremnih prinosa, kratka istorija trgovanja, nedostatak transparentnosti izvetaja, nedostatak dravne
regulacije i pojava takozvanih nevidljivih oblika rizika.
Neki od prvih autora koji se bave istraivanjem i analiziranjem novonastalih trita su
[Rouwenhorst, 1999: 1439-1464], [Bekaert i Harvey, 2002: 429448], [Bekaert i Harvey,
2003: 3-55], [Cajueiroa i Tabak, 2004: 521537], [Bekaert, Harvey i Lundblad, 2007:
1783-1831], [Bundoo, 2006: 1-25], [Hearn, Piesse i Strange, 2009: 489-501].
U ovom radu su predstavljene osnovne razlike izmeu nerazvijenih i razvijenih finansijskih trita. Naveemo sve probleme i prednosti investiranja u slabo razvijena trita.
Osvrnuemo se i na problem nesinhronog trgovanja u nerazvijenim tritima.
Rad je organizovan na sledei nain. U drugom delu navedene su osnovne razlike izmeu
razvijenih i nerazvijenih trita. Pored svih navedenih ogranienja vezanih za nerazvijena
trita date su i prednosti investiranja u ova trita. U treem poglavlju opisano je nesinhrono trgovanje koje se javlja na nerazvijenim tritima. U etvrtom poglavlju je dat zakljuak.
NERAZVIJENA NASUPROT RAZVIJENIM FINANSIJSKIM TRITIMA
[Hacibedel, 2007: 4] navodi neke od glavnih razlika nerazvijenih i razvijenih trita:
razlika u nivou informacione efikasnosti
razlika u investitorskoj osnovi
razlika izmeu stranih i lokalnih investitora
razlika u nivou homogenosti aktive
razlika u likvidnosti akcija
razlika u nivou integracije sa svetskim tritima
378

U efikasnom tritu cene e se bre podesiti. Ova brzina podeavanja je nia u nerazvijenim tritima. Informaciona asimetrija u novonastalim tritima izmeu dve grupe investitora moe biti opaena u razliitim formama. Akcije u nerazvijenim tritima su ocenjene
znatno vie od strane lokalnih investitora, zato to domai investitori imaju mnogo laki
prilaz informacijama. Kao rezultat nedostatka informacija, strani investitori se uzdravaju
od investiranja u akcije nerazvijenih trita [Hacibedel, 2007: 5]. [oki i ivkovi,
2007: 80] naglaavaju da zemlje u tranziciji, po pravilu, imaju vrlo izraen problem
informativne asimetrije u finansijskom sistemu. eljeni ubrzani privredni razvoj ovih
zemalja zahteva ozbiljne, konzistentne i sveobuhvatne aktivnosti na otklanjanju informacione asimetrije na finansijskom tritu. Dugorono odriv privredni rast u suprotnom nije
mogu [oki i ivkovi, 2007: 81].
Razlika izmeu nerazvijenih i razvijenih trita je povezana sa investitorskom osnovom.
Ispostavljanje trokova (engl. breakdown) investitorske osnove, po poreklu zemlje ili po
tipu investitora, je sasvim razliito u svakom tritu. Postoji bitna razlika izmeu stranih i
lokalnih investitora u novonastalim tritima, kako u pogledu prihvatanja rizika tako i
pogledu njihovog uea, to ne predstavlja veliki problem na razvijenom amerikom tritu. Dva trita se razlikuju u lanovima nivoa homogenosti aktive, odnosno razlikuju se
po nivou trine segmentacije. Dok amerike akcije sadre vie homogenu celinu, akcije
nerazvijenih trita su relativno vie heterogena grupa aktive, ak i na nivou zemlje
[Hacibedel, 2007: 5].
Bitna razlika izmeu razvijenih i nerazvijenih trita je likvidnost akcija. Rizik likvidnosti
je jedna od indirektnih barijera koju strani investitori gledaju dok investiraju u nerazvijena
trita. Na primer, nivo likvidnosti je mnogo vii u amerikom tritu nego u bilo kojem
novonastalom tritu [Hacibedel, 2007: 6]. U malim nerazvijenim tritima, likvidnost je
kljuni faktor rizika. Likvidnost je vaan faktor kada se govori o stabilnosti i efikasnosti
finansijskog trita. Nelikvidnost se pre svega ogleda u slabom obimu prometa trgovanja
nekom hartijom, te uestalou razdoblja kada se hartijom uopte ne trguje. Vremenski
raskorak izmeu dva uzastopna trgovanja moe biti i nekoliko nedelja. Takva situacija
nije uobiajena kod trgovanja hartijama od vrednosti na razvijenim tritima kapitala
[Latkovi, 2001: 6].
Tesno povezan problem sa niskom likvidnou je i daleko vea rizinost hartija na nerazvijenim tritima, te esta pojava ekstremnih prinosa koji nemaju opravdanja u definisanju
cene hartije od vrednosti putem odnosa izmeu ponude i potranje kao i u pristizanju
informacija na trite. Dakle, nerazvijena trita imaju neke specifine osobine koje ne
postoje kod razvijenih trita. [Latkovi, 2001: 6] naglaava da je situacija na nerazvijenim tritima s obzirom na pojavu nesinhronog trgovanja, daleko sloenija jer osim izraenog problema slabe uestalosti trgovanja postoji i daleko manji broja akcija koje se
kotiraju na berzama. Od problema mogu se istai i kratka istorija trgovanja, nedostatak
transparentnosti podataka o poslovanju i akcijskoj strukturi preduzea, te pojava takozvanih nevidljivih oblika rizika od kojih je najvaniji rizik nelikvidnosti [Latkovi i Bori,
2000: 7].
Postoji razlika i u nivou integracije sa svetskim tritima. Dakle, ameriko trite se razmatra kao reperno za potpuno integrisana trita, dok su (nerazvijena) novonasta trita

379

uglavnom segmentisana, i veoma slabo integrisana u razvijena trita [Hacibedel, 2007:

6].
Pored svih nedostataka [Latkovi i Barac, 1999: 28] navode i neke od prednosti nerazvijenih trita kapitala. Jedna od prednosti je to na nerazvijenim tritima postoji mali broj
akcija, to investitorima olakava praenje i analizu. Oni navode i poveanu predvidljivost
prinosa na ovim tritima [Latkovi i Barac, 1999: 28]. U poslednje vreme sve su atraktivnija nerazvijena trita. Prvo, mnoge novonastale berze narastaju veoma brzo to se tie
obima trgovanja, broja listiranih kompanija i trine kapitalizacije. Zbog toga se novonastala trita nazivaju i brzorastua. Internacionalni investitori pokazuju zaineresovanost za
ova trita zbog profita. Druga prednost bi bila to postoji veoma niska korelacija izmeu
razvijenih i nerazvijenih trita, to ini nerazvijena trita veoma interesantnim za diverzifikaciju portfolia. Trea prednost bi bila ta to je naeno da nerazvijena trita donose
vee prinose nego razvijena trita. Visok prinos na nerazvijenim tritima je udruen sa
visokom volatilnou i visokom serijskom korelacijom [Rousan i Al-Khouri, 2005: 100].

NESINHRONO TRGOVANJE NA NERAZVIJENIM FINANSIJSKIM TRITIMA

Trgovanje hartijama od vrednosti se ne ispoljava na sinhroni nain. Razliite hartije imaju
razliite frekvence trgovanja, ak za pojedinanu hartiju intenzitet trgovanja varira iz asa
u as i iz dana u dan. Do sada su esto analizirane serije prinosa hartija u fiksnom vremenskom intervalu kao to je dnevni, nedeljni ili meseni [Tsay, 2005: 207].
Na nerazvijenim tritima postoji izraen problem nedovoljne likvidnosti hartija od vrednosti. Iz pojma nelikvidnosti nuno proizilazi i pojam nesinhronog trgovanja (engl.
nonsynchronous trading)93. Nesinhrono trgovanje je zajedniki naziv za niz pojava kod
kojih se cene hartija od vrednosti belee sa grekom. Najee se takav proces povezuje sa
beleenjem cena hartija od vrednosti u pravilnim razmacima (na kraju dana, nedelje ili
meseca) iako su se trgovanja odvijala u nepravilnim razmacima, tj. ne nuno u zadnjim
trenucima trgovanja [Latkovi, 2001: 4].
Nelikvidnost se pre svega ogleda u slabom obimu trgovanja nekom hartijom, te uestanou razdoblja kada se hartijom uopte ne trguje. tavie, vremenski raskorak izmeu
dva uzastopna trgovanja moe biti i nekoliko nedelja. Takva situacija nije uobiajena kod
trgovanja hartijama od vrednosti na razvijenim tritima kapitala [Latkovi, 2001: 6].
[Campbell, Lo i MacKinlay, 1997: 84] su analizirali problem nesinhronog trgovanja na
serijama prinosa portfolija koji se sastoji od N hartija od vrednosti. Ovi autori nalaze da za
dnevne prinose hartija, nesinhrono trgovanje moe uvesti:
unakrsnu-korelaciju izmeu prinosa hartija od vrednosti sa kanjenjem (docnjom),

93
Nesinhrono trgovanje unosi ozbiljan problem prilikom ekonometrijskih analiza potrebnih za donoenje investicionih odluka jer ocene parametara postaju nepouzdane. Jedan od naina da se umanji uticaj nesinhronog trgovanja je putem nadometanja podataka koji nedostaju [Latkovi, 2001: 6].

380

serijsku korelaciju u prinosima portfolia sa kanjenjem, i

u nekim situacijama negativnu serijsku korelaciju serija prinosa pojedinane hartije od vrednosti [Tsay, 2005: 207].

Za dnevne serije, cena hartije je njena cena na zatvaranju (engl. closing price), koja je
poslednja cena za transakciju za datu hartiju od vrednosti, u danu trgovanja. Ove cene na
zatvaranju generalno se ne pojavljuju u isto vreme svaki dan. Stvarno vreme poslednje
transakcije za neku hartiju od vrednosti varira iz dana u dan. Tako je nekorektno pretpostaviti dnevne prinose kao ekvidistantne vremenske serije u 24-asovnom intervalu. Na taj
nain takva pretpostavka vodi do pogrenog zakljuka kada se radi o predvianju prinosa
hartija od vrednosti ak iako su aktuelne serije prinosa serijski nezavisne [Tsay, 2005:
207], [Campbell, Lo i MacKinlay, 1997: 85]. Dakle, pojava nesinhronog trgovanja moe
dovesti do lanog utiska o predvidljivosti prinosa iako su u sutini oni statistiki nezavisni
[Latkovi i Borii, 2000: 8].
[Latkovi, 2001: 3] analizira sistematski rizik akcija na hrvatskom tritu kapitala uz prisustvo nesinhronog trgovanja koje se pojavljuje zbog njihove nedovoljne likvidnosti. On
navodi da se analizom procesa nesinhronog trgovanja mogu odrediti beta koeficijenti koji
predstavljaju poboljane ocene sistematskog rizika. Latkovi pokazuje da postoje znaajne
razlike izmeu beta koeficijenata dobijenih standardnim postupkom izraunavanja i postupkom koji vodi rauna o nesinhronom trgovanju kod akcija kojima se veoma slabo trguje. On naglaava da rizik likvidnosti moe biti znaajan inilac na tritima u nastajanju,
dok se u ekonometrijskim analizama razvijenih trita on najee zanemaruje. Latkovi
je pokazao kako se vri korekcija za beta koeficijente da bi se umanjio uticaj nesinhronog
trgovanja. Razmatranjem nedeljnih prinosa tri akcije (Plive, Kraa i Istraturista) koje su
razliite likvidnosti i uestalosti trgovanja, on pokazuje da su korekcije vee to je likvidnost akcije i uestanost njenim trgovanjem manja [Latkovi, 2001: 14].

ZAKLJUAK
U radu su predstavljane osnovne razlike izmeu nerazvijenih i razvijenih finansijskih trita. Pored navedenih nedostataka navedene su i prednosti investiranja u nerazvijena trita. Opisan je i problem nesinhronog trgovanja koji se javlja na nerazvijenim tritima. Da
bi se nerazvijena trita integrisala u razvijena trita EU potrebne su strukturne promene
ovih malih trita. Potrebno je poboljati likvidnost nerazvijenih trita, poveati transparentnost izvetaja, poveati dravnu regulaciju i otkloniti informacionu asimetriju. Osnovne razlike izmeu nerazvijenih i razvijenih trita su: razlika u nivou informacione efikasnosti, razlika u investitorskoj osnovi, razlika izmeu stranih i lokalnih investitora, razlika
u nivou homogenosti aktive, razlika u likvidnosti akcija i razlika u nivou integracije sa
svetskim tritima. Nerazvijena trita su suoena sa sledeim problemima: mala kapitalizacija, mali broj akcija na likvidnim segmentima trita, pojava nesinhronog trgovanja,
slaba uestanost transakcija, velika rizinost akcija i esta pojava ekstremnih prinosa, kratka istorija trgovanja, nedostatak transparentnosti izvetaja, nedostatak dravne regulacije,
kao i pojava takozvanih nevidljivih oblika rizika od kojih je najznaajniji rizik likvidnosti.

381

LITERATURA:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.

Bekaert, G., Harvey C. R., (2002), Research in emerging markets finance: looking to the future, Emerging
Markets Review, 3: 429448.
Bekaert, G., Harvey C. R., (2003), Emerging markets finance, Journal of Empirical Finance, 10: 355.
Bekaert, G., Harvey C. R., Lundblad C., (2007), Liquidity and Expected Returns: Lessons from Emerging
Markets, The Review of Financial Studies, 20(6): 1783-1831,
http://www.kelley.iu.edu/clundbla/Liquidity_BHL.pdf
Bundoo, S. K., (2006), An Augmented Fama and French Three-Factor Model: New Evidence From An
Emerging Stock Market, 1-25, http://www.csae.ox.ac.uk/conferences/2006-EOIRPI/papers/csae/Bundoo.pdf
Cajueiro, D. O., Tabak B. M., (2004), The Hurst exponent over time: testing the assertion that emerging
markets are becoming more effcient, Physica A, 336: 521537.
Campbell, J. Y., Lo A. W., MacKinlay A. C., (1997), The Econometrics of Financial Markets, Princeton
University Press, Princeton, NJ.
Hacibedel, B., (2007), Index Changes in Emerging Markets,
http://www.riksbank.eu/upload/Dokument_riksbank/Kat_foa/2007/march_hacibedel.pdf
Hearn, B., Piesse J., Strange R., (2009), Market liquidity and stock size premia in emerging financial markets: The implications for foreign investment, International Business Review, 19(5): 489-501.
Latkovi, M., (2001), Nesinhrono trgovanje i proraun sistematskog rizika, Zavod za teorijsku fiziku, PMF,
Sveuilite u Zagrebu, http://www.phy.hr/~laci/art/beta.pdf
Latkovi, M., Barac Z., (1999), Optimizacija dionikih portfelja na rubnim tritim kapitala, Preprint,
Sveuilite u Zagrebu.
Latkovi, M., Bori D., (2000), Rizik nelikvidnosti aktivno i pasivno upravljanih dionikih portfelja,
Raunovodstvo i financije, Zagreb.
Rousan, R., Al-Khouri R., (2005), Modeling Market Volatility in Emerging Markets: The case of daily data
in Amman Stock Exchange 1992-2004, International Journal of Applied Econometrics and Quantitative
Studies, 2(4): 99-118.
Rouwenhorst, K.G., (1999), Local Return Factors and Turnover in Emerging Stock Markets, Journal of
Finance, 54: 1439-1464.
oki, D. B., ivkovi B. R., (2007), Finansijska trita i institucije, Drugo izdanje, Ekonomski fakultet u
Beogradu, Beograd.
Tsay, R. S., (2005), Analysis of Financial Time Series, Wiley, New Jersey.

382

DIFFERENCES BETWEEN UNDEVELOPED AND DEVELOPED

FINANCIAL MARKETS94
Jelena Minovi, MPhil,
Institute of Economic Sciences, Belgrade, jelena.minovic@ien.bg.ac.rs

Mihajlo uki, dipl. ecc,

Institute of Economic Sciences, Belgrade, mihajlo.djukic@ien.bg.ac.rs

Saa Milivojevi, dipl. ecc,

Institute of Economic Sciences, Belgrade, sasa.milivojevic@ien.bg.ac.rs

Abstract: This paper presents main differences between developed and undeveloped
financial markets. Problems and advantages of investing in poorly developed markets are
especially emphasized. Nonsynchronous trading concept is introduced. Basic differences
between developed and undeveloped financial markets are following: informational
efficiency level discrepancy, difference between foreign and local investors, difference in
assets homogeneity level, difference in shares liquidity and difference in world market
integration level. Undeveloped markets facing following problems: small capitalization,
small number of shares in liquid market segments, non-synchronized trading phenomenon, low transaction frequency, high risk of shares, and commonappearance of excess
returns. Additional group of phenomena are: short trading history, lack of statements
transparency, appearance of so-called invisible form of risks. Undeveloped markets are
markets which not fulfill efficiency criteria defined by classical theory of finance. Moreover, they are very volatile, illiquid and by definition exposed to periodical shocks that
attack world economy, too. To integrate undeveloped markets in EU developed markets,
structural changes of these small markets are necessary. It is required to improve liquidity
on undeveloped markets, increase statements transparency, increase government regulation and remove informational asymmetry.
Key words: undeveloped market, developed market, liquidity, nonsynchronous trading

94

This paper is a part of research projects numbers 47009 (European integrations and social and economic
changes in Serbian economy on the way to the EU) and 179015 (Challenges and prospects of structural changes
in Serbia: Strategic directions for economic development and harmonization with EU requirements), financed by
the Ministry of Science and Technological Development of the Republic of Serbia.

383

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

PORESKI PREKRAJI U REPUBLICI SRPSKOJ

I BOSNI I HERCEGOVINI
Prof. dr Ljubinko Mitrovi
Fakultet pravnih nauka, Banja Luka

Apstrakt: Zakon o prekrajima Republike Srpske, u lanu 1 daje definiciju prekraja kao
posebne kategorije kaznenih delikata, te tako prekraji predstavljaju krenje javnog
poretka ili propisa o ekonomskom i finansijskom poslovanju utvreno zakonom ili drugim
propisom, za koje su odreena obiljeja i za koje su propisane sankcije. S obzirom na
prednju definiciju jasno je da su u kaznenom sistemu Republike Srpske i Bosne i Hercegovine ukinuti privredni prestupi, kao naroita kategorija kaznenih djela protiv privrednog i
finansijskog poslovanja, a prihvaenim pojmom prekraja objedinjene su dvije vrste prekraja: prvi (opti), koji ine povredu javnog poretka i drugi (specijalni prekraji, tj.
nekadanji privredni prestupi), koji predstavljaju povredu propisa o privrednom ili finansijskom poslovanju. Za ovu drugu kategoriju prekraja Zakon o prekrajima Republike
Srpske odreuje gornji limit novane kazne koji dostie iznos od ak 200.000,00 KM (lan
10 stav 7 Zakona). Upravo o poreskim prekrajima iz Zakona o Poreskoj upravi i Zakona
o porezu na dodatu vrijednost bie rijei u ovom referatu.
Kljune rijei: prekraj, porez, prekrajne sankcije, Poreska uprava Republike Srpske,
Uprava za indirektno oporezivanje BiH.

PREKRAJI IZ ZAKONA O PORESKOJ UPRAVI REPUBLIKE SRPSKE

Zakon o Poreskoj upravi predvia vie poreskih prekraja. Ovaj Zakon definie i pojam
poreskog prekraja, te se tako poreskim prekrajem smatra zakonom ili podzakonskim
aktima utvrena radnja lica koja je prouzrokovala povredu poreskih propisa za koju je propisana prekrajna kazna. Kao uinioci poreskih prekraja mogu se javiti domaa pravna ili
fizika lica, odgovorna lica u pravnom licu i samostalni preduzetnici, ali i strana pravna lica
ili organizacije, strani dravljani i lica bez dravljanstva pod istim uslovima kao pravna
lica, organizacije i dravljani Republike Srpske. S druge strane, prekrajni postupak iz
oblasti poreza vodi se u skladu sa Zakonom o prekrajima Republike Srpske. Za prekraje
iz oblasti poreza, carina i finansija, novane kazne se mogu propisati u viestrukom iznosu
poreske ili carinske obaveze koja je trebala biti plaena, ili kao procenat ili viestruki
iznos vrijednosti robe koja je predmet prekraja, ali ne u veem iznosu od 200.000,00 KM
(Petrovi-Mrvi, Mitrovi, 2010:31).

384

U okviru optih odredbi, Zakon o Poreskoj upravi definisao je znaenje nekih osnovnih
pojmova koji se u Zakonu koriste, kao to su:
1. porez je svako plaanje Budetu Republike Srpske, grada, optine i fondova koje se
mora izvriti po poreskim zakonima, zakonima o doprinosima i zakonima o taksama,
kao i po drugim zakonima kojima su propisane naknade, a koje je prinudno, nepovratno i ne daje se u zamjenu za odreenu robu ili uslugu;
2. poreski obveznik jeste lice koje je, u skladu sa poreskim zakonima, obavezno platiti
porez ili kamatu. Pojam poreskog obveznika ukljuuje i poreskog posrednika i svako
drugo lice koje je po poreskim zakonima obavezno platiti porez, kaznu ili kamatu;
3. poreski posrednik jeste lice koje je, u skladu sa poreskim zakonima, duno da od bilo
kojeg lica obustavom ili na neki drugi nain prikuplja poreze, te da iste uplati na
odgovarajui nain;
4. lice u smislu Zakona o Poreskoj upravi jeste svako fiziko i pravno lice, dio pravnog
lica ili druga organizacija;
5. poreske zakone ine zakonski propisi koji se odnose na poreze koje je donijela Narodna skuptina Republike Srpske, podzakonski akti koji se odnose na poreze donijeti od
strane skuptina gradova ili optina, kao i podazakonski akti koje donosi Poreska
uprava za izvravanje Zakona o Poreskoj upravi;
Specifina je svakako i odredba stava 9 lana 101 Zakona o Poreskoj upravi prema kojoj se
protiv lica koje poini poreski prekraj nee voditi prekrajni postupak iako je poinilo
prekraj:
1. ako je to lice dobrovoljno i tano prijavilo prekraj poreskom organu prije obavjetenja
o izvoenju poreske kontrole, odnosno prije nego je taj prekraj otkriven od strane bilo
kojeg slubenika ili organa Vlade Republike Srpske i
2. ako u potpunosti sarauje prilikom utvrivanja odgovarajue obaveze.
Kada su poreski prekraji u pitanju, vanim treba svakako istai i upuujue norme koje
nalazimo u Zakonu o doprinosima (lan 17), Zakonu o porezu na dohodak (lan 50),
Zakonu o porezu na dobit (lan 46), Zakonu o porezima na imovinu (lan 32)95 i Zakonu o
porezu na nepokretnosti (lan 18) kojima se odreuje shodna primjena Zakona o Poreskoj
upravi u pogledu povrede odredaba ovih zakona, a koje imaju obiljeja prekraja, kao i
prekrajnih sankcija za ove povrede. Prednje znai da su Zakonom o Poreskoj upravi
propisani poreski prekraji i prekrajne sankcije za povrede, odnosno nedoputena
ponaanja koja reguliu ovi zakoni.
Zakonom o Poreskoj upravi propisani su sljedei poreski prekraji (Mitrovi, 2009: 226), i
to:

95
Zakon o porezima na imovinu prestao je da vai 31. decembra 2009. godine, a od 1. januara 2010. godine
poela je primjena Zakona o porezu na nepokretnosti.

385

Prekraj postupka registracije

Lice koje na bilo koji nain prekri postupak registrovanja kod Poreske uprave kaznie se
novanom kaznom od najmanje 1.000,00 KM.
Uinilac ovog prekraja jeste poreski obveznik koji propusti obavezu da se registruje kod
poreskog organa ili da prijavi organizacionoj jedinici u kojoj je registrovan bilo kakvu
promjenu adrese, vlasnitva ili promjenu oblika organizovanja preduzea, kao i promjenu
drugih podataka vezanih za upis u registar kod Poreske uprave. Obrazac prijave za registraciju propisuje direktor Poreske uprave. Prijava ukljuuje identifikacioni broj poreskog
obveznika, glavno mjesto poslovanja obveznika, lokaciju knjiga i evidencija obveznika,
kao i druge relevantne informacije koje odredi Poreska uprava. Poreski obveznik-pravno
lice i organizacija u prilogu prijave za registraciju dostavlja poreskom organu rjeenje o
sudskoj registraciji sa prilozima, a poreski obveznik-preduzetnik rjeenje o registraciji
izdato od strane nadlenog organa. Po okonanju registracije poreskog obveznika, Poreska
uprava obvezniku izdaje potvrdu o registraciji.

Prekraj postupka dostavljanja informacija

Lice koje prekri odredbe Zakona o Poreskoj upravi u vezi s davanjem informacija o otvaranju rauna u banci, depozitnoj instituciji ili drugoj ovlaenoj organizaciji za obavljanje
platnog prometa kaznie se novanom kaznom od najmanje 1.000,00 KM.
Ako lice dostavi informaciju nakon 30 dana po isteku roka za davanje informacija ili je
uopte ne dostavi, kaznie se novanom kaznom u iznosu od 1.000,00 do 1.500,00 KM.
Uinilac ovog prekraja jeste poreski obveznik (pravno lice ili organizacija sa sjeditem u
Republici Srpskoj, odnosno strano pravno lice ili organizacija koja ostvaruje prihode u
Republici Srpskoj), koji:
a) u roku od pet dana ne obavijesti organizacionu jedinicu Poreske uprave u mjestu registracije o otvaranju ili zatvaranju bilo kojeg rauna u banci, depozitnoj instituciji ili drugoj
ovlaenoj organizaciji za obavljanje platnog prometa u zemlji ili inostranstvu;
b) dostavi informaciju nakon 30 dana po isteku roka za davanje informacija o otvaranju ili
zatvaranju bilo kojeg rauna u banci, depozitnoj instituciji ili drugoj organizaciji ovlaenoj za obavljanje platnog prometa u zemlji ili inostranstvu i
c) ne dostavi uopte informaciju o otvaranju ili zatvaranju bilo kojeg rauna u banci,
depozitnoj instituciji ili drugoj organizaciji ovlaenoj za obavljanje platnog prometa u
zemlji ili inostranstvu.
Uinilac ovog prekraja jeste i fiziko lice-preduzetnik.

Neodazivanja na pozive
Lice koje odbije da se odazove na poziv koji je upuen tom licu u skladu sa lanom 28
ovog Zakona, kaznie se novanom kaznom od najmanje 1.000,00 KM.

386

Uinilac ovog prekraja jeste poreski obveznik koji se ne odazove na poziv Poreske uprave. Poreska uprava ima pravo da pozove bilo koje lice da da izjavu ili da predoi dokumente ili druge knjige i evidencije potrebne za sprovoenje i izvravanje poreskih zakona.
Obrazac poziva propisuje Poreska uprava, a poziv mora da sadri: svrhu poziva, vrijeme i
mjesto davanja izjave ili stavljanja na uvid dokumenata, te prava i obaveze pozvane stranke. Odluku o upuivanju poziva donosi rukovodilac organizacione jedinice koja poziva
lice. Poziv e se uruiti licu najmanje tri radna dana prije dana davanja izjave ili stavljanja
na uvid dokumenata. U sluajevima kada se u pozivu zahtijeva stavljanje na uvid knjiga i
evidencije, dokumenata ili drugih predmeta, u pozivima e se navesti koje je knjige i evidencije ili druge predmete potrebno staviti na uvid. Lice koje je pozvano moe zatraiti od
poreskog organa da promijeni mjesto ili vrijeme davanja izjave ili stavljanja na uvid
dokumenata navedenih u pozivu, s tim da je odluka o dozvoli promjene u iskljuivoj nadlenosti lica koje je uputilo poziv. Pozvano lice ima pravo da njegov predstavnik uestvuje u postupku davanja izjave i da snimi cijeli tok davanja izjave na magnetofonsku traku.
Pismeni zapisnik o izjavi sastavie, potpisati i datirati lice koje vodi postupak. Ako se
uredno pozvano lice ne odazove pozivu, a svoj izostanak ne opravda, ili ako se ne moe
uredno izvriti dostavljanje poziva zbog izbjegavanja prijema poziva, uz asistenciju organa Ministarstva unutranjnih poslova Republike Srpske izvrie se njegovo privoenje.

Prekraj postupka podnoenja poreskih prijava

Lice koja ne podnese poresku prijavu Poreskoj upravi na nain propisan poreskim zakonima, kaznie se novanom kaznom u iznosu od 10% od dospjele obaveze za svaki zapoeti
mjesec sve dok ne podnese prijavu, ali maksimalno do 150% od obaveze.
Lice, za svaku prijavu podnesenu sa zakanjenjem vie od dva mjeseca ili za svaku prijavu
koju mora pripremiti Poreskoj upravi u ime obveznika, kaznie se novanom kaznom do
1.500,00 KM.
Uinilac ovog prekraja jeste lice koje ne podnese poresku prijavu za porez kojem to lice
podlijee u skladu sa poreskim zakonima. Poreska prijava se smatra podnesenom onog
dana kada je primi Poreska uprava u obliku, na nain i u mjestu propisanim zakonom i
podzakonskim aktima koje donese Poreska uprava. Poreska prijava e se smatrati primljenom od strane Poreske uprave ukoliko su zadovoljeni sljedei uslovi:
a) da poreski obveznik predoi potansku potvrdu da je poreska prijava poslana potom ili
kada posjeduje kopiju poreske prijave koja je ovjerena prijemnim tambiljem i
b) da poreski obveznik dokae da je plaanje poreske obaveze prikazane u poreskoj prijavi
izvreno u skladu sa zakonom.
Poreska prijava se smatra primljenom od strane Poreske uprave na dan kada je prijava poslana preporuenom potom ili na dan plaanja poreske obaveze, koji god od ova dva dana
pada ranije. Poreski obveznik podnosi poresku prijavu na utvrenom obrascu koji propisuje
Poreska uprava. U skladu sa podzakonskim aktima, poreska prijava moe se podnijeti na
disketi ili u drugom obliku koji omoguava kompjutersku obradu podataka. Poreski obveznik ili njegov zakonski predstavnik potpisuje poresku prijavu. Ako je cijelu prijavu ili dio
prijave pripremilo drugo struno lice, tada to struno lice takoe potpisuje poresku prijavu
387

i unosi svoj identifikacioni broj. Poreski obveznik podnosi poresku prijavu u roku propisanom poreskim zakonima. Ako nije drugaije propisano poreskim zakonima, poreski
obveznik podnosi poresku prijavu organizacionoj jedinici kod koje je registrovan.

Prekraj postupka prijave poreske obaveze

Lice koje u svojoj poreskoj prijavi prijavi obavezu koja je manja od stvarnog poreza kaznie se u iznosu od 10% od manje prijavljene obaveze.
Lice koje prijavi obavezu koja je manja od 50% od iznosa stvarne obaveze obveznika,
kaznie se novanom kaznom u iznosu od 50% od iznosa umanjene obaveze.
Uinilac ovog prekraja jeste lice koje u svojoj poreskoj prijavi prijavi poresku obavezu
koja je manja od stvarnog poreza. Ukoliko lice u svojoj poreskoj prijavi prijavi poresku
obavezu koja je manja od 50% od iznosa stvarne obaveze poreskog obveznika, radi se o
kvalifikatornoj okolnosti za koju zakon predvia stroe kanjavanje.

Prekraj postupka podnoenja obavjetajne prijave

Lice koje ne podnese obavjetajnu prijavu Poreskoj upravi na nain propisan lanom 44
ovog Zakona, kaznie se novanom kaznom od najmanje 500,00 KM za svaki propust.
Uinilac ovog prekraja jeste lice koje ne podnese obavjetajnu prijavu Poreskoj upravi u
skladu sa zakonom. Obavjetajna prijava jeste izvjetaj koji je lice obavezno podnijeti
Poreskoj upravi, a u kojem daje informacije o plaanju poreza ili druge informacije potrebne za sprovoenje i izvravanje poreskih zakona.

Prekraj postupka podnoenja poreskih prijava za poreze po odbitku

Lice koje ne podnese prijavu za porez po odbitku Poreskoj upravi na nain propisan lanom 45 ovog Zakona, kaznie se novanom kaznom od najmanje 500,00 KM za svaki
propust.
Uinilac ovog prekraja jeste lice koje ne podnese poresku prijavu za porez po odbitku
Poreskoj upravi u skladu sa zakonom. Poreska prijava za porez po odbitku jeste izvetaj
koji poreski posrednik podnosi Poreskoj upravi, a u kojem su sadrane informacije o obavezama koje se moraju obustaviti i platiti. Poreski posrednik takoe dostavlja kopiju poreske prijave za porez po odbitku licu od ijih se prihoda porezi odbijaju ili naplauju.

Prekraj postupka voenja knjiga i evidencija

Lice koje se ne pridrava pravila za voenje knjiga i evidencija koje je duno voditi u
skladu sa poreskim zakonima, kaznie se novanom kaznom u iznosu od 10% od ukupnog
prometa, a najmanje sa 1.000,00 KM.

388

Uinilac ovog prekraja jeste lice koje se ne pridrava pravila za voenje knjiga i evidencija koje je duno voditi u skladu sa poreskim zakonima. Poreski obveznik je duan da
vodi knjige i evidencije na nain utvren poreskim zakonima, te obezbijedi voenje tih
knjiga i evidencija, ukljuujui pratee kompjuterske evidencije i dokumente na period od
pet godina od dana dospijea poreske prijave za porez na koji se odnose te knjige i evidencije.

Prekraj postupka otvaranja rauna

Banka, depozitna institucija ili druga organizacija ovlaena za obavljanje platnog prometa koja prekri bilo koji od postupaka prilikom otvaranja rauna za neko lice u skladu sa
lanom 40 ovog Zakona, kaznie se novanom kaznom od 10.000,00 do 17.000,00 KM za
svaki takav prekraj.
Uinilac ovog prekraja jeste banka, depozitna institucija ili druga organizacija ovlaena
za obavljanje platnog prometa koja prekri bilo koji od postupaka prilikom otvaranja
rauna za neko lice u skladu sa zakonom. Banka, depozitna institucija ili druga organizacija ovlaena za obavljanje platnog prometa moe otvoriti raun za pravno lice, organizaciju ili preduzetnika tek nakon stavljanja na uvid dokumenta Poreske uprave kojim se potvruje registracija poreskog obveznika. S duge strane, banka, depozitna institucija ili druga
ovlaena organizacija za obavljanje platnog prometa moe otvoriti obraunski ili drugi
raun za fiziko lice samo nakon predoavanja identifikacionog broja poreskog obveznika.

Prekraj postupka za prenos sredstava

Banka, depozitna institucija ili druga organizacija ovlaena za obavljanje platnog prometa koja ne prenese sredstva za plaanje obaveze u skladu sa lanom 59 ovog Zakona, kaznie se novanom kaznom najmanje 10.000,00 do 17.000,00 KM.
Banka, depozitna institucija ili druga organizacija ovlaena za obavljanje platnog prometa koja ne prenese sredstva za plaanje obaveze u skladu sa lanom 59 ovog Zakona u roku
od pet radnih dana od prijema naloga za prenos sredstava, kaznie se novanom kaznom u
iznosu od 2% od sredstava koja nisu prenesena za svaki dan za koji ta sredstva nisu prenesena nakon petog radnog dana ili novanom kaznom od 17.000,00 KM.
Uinilac ovog prekraja jeste banka, depozitna institucija ili druga organizacija ovlaena
za obavljanje platnog prometa koja ne prenese sredstva za plaanje poreske obaveze u
skladu sa zakonom. Banka, depozitna institucija ili druga organizacija ovlaena za obavljanje platnog prometa izvrie nalog nekog lica za prenos sredstava u svrhu plaanja poreskih obaveza sve dok postoji dovoljno sredstava na raunu tog lica, a banka, depozitna
institucija ili druga organizacija ovlaena za obavljanje platnog prometa je ovlaena da
izvri prenos sredstava u skladu sa zakonima Republike Srpske. Nalog za prenos kojim se
nalae plaanje poreske obaveze izvrava banka, depozitna institucija ili druga organizacija ovlaena za obavljanje platnog prometa u roku od jednog radnog dana od dana prijema
naloga za prenos sredstava. Lice koje podnosi nalog za prenos sredstava nee plaati ovakve usluge.
389

Prekraj postupka obustavljanja transakcija

Banka, depozitna institucija ili druga organizacija ovlaena za obavljanje platnog prometa koja prenese sredstva sa rauna nekog lica, a ne postupi po rjeenju Poreske uprave o
obustavljanju transakcija preko rauna tog lica u skladu sa lanom 69 ovog Zakona, kaznie se novanom kaznom u iznosu jednakom iznosu prenesenih sredstava, a najmanje sa
15.000,00 KM.
Uinilac ovog prekraja jeste banka, depozitna institucija ili druga organizacija ovlaena
za obavljanje platnog prometa koja prenese sredstva sa rauna nekog lica, a ne postupi po
rjeenju Poreske uprave o obustavljanju transakcija preko rauna tog lica u skladu sa zakonom.

Prekraj postupka o naplati poreske obaveze iz novanih sredstava

Banka, depozitna institucija ili druga organizacija ovlaena za obavljanje platnog prometa koja ne prenese sredstva sa rauna obveznika i ne postupi po rjeenju Poreske uprave o
naplati obaveze iz novanih sredstava lica u skladu sa lanom 69 ovog Zakona, kaznie se
novanom kaznom u iznosu jednakom iznosu sredstava tog lica koja nisu prenijeta, najmanje sa 15.000,00 KM.
Uinilac ovog prekraja jeste banka, depozitna institucija ili druga organizacija ovlaena
za obavljanje platnog prometa koja ne prenese sredstva sa rauna poreskog obveznika i ne
postupi po rjeenju Poreske uprave o naplati poreske obaveze iz novanih sredstava lica u
skladu sa zakonom.

Prekraj postupka o predaji imovine

Lice koje ne preda ili odbije da preda bilo koju imovinu obveznika po rjeenju Poreske
uprave po lanu 74 ovog Zakona, kaznie se novanom kaznom u iznosu vrijednosti imovine koja nije predata, ali ne vie od iznosa obaveze obveznika, a najvie do 1.500,00 KM.
Uinilac prekraja jeste lice koje ne preda ili odbije da preda bilo koju imovinu poreskog
obveznika po rjeenju Poreske uprave po odredbama Zakona o Poreskoj upravi.

Prekraj postupaka za izdavanje poreskih dokumenata

Lice koja prekri bilo koji od postupaka izdavanja bilo kojeg dokumenta koji se mora
izdati drugim licima u skladu sa poreskim zakonima, kaznie se novanom kaznom u iznosu do 200,00 KM za svaki dokument koji nije izdat ili je nepravilno izdat, a najvie do
1.500,00 KM.

390

Uinilac ovog prekraja jeste lice koje prekri bilo koji od postupaka izdavanja bilo kojeg
dokumenta koji se mora izdati drugim licima u skladu sa poreskim zakonima.

Prekraj postupka kod davanja identifikacionog broja

Lice koje ne da ili odbije da da svoj identifikacioni broj obveznika licima koja su po poreskim zakonima ovlaena traiti identifikacioni broj obveznika, kaznie se novanom kaznom u iznosu do 1.500,00 KM za svaki od ovih propusta ili odbijanja.
Uinilac ovog prekraja jeste lice koje ne da ili odbije da da svoj identifikacioni broj
poreskog obveznika licima koja su po poreskim zakonima ovlaena traiti identifikacioni
broj poreskog obveznika.

PREKRAJI IZ ZAKONA O POREZU NA DODATU VRIJEDNOST96

Zakon o porezu na dodatu vrijednost, u lanu 67 propisuje prekraje koje moe injenjem
ili neinjenjem poiniti svaki poreski obveznik koji:
1. obrauna i naplati porez na dodatu vrijednost na prenos imovine koja ini firmu ili dio
firme, u suprotnosti sa stavom 2 lana 7 Zakona o porezu na dodatu vrijednost. Za ovaj
prekraj propisana je novana kazna u iznosu koji odgovara iznosu od 50% od
obraunatog iznosa;
2. ne obrauna i ne plati porez na dodatu vrijednost na osnovicu u skladu s lanom 20
Zakona o porezu na dodatu vrijednost. Za ovaj prekraj propisana je novana kazna u
iznosu koji odgovara iznosu od 50% od neobraunatog ili neplaenog iznosa, a
minimalno u iznosu od 100,00 KM;
3. ne obrauna i ne plati ili pogreno obrauna i plati porez na dodatu vrijednost u skladu
sa stavom 2 lana 38 i stavom 5 lana 39 Zakona o porezu na dodatu vrijednost. Za
ovaj prekraj propisana je novana kazna u iznosu koji odgovara iznosu od 50% od
neplaenog ili pogreno obraunatog iznosa, a minimalno u iznosu od 100,00 KM;
4. ne podnese prijavu za porez na dodatu vrijednost ili je ne podnese u propisanom roku,
u skladu sa stavom 1 do 4 lana 39 Zakona o porezu na dodatu vrijednost. Za ovaj
prekraj propisana je novana kazna u iznosu od 300,00 KM, osim u sluajevima kada
je prijava negativna;
5. pogreno obrauna iznos ulaznog poreza u skladu sa glavom X Zakona o porezu na
dodatu vrijednost. Za ovaj prekraj propisana je novana kazna u iznosu od 50% od
nezakonski steene dobiti;
6. obrauna porez na dodatu vrijednost, iskae porez na dodatu vrijednost na fakturama i
odbije ulazni porez, suprotno lanu 44 Zakona o porezu na dodatu vrijednost. Za ovaj
prekraj propisana je novana kazna u iznosu od 100% od obraunatog iznosa, a
minimalno u iznosu od 100,00 KM;

96
Od 1. januara 2009. godine do 30. aprila 2011. godine ovlaena slubena lica Uprave za indirektno oporezivanje Bosne i Hercegovine izdala su ukupno 31.666 prekrajnih naloga, te 1.281 zahtjev za pokretanje prekrajnog postupka. Protiv rjeenja nadlenih sudova, UINO je do sada, podnijela ukupno 125 albi.

391

7. obrauna veu paualnu naknadu od one koja je dozvoljena prema lanu 45 Zakona o
porezu na dodatu vrijednost. Za ovaj prekraj propisana je novana kazna u iznosu od
100% od premaene naknade;
8. ne obrauna i ne plati porez na dodatu vrijednost u skladu s lanom 46 Zakona o
porezu na dodatu vrijednost. Za ovaj prekraj propisana je novana kazna u iznosu koji
odgovara iznosu od 50% od neobraunatog ili neplaenog iznosa, a minimalno u
iznosu od 100,00 KM;
9. ne obrauna i ne plati porez na dodatu vrijednost u skladu s lanom 47-49 Zakona o
porezu na dodatu vrijednost, kao preprodavac koriene robe, umjetnikih djela,
kolekcionarskih predmeta i antikviteta. Za ovaj prekraj propisana je novana kazna u
iznosu koji odgovara iznosu od 50% od neobraunatog ili neplaenog iznosa, a
minimalno u iznosu od 100,00 KM;
10. ne obrauna i ne plati porez na dodatu vrijednost u skladu s lanom 50-51 Zakona o
porezu na dodatu vrijednost, kao aukcionar. Za ovaj prekraj propisana je novana
kazna u iznosu koji odgovara iznosu od 50% od neobraunatog ili neplaenog iznosa,
a minimalno u iznosu od 100,00 KM;
11. ne ispostavi fakturu i ne sauva primjerak fakture, u skladu s lanom 55 stav 1 i 2
Zakona o porezu na dodatu vrijednost. Za ovaj prekraj propisana je novana kazna u
iznosu od 300,00 KM;
12. na fakturi ne iskae porez na dodatu vrijednost ili druge podatke iz kojih se iznos
poreza na dodatu vrijednost moe odbiti saglasno l. 47 i 51 i porez na dodatu
vrijednost ne prikae na fakturi ili u izvodima sa cijenama jasno ne naznai da porez
na dodatu vrijednost nije ukljuen u skladu s lanom 55 Zakona o porezu na dodatu
vrijednost. Za ovaj prekraj propisana je novana kazna u iznosu od 100% iskazanog
poreza na dodatu vrijednost ili iznosa poreza na dodatu vrijednost koji se moe
oduzeti, a u iznosu od 300,00 KM u ostalim sluajevima;
13. ne vodi i ne uva knjige u skladu s lanom 56 Zakona o porezu na dodatu vrijednost.
Za ovaj prekraj propisana je novana kazna u rasponu od 300,00 do 10.000,00 KM;
14. ne obavijesti Upravu za indirektno oporezivanje o poetku, izmjeni ili prestanku
obavljanja svoje djelatnosti saglasno l. 57, 60 i 62 Zakona o porezu na dodatu
vrijednost. Za ovaj prekraj propisana je novana kazna u iznosu od 100% od obaveze
o kojoj se nije obavijestilo zbog propusta poreskog obveznika, a minimalno sa
1.000,00 KM.
Ovlaeno lice koje radi za pravno lice podlijee istoj novanoj kazni kao i pravno lice.
Propisane novane kazne poveavaju se za 50% u sljedeim sluajevima, i to:
- svaki put kada je poinilac ranije kanjavan,
- u sluajevima kada je poreski obveznik spreavao Upravu za indirektno oporezivanje
u otkrivanju prekraja i
- u sluajevima kada je poreski obveznik poinio prekraj primjenom sredstava prevare
ili kroz uplitanje treeg lica koje nije zaposleno kod poreskog obveznika i ne zavisi od
njega na bilo koji drugi nain.

392

LITERATURA:
1.
2.

Petrovi - Mrvi, N. - Mitrovi, Lj.: Prekrajno pravo materijalno i procesno, Panevropski univerzitet
APEIRON, Banja Luka, 2010;
Mitrovi, Lj.: Prekrajno pravo poseban dio, Meunarodno udruenje naunih radnika AIS Banja
Luka, Banja Luka, 2009.

Zakoni:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.

Zakon o Poreskoj upravi (Slubeni glasnik Republike Srpske, broj 112/2007 Preien tekst; 22/2008 i
34/2009);
Zakon o prekrajima Republike Srpske (Slubeni glasnik Republike Srpske, br. 34/2006, 1/2009 i
29/2010);
Zakon o doprinosima (Slubeni glasnik Republike Srpske, br. 56/2001; 96/2003; 128/2006 i 120/2008);
Zakon o porezu na dohodak (Slubeni glasnik Republike Srpske, br. 91/2006; 128/2006 i 120/2008);
Zakon o porezu na dobit (Slubeni glasnik Republike Srpske, broj 91/2006);
Zakon o porezima na imovinu (Slubeni glasnik Republike Srpske, br. 51/2001 i 53/2007);
Zakon o porezu na nepokretnosti (Slubeni glasnik Republike Srpske, broj 110/2008);
Zakon o porezu na dodatu vrijednost (Slubeni glasnik Bosne i Hercegovine, br. 9/2005; 33/2005 i
100/2008).

TAX VIOLATIONS IN THE REPUBLIC OF SRPSKA AND BOSNIA

AND HERZEGOVINA
Ljubinko Mitrovi, PhD
Banja Luka

Abstract: The Law on Minor Offences of the Republic of Srpska, Article 1 provides a definition of the offence as a special category of criminal violations, so that "offences are
violations of public order or regulation on the economic and financial operations as established by the law or some other regulations, for which certain characteristics are determined and sanctions are prescribed". According to this definition it is clear that the
penal system of the Republic of Srpska and Bosnia and Herzegovina has abolished the
economic offences as a special category of crimes against economic and financial affairs.
The adopted concept of offence unifies two types of violations: the first (general) type,
which is the violation of public order, and the second type (special offences, i.e. former
economic offences), which is the violation of regulations on business and financial operations. For this second category of violations, the Law on Minor Offences of the Republic
of Srpska sets the upper limit of fines reaching the amount of 200,000.00 KM (Article 10,
Paragraph 7 of the Law). This paper discusses tax violations by the Law on Tax Administration and the Law on Value Added Tax.
Keywords: offence, tax, sanctions, Tax Administration of the Republic of Srpska, Indirect
Taxation Authority of Bosnia and Herzegovina.

393

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

LIDERSTVO I KVALITET, KAO POSLOVNA PARADIGMA

USPENOSTI RADA U ORGANIZACIJI PREDPOSTAVKA
PRIDRUIVANJA EVROPSKOJ UNIJI1
Doc. dr Sran Nikezi 2, doc. dr Sanel Jakupovi3
2

Dravni univerzitet u Novom Pazaru, Srbija

3
Panevropski univerzitet Apeiron, BiH

Saetak: Oseajui potrebu za dobrom organizovanou privrede svetski eksperti za

kvalitet u prolom veku postavili su osnove za razvoj modela kvaliteta. Sutina njihovog
rada je povezivanje kvaliteta proizvoda ili usluga sa zadovoljstvom kupca postignutom
vrednou. Smisao delovanja organizacije je da znanjem i sposobnou, samopouzdanjem
i privrenou njenih lanova postignu gore navedeni cilj. Kvalitet daje svakoj
organizaciji konkurentsku prednost, ali da bi se to ostvarilo, vrlo esto je, pored timskog
rada u organizaciji potrebno i lidersko voenje kako bi se obezbedio uspeh, razvoj i
prosperitet. Meusobna povezanost ova dva faktora, liderstva i kvaliteta, predstavlja
najvazniji generator uspenosti organizacije, njen trini rast i pozicioniranje koje
obezbeuje profit. Zadatak lidera je da motivie zaposlene da se poslovi obavljaju sa
lakoom i zadovoljstvom, da sumnju u budunost zameni verom, da neslaganje obrati u
kooperativni rad, da sigurnost zameni samopouzdanjem, da aktivnosti realizuje sa
neophodnim kvalitetom i na taj nain obezbedi visoke performanse svoje organizacije.
Danas se u praksi esto govori o TQL-u (Total Quality Leadership), odnosno pridaje se
veliki znaaj liderstvu koji ima veliko uporite u sistemu menadmenta kvaliteta.
Kljune rei: Liderstvo, kvalitet, Evropska Unija, trite, satisfakcija kupca, TQL

UVOD
Voenje organizacije je teak i odgovoran posao u kojem lider mora da idejom i vizijom
pridobije zaposlene, da ih usmeri ka strategijskom cilju organizacije koristei njihovu
kreativnu energiju, sposobnosti i znanja.
Lider i njegova efikasnost kljuni su elemenat u ostarivanju organizacionih zadataka preduzea. O liderstvu je pisano mnogo, poev od psihoanalitikih pristupa i ispitivanja
motiva lidera pa do pristupa koji su idealizovali lidersku poziciju i vrlo esto ga, bez dublje analize, postavljali na pijedestal svemogueg harizmatinog voe.

394

U sadanjem, turbulentnom okruenju, globalizacije i multinacionalnog povezivanja organizacija mora stalno da se adaptira, razvija i inovira. Organizacionu spremnost da odgovori na kognitivne elemente i influencije koje dolaze iz okruenja mogu ostvariti samo one
organizacije iji lideri trae kreativna i inovaciona reenja za poboljanje proizvoda i
usluga. TQM je jedan od osnovnih faktora konkurentnosti organizacije i u punoj meri
zavisi od liderske sposobnosti top-menadmenta, kao i menadmenta na operativnom i
taktikom nivou.
Liderstvo i kvalitet ne treba da se posmatraju samo iz ugla privredne organizacije nego i
sa nivoa drave. Drava, odnosno ira zajednica sa liderom koji je privren ideji razvoja
doprinosi i stvaranju implementanata u okvirima organizacija. Liderstvo je znaajno i
kljuni je faktor za podizanje ukupnog kvaliteta u celom drutvu.

LIDERSTVO I UPRAVLJANJE KVALITETOM

Sve ideje u vezi liderstva, u osnovi, se svode na ljude, uticaje i ciljeve koje treba da ostvare. Ono se dogaa meu ljudima, podrazumeva korienje uticaja da bi se postigao cilj.
Uticaj znai da se interakcije meu ljudima reguliu snagom autoriteta, pozicijom i znanjem. Otuda se liderstvo moe shvatiti kao sposobnost da se utie na zaposlene u preduzeu da tee ostvarenju odreenog cilja [ Nikezi, 2011: 202-203 ]. U pitanju je dinamian
proces koji ukljuuje upotrebu moi radi usmeravanja ljudi prema cilju. Rani radovi o
liderstvu bili su koncentrisani na line karakteristike lidera, kao to su fizike karakteristike, socijalni bekgraund i line karakteristike. Na tabeli broj 1 prikazane su line karakteristike lidera [ Daft, 2010: 479].
Nain da se prie kljunim karakteristikama lidera jeste analiza autokratskog i demokratskog stila liderstva. Autokratski lider nastoji da centralizuje autoritet i da upotrebom legitimne moi, nagraivanja i kanjavanja, ljude usmeri na ostvarivanje ciljeva. Demokratski
lider delegira autoritet na druge, podstie participaciju i oslanja se na ekspertsku i referentnu mo. Prve studije o ovim liderskim karakteristikama bile su uraena na Ajova univerzitetu od strane, K Levina [ Nikezi, 2011: 203 ].
Tabela br.1: Neke line karakteristike lidera
Fizike karakteristike
aktivnost
energija

Line karakteristike
kreativnost
originalnost

Socijalne karakteristike
kooperativnost
presti

Socijalni bekgraund
mobilnost

Radne karakteristike
odgovornost
orijentacija na zadatak

Interpersonalne vetine
participacija
takt

Inteligencija i sposobnost
zakljuivanje
odlunost
znanje
govornitvo

Izvor: Nikezi, 2009: 159

395

U savremenim uslovima poslovanja liderska pozicija je prouavana kod vie autora, poev
od kontigentnog prilaza koji su razvili Fidler, Hersi-Blansarda i model put-cilj razvijen od
Evansa i Hausa. Haus je razvio i model harizmatinog liderstva. U literaturi se pominje i
transakciono liderstvo koje se vezuje za tradicionalne funkcije menadmenta.
Trodimenzionalni lider punog raspona liderstva odraava sutinski profil transformacionog liderstva u kome maksimalno do izraaja dolaze sposobnosti da se sauva kompleksna struktura i izvre potrebne promene. Na slici broj 1 prikazani su kljuni atributi
transformacionog liderstva.
U savremenim uslovima okruenja sve vie se poveava internacionalna konkurencija i
znaaj strategijskog pozicioniranja lidera. kao nain stvaranja globalnih organizacija ili
megakorporacija [ Nikezi, 2010: 82].
Slika br.1: Kljuni atributi transformacionih lidera

Rukovodioci kvaliteta u organizacijama imaju izuzetno vanu ulogu u sistemu menadmenta kvaliteta. On mora biti lider u primeni i razvoju kvaliteta. Otuda koncept upravljanja kvalitetom postaje poseban zadatak menadmenta, u nastojanju da se dosegne liderska
pozicija i beneficije koje prua. Jaanje konkurentnosti kroz kvalitet postaje strateki izbor
u uslovima intezivne globalizacije trita, kroz sueljavanje ponude i tranje i slobode
trinih izbora i odluka [ Stefanovi, 2007: 58].
Rukovodilac kvaliteta mora da poseduje i razvija neophodne osobine lidera. On mora da
obezbedi efikasne kanale za komunikaciju kako sa top menadmentom tako i sa operativnim menadmentom. Svoje ideje mora blagovremeno da distribuira kako bi obezbedio
podrku top menadmenta za njihovo ostvarivanje. Po dobijanju saglasnosti i podrke
menader kvaliteta mora da ostvari svoju lidersku ulogu na realizaciji ideja, pri dobija-

396

njem operativnog i taktikog menadmenta za njegovo ostvarivanje. Njegov je zadatak da

neprestano analizara podatke i informacije o svim aspektima funkcionisanja sistema kako
bi na vreme mogao da aktivira fidbek vezu, ako stanje kvaliteta nije na visokom nivou [
Wren, Voich, 2010: 420-422 ].
Menader kvaliteta mora dnevne podatke o funkcionisanju sistema da pretvara u informacije koje su razumljive i top menadmentu i operativnom menadmentu. On mora da prati
trendove u sistemu, da ih deifruje da otkriva uzroke i veze izmeu podataka kada oni i
nisu potpuno oigledni. Lidersku ulogu rukovodilac kvaliteta mora da ostvari u svim
delovima organizacije.
Dodeljivanje ovog posla mora biti dobro razmotreno od top menadmenta, zato to je ova
pozicija integralni deo osnovne menadment strukture. Da bi menader kvaliteta mogao
da ispunjava navedene zahteve top menadment mora da vodi rauna o stalnom razvoju
liderskih osobina rukovodilaca kvaliteta i prui im punu podrku u ostvarivanju njihovih
zadataka.
Slika br.2: Strategijska mapa
Rast i razvoj

Konkurentnost

Finansijska
perspektiva

Perspektiva
kupca

Perspektiva
rasta i uenja

P1
Procesi
strategijskog
menadmenta

Ostali
procesi

Imid

Cena

Kvalitet

P0

Interna
perspektiva

Produktivnost

P2

P3

P4

Procesi
organizovanja

Procesi
voenja

Procesi
kontrolisanja

Menadment resursi

Kompetentnost menadera

Motivacija i poslovno okruenje menadera

397

Na slici broj 2 predstavljen je model kvaliteta procesa strategijskog menadmenta koji

obuhvata celokupnu operativu potrebnu za rast i razvoj organizacije i gde su uloge lidera,
odnosno menadmentskih resursa i kvaliteta nezaobilazne komponente ukupnih procesa
koje omoguavaju ostvarivanje satisfakcije kupca i profita organizacije
[ Arsovski, Arsovski, Nikezi, 2011: 3 ].

ULOGA LIDERA U KOMUNICIRANJU KVALITETA

Vetina lidera ima kljunu ulogu za efikasan proces upravljanja kvalitetom. Sposobnost
komuniciranja smatra se jednom od najvanijih odlika lidera, jer bez sposobnosti komuniciranja nema harizme niti prenoenja sopstvene vizije sledbenicima i drugim socijalnim
akterima. To se odnosi i na njihovu ulogu u sposobnosti da u razliitim fazama implementacije kvaliteta poveu sistem komunikacijama, vertikalno i horizontalno.
U primeni koncepta kvaliteta postoje tri relevantne liderske uloge i to
[ Carnall, 2007: 130 ]:
1) Dijagnoza, kojom se indetifikuje postojee stanje preduzea, percipiraju budua stanja
kroz izmenu stratekih akcija i izbora, i pravi scenario za trino pozicioniranje preduzea
u odnosu na konkurente, preko satisfakcije potroaa koja se moe ostvariti kvalitetom
proizvoda i usluga kojima se zadovoljavaju njihove percipirane vrednosti. Sposobnost
lidera je da uspostavi funkcionalnu vezu izmeu organizacije i okruenja, utvrdi pretnje i
anse, odnosno mogunosti da predvidi i definie kretanja u okruenju koja za organizaciju predstavljaju nov nain rada kao nunost kojom se jaa sopstvena pozicija i postie
liderstvo kroz kvalitet. Pristup je kognitivne prirode i lider mora da ima taj kvalitet.
2) Prilagoavanje, podrazumeva proces bencmarkinga organizacije sa konkurentima diktiranim od strane trita i realizaciju redukovanja eventualne ekonomske praznine koja je
nastala kao posledica nie efikasnosti i stratekih izbora. Prilagoavanje takoe podrazumeva redizajniranje organizacione strukture, promenu u sastavu organizacionih lanova,
vii tehnoloki nivo i kombinaciju drugih relevantnih faktora polazei od liderskih kapaciteta zasnovanih na bihejvioristikim znanjima, vetinama, moi i uticaju.
3) Komuniciranje, podrazumeva prenos vizije, ideje i misije, stavova i vrednosti na jasan
konkretan, koncizan, ubedljiv i konkretan nain. Ova uloga lidera zasniva se na obrazovno-harizmatinim vetinama da se uspostavi i odri interpersonalna relacija i naklonost
sledbenika, njihov respekt i spremnost na podrku. Koncept kvaliteta bazira se na meusobnoj interakciji svih funkcionalnih delova strukture kojima se povezuju specijalizovani
timovi, koji reavaju razliite aspekte kvaliteta u fazama pripreme, planiranja i primene.
Zadatak menadera kvaliteta je da lideru transimituju razliite informacije cija sadrina
opredeljuje karakter odluka i izaziva odreene akcije i ponaanja.
Koncept kvaliteta podstavlja pred organizaciju vie sloenih zadataka, ija sloenost proistie iz injenice to se vanost pojedinih interakcija menja, ako je treba uspeno ostvariti
u odreenom roku. Uvoenje kvaliteta, kao zadatak, moe se postii u relativno kratkom
roku, to je uslovljeno konkretnim performansama organizacije kao i njenom trisnom
pozicijom, u odnosu na postojee konkurente. Meutim uvoenjem sistema kvaliteta, kva398

litet se mora kontinuelno odravati, kontrolisati, korigovati i poboljavati. TQM se mora

posmatrati kao komplementaran proces sa IQM-om (Integralnim upravljanjem znanjem).
U fazi sprovoenja kvaliteta lideri moraju da a) oblikuju viziju i strategiju kako bi implementirali kvalitet na najbolji mogui nain, b) psiholoki pripreme i planiraju aktivnosti
uvoenja sistema kvaliteta, c) primenu koncepta, implementiraju kvalitet uz pomo socijalnih aktera koji moraju biti motivisani da prihvate nov nain rada. Izbegavanjem konflikta ili njihovim reavanjem na zadovoljavajui nain obezbeuje se prelazak iz najkritinije faze u fazu funkcionalno stabilne strukture koja vodi organizaciju prema viim ekonomskim performansama i satisfakciji internih i eksternh stejkholdera.
Tabela br.2: Liderske uloge i vetine u fazama sprovoenja kvaliteta
Mo

Uloge

Vetine

Liderstvo

Razvoj sistema
oekivanja

Faze sprovoenja
kvaliteta

Dijagnoza

Kognitivne

Oblikovanje vizije i
strategije

Prilagoavanje

Bihejvioristike

Psiholoke
pripreme
planiranje

Komuniciranje

K/B

Primena koncepta

U tabeli broj 2 date su, u meusobnom odnosu liderske uloge i vetine u fazama sprovoenja kvaliteta. Iz tabele se vidi da je uspeh lidera u sprovoenju kocepta kvaliteta direktno zavistan od sitema oekivane vrednosti koja mora biti i u materijalizovanoj ravni, a
vezana je za potrebe i zahteve zainteresovanih stejkholdera, kao i nivoa aspiracija koje su
razliite i uslovljene odreenim pozicijama socijalnih grupa i pojedinaca. Svi oni imaju
pozitivna oekivanja. U koncipiranju i implementaciji kvaliteta manje su bitne uloge lidera kao to su mo i uticaj (lina i referentna), kao i autoritet. Autoritet ovde podrazumevamo kao inherentno pravo da se drugima daju nareenja [ Nikezi, 2010: 42].

KVALITET KROZ PROIZVODNJU, MOGUA LIDERSKA PARADIGMA

Potreba da lideri budu potpuno posveeni kvalitetu ima poseban znaaj i mesto. Izvesne
promene liderskih karakteristika kroz pojedine faze i implementacije TQM-a pokazuju da
je neophodno pojedine liderske stilove prilagoditi odreenim fazama implementacije kvaliteta. Otuda je kljuna stvar da lideri budu potpuno posveeni kvalitetu i da taj svoj stav
uvrste unutar same organizacije. Na taj nain oni mogu efikasno da upravljaju organizacionim aktivnostima u ambijentu ukupnog kvaliteta. Promena u ponaanju pojedinaca
sutinski je uslovljena okruenjem, ustaljenim normama i pravilima i potreba je da se kroz

399

proces poduavanja artikuliu eljena ponaanja i aktivnosti kako bi se implementirao

sistem kvaliteta kroz iskustvo, simbole i eksplicitno ponaanje. Demonstracija posveenosti lidera i vrhunskih menadera kvalitetu od posebnog je znaaja. Ova posveenost je
iskazana ponaanjem i aktivnostima koje su izloene kroz celu organizaciju. Primena kvaliteta u proizvodnji predstavlja moguu paradigmu liderskog ponaanja i posveenosti. U
lidersko ponaanje koje kvalitetu daje kljunu ulogu u procesu proizvodnje mogu se ubrojiti [ Omachonu, Ross, Swift, 2004: 32-33 ]:
a) Signalizacija, izjavi ili uradi neto kako bi podrao viziju kvaliteta, kao to su diplomatske izjave koje su upuene direktno zadovoljstvu potroaa.
b) Fokus, svaki zaposleni mora da zna misiju, njegov udeo u njoj i ta mora biti uraeno
da bi se postigla. Ponaanje menadmenta i njegova reakcija na krize je indikativno za
ovaj fokus. Kada su sve funkcije i sistemi podeeni i kada praksa podrava kulturu, svi e
rado da podre viziju.
c) Politika prema proizvodnim radnicima, najjasnije izraava kvalitet i potrebu za njim,
bar iz ugla gledanja radnika. Kultura kvaliteta moe biti lako pokazana u takvoj politici
kao nagrada i sistem unapreenja, simboli statusa i druge akcije usmerena ka podizanju
standarda radnika.

ZAKLJUAK
U eri globane konkurencije, zahtevi kupaca su u porastu i potraga za kvalitetom nikada
nije bila vea. Kvalitet je evaluirao od koncepta u strategiju dugorone odrivosti. Liderska uloga u procesu primene kvaliteta i u uslovima intezivnih promena i opte globalizacije postala je izazov. Lider se suoava sa radikalnim tehnolokim promenama, pojaanom
konkurencijom i rafiniranim zahtevima razliitih kupaca koje treba zadovoljiti i dati im
adekvatnu vrednost za pofit koji obezbeuje organizacija. Pouzdanost i poveanje performansi proizvoda mogu se praktino primeniti samo u uslovima vrhunskog kvaliteta u proizvodnji i potpunoj posveenosti svih zaposlenih, na celu sa liderom ili top menadmentom. Menaderi u proizvodnji moraju se baviti analizom ostvarenog kvaliteta procesa i o
svakoj eventualnoj deformaciji obavetavati najue rukovodstvo organizacije. Zato moraju biti obueni i posveeni viziji i misiji organizacije. Svi zajedno moraju biti usmereni ka
potroau, njegovoj satisfakciji i poveanju vrednosti njegovog zadovoljstva.

LITERATURA:
1.
2.
3.
4.
5.
6.

Arsovski, S., Arsovski, Z., Nikezi, S. (2011), Development of quality in management in enterprise of Serbia, Journal of Techniques Technologies Education Management, (TTEM), Sarajevo, Vol 6, no.3
Carnall, C. (2007), Managing change in organizations, Financial Times Prentice Hall, New York, pg. 130.
Daft, R. (2010), Understanding Management, Cengage Learning, pg. 479.
Nikezi, S. (2010), Menadment novim projektima, Centar za strateka istraivanja nacionalne bezbednosti,
Beograd, str. 82.
Nikezi, S. (2011), Organizacija i okruenje, Satcip, Vrnjaka Banja, str. 202-203.
Nikezi, S. (2009), Uvod u organizaciju i menadment, Dravni univerzitet u Novom Pazaru, str. 159.

400

7.
8.
9.

Omachonu, V., Ross, J., Swift, J. (2004), Principles of total quality, CRC Press, pg. 32-33.
Stefanovi, N., Stefanovi, Z. (2007), Liderstvo i kvalitet, Mainski fakultet u Kragujevcu, str. 58.
Wren, D., Voich, D. (2010), Principles of Management: process and behavior, University of Michigan, pg.
420-422.

LEADERSHIP AND QUALITY, AS A BUSINESS PARADIGM

SUCCESS IN THE ORGANIZATION - ASSUMPTIONS JOINING
THE EU
Abstract: Feeling the need for global economy, organization experts for quality in the last
century, laid the foundation for the development of model quality. The essence of their
work is to connect the quality of products or services with customer satisfaction achieved
value. The purpose of the organization is that knowledge and ability, confidence and
affection of its members achieve the above goal. Quality gives any organization a competitive advantage, but for that to happen, very often, in addition to teamwork in the organization and leadership necessary to conduct in order to ensure success, growth and
prosperity. Interconnecting these two factors, leadership and quality, is the most important generator of the success of the organization, its market growth and positioning that
provides a profit.
The task of leaders is to motivate employees to perform tasks with ease and pleasure, that
doubt in the future replace faith, to address the discrepancy in the cooperative work to
replace the security of confidence, that the activities implemented with the necessary
quality and thus ensure high performance of their organization. Today, in practice, often
talks about in TQL (Total Quality Leadership), and attaches great importance to the leadership that has a large foothold in the quality management system.
Key words: Leadership, quality, EU, market, customer satisfaction, TQL

401

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

M
, ,
e-mail: zelkaogrizovic@gmail.com

:
()
. : , , .,

.
99,8%
, 60% - 80%
.

,
. ,

,
.

, 99
.
a,
.

250 ; 50, 250
, 25%,
.
: , , , ,

402


.
.
.
.
, . , ,
, , . , .
, .
99%
, 93% 10 .
: ( M 2003-2008, , 2003.,4)
-

80 .

;

70%
;

60%
.

. , .
, . . , ,
, .
.
. ,
.
,
. , outsource
,
. ,

403


. . ( Audretsch D., Van der Horst R., Kwaak T., Thurik R 2009., 41-42.)

, 2002 ,
2010 .
,

: , star-up . , , , on-line ,
, , ,
, .
,
.
.
.
.
, , .
, ,
.
, (ERDF) (ESF).
(The European Regional Development FundERDF) , .
. ERDF
( ) ; , ,
, , ;

. ERDF , ,
.

404

 (The European Social Fund-ESF) . 1957

.
, . ,
. ESF-
, ,
.
ESF , ,
,
, , , .
,
. ( ,.
, 2003., 3)
2009

..(

.,
2009.
adresa:
http://www.pks.rs/LinkClick.aspx?fileticket=F2xMH8Bl7Zw%3D&tabid=1883&mid=90
16&language=sr-Latn-CS)
-

2009 .

start-up .

, .

10 ,
.

,
,
.

,
.

, ,
, . ,
.

405

( : http://www.prsp.sr.gov.yu/).

.

. ,
( , ).

.
.
1986 , .
. ,
, ,
, , . 1986 7.500
, 73% .

.
, 99% .
.
.
:
- ;
- ;
- - ;
- , ,
();
- ;
- ;
- .

28. 1992. , .
. ,
.

406

 :
- ;
- ;
- ;
- , ;
- ;
- ;
- ;
- .
.
.

2 ; 60%
. 06.06.1995.
.
,
. ,
50 , 51 250 .

,
, 1994.
(25 ) (25-200) .
:
- , ;
- ;
- , ;
- ;
- , ;
- ;
- ;
- - 1994.
.
, .
1995 a
:
- , , ;

407

;

;
.

.
,
.

. ,
, , ,
. , ,
,
.
. , ,
, ,
.

1.

2.

3.
4.
5.

1.Audretsch D., Van der Horst R., Kwaak T., Thurik R. First Section of the Annual Report on EU Small
and Medi um-size d Enterprises, European Commission, Directorate General Enterprise and Industry, Zoetermeer,January12,2009.str.41-42.
http://ec.europa.eu/enterprise/policies/sme/files/craft/sme_perf_review/doc_08/spr08_annual_reporten.pdf
2. ., , ,
EuropeanCommission,Brisel,15-19.jun2009g.adresa:
http://www.pks.rs/LinkClick.aspx?fileticket=F2xMH8Bl7Zw%3D&tabid=1883&mid=9016&language=srLatn-CS
3. M (2003-2008.) .4.
4. : http://www.prsp.sr.gov.yu/
5.. (2003) , 3,

408

Abstract: In the process of globalisation of the world market the small sized and middle
sized enterprises managed to obtain the position of the necessary component within the
development of the national economy. Thanks to their characteristics such as flexibility,
easier application of the new managing trends, better communication within the very
company provided them with the position of the must have for each country that wishes to
adjust its economy to the new market conditions.
The small sized and middle sized enterprises in the developed countries make 99% of the
total number of business subjects, they empoy 60 % to 80% of the total labour and give a
substantial contribution to the realization of the high gross production. The department of
the small sized and middle sized enterprises reprezent the basic trigger for the economic
development which gives them an undisputable importance for the national economy. This
is also the case for Serbia. For this reason, all the Europian countries, as well as those
which are heading towards the European integration design the strategies of the development for the small sized and middlesized sectors, as well as enterpreneurs in order to
ease and accelerate the growth and development, strengthen it and in this way contribute
its improvement.
The European Union wants to intensify the efficiency of the programme in the area of
promotion of the small sized and middle sized enterprises, since those companies make 99
percent of the total number of business within the EU and they make the frame for the
employment in the EU. This sector is the keypoint of the innovative and enterpreneur dealings, i.e. the base of the concurrency of the EU.
According to the official definition of the small and middle enterprises in the EU, they
represent companies that do not have less than 250 employees; small business up to 50,
and middle business can have up to 250 workers, and they cannot be owned by the bigger
company in more than 25%, either individually or affiliated.
Keywords: small and middlesized enterprises, enerpreneurship, EU, Serbia

409

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

ULOGA NAUKE NA RAZVOJNOM PUTU KA EVROPSKOJ UNIJI

Dr Biljana Petrovi
Pravni Fakultet Pale, Univerzitet Istono Sarajevo
mizib18@yahoo.com

Apstrakt: Moderna drutva su izgraena na sloenom sistemu odnosa meu graanima

kojim se racionalno upravlja putem drutvenih uloga, institucija i pravila. Taj sistem
odnosa se razvija u meusobnom delovanju privatnih i javnim interesa pri emu se uvek
daje primat jednoj od kategorija. Suprematija jedne vrste interesa skorije nuna te dovodi
do nejednakosti, a ona dalje do drutvene nestabilnosti, raslojavanja i fragmentacije sa
uvek prisutnim oblicima siromatva i iskljuivosti. Prihvatanje osnhovne ideje zajednice
predstavlja obnovu drutvenih odnosa na osnovu zajednikih vrednosti, inkluzivosti,solidarnosti i uzajamnog potovanja.
Graani koji su sposobni da se ponaaju anonimno, kritiki, participativno i odgovorno,
predstavljaju najvaniju potrebu bilo kod drutva koje potuje principe demokratije, ljudskih prava,mira,slobode i jednakosti.
Ideal aktivnog graanstva takoe se istie u lanu Amsterdamske konvencije Evropske
unije.Dalje,kao jedan od glavnih ciljeva Generalne direkcije za obrazovanje i kulturu
Evropske komisije predstavljen je razvoj pojma graanstva samo u pravnom smislu rei
nego i podsticanje praktinog uea naroda u demokratskim procesima na svim nivoima.
Sa tim u vezi je i daleko vea opasnost da drava ukine ili krvi participativna prava je
daleko manja od opasnosti da graani neshvate ozbiljno ideju participacije kao dunosti.
Pravo na adekvatno obrazovanje koje ukljuuje ne samo set dobrih namera iz Bolonjske
deklaracije i stvaranje jedinstvenog evropskog obrazovnog prostora,ve i ureivanje
oblasti obrazovanja, posebno visokog, a sa obzirom na pravo poplavu nedravnih visokokolskih institucija, sa nedovoljno jasno definisanim ciljevima i programima obrazovanja kadrova. Visokokolske ustanove imaju veliku odgovornost u stvaranju katrova, ne
samo za specifinu struku, ve i prilikom socijalizacije i ukljulivanje mladih u druge
struke. Pristup koji oni osvajau potie od autoriteta sa tim institucija, ali moe biti, u
odreenim sluajevima, veoma diskutabilan, te tvoriti kulu od karata u obrazovanju.

UVOD NA RAZMATRANJE
Poznato je da nauka predstavlja sitematizovan skup i sistem znanja proverenih istina u
prirodi i drustvu.Prema shvatanjima nekih savremenih teoretiara, nauka se objanjava
takoe kao sistematian i argumentovan skup saznanja o nekom delu objektivne stvarnosti

410

u odreenom istorijskom momentu. Ona prouava (empirijsku) istinu odredjenih pitanja. Naukom se nastoji uspostavljanje loginog reda saznanja i znanja. Ona naroito tei
harmonizaciji i postizanju unutranje stabilnosti, preciznosti i predvidivosti. Naroito je
aspekt predvidljivosti problematian, kada se ima u vidu razliiti intenzitet i tok drutvenih promena, koji ine objektivnu stvarnost. Ako se predvidivost pribliava do one
granice prihvatljivosti, a greke i nedostaci predstavljeju drugo lice izvrenih israivanja
i sistematizacije rezultata.
Saznanja do kojih nauka dolazi nisu beznaajne za praktinu primenu u drutvu. Teorijski
okvir je neophodan za svaku praktinu delatnost. On je polazna tana i nunost svake prakse. Ovo ne treba shvatiti da je zadatak nauke da unapred odredi praktine aktivnosti ve
da objasni probleme, dogaaje, pojave i predloi jednostavniji nain za njihovo reavanje i
razumevanje.
Ako bi smo ulogu nauke i njen praktini znaaj sagledali u odnosu drave i drutva, odnosi graana kao samostalnih jedinica jednog sistema doli bi smo do zakljuka da se kao
jedan od osnovnih zadataka nauke svuda, a naroito u dravama zapadnog balkana stavlja
na primarno polazno. Nauka treba da predstavlja pripremu pojedinca kako za uenje tako
i za prihvatanje sopstvenih prava i odgovornosti, njihovo uvoenje u politiku i potovanje
principa i osnovnih vrednosti. Re je o ljudskim pravima na globalnom nivou,demokratiji,toleranciji i solidarnosti koja proizilazi iz razumevanja i boljih poznavanja
drugih.
U sadanjosti meutim, tenja ka objektivnom istraivanju istine gubi na zapadu graansko pravo. Istraivanja za opte dobro podreena su interesima biznisa i cilju gomilanje
novca. U tom smislu moemo navesti primer ugovora izmeu uvenog univerziteta Berkli i mone vajcarske firme Novartiz iz marta meseca 2001.g. u uvenom asopisu Le
monde diplomatique.Odeljenje za mikrobiologiju na Berkliju dobilo je 25 miliona dolara
od vajcarske firme, a univerzitet je bio duan da istoimenom vajcarskom gigantu ustupi
treinu svojih buduih otkria. Ovo je svakako uticalo na stvaranje novog modela saradnje
univerziteta i privatnog sektora. Ili iskustva Mafhestingskog univerziteta (market-model
univerziti) prema kome se na univerzitetima koje obavljaju istraivaku delatnost u velikom broju stvaraju centri za rad sa patentima iji je zadatak na naplate svoja autorska prava. Tako se veliki broj profesora pretvaraju u preduzetnike bave se vie komercijalnim
poslovima nego naukom. Prema podacima jednog asopisa u SAD(Los Angeles times) iz
2003.g. koje su objavili povodom odnosa nauke i proizvodnje u uglednim medicinskim
asopisima, pokazalo se da je veina autora tekstova bila medicinstke struke (lekara) koje
su plaali proizvodjai lekova. Tako da je prosto nauka ula u slubu dobro poznate gramzivosti Volt sreeta.
Jedno od osnovnih pitanja u savremenom politinom i vojnom suparnitvu predstavlja
stav mone politino birokratke mainerije i tehnokratsko naunih krugova. Posebno u
zemljama koje su visoko tehnoloki razvijene, raspodela dohotka se posmatra kao klju za
reenje problema, mesta sopstvene drave ili, ire mesta u svetskom nadmetanju.Ovakav
stav namee misao, ali i akciju podreenosti oveka dravi. Dolazi se do apsurdnog odnosa u kome je ovek podreen procesu rada - kao delia atoma koji se unjemu kao svom
radno mestu i ire, u proizvodnoj organizaciji kao molekulu kree prema nuinostima i
pravilima kojima namee dravna politika Zakoni egzetnih nauka prenose se u radne pro-

411

cese i drutvene okvire, a sve sa namerom da se ovek usko grlo proizvodnja, prolagodi
automatizovanom, tehniciziranom,to ga zaista pribliava robotu (koji radi to mu se
nametne, a ne unosei pri tom ni misli ni oseanje).

ULOGA I ZNAAJ OBRAZOVANJA KAO NACIONALNA STRATEGIJA

Tenja savremenih drava sveta jeste da se itavo stanovnitvo obrazuje i pripremi za rad i
ivot, na jednostavniji,udobniji i praktiniji nain ivota.Obrazovanje i praktina primena
znanja u proizvodnim i finansijskim institucijama treba da predstavlja osnovicu stanovnitva u svakoj dravi.
U tom smislu su najbogatije zemlje Evroope, SAD i Japana sada ve davnih ezdesetih
godina dvadestog veka formirale OECD. On je imao za cilj da gradi politiku koja bi
omoguila zavoj i ekspanziju ekonomije i zaposlenosti sa ciljem boljeg ivotnog standarda.l U svom daljem razvoju ukljuuju se programi za nauku, tehnologiju i obrazovanje.
Programi za obrauovanje su obuhvatali razunovrstne ciljeve, planiranje i upravljanje i
primenu procesa inovacija, kao evikasno korienje pedagokih sredstava u razvoju strukture srednjekolskog i visokokolskog obrazovanja. Svi ovi programi trebali su uspostaviti blisku vezu saradnje izmeu obrazovanja i primenu naunih dostignua u visoko razvijenoj industriji. Naravno ve tada su se uoile protivurenosti izmeu razvoja drutva kao
sistema sa svim njegovim potrebama i mogunostima, i razvoja obrazovanja kao podsistema. Naroito se istie odnos drutvo visoko kolsko obrazovanje, tanije odnos potrebe
drutva i finalni nastavno nauni proizvodi pre svega univerziteta. Takoe uoavaju se
odnosi izmeu individualnih zahteva za nastavkom obrazovanja prvestveno (visoko kolske ustanove) i kolskih kapaciteta to je vodilo novoj protivurenosti, kvantitativnoj
ekspanziji i kvalitetu rada.
Ekonomika obrazovanja u nauno tehnikom progresu prestavlja relativno mladu naunu
disciplinu koja se iznedrila skraja dvadesetog veka.Ona je u osnovnim postavkama uoila
povezanost privrede i obrazovanja koji do sad nije bio dovoljno jasan.Posebno nije bilo
jasno kakvi e se koraci preduzeti u oblasti stvaranja tih uzajamnih odnosa koji su produkt
savremene civilizacije koja se zasniva na visoko razvijenoj tehnologiji i primeni nauke i
naunih dostignua Osim toga nejasno je, da li i u kojem obimu razvoj obrazovanja treba
da prestigne privredni razvoj , ili bi to trebalo initi obrnutim redom. Suprotnost se ogleda
ve u demokratizaciji obrazovanja. Tako se postavlja pitanje kome ili emu dati prednost :
intividualnim zahtevima, (koji masovnou i nepredvidljivou mogu prekoraiti ono to
se u ureenom svetu rada trai), ili kvantitativnim ili kvalitativnim potrebama u oblasti
rada koji trae plansko trite rada.
Centralno pitanje u savremnom svetu politinog i vojnog suparnitva prestavlja stav mone politiko birokratske maine i tehnokratsko naunih krugova.Posebno u zemljama
koje su visoko tehnoloko razvijene, finansijski medijski i vojno jake, raspodelu dohotka
vide kao klju za reenje problema uloga i mesta sopstvene drave u okruenju ili na
svetskoj sceni.
Demokratizacija svakog drutva je utoliko efikasnija ako se polazi od pojedinca, od graanina, od samosvesne i odgovorne individue. Na taj nain e nauka i primena nauke

412

dobiti drugaiju ulogu, jer ih treba postaviti u kontekst stvaranja oveka koji aktivno uestvuje u procesu prikupljanja sistematizacije i stvaranja smislenih zakljuaka koje e moi
da primeni u svojoj pojedinanoj praksi. U pitanju je veoma sloen proces koji u svakoj
svojoj fazi pokazuje na ulogu i znaaj naunih saznanja. Nije dovoljno samo postojanje
odreenih premisa i volja pojedinaca da iz prihvate i primene, ve i odgovarajui pozitivan stav drave prema istima. A sve to treba da vodi u bolju i bogatiju budunost oveka.

PRAKTINI ZNAAJ NAUKE NA RAZVOJNOM PUTU ZEMLJE

U zemljama tranzicije moralo bi se, kada je re o obrazovanju i primeni naunih dostignua u proizvodnom i tehnolokom razvoju drutva, obratiti panja na neke injenice
koje se esto zanemaruju. Pre svega, imajui u vidu ekonomsku prirodu, obrazovanja,
osnovno pitanje koje se postavlja je odnos izmeu sve opteg razvoja drave, i razvoja
obrazovanj (sa povratnim dejstvom). Osnovno pitanje, koji su faktori u tako zaiteresovanim za razvoj obrazovanja i nauke i koliko su spremni da to pomognu?
Ako pogledamo sistem raspodele dohotka uoavamo tri osnovna subjekta sa razliitim
interesima : drava, koji trai da napuni nunim sredstvnima svoj budet ime podmiruje
svoje ogromne rashode; privredni subjekti koji trebaju da stvore proirenu reprodukciju i
pojedinac-radnik, ija je egzistencija i stadard u linom dohotku. Naravno re je o pluarizmu interesa koji ovako izraen nije priznat u svim dravama.
Danas se drava javlja kao osnovni oslonac obrazovne politike,gde kroz zakone nad kojima bdi dravni aparat dravnu volju i te kako ispoljava.
Bez obzira to postoji uticaj odreenih grupa i pojedinaca koji kroz kretivnost uestvuju o
odluivanju, ostaje birokratski duh koji u svom novom obliku prua otpor nalazei oravdanje kroz dimenziju vremena.
Ve je poznato da je sve opti rast jedne zemlje neposredno zavistan o dobima i kvaliteta
obrazovanja koje predstavlja osnovnu komponentu i drutevnog i ekonomoskog napretka.Takoe je poznato kada obrazovanje zahtvati mase postaje znaajna materijalna snaga.
Ali, obrazovanje zahteva iznad svega novac na kojem poiva njegova ljudska i materijlna
komponenta, jer obrazovanje i nauna dostignua svojom primenom u praksi ljudima koji
su osposobljeni za ivot i rad u savremenom drutvu vraa uloeni kapital s kamatama.
Jasno je da samo u sluaju kada se obrazovanje i nauka posmatraju uz tehnike, prirodnem, drutvene i organizacione kapacitete mogu stvoriti sliku da e ulaganje u obrazovanje i primena naunih dostignua dati prave i oekivane rezultate.
Povecanje nacionalnog dohotka od ega zavisi i razvoj obrazovanja, a samim tim i primena nauke i naunih dostignua uslovljen je poveanjem produktivnosti rada.A podizanje
produktivnosti zavisi od nivoa tehnike opremljenosti, obrazovnog nivoa radnog oveka,
organizacije rada i zdravih uslova ivota. Povezanost obrazovanja i zapoljavanja ima
veliki znaaj i za ivot pojedinca i za drutvo u sredini i za njihovo planiranje budunosti.
Prosto kao da zapoljavanje predstavlja neku vrstu mosta ili spone izmeu ekonomije i
obrazovanja. Kompletna nauka ne priprema pojedinca kroz permanentno usavravanje za
svet rada ve ga priprema i za prilagoavanje tom svetu. Naprosto stvara borca za renta-

413

bilnost i praktinost proizvodnje koja vodi novom profitu , a ona bi trebalo dovesti
boljem ivotu.
Iz ovoga prozilazi da budunost oveenstva i savremenih graana poinje obrazovanjem
i razvojem i primenom nauke i naunih saznanja i da to ini usku vezu izmeu sadanjosti
i budunosti. Ni u kom sluaju ne smemo zaboraviti korene i razvoj nauke i naunih dostignua u primeni i kreiranju savremenog drutva i drava.

PRVO NA ADEKVATNO OBRAZOVANJE U NASEM DRUTVU

U Zavrnoj deklaraciji koja je doneta na Drugom samitu efova drave i vlada zemalja
drava i lanica Saveta Evrope jo okobra 1997.g. je istakla dalekosene promene u
Evropi i veliki izazovi naim drutvima zahtevaju inetezivnu saradnju meu svim evropskim demokratijama....Svesni obrazovnih i kulturnih dimenzija najvanijih izazova sa
kojima e se Evropa suoiti u budunosti kao i sutinske uloge kulture i obrazovanja u
jaanju meusobnog razumevanja i poverenja meu naim narodima: - izraavamo svoju
elju da razvijamo obrazovanje za demokratsko graanstvo na osnovu prava i odgovornosti graana i uea mladih u graanskom drutvu97.
Stim u vezi je i kao preko potrebna, kao nunost i kao osiguranje, bila postavljana integracija dravne zajednice Srbije i Crne Gore, a sada Srbije u savramene evropske tokove prijemom kao ravnopravnog lana EU.
Narodna skuptina Republike Srbije je 30.avgusta 2005,g.donela Zakon o visokom obrazovanju, kojim je uinjen jo jedan vaan korak u Srbiji i noviranjem obrazovanja i usaglaavanjem sa Evropom. Naime, usvojio se sistem kolovanja prepoznatljiv kao Bolonjski sistem studiranja. Pre ovom sistemu studiranja koji je nov na naim prostorima , a
prepoznatljiv i poznat u Evropi, studenti stiu visoko obrazovanje kroz osnovne akademeske studije i osnovne strukovne studije, kao studije prvog stepena, zatim diplomske akademske studije master, specijalistike sturkovne studije i specijalistike akademske
studije, kao studije drugog stepena i na kraju doktorske akademske studije kao studije
treeg stepena.
Tano je da ne bi trebalo zaboraviti veoma dobar predlog koji je UNESCO uinio kroz
pravila precizan i neophodan raspored radnog vremena univerzitetskog nastavnika na univerzitetu. U tom mislu ukratko emo ga i prikazati,

97
Savet Evrope, zavrna deklaracija efova drave i vlada zemalja lanica Saveta Evrope, Strazbur Francuska
1997.g. str. 1

414

UNESCO-va tabela o poljurada i rasporedu radnog vremena univerzitetskog nastavnika

Polje

Potrebna kvalifikacija

U procentu

Rada

od ukupnog vremena
min. maks. norm.

1.

Osnovni rad Informatika

znanje jezika

25

65

40

investivnost

50

20

(opis rada:praenje,skupljanje i
obrada materije i strukture,
daje informacija i saraduje sa
odgovarajuim telima)
2.

Glavni rad Istraivanje

(traenje novih reenja i
zakonitosti)

3.

Javni rad Puglicistika

pismenost

20

10

4.

Specijalni rad Pedagogika

didaktinost

25

10

5.

Dopunski rad Arbitraa

autoritet, moral

15

(ispiti,recenzije,miljenja...)
6.

Administrativan rad Organizacija sistematinost

(vodjenje rada svojih saradnika,

svog zavoda,katedre...)
7.

astan rad Konsultacija

javna aktivnost

10

politika afirmacija

10

(saveti i reenja prakticnog

znaaja,skupovi u zemlji i
inostranstvu,reprezentovanje
struke)
8.

Politiki rad Politika

9.

Fiziki rad Ostalo

fizika kondicija

Univerzalna deklaracija to jasno navodi u svom lanu 26: Svaka osoba ima pravo na kolovanje.Ali ona precizira da:kolovanje mora biti besplatno barem osnovno. Osnovno
obrazovanje je obavezno.Tehniko i profesionalno kolovanje mora biti svima dostupno;

415

pristup viim kolama mora biti podjednako dostupan za sve, ovisno od predznanja.Obrazovanje mora imati za cilj puni razvoj ljudske linosti i jaanje potovanje ljudskih prava i osnovnih sloboda.Ona treba unapreivati razumevanje,toleranciju i prijateljstvo meu svim narodima i svim rasnim ili verskim grupama kao i unapreivanje aktivnosti Ujedinjenih naroda na odravanju mira. Iz tog proizilazi da svi moraju imati korist od
kolovanja i da to kolovanje poiva na jednakosti upisa, a da organizacija sadraja nastave nesmeju biti u suprotnosti sa potovanjem ljudskih prava Jednakost prava u obrazovanju se moe ispitati berem pod tri ugla: Jednakostu pristupu kolstvu, jedakost prilika za
uspeh tokom kolovanja i jednakost tretman u pedagokim odnosima i mestima kolovanja. Uenik ima prava da bude sasluan i potovan tokom njegovog kolovanja. Potovanje koje kola duguje e biti demokratska poruka uenika. Sloboda nas direktno vodi
prirodnim pravima. U pedagogiji to je ostvarenje ka kreativnosti, izdraavanju, autonomiji
i mnogo emu jo.To je istovremeno i rizik, jer sloboda uesnika i studenata moe
dovesti u pitanje ta smo ih uili.
Upravo je diverzitet stoer ujedinjenja Evropske unije, koja je to prihvatila kao injenicu
od ivotnog znaaja,sredstvo koje ne moe pak egzistirati bez dijaloga svih zainteresovanih strana98.Kao takav, diterzitet predstavlja slobodan protok ideja i pristup za svaki kulturni entitet. Ipak, unutranji sukobi su mogui i veoma esti, prvenstveno zbog dinaminog i promenljivog koncepta kulture ili kulturnog identiteta uopte. Dakle,treba istraiti na
koji nain kulturni diverzitet moe biti pomeran sa jedinstvom, koje je potrebno za uspean opstanak konstitucionalne demokratije. Kulturna heterogenost je tako postala simbol
postkolonijalne politike99, iako se temelji na skupu vrednosti, koje su u kontradikciji sa
jedinstvnom, potrebnim konstitucionalnoj demokratiji.
U tom kontekstu se moe i prihvatiti znaaj nauke kao nacionalne strategije koja delom
treba da obuhvata i ovu znaajnu integraciju nae drave u meunarodne tokove i konani
povratak u statusu ravnopravnog meunarodnog subjekta. Nauka u tom smislu moe dati
koristan i preko potreban okvir za uspostavljanje dobrih odnosa sa EU. Naravno, opet se
apostrofira znaaj pojedinca graanina100. U procesu rekonstrukcije kada se svo oruje
jo uvek nije povuklo postoji li rizik od prenaglog osvrta na ljudska prava demokratske
institucije i obrazovanje o ljudskim pravima? Obnoviti drutvo znai ponovo uvrstiti
vezu meu ljudima,pronai vrednosti na kojima se ono gradi. A obnoviti demokratsko
drutvo, znai odabrati vrednosti koje e garantovati potovanje i dostojanstvo svake oso-

98

Roman Prodi:Cultural Diverzity and Shared Values,New York, Speech 03/517,2003.Donoenje Mastrihtskog
ugovora 1992.g., Evropskom unijom su dominirali stavovi sa vrstom ekonomskom osnovom. Nakon 1992.g.,
kulturni diverzitet postaje skoro ustavna vrednost EU,budui da i to sam Mastrihtski ugovor predvia obavezu zemlja lanica. Potovanje tog lana ugovora namee se kao veoma teak zadatak posebno u uslovima standardizacije, stvaranje jedinstvenog trita i globalizacije.O neretko dvostrukim arinima prilikom utvrivanja i
potovanje kulturnog diverziteta govora praksa Evropskog suda pravde, videti: Breffni OROURKE-Sofija Kordi:Sauvati kulturni identitet dostupnio na www.danas.org.Kulturna konfederacija posmatrana sa aspekta Srednje Evrope, je vrsta integracionog procesa, koji se kao vid slobodnog dijaloga praktikije u zemljama bive SFRJ.

99
Robert C.Post:Democratic Constitutionalism and Cultural Heterogenity, Workin Paper, 2000-8, dostupno na
www.igs.berkeley.edu.
100

Strategije za uenje demokratkog graanstva, DECS/EDU/CIT(2000)16,dostupno na www.coe.int

416

be.Da bi se zatim te vrednosti mogle i primenjivati, treba da se ispolje u pravima koje e

institucije drutva morati sprovoditi i potova.

ZAKLJUNA RAZMATRANJA
Moderna drutva su izgraena na sloenom sistemu odnosa meu graanima kojim se
racionalno upravlja putem drutvenih uloga, institucija i pravila. Taj sistem odnosa se
razvija u meusobnom delovanju privatnih i javnim interesa pri emu se uvek daje primat
jednoj od kategorija. Suprematija jedne vrste interesa skorije nuna te dovodi do nejednakosti, a ona dalje do drutvene nestabilnosti, raslojavanja i fragmentacije sa uvek prisutnim oblicima siromatva i iskljuivosti. Prihvatanje osnhovne ideje zajednice predstavlja
obnovu drutvenih odnosa na osnovu zajednikih vrednosti, inkluzivosti,solidarnosti i
uzajamnog potovanja.
Graani koji su sposobni da se ponaaju anonimno, kritiki, participativno i odgovorno,
predstavljaju najvaniju potrebu bilo kod drutva koje potuje principe demokratije, ljudskih prava,mira,slobode i jednakosti101.
Ideal aktivnog graanstva takoe se istie u lanu Amsterdamske konvencije Evropske
unije.Dalje,kao jedan od glavnih ciljeva Generalne direkcije za obrazovanje i kulturu
Evropske komisije
predstavljen je razvoj pojma graanstva samo u pravnom smislu rei nego i podsticanje
praktinog uea naroda u demokratskim procesima na svim nivoima. Sa tim u vezi je i
daleko vea opasnost da drava ukine ili krvi participativna prava je daleko manja od opasnosti da graani neshvate ozbiljno ideju participacije kao dunosti.
Pravo na adekvatno obrazovanje koje ukljuuje ne samo set dobrin namera iz Bolonjske
deklaracije i stvaranje jedinstvenog evropskog obrazopvnog prostora,ve i ureivanje
oblasnti obrazovanje,posebno visokog, a sa obzirom na pravo poplavu nedravnih visokokolskih institucija, sa nedovoljno jasno definisanim ciljevima i programima obrazovanja kadrova. Visokokolske ustanove imaju veliku odgovornost u stvaranju katrova, ne
samo za specifinu struku, ve i prilikom socijalizacije i ukljulivanje mladih u druge
struke. Pristup koji oni osvajau potie od autoriteta sa tim institucija, ali moe biti, u odreenim sluajevima, veoma diskutabilan, te tvoriti kulu od karata u obrazovanju.

LITERATURA:
1.
2.

101

UNESCO Action Plan in Education for Citizenship, Paris, UNESCO (Department of Education for a Culture of Peace),1998.
P.Belanger, Final Report, Conference on EDC: Methods, Practices and Strategies, Strasbourg, Council of
Europe, 2000, Doc. DECS/EDU/CIT (2000)4

Tomas Flajner: Ljudska prava i ljudsko dostojanstvo, Gutenbergova galaksija, Beograd-Valjevo, 1996,str.37-

39

417

3.

W. Kymlicka, W.Norman, Return to the Citizen: A Survey of Recent Work on Citizenship Theory. In: R.
Besner (ed.) Theorizing Citizenship, State University of New York Press, 1995.
4. Institucionalizacija nacionalnih saveta, CMK Informator, br 59/60, 2005.
5. Savet Evrope, zavrna deklaracija efova drave i vlada zemalja lanica Saveta Evrope, Strazbur Francuska
1997.g. str. 1
6. Roman Prodi:Cultural Diverzity and Shared Values,New York, Speech 03/517,2003
7. Robert C.Post:Democratic Constitutionalism and Cultural Heterogenity, Workin Paper, 2000-8, dostupno na
www.igs.berkeley.edu.
8. Strategije za uenje demokratkog graanstva, DECS/EDU/CIT(2000)16,dostupno na www.coe.int
9. Tomas Flajner: Ljudska prava i ljudsko dostojanstvo, Gutenbergova galaksija, Beograd-Valjevo,
1996,str.37-39
10. Ros Harison:Demokratija, Clio, 2004., str.312.

THE ROLE OF SCIENCE ON THE ROAD TO DEVELOPMENT

EUROPEAN UNION
Abstract: Modern societies are built on a complex system of relationships among citizens,
which is governed by a rational social roles, institutions and rules. This system develops
in relation to interaction of private and public interests while always giving primacy to
one of the categories.
Supremacy of one type of interest recently is necessary and leads to inequality, and it continues to social instability, disintegration and fragmentation of the ever-present forms of
poverty and exclusion. Accepting the idea of family is the basic reconstruction of social
relations based on shared values, inclusion, solidarity and mutual respect.
Citizens who are able to act anonymously, critical, participative and responsible manner,
represent the most important necessity for any society that respects the principles of
democracy, human rights, peace, freedom and equality. The ideal of &quot;active citizenship&quot; also stands out in the Amsterdam section of the European Convention unije.Dalje as one of the main objectives of the Directorate General for Education and Culture European Commission presented the notion of citizenship only in the legal sense, but
practical and encouraging people to participate in the democratic process in all levels. In
this connection, the far greater danger that the state revoke or blood participatory rights
is far less than the risk that citizens neshvate seriously the idea of participation as a duty.
The right to adequate education - which includes not only a set of good intentions of the
Bologna Declaration and the creation of a single European educational space, but also
edit the fields of education, especially higher, and with respect to the right,
&quot;flooding&quot; of non-state higher education institutions, the lack of clearly defined objectives and programs education staff. Higher education institutions have a great
responsibility in creating Katra, not only for a specific profession, but also in the socialization of young ukljulivanje in other professions. The approach that they won with
authority comes from the institutions, but it may be, in some cases, it is bad, and form a
house of cards in education.

418

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

LOGISTIKI SISTEMI U BOSNI I HERCEGOVINI U PROCESU

TRANZICIJE U EVROPSKU UNIJU I TENJE ZA
SAMOODRIVOST TRANSPORTA
Dr Velibor Peuli, dipl.ing.
Spoljnotrgovinska komora Bosne i Hercegovine
velibor.peulic@komorabih.ba

Elvir Jugo
Panevropski univerzitet Apeiron Banja Luka,
jugo.urban@gmail.com

Saetak: U cilju definisanja savremenog koncepta poslovne logistike u funkciji jaanja

logistikih sistema u Bosni i Hercegovini, potrebno je istraiti obim, intenzitet, granice i
teita kljunih aktivnosti funkcionalnih nosilaca postojeih logistikih sistema u BiH,
usmjeravajui panju, prije svega, na analizu organizacionih, infrastrukturne snage, vrijednosti i opremljenosti istih. Naime, sagledavajui aktivnosti i modele koji egzistiraju u
Bosni i Hercegovini kao polaznu osnovu razmatranja i definisanju savremenog koncepta
poslovne logistike u pojedinanim logistikim sistemima, s ciljem njihovog jaanja, dolazimo do poalznih elementa logistikih sistema u Bosni i Hercegovini. Za tu svrhu, neophodno je (re)optimizirati definicije savremenog logistikog sistema, te definisati logistiku
u fokusu privrednog sistema BiH, i specifinije, definiciju savremenog koncepta poslovne
logistike u funkciji jaanja logistikih sistema sistema Bosne i Hercegovine u datim uslovima. Konkretnije, potrebno je utvrditi mjere, aktivnosti, akcioni plan koji treba da bude
optimalno efektivan i efikasan sa aspekta njegove funkcionalne uloge u funkciji jaanja
pojedinanih logistikih sistema BiH, tj. u funkciji jaanja modularnih logistikih sistema
u Bosni i Hercegovini i njegovog povezivanja u integralni logistiki sistem u Evropskoj
uniji.
Kljune rijei: poslovna logistika, logistiki sistemi, intermodalni transport, logistiki
lanci

UVOD
Bosna i Hercegovina je sloen logistiki sistem satkan sa nizom prepreka, ogranienja i neprincipijelnih modela savremnog poslovanja. Izazov i pristup savremenog menadementa da kroz primjenu savremenih principa logistike, upravlja sloenim logistikim sistemom u funkciji smanjenja logistikih trokova, a samim tim
419

jaanja logistikih sistema u Bosni i Hercegovini. Na bazi analiza, promatranja, istraivanja i stratekog opredjeljenja u ovom dijelu Evrope, vrijeme je da podvuemo crtu i
krenemo naprijed, zato je pravo vrijeme da definiemo problem rascjepkanosti logistikih
i nepovezanih sistema sa poveanjem logistikih trokova kao realnog parametra privreivanja u Bosni i Hercegovini. Dokazano je, planski razvoj i upravljanje logistikim sistemima utie na rast, razvoj, zaposlenost i jaanje konkurentne pozicije privrede. U
uslovima globalizacije, brzog rasta meunarodne trgovine, kao i uslovima dinamikih
procesa pridruivanja Bosne i Hercegovine u Evropsku uniju, pojavljuju se nove potrebe
za unapreenjem i razvojem drutveno-ekonomskog sistema Bosne i Hercegovine u svrhu
njegovog prilagoavanja i ukljuivanja u tokove meunarodnih standarda. Za ostvarivanje
ovih potreba utvruju se ciljevi i zadaci, koji se, izmeu ostalog, odnose i na restrukturiranje logistikih sistema u Bosni i Hercegovini, u skladu sa principima poslovne logistike,
koja u savremenim okvirima omoguava da optimizira strukturu privrednih logistikih
sistema. U tom pogledu, u cilju jaanja ukupnog privrednog ambijenta, te efektivnosti
privrednog sistema Bosne i Hercegovine, neophodno je harmonizovati i unaprijediti postojee logistike sisteme, uz primjenu savremnog koncepta poslovne logistike kao jedan
od najvanijih segmenata dravnog privrednog sistema.
U kontekstu sagledavanja savremenog koncepta poslovne logistike u funkciji jaanja logistikih sistema u Bosni i Hercegovin uoavamo sljedee kljune uzroke [Peuli, 2011:
13-15]:
- nepotpunu usklaenost zakonodavstva BiH sa zakonodavstvom Evropske unije (aquis
communitare) i drugim relevantnim meunarodnim konvencijama i standardima,
- nedovoljno razvijeni savremeni logistiki sistemi u pogledu njene organizacije i
sistema upravljanja,
- nedovoljno razvijena infrastruktura potrebna za uspostavljanje logistikih sistema u
potpunoj funkciji eksploatacije,
- nedovoljno razvijen efektivan sistem za upravljanje ljudskim resursima koji podrava
dostizanje primarno-logistikih i sekundarno-logistikih sistema BiH,
- nedovoljno razvijen stepen zakonskog okvira definisanja logistikih sistema
- nedovoljno razvijen sistem specijalistike logistike i logistikih sistema unutar BiH, i
druge uzroke koji su doveli do pojave trenutnih problema u oblasti logistike.
Prema tome, u cilju definisanja savremenog koncepta poslovne logistike u funkciji jaanja
logistikih sistema u Bosni i Hercegovini, potrebno je istraiti obim, intenzitet, granice i
teita kljunih aktivnosti funkcionalnih nosilaca postojeih logistikih sistema u BiH,
usmjeravajui panju, prije svega, na analizu organizacionih, infrastrukturne snage,
vrijednosti i opremljenosti istih. Naime, sagledavajui aktivnosti i modele koji egzistiraju
u Bosni i Hercegovini kao polaznu osnovu razmatranja i definisanju savremenog koncepta
poslovne logistike u pojedinanim logistikim sistemima, s ciljem njihovog jaanja,
dolazimo do poalznih elementa logistikih sistema u Bosni i Hercegovini. Za tu svrhu,
neophodno je (re)optimizirati definicije savremenog logistikog sistema, te definisati
logistiku u fokusu privrednog sistema BiH, i specifinije, definiciju savremenog koncepta
poslovne logistike u funkciji jaanja logistikih sistema sistema Bosne i Hercegovine u
datim uslovima. Konkretnije, potrebno je utvrditi mjere, aktivnosti, akcioni plan koji treba
da bude optimalno efektivan i efikasan sa aspekta njegove funkcionalne uloge u funkciji
jaanja pojedinanih logistikih sistema BiH, tj. u funkciji jaanja modularnih logistikih

420

sistema u Bosni i Hercegovini i njegovog povezivanja u integralni logistiki sistem u

Evropskoj uniji.
ANALIZA POTRANJE
Ova analiza je postala glavna tema rasprava u poslovnom svijetu u 60-im i 70-im, a prerasla do istaknutog mjesta u 80-im. u 90-im, o logistici se poelo raspravljati kao glavnom
oruju u konkurentskoj utakmici. U budunosti e stvaranje radnih, elastinih i snanih
snabdjevakih i korisnih lanaca odrediti uspjeh ili neuspjeh organizacija ili ak potpunih
poslovnih podruja. pediter postaje logistiar onog momenta kada prihvata principe, i
ponaa se u duhu definicije da je logistika process, koji tei osigurati rukovodstvo i koordinaciju svih aktivnosti unutar snabdjevakog lanca od izvora do cilja, od proizvodnje
gdje je prikladno, i kroz distribucijske kanale do potroaa. Cilj logistike je stvaranje takmiarske prednosti kroz usporedno postizanje visokih stepena potroakih usluga, optimalnih ulaganja i vrijednosti za novac [Peuli, 2009: 5].
Otprema, prevoz i distribucija mogu biti grupisane pod zajedniki naziv: logistika. Logistiko planiranje ukljuuje, ne samo prevozniku stranu distribucije, ve isto tako omoguuje element mjesta u marketinkom mixu, osiguravajui da proizvod stie u dovoljnim
koliinama u plombiranom stanju na mjesta gdje ih potroa moe lako kupiti.
Zato logistiko upravljanje ukljuuje predvianje potranje i odgovarajuom ponudom
zadovoljenje potrebe preko nabavljanja materijala, razmjetaja proizvodnje, upravljanja
sredstvima, obrade narudbe, skladitenja i prevoza. Istraivanje koje smo sproveli u Bosni i Hercegovini daje nam sliku o trenutnom logistikom sistemu pedicije Bosne i Hercegovine.Trenutno logistiki sistem pedicija u Bosni i Hercegovini raspolae se 296
pravna subjekta koja su isunila sve potrebne i dovoljne uslove za rad poslova iz domena
pedicija. Sistem pokazuje loe strane postojeeg sistema, naime, 75% pediterskih kompanija rade sa minimalnim aktivnostima jedne pedicije. Carinska politika, a posebno
nepisana praksa predvodi politiku da su pedicije u stvari nosioci obaveza i garancija
prema UINO, a to znai da je vei dio rada i angamana menadmenta pedicije troi na
pregovaranje i obezbjeenje potrebnih carinskih garancija. ( Dok je ovaj broj u Hrvatskoj,
Srbiji, Crnoj Gori do 30). pedicije u BiH nemaju razraenu berzu tereta i transporta,
uglavnom u 80% sluajeva poslovi pedicija se mogu opisati u jednosmjernom angamanu, obradom dokumenata, eventualno savjetnikom funkcijom. Kapacitet pedicija nije
dovoljno iskoriten, iz razloga nepostojanja trenda razmjene podataka, potom nedovoljnom implemetacijom i rada kontrolnih organa, posebno iz segmenta uzorkovanja i kontrola. Izuzetno nizak stepen angamana drugih oblika saradnje, kooperacija, nepostajanje
mape hotela za paleta, skladinih kapaciteta. Svega 10 % pedicija raspolae sa transportnim kapacitetima za zbirni transport tereta. Nepostojanje osnove i definisanja FIATA
dokumenata, predstavlja ogranienje za komuniciranje sa inostranih kompanijama. Manje
od 5% pedicija raspolae sa kapacitetima, informacijama, iframa za pristup i samom
organizacijom intermodalnog transporta. Svega 3% pedicija imaju IATA licence za rada
na avio cargo transportu. Nepostojanje jasne politike licenciranja rada pedicija, adekvatnog nadzora i periodine provjere znanja ovlatenih lica, za posljedicu ima pojavu koruptivnog, neprofesionalnog i neadekvatnog zastupanja klijenata. Skladinim kapacitetom
raspolae oko 12% pedicija u Bosni i Hercegovin, a od toga broja 50% nema povlaetene

421

statuse za kuno carinjenje i pojednostavljene postupke. Razmjetaj pedicija je uz graninu liniju, disperziono razmjeteni, sa poveanim trokovima jer koncentracija na pojedinim graninim prelazima ( Bos. Gradika) je da oko 70% pedicija imaju svoje filijale, to
za rezultat imaju niske cijene rada, velike trokove iznajljivanja prostora, mali nivo postotak uposlenosti i dr. [Peuli, 2008].
ANALIZA LOGISTIKOG SISTEMA DRUMSKIH TRANSPORTNIH OPERATERA
Da bi smo realizovali postavljeni zahtjev i u cjelosti ostvarili klijentovu potranju, zatititli njegov i na interes, potrebno je da ovladamo problemom. Put ka spoznaji zahtjeva,
razumjevanju tranje, ocjene izvodljivosti i miljenja optimizacije alternativnih rjeenja je
kroz metodologiju univerzalnih pitanja koju smo posredstvom ankete sproveli na terenu,
odnosno ispitali smo 100 transportnih kompanija koje predstavljaju kostur u meunarodnom drumskom transportu. Radi jednostavnijeg shvatanja analize, potrebno je da uoimo
injenicu da imamo meunarodne drumske transportne operatere koji ispunjavaju uslove
za dobijanja CEMT dozvola [www.mkt.gov.ba, 2011], transportne kompanije koje neispunjavaju uslove za dobijanje CEMT dozvola, ( dvije vozne jedinice), uestvuje u meunarodnom transportu tereta uz koritenje bilateralnih dozvola i trea kategoriju transportnih
operatera koji obavljju operacije na prostoru bive Jugoslavije bez dozvola za meunarodni transport. Prema obraenim podacima kapaciteti ( ukupne nosivosti 40 t) loistiki sistem raspolae oko 10 000 drumskih transportnih jedinica. Oko 3500 jedinica do 7,5 tona.
Analiza sistema i sprovedena anketa donosi nam sledee zakljuke:
- Drumski transportni operateri su ispunili u 87% sve zahtjeve koje se propisuju EU
direktivama o opremljenosti, kompetencijama, ospobljenosti
[http://ec.europa.eu/transport/infringements/directives/road_en.htm, 2011]
- Vozni park u 88 % zadovoljava EURO 3 i vie norme, to svrstava logistiki sistem u
konkuretniji nivo transportnih operatera EU
- Izuzetno visoke kamate i trokovi obrade zahteva za podrku kupovine novih transportnih sredstva, nejasna politika naspram bankarsko sektora
- Velike dadbine pri registraciji osnovnih sredstava
- Velika zadravanja i danguba unutar Bosne i Hercegovine
- Nepovoljna poreska politika naspram logistikog sistema
- Nepostojanje servisa na nacionalnom nivou berza tereta i transporta
- Nepostojanje organizacije i jedinstvenog djelovanja asocijacije prevoznika u cilju zatite interesa
- Politika viznih olakica onemoguava potpuno iskorienje kapaciteta
- Nepovoljna odredba CEMT pravila o kroitenju dozvola i obaveze povratka u BiH
nakon 3 vonje, nedostatk bilateralnih dozvola i dozvola za tree zemlje.
- Heterogenost voznog parka, neorganizovana servisna sluba,
- Veliki trokovi odravanja
- Nepostojanje zatitnih mjera sa aspekta plaanja prevoza isl.
- Putna mrea Bosne i Hercegovine se sastoji od otprilike 22.600 km, sa 3.788 km
glavnih/magistralnih puteva (od ega je oko 96% asfaltirano), 4.842 km regionalnih
puteva i 14.000 km lokalnih puteva. Od toga, 2.024 km magistralnih i 2.724 km re-

422

gionalnih puteva je u Federaciji Bosne i Hercegovine, a 1.764 km magistralnih i 2,384

km regionalnih u Republici Srpskoj. Glavna funkcija glavnih puteva je povezivanje
ekonomskih i administrativnih centara u BiH I povezivanje zemlje sa susjednim dravama, kao i sa Centralnom i Zapadnom Evropom. Uprkos hitnom programu, znajajan
dio glavne putne mree je jo uvijek u loem stanju. Uglavnom zbog (a) nedovoljnog
odravanja prije i za vrijeme rata; (b) nedovoljnih sredstava za popravku I odravanje
puteva, posebno u Federaciji; (c) nepridavanja ogranienja osovinskog optereenja; te
(d) poveanja obima saobraaja, gdje se od 1987. g. saobraaj na dionicama oko velikih gradova poveao 2 do 3 puta, to odgovara godinjem porastu od oko 7%.
ANALIZA SISTEMA INTERMODALNOG (MULTIMODALNOG) TRANSPORTA U BIH
Trenutno postoji samo jedan intermodalni terminal druma-eljeznica u BiH, u Sarajevu,
koji je takoe zastario u poreenju sa modernim terminalima u Zapadnoj Evropi,
Sjevernoj Americi ili Jugoistonoj Aziji. Sarajevo Alipain Most je jedini multimodalni
centar za pretovar u BiH koji je u funkciji (privatizovan od strane Intereurope) veliina:
cca. 16.000m, karakteristike: eljezniki sporedni kolosijek, skladite za kontejnere
oprema: 2 pokrene dizalice, 15 viljukara (12to) kapacitet je proiren, ali samo za drumski
transport (parkiralite za 300 kamiona).
U BiH ne postoji niti jedan prazan depo za kontejnere. Trenutno se puni kontejneri
transportuju od Ploa do Sarajeva, gdje se istovaruju, te transportuju nazad do Ploa kao
prazni kontejneri. Ako je u Sarajevu potreban prazan kontejner, mora se ponovo
transportovati iz Ploa do Sarajeva, kako bi bio utovaren. Intermodalni eljezniki
operatori, kao to je AdriaKombi ne oekuju nikakvu znaajnu ulogu u intermodalnom
transportu u i iz BiH koja bi bila atraktivna korisnicima, a da se prethodno ne pobolja
infrastruktura terminala u regiji (tranice, terminali, logistiki centri). U BIH nema
modernih terminala za pretovar. Dostupan je prostor za budue terminale za pretovar Rail
Cargo Austria, zajedno sa Schier, Otten, Co. i Bihateamom su nedavno otvorili nekoliko
logistikih centara u Sarajevu (5.000 m). Logistiki centar nema eljezniki sporedni
kolosijek. Kapacitet za skladitenje je 6.000 paleta. Nude se i usluge carinjenja. Slian
logistiki centar vodi Schenker u Sarajevu. To jednostavno pokazuje koliko malo
povjerenja trite ima u intermodalni transport koji ukljuuje eljeznicu. Banja Luka:
Nema pokretne dizalice, samo zastarjeli boni viljukar. Tuzla, Zenica, Mostar, Doboj:
Nema terminala, samo rampe za utovar na eljeznikoj stanici, gdje se vri istovar
kontejnera, a transport se nastavlja konvencionalnim kamionima. Mostar ima carinski
terminal u apljini za transport boksita. Brko: U Luci Brko, nema transporta kontejnera,
niti ima opreme za manipulisanje kontejnerima. InterEuropa posjeduje terminale za
carinjenje u sljedeim gradovima: Travnik, Mostar, Tuzla, Zenica [Bero, 2007:11].
Sve ove terminale iskljuivo koriste kamioni, ali svi oni (sa izuzetkom Travnika) imaju
pristup putem eljeznice. Generalno gledajui, postoji nedostatak modernih terminala za
pretovar i opreme za pretovar u BiH. Vie od 90 % kontejnera koji za odredite imaju BiH
istovaruju se u morskim lukama te utovaruju na konvencionalne kamione. Ako se
kontejneri transportuju do primaoca, ili se utovare u prostorijama poiljaoca, kontejneri
ostaju na prikolici.

423

Ako se kontejneri prevoze eljeznicom, onda e kontejneri biti istovareni na terminalima

ili transportovani putem usluge preuzimanja i dostave poiljki do poiljaoca/primaoca gdje
ostaju na prikolici.
Generalno gledajui, postoji nedostatak modernih terminala za pretovar i opreme za
pretovar u BiH. Vie od 90 % kontejnera koji za odredite imaju BiH istovaruju se u
morskim lukama te utovaruju na konvencionalne kamione. Ako se kontejneri transportuju
do primaoca, ili se utovare u prostorijama poiljaoca, kontejneri ostaju na prikolici. Ako
se kontejneri prevoze eljeznicom, onda e kontejneri biti istovareni na terminalima ili
transportovani putem usluge preuzimanja i dostave poiljki do poiljaoca/primaoca gdje
ostaju na prikolici.
ANALIZA POLOAJA INFRASTRUKTURE BOSNE I HERCEGOVINE U
ODNOSU NA MEUNARODNE KORIDORE
Meunarodni koridori mogu se podijeliti na drumske, eljeznike, unutranje plovne i
morske (brodski prijevoz na krae udaljenosti). Koridori ne samo da usmjeravaju i
odreuju transportne tokove, ve su u konkurenciji jedni s drugima i to je jo vanije,
predstavljaju konkurenciju alternativnim pravcima u dravi. Deset Panevropskih
transportnih koridora su na Drugoj i Treoj panevropskoj konferenciji 1994. (Kreta) i
1997. (Helsinki) definisani kao pravci od interesa za cijelu Evropu koji zahtijevaju velike
investicije. BiH je povezana sa kontinentalnom mreom putem Koridora Vc (Ploe
Sarajevo Osijek/Hrvatska Budimpeta/Maarska). Koridor X (Salzburg/Austrija
Ljubljana/Slovenija Zagreb/Hrvatska Beograd/Srbija Ni/Srbija Skoplje/Republika
Makedonija Veles/Republika Makedonija Thessaloniki/Grka) zaobilazi BiH na
sjeveru, kao i Koridor VII (rijeka Dunav). Meutim, na Koridor X moe se doi iz BiH
putem Koridora Vc i Koridora VII preko rijeke Save.
TRENUTNA POTRANJA ZA INTERMODALNIM TRANSPORTOM UNUTAR
BIH
Prevoz tereta morem
- Prevoz tereta morem iz i u BiH iznosi cca. 25.000 TEU godinje
- Glavna morska luka je Luka Ploe sa oko 18.000 TEU godinje (cca. 70 %).
- 7.000 TEU godinje koristi druge luke na Sjevernom Jadranu, uglavnom Luku u Rijeci
(10 %)i Luku Koper (10 %), te u manjoj mjeri Luku Trst i druge luke.
- Saobraajni tokovi su neuravnoteeni. Uvezeni kontejneri su puni, veina kontejnera
za izvoz su prazni (80-90 %).
- Postoji znaajan potencijal za kontejnerizaciju saobraaja unutar BiH, s obzirom da
sekontejnerizovana roba utovara i istovara u lukama, a zatim transportuje konvencionalnim kamionima u unutranjost zemlje.
- Ni luka Konstanca ni Luka Bar nemaju ulogu u kontejnerskom saobraaju iz i u BiH.
- Prekomorski izvozni tokovi BiH koji bi mogli biti kontejnerizovani trenutno se obino
transportuju konvencionalnom eljeznicom ili kamionima.
- Postoji hipotetiki potencijal za oko 70.000 TEU godinje kontejnerizovanih
transportnihtokova u BiH (osnova 2006).

424

Trenutno, postoji prevelik broj faktora koji spreavaju razvoj intermodalnog transporta, a
oni su:
- BiH industrija:
- Radije proizvodi za trite BiH ili ire domae trite bive Jugoslavije.
- Ima sporedne kolosijeke, posebno, nekoliko jakih preduzea koji se bave proizvodnjom na veliko, te favorizira konvencionalni eljezniki transport;
- Drumski transport koristi se u sluaju malih koliina zbog nedostatka intermodalne
infrastrukture.
- Zbog nedostatka intermodalnih objekata u unutranjosti zemlje, pomorski kontejneri
utovaruju se i istovaruju u lukama, te transportuju konvencionalnim sredstvima. Gore
navedeni faktori mogu se umanjiti putem uspostave intermodalne infrastrukture unutar
BiH.
Kratkorono, glavni potencijal za kontejnerizaciju, te stoga i za intermodalni transport je
u:
- Prekomorskom uvozu potroake robe koja stie u kontejnerima koji se utovaruju i
istovaruju u morskim lukama;
- Prekomorskom izvozu robe koja se moe prevoziti kontejnerima (papir, drvo,
aluminijski proizvodi, natrij).
Suprotno od prognoza za konvencionalni transport, kada su u pitanju eljeznice, nije samo
potranja transporta ta koja utie na budue intermodalne transportne tokove. Nabavka
(postojanje odgovarajue intermodalne infrastrukture) dodaje odreenu nepouzdanost
svakom scenariju, bez obzira koliko oprezno on bio modeliran.
Glavni razlozi za nepouzdanost prognoza su:
- Veliki politiki problemi koji spreavaju rast i napredovanje industrije, te time
ometaju trgovinu;
- Brzina kontejnerizacije koju pokree stalno unapreenje kontejnerske tehnologije I
kontejnerske logistike (mali porast u stopama porasta moe vrlo lako rezultirati
dvostruko veim koliinama kontejnera nego to je to prognozirano u srednjem (medium) scenariju za 2030. godinu);
- Kapacitet luke infrastrukture je usko grlo u Luci Ploe, zbog kojeg se kontejneri prebacuju u luke Sjevernog Jadrana;
- Udio kopnenog transporta kontejnera koji zavisi od konkurentnih vozova koji
saobraaju u oba smjera, koji bi trebali da razrade logistiku imajui u vidu relativno
kratke transportne razdaljine u BiH.
- Trenutno, multimodalni transport u BiH skoro da ne postoji.
- Meutim, pomorski kontejnerski transport u svijetu jako brzo raste tokom zadnjih 30
godina (eksponencijalna funkcija). Stoga se mogu oekivati znaajne stope porasta u
BiH tokom narednih 25 godina.
- BiH mora izgraditi multimodalnu infrastrukturu kako ne bi bila iskljuena iz
meunarodnih transportnih tokova i time ometala svoj ekonomski razvoj.

425

KLASTERI REGIONALNI SPECIJALIZOVANI

Svakako jedna od preporuka je kreiranje regionalnih i specijalizovanih klastera ( po regijama, po ulazno-izlaznim tokovima robe, prema specijalistikim djelatnostima, pediteri,
prevoznici isl).Glavni cilj regionalnih klastera po koridoru e biti garancija nesmetanih
usluga lanca snabdijevanja na koridoru. Oni e biti meusobni konkurenti kako bi se izbjegao poznati birokratski duh koji pronalazi svoje mjesto im oni postanu monopolistiki
klasteri. Dobavlja u lancu snabdijevanja. ak i javne agencije koje su ukljuene u kontrolu meunarodnih transportnih operacija zahtijevaju informacije kako bi dale administrativne dozvole ili carinjenje. Partneri u procesima lanca snabdijevanja moraju biti u
interakciji i zajedno rastu kako bi osigurali nesmetane transportne operacije.
Grupisanje u klastere u Evropi je najee kod industrijskih (proizvodnih) brani koje
pokuavaju da djeluju kao sinergije u lobiranju, postavljanju cijena i marketingu na konkurentskom internom evropskom tritu. Funkcionalni klasteri koji su znaajno smanjili
trokove proizvodnje su npr. klasteri industrije motornih vozila u regionu Graca na jugu
Austrije (Magna, BMW, Daimler-Chrysler, Saab) i u Beu (Opel/General Motors) kao i
klasteri drvne industrije u regionima na sjeveru Austrije. Nakon uspjenog pokuaja klastera u proizvodnoj industriji, posebno klastera industrije motornih vozila i drvne industrije, klasteri transportnih usluga su se razvili u sektor transporta. Klaster okuplja uesnike iz
privatnog i javnog sektora iz pediterskih linija,transportnih operatera svih vidova transporta, logistikih centara, terminala, ispostava, carinskih ispostava, peditera, trgovaca,
carinskih uprava, sanitarnih i fitosanitarnih javnih agencija I drugih relevantnih vladinih
institucija. On okuplja zainteresovane strane na kljunim lokacijama du koridora: na kraju rijenih i pomorskih luka, na graninim prelazima i na glavnim kopnenim poetnim/krajnjim destinacijama transportnih operacija Njegova centralna funkcija se sastoji od
identifikacije uslova za efikasnu operaciju transportnih koridora, ukljuujui identifikaciju
glavnih prepreka i potencijalnih poboljanja. Klaster takoer slui za razmjenu znanja,
informacija i rjeenja meu lanovima i sa povezanim umreenim (proizvodnim) klasterima na koridoru [Vasiljevi, 2009:56].
Klaster dovodi do efikasnijeg koritenja postojee transportne infrastrukture i intenzivnije
trgovinske razmjene du koridora. Klaster ini institucionalni centar u dizajnu i implementaciji usvojenih transportnih (logistikih) rjeenja. Oni rade na poboljanju svakodnevnih operacija i kreiranju srednjoronih I dugoronih rjeenja.Klaster promovie ugovore
o partnerstvu koji obavezuju uesnike u lancu snabdijevanja da pruaju usluge prema
ugovorenom nivou kvaliteta u datim okolnostima. Ovi ugovori se sklapaju izmeu privatnih lica, javnih uprava i javnih i privatnih lica. Klasteri, koji su uglavnom organizovani
kao drutva sa ogranienom odgovornou, iji vlasnici kapitala su regioni, industrije u
regionu i kompanije koje pruaju transportne usluge, mogu se smatrati kao podrka regionalnim vladama i industrijama. Oni ni u kom sluaju nisu konkurenti privrednih komora i
industrije. Zahvaljujui grupisanju u klastere, lokalnim vlastima je lake da promoviu i
podravaju razvoj svojih glavnih industrija bez da zanemaruju druge industrije koje se
mogu pridruiti veini (tamo gdje je uspjeh zagarantovan). Klasteri uvode odreeni stepen
filozofije konkurencije u lokalne uprave i forsiraju javnu upravu da razmilja u pravcu
trita i poduzima mjere usmjerene na trite

426

ZAKLJUAK
Iako BiH, prema ekonomskim rezultatima, ne pripada globalnim akterima, zemlja se ne
moe izolovati od generalnih trendova kada je u pitanju intermodalnost, a koji vladaju na
transportnom tritu. Stoga e imati koristi od porasta kontejnerizacije i intermodalnosti u
regiji. Meunarodni kontejnerski saobraaj spada u najdinaminije ekonomske sektore
tokom zadnjih godina. Izmeu 1990. i 2006., trgovina kontejnerizovanom robom u svijetu
je porasla za oko 11% godinje. To pokazuje vei porast nego u sluaju prevoza tereta i
putnika avionom.
Trenutno logistiki sistem pedicija u Bosni i Hercegovini raspolae se 296 pravna subjekta koja su isunila sve potrebne i dovoljne uslove za rad poslova iz domena pedicija.
Sistem pokazuje loe strane postojeeg sistema, naime, 75% pediterskih kompanija rade
sa minimalnim aktivnostima jedne pedicije. Carinska politika, a posebno nepisana praksa
predvodi politiku da su pedicije u stvari nosioci obaveza i garancija prema UINO, a to
znai da je vei dio rada i angamana menadmenta pedicije troi na pregovaranje i
obezbjeenje potrebnih carinskih garancija. Poboljanje kvaliteta i produktivnosti u logistikome procesu raspravlja o drugim razlozima propadanja kvaliteta. Oni ukljuuju (1)
neodgovarajui sistem informacija, (2) funkcionalna ili organizacijska ogranienja u preduzeu, (3) nedostatak baze podataka za podrku odluka o kvalitetu, (4) pomanjkanje
shvatanja vrha uprave o tome ta su prilike za kvalitet, (5) nedostatno ili nikakvo osposobljavanje u kvaliteti, (6) nerazumijevanje onoga to su kupci doista eljeli ili oekivali, te
(7) mala ili nikakva kontrola aktivnosti izvan preduzea koje su uticale na unutranje operacije.
Generalno gledajui, postoji nedostatak modernih terminala za pretovar i opreme za
pretovar u BiH. Vie od 90 % kontejnera koji za odredite imaju BiH istovaruju se u morskim lukama te utovaruju na konvencionalne kamione. Ako se kontejneri transportuju do
primaoca, ili se utovare u prostorijama poiljaoca, kontejneri ostaju na prikolici. Ako se
kontejneri prevoze eljeznicom, onda e kontejneri biti istovareni na terminalima ili
transportovani putem usluge preuzimanja i dostave poiljki do poiljaoca/primaoca gdje
ostaju na prikolici. Nekad je transport bio dominanatna logistika aktivnost. danas je on
izuzetno bitna logistika aktivnost koja najvie doprinosi efikasnosti integrisane logistike.
Trokovi transporta i dalje ine veliki dio logistikih trokova.
LITERATURA:
1.
2.
3.
4.
5.

Peuli, V.(2011): Savremeni koncept poslovne logistike u funkciji jaanja logistikih sistema Bosne i Hercegovine, doktorska disertacija, Univerzitet ALFA, Beograd
Peuli, V. (2009): Osnove rada menadmenta logistike u u poslovanju pedicije, 1th International Conference Application of New Technologies in Managment, ANTiM, Vrnjacka Banja, Serbia.
Peuli, V (2008).: Logistiki centri u Bosni i Hercegovini, Saobraajni fakultet doboj, uvodno predavanje.
Bero, B.; Peuli, V. (2007): Saobraajno ekonomska studija opravdanosti autoceste po koridoru Vc,
www.mkt.gov.ba/doc/integralna_PRFZ-update-1.pdf Study Velibor Peulic & Branko Beros.
Peuli, V., Vasiljevi, M (2009).: Osnove pedicije Saobraajni fakultet Doboj, Univerziteta Istono Sarajevo.

427

LOGISTICS SYSTEM IN BOSNIA AND HERZEGOVINA IN THE

PROCESS OF TRANSITION INTO THE EUROPEAN UNION AND
ASPIRATION FOR SELF-SUSTAINABILITY TRANSPORT
Abstract: In order to define the modern concept of business logistics in the function of
strengthening the logistics system in Bosnia and Herzegovina, it is necessary to explore
the scope, intensity, focus and boundaries of key functional activities of holders of existing
logistics system in BiH, focusing attention primarily on the analysis of organizational,
infrastructural power, values and the same equipment. In fact, looking at the activities
and models that exist in Bosnia and Herzegovina as a starting point of considering and
defining the modern concept of business logistics logistics systems in particular, with the
aim of strengthening, we come to poalznih elements of logistics systems in Bosnia and
Herzegovina. For this purpose, it is necessary to (re) optimize the definition of modern
logistic systems, and define the logistics focus of the economic system in BiH, and specifically, the definition of modern concepts of business logistics in the logistics system to
strengthening the system of Bosnia and Herzegovina in the circumstances. More specifically, it is necessary to determine the extent, activity, action plan needs to be optimally
effective and efficient in terms of its functional role in strengthening the function of individual logistics system in BiH, ie. the purpose of strengthening the system of modular logistics in Bosnia and Herzegovina and its integration in an integrated logistics system in
the European Union.
Key Words: business logistics, logistics systems, ntermodal transportation, logistics
chains

428

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

COMMON CHALLENGES FOR THE WESTERN BALKAN

COUNTRIES IN ATTRACTING FOREIGN DIRECT
INVESTMENTS
Popovska Zlatka Ph.D., Professor
University Ss. Cyril and Methodius, Faculty of Economics, Skopje R. of Macedonia

zlatkap@eccf.ukim.edu.mk
Nedanovski Pece Ph.D., Associate Professor and Vice-Rector for Finance
University Ss. Cyril and Methodius, Faculty of Economics, Skopje R. of Macedonia
pecen@eccf.ukim.edu.mk or p.nedanovski@ukim.edu.mk

Abstract: Theoretical economic analysis has long been preoccupied with the question:
why some countries develop rapidly, and others at a slower pace? The theory of convergence backed up by the facts from the empirical studies of differences among the growth
rates of different countries, increases the certainty of the present danger of permanent
peripherisation of the long time lagging behind countries. The development convergence
is almost based on acceptance of invisible factors such as knowledge and information,
their transformation in new products and services, and getting visible results such as
higher GDP growth rate, better world trade position and higher living standards.
Knowledge transferred into innovation, product and process is in fact the basic key to
opening the door towards competition at a global level which is a clear trajectory for
each country where openness to changes is treated as an imperative for growth.
Undoubtedly these long-term processes should represent a part of each policy for attracting foreign investments.
The growth of inward FDI stock was high. In particular, the advanced transition economies are characterized by large FDI relative to their GDP and very high ratios of FDI
inflows to gross fixed capital formation. The latter ratio has, for most of the recent years,
been higher in the CEECs than in the rest of the world. The pace of growth of FDI inward
stock was also higher than the corresponding world ratio.
Three conclusions are important: 1) there is a positive correlation between the growth
rates and the stages of approximation to the EU; 2) in general the growth rates were faster in countries with the lowest income and 3) countries that fulfilled the criteria before the
EU accession realized development progress.
From the standpoint of Macedonian economy, within both the transfer and diffusion of
knowledge, two mechanisms have significant importance: 1) learning spillover from the
capital accumulation the part of which represents accumulation of knowledge acquired in
the process of operations with foreign investments (learning by doing), and 2) the spreading of the influence through the connecting tissue of the capital i.e. by connecting the cap-

429

ital that leads to complementarities between activities both within the firm itself and
among the firms that are cooperated with (learning by interacting).
Key words: foreign direct investments, Western Balkan countries, knowledge, growth.

INTRODUCTION
Theoretical economic analysis has long been preoccupied with the question: why some
countries develop rapidly, and others at a slower pace? The theory of convergence backed
up by the facts from the empirical studies of differences among the growth rates of different countries, increases the certainty of the present danger of permanent peripherisation of
the long time lagging behind countries. Therefore, it seems that the analysis of the feedback between the world growth marked with the attributes of globalization on the one
hand, and the factors influencing the speeding up or slowing down of the economic
growth on the other hand are very important for Western Balkan countries as well. All of
them are developing countries deeply engaged in the reform processes towards efficient
market economy. At the same time, many developing countries are in the process of transition towards knowledge based economy the development phase which has been developing countries reality. Catching up this phase, or be closed to its main features is a very
difficult task for each of the developing countries. [Based on: Popovska, 2008]. It means
transition to new growth factors such as new technology, transferring, diffusing and creating innovation, disseminating information and knowledge which is impossible without
wide usage of information technology. The Study carried out by the World Bank (1999)
which deals with the difference between the GDP growth per capita in the Republic Korea
and Ghana in the period from 1960-2005, revealed the following: almost two-thirds of the
difference between the growth rate is not due to the accumulation of the physical capital
and the labour force, but is due to other sources of growth and productivity, knowledge
being the most important one [According to: Building Knowledge Economies Advances Strategies for Development, p. 4].
It goes without saying that the development gap is inseparably connected to the differences in the ambiance context which influences the generation of new growth factors.
Western Balkan countries have a common long term challenge: to develop all necessary
capabilities for building knowledge based economy. The development convergence is
almost based on acceptance of invisible factors such as knowledge and information,
their transformation into new products and services, and getting visible results such as
higher GDP growth rate, better world trade position, and higher living standards.

THEORETICAL BASE
Knowledge is a central issue in every debate codified or noncodified, generated or transferred, in every form, becoming the most important source for fostering growth in the
time of globalization. Knowledge transferred into innovation, product and process is in
fact the basic key to opening the door towards competition at a global level which is a
clear trajectory for each country where openness to changes is treated as an imperative for

430

growth. It is in a very short time that the material and measurable physical capital, although being necessary for the growth, will lose the investment relative advantage it has,
with reference to the knowledge accumulation.
Knowledge production means developing and acquiring new knowledge; knowledge transmission means educating and training through human resources; knowledge transfer
means disseminating knowledge to many actors, structures and institutions, and it is their
network that the capacity of economy and the sustainability of growth rates depend on. It
was in his analysis that Caldor (1957) discussed the learning effects as source for technology advancement. Arrow (1962) established the externalities deriving from the process of
learning by doing as factor for productivity growth at macro-level [OECD, 2003, pp. 5961]. And Shersinski in 1967 included the available knowledge in the function of production. The model of Solow by making use of technological progress, undoubtedly integrates knowledge within the new technologies. The education and the human factor were
introduced in the growth model of Uzawa in year 1965 and the one of Lucas in 1988. It
was in 1988 that Lucas gave the model of endogenous growth based on human capital. In
this model the accumulation of knowledge prevents the decrease of the marginal productivity of the capital (which has tendency to zero) during the process of accumulating the
productivity factors. The marginal return does not decrease and therefore it is possible to
have permanent growth in offering capital as knowledge. [Greiner, pp. 245-255].
The Romers model of endogenous growth is treated as a beginning of the theory of new
growth i.e. creating stock of ideas which is in the organism of growth. On the basis of
non-rivalry feature a conclusion was drawn regarding the increasing returns. This sets the
problem of optimal labour force allocation within the frameworks of production and research. The externalities from the stock of ideas creation and from the resource allocation
in human capital are taken into consideration in the research activity. This is the model
which is the most prone to verification through the real achievements in the developed
countries [Romer, 1986; Fischer, 1987; and Barro, 1989.].
Research and development also got their place in the theoretical models. Grossman and
Helpman in 1991, and Aghion and Howitt in 1992 developed an IP model in which accumulation of knowledge/stock of ideas is treated as the most important source of economic
growth. What followed were numerous studies of practical examination of the model theorems. However, the empirical examinations identified a line of non-linearity. There is no
such a model that exists both for all the countries and for all the phases. There are enough
verified proofs that in the earlier phases of growth, learning from the others, the increasing
returns and the externals can represent basic sources for growth. In the catch up period of
growth, learning from the others i.e. catching up with their development through adequate
policies of transfer, diffusion and convergence, assumes the existence of efficient institutional infrastructure. The externals from investments are observed from a perspective of
the incorporated knowledge they have in investment goods and their effect on growth
rates. In the later phase, education and human capital upgrade become the most important
ones as sources for growth [Greiner, 253.]. Undoubtedly these long-term processes should
represent a part of each policy for attracting foreign investments.

431

FOREIGN DIRECT INVESTMENTS AND LAGGING BEHIND

In Western Balkan countries during the whole period of transition, foreign direct investments have been promoted as a catalyst of long term development. Each of them used to
sick new capital removing restrictions in FDI inflow and to become widely opened to new
investments from abroad. The aim to attract foreign investments became the most persistent part of any agenda for development. Certain agendas had in their contents the proposals for programmes targeted at stimulating foreign investments. What was being offered together with these programmes is a line of direct and indirect advantages, typical
for the most liberal policies towards foreign investments. Although, foreign direct investment is one of the main features of liberalization, it does not mean that liberalisation has
always increased FDI. Thus, FDI response tends to be most vigorous where local capabilities are strong when liberalization takes place, and the feeblest where they are weak (of
course, excluding resource extraction). Similarly, over time, FDI inflows rise where local
capabilities are strengthened and new capabilities are created, they stagnate or fall where
they are not [Sanjaya & Rajneesh, 2004: 4]. Liberalization is not considered just as a
necessity but also as a sufficient condition for attracting FDI. A part of rules of game
from their side of developing countries is intensification of foreign direct investments in
order to solve many issues such as unemployment, lower level of competition, technological gap, structural disparities without taking into consideration whether their externalities
are positive or may be negative (e.g. pollution).
Having in mind that these countries are driven by their wishes and goals for EU integration, it is worth to compare them with the former transition countries which are now EU
members. According to Transition Report 2008 if the estimated level of real GDP in 1989
is taken for base = 100, the level of GDP in 2007 of the new members states is 151. From
the Western Balkan countries, only Albania has a better result (Table1).
Table 1: GDP growth rates 1997-2008 and estimated level of real GDP selected post
socialist countries
Central Eastern
Europe and the
Baltic States

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

Estimated
level of
real GDP
in 2007
1989=100

Czech Republic

1.3

3.6

2.5

1.9

3.6

4.6

6.5

6.4

4.9

4.6

136

Estonia

-0.1

9.6

7.7

7.2

8.3

10.2

11.2

7.1

3.5

155

Hungary

4.2

5.2

4.1

4.4

4.2

4.8

4.1

3.9

1.3

1.7

135

Latvia

3.3

8.4

6.5

7.2

8.7

10.6

11.9

10.2

3.5

125

Lithuania

-1.5

4.1

6.6

6.9

10.3

7.3

7.9

7.7

8.8

6.5

116

Poland

4.5

4.3

1.2

1.4

3.9

5.3

3.6

6.2

6.5

5.1

169

Slovakia

1.5

2.0

3.4

4.8

4.8

5.2

6.6

8.5

10.4

7.0

154

Slovenia

5.4

4.1

3.1

3.7

2.8

4.4

4.1

5.7

6.1

4.3

149

432

Average

3.5

4.3

2.5

2.6

4.2

5.3

4.9

6.3

5.9

4.6.

151

South-eastern Europe SEE-3

Bulgaria

-0.1

9.6

7.7

7.2

8.3

10.2

11.2

7.1

3.5

155

Croatia

4.2

5.2

4.1

4.4

4.2

4.8

4.1

3.9

1.3

1.7

135

Romania

3.3

8.4

6.5

7.2

8.7

10.6

11.9

10.2

3.5

125

Albania

13.2

6.5

7.1

4.3

5.8

5.7

5.8

5.5

152

Bosnia Herzegovina

9.6

5.5

4.3

5.5

6.3

3.9

6.7

79

R. Macedonia

4.3

4.5

-4.5

0.9

2.8

4.1

4.1

3.7

5.1

96

Montenegro

-6.7

3.1

-0.2

1.7

1.5

3.7

4.1

8.6

7.0

80

Serbia

-18

5.2

5.1

4.5

2.4

9.3

6.3

5.7

7.5

68

Average

-2.2

3.7

4.7

4.9

4.7

7.0

4.7

6.6

6.1

111

SEE-5

Source: Transition Report 2008.

* 2007 and 2008 estimated projection.
It is evident that there is a faster growth of EU transition countries. Remarkable results in
general proof: they grow fast in continuum; they grow much faster than Western Balkan countries and have been made bigger GDP difference with them; they grow faster
than old EU members. It is estimated that joining the EU gave the new members an extra
growth boost of around 1.75 percentage points per year over the period 20002008. Integration into the EU has brought benefits from foreign investments they have more opportunities to manage their economies efficiently. In 1999, the share of firms under foreign control in the manufacturing industry in Czech Republic, Poland and Hungary was
16.2%, 18.6% and 46.5%, respectively; and, in 2000, the FDI stock in Czech Republic,
Hungary and Estonia was 42.6%, 43.4% and 53.2% of their GDP, respectively [According
to Garmel, Maliar L. and Maliar S., 2006]. The growth of inward FDI stock was high. In
particular, the advanced transition economies are characterized by large FDI relative to
their GDP and very high ratios of FDI inflows to gross fixed capital formation. The latter
ratio has, for most of the recent years, been higher in the CEECs than in the rest of the
world. The pace of growth of FDI inward stock was also higher than the corresponding
world ratio [Rutkowski, p. 1].
However, the success of the EU countries in transition does not represent a warranty that it has to be the case with the Western Balkan countries in case they become EU
member countries. There are no automatic gains from FDI. [Mencinger, 2003: pp. 493
510.]. The literature about FDI development meaning is very rich a lot of aspects were
being analyzed and many comparative observations done, which led to drawing valuable
conclusions. But some of them are become relevant most often because of some certain
cases from the practice that violates the already set up rules. Theory and the experience
of the others are just indicators for the way that is to be taken, but when it comes to the
433

manner and what forces to use in order to come to suitable solutions, it should be pointed
out that these are things which depend on numerous factors specific for certain countries.
Besides a significant number of dilemmas, there exists a consensus that FDI tends to have
significant effect on economic growth through following channels: capital formation,
technology transfer and spillover, human capital (knowledge and skills) enhancement, and
so on [Ozturk, 2007: 2.]. There are many determinants and factors for attracting FDI in the
host country such as openness, market size, economic and political stability, regulations of
capital market, labour market and financial market, investment climate, free trade zones,
trade regime and policy, human capital policy, banking system and tax policy, infrastructure and regional integration arrangements. Every country has a challenge to make the
combination of all these factors in a manner which developed its own capacity to absorb
new investments as an engine of growth. This means that foreign direct investments are
the most needed for the purpose of creating new processes and products that require
knowledge, knowledge transmission, and learning and governance skills for dealing with
new challenges. On the contrary, the most often opinion in the business sector is the following: the bigger the amount of foreign investments the greater the opportunities for
enabling faster progress. In fact, the quantity is not enough for the purpose of getting the
expected effects from investments. Quality is the one that has to express the selective approach towards investing in projects that are less oriented towards using material rather
than non-material resources. These projects were evaluated in accordance with the contribution they had in increasing the efficiency and the amount of the direct contribution for
increasing the growth rate with spillover effects on all the economy. There are at least four
main preconditions that need to be met [According to: Rajneesh and Bellak.]:
1. The kind of FDI being attracted must generate significant spillovers.
2. The domestic sector needs to develop the capacity to absorb these spillovers.
3. The FDI that is being attracted should be complementary to domestic industry rather
than substitutory
4. A regulatory and institutional environment must be developed.
With respect to this the following items has to be taken into consideration:
The alleviations that are being offered by the programmes for stimulating foreign investments are les significant than the factors which determine the overall economic
ambience as safe and productive;
The factors that determine the economic ambience as attractive for foreign investments
are both of material and non-material nature, allocated in various spheres and oriented towards the advantage of the market judgment.
These factors with their mutual connection and co-action lead to development of business climate which is essential for attracting FDIs.
The processes that are used for the purpose of influencing the business climate represent a part of the reform changes at sector and national level and are fully dependant
on their synchronization, timing and synergy [according to Popovska, 2006.].
In order to get from the FDIs as great effect as possible, it is necessary to have an entire
system of changes which could be defined in a most sublime manner as governing, technological, manufacturing, innovating, and market ability for converting the benefit from
the foreign direct investments for new axis of economy growth based on knowledge. In

434

order to accelerate these processes, it is of extreme importance to integrate in the EU environment as soon as possible.
European Union has determined that the future of the Western Balkan countries lies in the
EU. Within its long-term policy, the enlargement is an undoubted priority. If someone
should question this statement, it would be like digging a hole with uncertainties on the
European path of changes typical for the development of modern trajectories marked by
globalization. Helping the acceleration of the transformation processes of the Western
Balkan countries could eliminate the possible uncertainties in the Balkan region which is
certainly a positive thing for the EU strategy and its position in the global competition
market. Therefore, instead of being skeptical about enlargement, it is better that EU is
practically more open to help fostering this process through economic and development
incentives. It is necessary to be reminded that the question of convergence is an important
part of a long term EU policy for cohesion. Analysis of this question show that in spite of
new EU members growing convergence to economic development EU level, Western
Balkan countries go in opposite direction. The relative average income of Western Balkan
countries has dropped from 40% to 28% of the European level between 1989 and 2005.
So, from the perspective point of the EU enlargement eastwards, the European
policymakers need additional actions favorable to the development of the Western Balkan
countries.
Skepticism about enlargement was present at the call for the so called fourth admission of
ten new members in 2004 and afterwards, but especially during the fifth enlargement with
Bulgaria and Romania. Today, their economies have become more dynamic and competitive with higher growth rates. In one of the Communication from the Commission was
written: The old Member States, in turn, have benefited from the new opportunities
which have opened up in the new Member States without experiencing significant repercussions [According to: Communication from the Commission to the Council of 3 May
2006.]. The period 1997-2005 was marked by strong economic growth in the new Member States (3.75% on average, as against 2.5% in the EU-15). Between 1993 and 2005 the
old Member States increased their trade with the EU-10 countries by 6 percentage points,
whilst their imports from the new Member States rose by 13 percentage points. The old
Member States continue to run a trade surplus with the EU-10 countries, which benefit
from lower production costs. Today, all new members hurry toward the level of EU GDP
per capita. Estonia and Slovenia are only 10% points below the EU level of GDP per capita, comparing with 41.2% and 76.9% below this level respectively in 1997. Bulgaria and
Macedonia reached 26.5% and 26.7% of the EU level respectively in 1997, but in 2007
Bulgaria is 10% points ahead of the R. of Macedonia.
Table 2 - GDP per capita in Purchasing Power Standards (PPS) - EU-27 = 100
1997

1999

2000

2002

2004

2005

2006

2007
(f)

2008
100.0(f)

EU (27 countries)

100.0

100.0

100.0

100.0

100.0

100.0

100.0

100.0

Bulgaria

26.5(e)

27.0

27.9

31.1

33.8

35.3

36.7

38.1(f)

39.1(f)

Czech Republic

73.1(e)

69.7

68.6

70.6

75.3

76.6

78.6

81.5(f)

81.9(f)

Estonia

41.9(e)

42.4

44.7

50.0

56.9

62.9

68.4

71.7(f)

71.0(f)

435

Cyprus

86.0(e)

87.6

89.0

89.5

90.5

92.6

91.9

92.0(f)

90.2(f)

Latvia

34.7(e)

36.1

36.8

41.3

45.8

49.9

53.7

58.2(f)

58.5(f)

Lithuania

38.2(e)

38.8

39.4

44.1

50.5

53.2

56.2

60.1(f)

61.7(f)

(f)

63.3(f)

Hungary

51.6

(e)

53.6

56.2

61.6

63.3

64.2

65.0

64.4

Malta

80.7(e)

81.2

83.8

79.7

76.8

77.3

76.9

77.5(f)

76.3(f)

Poland

46.9(e)

48.7

48.4

48.4

50.7

51.2

52.4

54.6(f)

55.5(f)

Romania

26.0

25.9

29.4

34.1

35.4

38.9(f)

40.4(f)

41.5(f)

Slovenia

76.9(e)

79.6

78.8

81.2

85.3

86.8

87.8

90.6(f)

90.7(f)

Slovakia

51.4(e)

50.6

50.2

54.2

57.2

60.5

63.7

68.7(f)

70.8(f)

Croatia

46.0(e)

44.4(e)

45.5(e)

48.4(e)

52.1(f)

49.9(f)

51.5(f)

57.5(f)

57.8(f)

26.7

26.9

27.0

25.1

26.7

27.9

28.2

28.9(f)

29.2(f)

Macedonia

Source: External Trade of Western Balkan Countries - Strong growth in Western Balkan
countries (WBCs) trade with the European Union - Statistics in focus - External trade 1/2005.
From the previous three conclusions are coming as very important:
1. There is a positive correlation between the growth rates and the stages of approximation to the EU;
2. In general the growth rates were faster in countries with the lowest income;
3. Countries that fulfilled the criteria before the EU accession realized development progress.
Today numerous analyses show that the joint benefit of the new members is bigger than
the costs caused by the price of their accommodation to the new conditions in the EU.
Even the countries that did not match the criteria for EU accession such as 40% of the
average EU GDP and still where not limited in their membership, quickly adapted to the
European rhythm of changes.
Undoubtedly, the longer Western Balkan countries stay out of the integration processes,
the lower the possibilities of them getting development effects from the investments that
follow the trajectories of modern development. Consequently they will not be able to
learn from the experience of the successful ones, to convey and acquire skills and
knowledge, and at the same time to develop their own skills for creating products and
processes that more and more require domestic knowledge. Externalities from the foreign
direct investments have great importance if their own capability for accepting quality investments is at the level of their transformation into modern manufacturing and market
proven possibilities.
Externalities give an opportunity for growing returns on capital. They sum up the returns
form the factors of growth which appear as a result from their mutual dependence within
the processes for accumulation meanwhile inducing much higher forms of cooperation

436

and networking. Having in mind the high technologic dependence of Macedonian economy and the low level of investments in IR and training within the frameworks of organizations, what is of high importance are the effects from the transfer and the diffusion of material and non-material knowledge. For the purpose of their spreading up it is important to
have established connection between the firms from various areas, among which universities, institutions and other forms of support. As previously stated, externalities from investments are observed from a perspective of the influence the knowledge integrated in
the investment goods has on the increase in productivity, income and growth rates. Therefore, from the standpoint of Macedonian economy, within both the transfer and diffusion
of knowledge two mechanisms have significant importance:
The learning spillover from the capital accumulation the part of which represents accumulation of knowledge acquired in the process of operations with foreign investments (learning by doing), and
The spreading of the influence through the connecting tissue of the capital i.e. by connecting the capital that leads to complementarities between activities both within the
firm itself and among the firms that are cooperated with (learning by interacting).

CONCLUSION
Theoretical economic analysis has long been preoccupied with the question: why some
countries develop rapidly, and others at a slower pace? The theory of convergence backed
up by the facts from the empirical studies of differences among the growth rates of different countries, increases the certainty of the present danger of permanent peripherisation
of the long time lagging behind countries. The development convergence is almost based
on acceptance of invisible factors such as knowledge and information, their transformation in new products and services and getting visible results such as higher GDP growth
rate, better world trade position and higher standards of living.
Knowledge transferred into innovation, product and process is in fact the basic key to
opening the door towards competition at a global level which is a clear trajectory for
each country where openness to changes is treated as an imperative for growth.
Undoubtedly these long-term processes should represent a part of each policy for attracting foreign investments.
The growth of inward FDI stock was high. In particular, the advanced transition economies are characterized by large FDI relative to their GDP and very high ratios of FDI inflows
to gross fixed capital formation. The latter ratio has, for most of the recent years, been
higher in the CEECs than in the rest of the world. The pace of growth of FDI inward stock
was also higher than the corresponding world ratio.
Three conclusions are very important: 1) there is a positive correlation between the
growth rates and the stages of approximation to the EU, 2) in general the growth rates
were faster in countries with the lowest income, and 3) countries that fulfilled the criteria
before the EU accession realized development progress. Today numerous analyses show
that the joint benefit of the new members is bigger than the costs caused by the price of
their accommodation to the new conditions in the EU.

437

From the standpoint of Macedonian economy, within both the transfer and diffusion of
knowledge two mechanisms have significant importance: 1) learning spillover from the
capital accumulation the part of which represents accumulation of knowledge acquired in
the process of operations with foreign investments (learning by doing), and 2) the spreading of the influence through the connecting tissue of the capital i.e. by connecting the capital that leads to complementarities between activities both within the firm itself and
among the firms that are cooperated with (learning by interacting).
BIBLIOGRAPHY:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.

438

Barro J. Robert. (ed.), Modern Business Cycle Theory, Cambridge, MA: Harvard University Press, 1989.
Communication from the Commission to the Council of 3 May 2006 - Enlargement, Two Years After - An
Economic Success [COM (2006) 200 final - Not published in the Official Journal.
Fischer Stanley (1987), Crazy Explantations for the Productivity Slowdown. NBER Macroeconomics
Annual 1987, Cambridge, MA:MIT Press.
Garmel Kateryna, Maliar Lilia and Maliar Serguei (2006): The EU Eastern Enlargement and FDI: The
Implications from a Neoclassical Growth Model WP-AD 2005-29, Editor: Instituto Valenciano de Investigaciones Econmicas, S.A. IVIE working papers.
Greiner Alfred: The Forces of Economic Growth A Time Series Perspective Center for Empirical Macroeconomics, Biefeld University, Germany 7-10, 245-255 p.
Mencinger, Joze (2003): Does Foreign Direct Investment Always Enhance Economic Growth? Kyklos,
Vol. 56(4), pp. 493510.
OECD (2003): The Sources of Economic Growth in OECD Countries, 59-61.
Ozturk, Ilhan (2007): Foregn Direct Investment Growth Nexus: A review of the Recent literature,
International Journal of Applied Econometrics and Quantitative Studies Vol. 4-2, 2p.
Popovska Zlatka (2006): Governance and business climate, Annual book 2006, Faculty of Economics,
Skopje.
Popovska Zlatka (2008): Knowledge management and economic growth, Faculty of Economics, Skopje.
Rajneesh Narula and Christian Bellak: EU enlargement and consequences for FDI assisted industrial
development, United Nations University - Maastricht Economic and social Research and training centre
on Innovation and Technology.
Romer Paul (1986): Increasing Returns and Long-Run Growth, Journal of Political Economy 94.
Rutkowski Alexander: Aarhus Inward: FDI, concentration, and profitability in the CEECs: Were the
domestic firms crowded out or strengthened?, School of Business, Denmark. 1 p.
Sanjaya Lall & Rajneesh Narula (2004): FDI and its Role in Economic Development: Do we need a new
agenda? MERIT-Infonomics Research Memorandum series 2004-019 MERIT, Maastricht Economic Research Institute on Innovation and Technology, 4 p.

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

STRANE DIREKTNE INVESTICIJE KAO PODSTICAJ RAZVOJU

PRIVREDE SRBIJE
Dr Vuk Raievi,
Univerzitet Privredna akademija, Fakultetu za ekonomiju i inenjerski menadment, Cvearska 2, 21000 Novi
Sad, e-mail: vuk.m.raicevic@gmail.com

Dr Svetlana Ignjatijevi
Univerzitet Privredna akademija, Fakultetu za ekonomiju i inenjerski menadment, Cvearska 2, 21000 Novi
Sad, e-mail: ceca@fimek.edu.rs

Apstrakt: Dostignut nivo razvoja nacionalne privrede rezultat je ostvarenih razvojnih

napora u proteklom periodu i teko se moe precizno iskazati. Na privredni rast utie
poveanje korienja raspoloivih inputa i optimalna, odnosno rastua efikasnost njihovog korienja. Meunarodno kretanje kapitala znaajan je inilac privrednog rasta i
razvoja, uspostavljanja i ouvanja makroekonomske stabilnosti. Strane direktne investicije doprinose procesu globalizacije, internacionalizacije, integrisanju zemalja u svetske
ekonomske tokove, a posebno u procesima liberalizacije svetske trgovine. Srbija je u drugoj fazi ekonomskog razvoja i potrebno je ulagati u obrazovanje, nove tehnologije, kvalitetne proizvode, privui strane direktne investicije i stabilizovati finansijsko trite u cilju
unapreenja uslova poslovanja i globalne konkurentnosti privrede.
Predmet ovog rada je analiza stranih direktnih investicija, kao oblika meunarodnog kretanja kapitala. Cilj rada je da se ukae na direktan i indirektan znaaj SDI u procesu
unapreenja konkurentnosti. Srpsku privredu karakterie niska akumulativna i reproduktivna sposobnost i nedostatak domae tednje. Posebno e se sagledati obim i karakteristike SDI u Srbiji i privredne oblasti, uz ocene ulaganja i korienja. Razmatrae se komparativne prednosti u okviru kojih se na najbolji nain mogu realizovati strana investiciona ulaganja. SDI najvanije sredstvo ekonomskog oporavka i daljeg razvoja srpske privrede je sutinski preduslov za integraciju u meunarodne tokove.
Kljune rei: privredni rast i razvoj, SDI, konkurentnost privrede

UVOD
U ekonomskoj literaturi privredni rast (economic growth) podrazumeva poveanje nacionalne proizvodnje, izraeno kroz poveanje BDP-a. Privredni razvoj je sloen ekonomski
(i drutveni) proces, kojim se jedna zemlja postepeno oslobaa ekonomske nerazvijenosti
i siromatva, dostie sve vie razvojne nivoe [Devetakovi, 2009:11]. Dinamian privre439

dni rast znai poveanje obima proizvodnje i usluga usled novih ulaganja u proizvodne
kapacitete i njihovog efikasnijeg korienja, poveanja zaposlenosti i produktivnosti rada.
Stabilan i rastui privredni rast moe se definisati kao nastojanje da se u to je mogue
veem stepenu zadovolje rastue potrebe ljudi sa ogranienim resursima [Cvetanovi,
1997:3]. Privredni rast se kvantitativno izraava stopom rasta drustvenog bruto proizvoda,
nacionalnog dohotka, drustvenog bruto proizvoda po glavi stanovnika, nacionalnog dohotka po glavi stanovnika, itd. Pojam privrednog rasta je ui od pojma privrednog razvoja i
ne obuhvata strukturne promene, funkcionisanje privrede, ni promene unutar same privredne strukture. Zapravo, privredni razvoj obuhvata poveanje proizvodnje na nivou nacionalne ekonomije, ali objanjava i sloene transformacije u strukturi privrede, promene
znaaja pojedinih inputa i njihovih uticaja na rast autputa.
Smatra se da dinamian privredni rast uslovljava i privredni razvoj prema unapred definisanim ciljevima. Osnovni cilj svake zemlje, a time i Srbije, je postizanje to veeg nivoa
ekonomske razvijenosti putem poveanja ukupnog obima materijalne proizvodnje i drutvenog proizvoda per capita i strukturnih promena privrede. Bez strukturnih promena ne
moe se ostvariti brz privredni rast, niti se strukturne promene vre u zemljama ija privreda stagnira i gde ne rastu drutveni proizvod i nacionalni dohodak [Kragulj i Milievi,
2007:361]. Sutina procesa privrednog razvoja je u racionalnoj upotrebi komparativnih
prednosti, na nain da se uz minimalna ulaganja postiu maksimalni rezultati. Kada je u
pitanju nerazvijena zemlja taj proces je dugotrajan i spor.

OBLICI MEUNARODNOG KRETANJA KAPITALA

Meunarodno finansiranje podrazumeva promet roba, usluga, kapitala i novca kroz razne
vidove ekonomske pomoi, reparacije i poklone, za razliku od meunarodnog kretanja
kapitala koji podrazumeva kretanje realnih finansijskih sredstava izmeu subjekata razliitih zemalja, a u cilju ostvarivanja odreenih ekonomskih i politikih ciljeva. Kao takvo,
meunarodno kretanje kapitala je najzastupljeniji oblik meunarodne saradnje.
U savremenom svetu ni jedna privreda ne moe egzistirati izolovana i prisutna je visoka
meuzavisnost po pitanju korienja i plasiranja kapitala. U tom dvosmernom odnosu
neke zemlje su u poziciji davaoca, a druge korisnici kapitala, odnosno kapital se kree
izmeu razvijenih zemalja i zemalja u razvoju ili u tranziciji.
Meunarodno kretanje kapitala utie na jaanje globalne konkurentske prednosti proizvoda, privredni rast, promenu privredne strukture, platni bilans, zaposlenost i privrednu stabilnost zemalja. U teoriji su zastupljena tri oblika meunarodnog kretanja kapitala i to
[Perovi, 2005:369-383]: meunarodno kretanje zajmovnog kapitala, portfolio investicije
i direktne strane investicije.
Meunarodno kretanje zajmovnog kapitala podrazumeva finansijsko posredovanje izmeu finansijskih vikova jednog sektora i manjkova drugih sektora. Razvojem privreda i finansijskih trita ekonomski razvijenih zemalja iskristalisane su metode i instrumenati finansijskog posredovanja. Razvoj finansijskih trita i instrumenata i prisutan
rizik finansijskih transakcija, investitori nastoje da prevaziu drei u svom portfelju hartije od vrednosti (HOV). U poslednje vreme portfolio investicijama se podrazumeva

440

kupovina HOV, do nivoa koje subjektu - vlasniku ne daje pravo kontrole, ve donosi rentu
u visini kamate na uloeni kapital u HOV. Direktne investicije u inostranstvu podrazumevaju dugoroan plasman privatnog kapitala u inostranstvo i predstavljaju put ka stvaranju
transnacionalnih kompanija i promenama u globalnom poslovnom okruenju.
Strane direktne investicije (foreign direct investments), kao oblik ulaganja kapitala stranom investitoru obezbeuje pravo svojine, kontrolu i upravljanje. Ponuda kapitala u formi
SDI je u porastu, a motivi su: kontrola trita i resursa, eksploatacija sirovina i resursa,
vei prinosi i profit, ekonomski i politiki uticaj. Prednosti koje donose SDI se ogledaju u
transferu novih tehnolokih postupaka, unapreenju socijalnog poloaja stanovnitva zemlje uvoznice kapitala i unapreenju platnog bilansa putem poveanja izvoza ili smanjenja
uvoza. Visok stepen eksploatacije domaih resursa, zavisnosti i neravnopravnosti u odnosima predstavljaju nedostatke SDI i uticu na rezervisanost prema ovom vidu uvoza kapitala od strane zemalja u razvoju. Kretanja SDI poslednjih godina podstaknuto je sve veom
integracijom nacionalnih ekonomija, ekonomskom liberalizacijom i otvaranjem novih
trita i podruja za investiranje. Privlaenje SDI je ozbiljan posao uz brojna uslovljavanja
od strane investitora. Ipak uz adekvatnu politiku i zemlje koje se smatraju rizinim mogu
privui SDI. U proteklih 15 godina zemlje u razvoju su uestvovale u direktnim investicijama sa preko 1/3, a uee ovih investicija u ukupnom prilivu kapitala u zemlje u razvoju
je preko 50%. Karakteristino je da je 2/3 priliva stranih direktnih investicija u zemlje u
razvoju, tokom 90-tih godina otilo u 10 zemalja i to na prvom mestu u Kinu i Brazil.

MAKROEKONOMSKI USLOVI POSLOVANJA U SRBIJI

Mnoge zemlje se u privrednom razvoju oslanjaju na priliv inostranog kapitala. Zemlje
koje ostvaruju veu efikasnost u domaoj privredi, vikove kapitala izvoze u druge zemlje. Motivi meunarodnog kretanja kapitala su brojni i isprepletani su sa brojnim faktorima na strani ponude i na strani tranje.
U periodu posle 2000. godine postignut je visok stepen liberalizacije trgovine i kapitalnog
bilansa, makroekonomske stabilnosti i privatizacije finansijskog sektora. Tada uspostavljena makroekonomska stabilnost pozitivno se odrazila i na odrivost javnog duga u narednom periodu. Liberalizacija trgovine i integracija u meunarodne robne i finansijske
tokove uticala je na priliv stranog kapitala i rast deviznih rezervi.
Tabela 1. Osnovni indikatori makroekonomskih kretanja u Srbiji
Indikatori

2001.

2005.

2009.

5,6

5,6

-3,1

BDP po stanovniku ()

1.709

2.729

4.093

Deficit spoljne trgovine (%, BDP-a)

-22,1

-23,8

-18,5

Spoljni dug (%, BDP-a)

98,3

64,2

74,1

Strane direktne investicije (mil.Eur)

184

1.244.6

975.2

BDP ukupno (%)

441

Strane direktne investicije (%, BDPa)

1,4

6,2

4,6

Deficit tekuih transakcija (%, BDPa)

-7,6

-10,2

-7,6

Stopa nezaposlenosti (%)

12,23

20,8

16,1

Stopa inflacije (%)

91,8

16,5

10,1

Izvor: RZS i Ministarstvo finansija, Bilten javih finansija, 2009.

Prva pretpostavka stabilnosti, privrednog rasta i odrivosti javnog duga je svoenje stope
inflacije ispod 5%. Svoenje inflacije na poeljan nivo jedan je od ciljeva makroekonomske politike i postie se delovanjem drave u domenu fiskalne i monetarne politike. Smanjenje inflacije doprinee sporijem poveanju javne potronje i zarada u odnosu
na poveanje BDP-a.
Druga bitna pretpostavka makroekonomske stabilnosti i odrivosti javnog duga jeste
dinamina stopa privrednog rasta. Privredni rast podrazumeva poveanje proizvodnje na
nivou nacionalne ekonomije izraeno kroz ukupan drutveni proizvod, poveanje agregatne ponude, nacionalnog dohotka, ivotnog standarda, investicija i poveanje akumulacije.
U cilju poveanja stope privrednog rasta potrebno je dinamizirati izvoz, smanjiti uee
deficita tekuih transakcija u BDP-u i znaajno poveati udeo investicija u BDP-u.
U proteklom periodu Srbije je suoena sa nedostatkom domaeg i stranog kapitala.
Domaa tednja nije dovoljna za odravanje ekonomskog rasta i servisiranje spoljnog
duga. Strane direktne investicije presudno utiu na kvalitet deviznih rezervi, a poslednjih
godina su poveane u manjem obimu u odnosu na zaduivanje u inostranstvu. U uslovima
poveanja finalne potronje povean je spoljnotrgovinski promet, odnosno uvoz roba i
usluga u analiziranom periodu. Uticaj trgovinske otvorenosti na privredni rast ostvaren je
posredstvom SDI i poveane produktivnosti rada. Nastao deficita tekuih transakcija,
finansiran je stranim kapitalom putem kredita i SDI. Ovu spoljnu neravnoteu, kad se
posmatra kroz deficit tekuih transakcija, znaajno su smanjivale doznake koje uestvuju
sa 7-8% u BDP. Ukupni platni bilans Srbije u proteklom periodu tranzicije bio je u
suficitu, to je omoguilo rast ukupnih deviznih rezervi sa 2,0 mlrd evra u 2001. na 9,2
mlrd evra u 2008. godini [Bonjak, 2001:12]. Posebnu panju treba posvetiti poboljanju
investicionog ambijenta u cilju tehniko-tehnoloke modernizacije i unapreenja
konkurentnosti privrede.

GLOBALNA KONKURENTNOST PRIVREDE SRBIJE

Konkurentna zemlja je sposobna, da u uslovima specijalizacije u meunarodnoj trgovini,
angauje raspoloive resurse i na taj nain obezbedi poveanje nacionalnog dohotka i
ivotnog standarda stanovnitva.

442

Konkurentnost je sinonim za produktivnost i moe se poveati racionalnim korienjem i

ulaganjem u resurse, primenom savremenih znanja u praksi, investiranjem, poveanjem
ekonominosti u poslovanju, uvoenjem savremenih tehnologija u proizvodnji u cilju razvoja visokofinalnog kvalitetnog asortimana. Konkurentnost podrazumeva i razvoj
infrastrukture, telekomunikacija i intenzivno korienje interneta.
Postizanje vie konkurentnosti, zahteva makroekonomsku konkurentnost, povoljan investicioni ambijent, podizanje nivoa efikasnosti javnih institucija, nivoa tehnoloke razvijenosti i drugih inilaca. Osnovni inilac poveanja konkurentnosti je poveanje nivoa
produktivnosti i efikasnosti privrede. Posledice niske konkurentnosti su visok budetski
deficit i spoljni dug [Raki, 2005: 3]..
Srbija je u drugoj fazi ekonomskog razvoja i potrebno je ulagati u obrazovanje, nove tehnologije, kvalitetne proizvode, privui strane direktne investicije i stabilizovati finansijsko
trite. Konkurentnost privrede Srbije je na niskom nivou i pogoran je poloaj na rang
listi globalne konkurentnosti (sa 77. mesta u 2003. na 96. mesto u 2009/10. godini). Prema
globalnom indeksu konkurentnosti najbolje pozicionirana je vajcarska, vedska i SAD.
Bive republike su bolje pozicionirane u odnosu na Srbiju. U 2010.godini najbolje je
pozicionirana Slovenija (45), Crna Gora (49), Hrvatska (77) i Makedonija (79). BiH je
loije pozicionirana zemlja prema indeksu globalne konkurentnosti (102).
Od 139 zemalja Srbija je na 96 mestu sa indeksom 3,84. Srbija ima prednosti u oblasti
zdravstva i osnovnog obrazovanja, veliine trita, visokog obrazovanja, tehnoloke
spremnosti i inovativnosti. Najugroenije oblasti su institucije, makroekonomska stabilnost, infrastruktura, efikasnost trita i sloenost poslovanja.

Tabela 2. Globalni indeksi konkurentnosti u periodu od 2005-2010. godine

2005.

Institucije
Infrastruktura
Makroekonomska stabilnost
Zdravstvo i osnovno obrazovanje
Vie obrazovanje i obuka
Efikasnost trita dobara
Poznavanje i korienje tehnologija
Sofisticiranost poslovanja
Inovacije

2010.
Rang
Ocena
(od 139)
(1-7)
120
3,2
93
3,4
109
4

Rast
2010 /
2005
-23
-3
-3

Rang
(od 114)
97
90
106

Ocena
(1-7)
3,24
2,72
3,76

97

5,74

50

47

61
97

4,09
3,66

74
125

4
3,6

-13
-28

73

3,16

80

3,4

-7

94
71

3,44
3,11

125
88

3,2
2,9

-31
-17

Izvor: The Global Competitiveness Report 2006,2010, World Economic Forum i obraun
autora

443

USLOVI POSLOVANJA I INDIKATORI POSLOVNOG OKRUANJA U SRBIJI

Poslovno okruenje je znaajan inilac podsticaja za firme da inoviraju i da poveaju produktivnost. Visoka produktivnost utie na poveanje zaposlenosti, ubiranje javnih prihoda
neophodnih za finansiranje javnih rashoda. Upravljanje javnim prihodima i potovanje
propisa su osnova stabilnosti poslovnog okruenja. Infrastruktura utie na konkurentnost
privrede i stvara poslovno okruenje pogodno za rast i razvoj firme. Preduzea se
suoavaju sa neuspesima u obezbeivanju elektrine energije i vode, to dovodi do
prekida proizvodnje i utie na profitabilnost. Slobodan spoljnotrgovinski promet
omoguava irenje trita i unapreenje efikasnosti izvoznika. Razvijeno finansijsko trite omoguuje nesmetan platni promet, mobilizaciju depozita i finansiranje investicija.
Znaajni su korienje razliitih izvora finansiranja, korienje finansijskih trita,
korienje finansijskih usluga, procenat firmi sa bankarskim kreditima, procenat firmi sa
finansijskim izvetajima i raunima. S druge strane korupcija stvara nepovoljan poslovni
ambijent, umanjuje operativnu efikasnost preduzea i poveava trokove i rizik poslovanja. Informacione i komunikacione tehnologije su pokreta i nosilac privrednog razvoja.
Doprinos inovacija je u poveanju proizvodnje, izvoza i konkurentnosti privrede u celini.
Analiza pokazatelja optih uslova poslovanja pokazuje da se Srbija u 2010. godini nalazi
na 88 mestu od 183 zemlje. Na prvom mestu se nalazi Singapur, a od razvijenih tranzicionih zemalja Slovaka ima najbolje uslove poslovanja. Slovaka se nalazi na 42, Bugarska
na 44, Maarska na 47, Rumunija na 55 i Grka na 109 mestu prema uslovima poslovanja.

Tabela 3. Uslovi poslovanja u Srbiji

2010/

2007.

2008.

2009.

2010.

USLOVI POSLOVANJA, rang

91

94

88

+3

Osnivanje preduzea, rang

92

106

108

73

+19

Izdavanje dozvola, rang

152

171

172

174

-22

Regulativa u oblasti rada, rang

90

91

87

94

-4

Uknjiavanje imovine, rang

17

97

99

105

+12

Odobravanje kredita, rang

25

28

12

+21

Zatita investitora, rang

66

70

70

73

-7

Plaanje poreza, rang

127

126

126

137

-10

Prekogranina trgovina, rang

61

62

67

69

-8

Reavanje sporova, rang

96

96

95

97

-1

Zatvaranje preduzea, rang

106

99

102

102

+4

Izvor: The World Bank Group, Doing business 2009, 2010 i RZS

444

2007.

U osnivanju preduzea na prvom mestu se nalazi Novi Zeland, a od zemalja okruenja

Maarska je na 39, Rumunija na 42, Bugarska na 50, Slovaka na 66 i Grka na 140 mestu. Prema kriterijumu izdavanja dozvola na prvom mestu se nalazi Hong Kong, Kina,
Grka na 50, Slovaka na 56, Maarska na 88, Rumunija na 91 i Bugarska na 119 mestu.
U izdavanju dozvola Srbija je veoma loe pozicionirana (174 mesto). Prema regulativi u
oblasti rada na prvom mestu je Australija, Bugarska na 53, Maarska na 77, Slovaka na
81, Rumunija na 113 i Grka na 147 mestu. Prema uknjiavanju imovine na prvom mestu
se nalazi Saudijska Arabija, Slovaka Republika na 11, Bugarska na 56, Maarska na 61,
Rumunija na 92 i Grka na 107 mestu. Prema vremenu potrebnom za odobravanje kredita
Malezija se nalazi na prvom mestu,a Srbija je veoma dobro pozicionirana. Rumunija i
Slovaka se nalaze na 15, Maarska na 30 i Grka na 87 mestu. Prema zatiti investitora
na prvom mestu je Novi Zeland, Bugarska i Rumunija na 41, Slovaka na 109, Maarska
na 119 i Grka na 154 mestu. Prema plaanju poreza na prvom mestu se nalaze Maldivi,
Grka na 76, Bugarska na 95, Slovaka na 120, Maarska na 122 i Rumunija na 149 mestu. Srbija je veoma loe pozicionirana na 137 mestu. Prema spoljnotrgovinskom poslovanju na prvom mestu se nalazi Singapur, Rumunija na 46, Srbija na 69, Maarska na 70,
Grka na 80, Bugarska na 106 i Slovaka na 113 mestu. Prema reavanju sporova Luksemburg se nalazi na prvom mestu, Maarska na 14, Rumunija na 55, Slovaka na 61,
Bugarska na 87, Grka na 89 i Srbija na 97 mestu. Prema proceduri i vremenu za zatvaranje firmi na prvom mestu se nalazi Japan, Slovaka na 39, Grka na 43, Maarska na 58,
Bugarska na 78, Rumunija na 91 i Srbija na 102 mestu [Ignjatijevi, 2011:682].
Opti uslovi poslovanja u 2010. godini su poboljani u odnosu na 2007. godinu. Pozitivna
reforma je sprovedena u oblasti odobravanja kredita, osnivanju preduzea i uknjiavanju
imovine. Do pogoranja je dolo u poslovima izdavanja dozvola, plaanja poreza i spoljnotrgovinskog prometa.

SDI U SRBIJI
Najei vid priliva stranog kapitala u Srbiji je u vidu kupovine domaih preduzea ili
banaka. S obzirom da srpsku privredu karakterie niska akumulativna sposobnost, minimalna tednja SDI dobijaju na znaaju. Za Srbiju i sve zemlje u tranziciji, neophodne su
strane direktne investicije, koje bi pokrenule ekonomski rast zemlje. U periodu 2006
2010. godine dolo je do znaajnog smanjenja priliva SDI, to je nepovoljno uticalo na
uvoenje novih proizvodnih kapaciteta, poveanje zaposlenosti i izvoza i na kraju uticalo
na usporavanje privrednog rasta zemlje. Prema podacima UNCTAD-a u Srbiju je poslednjih 10 godina ulo 16 milijardi $, a ako posmatramo dui period (1995-2010) ulo je 21,5
milijardi dolara stranih direktnih investicija. Poslednjih godina prisutan je negativan trend
smanjenja SDI. U 2006. godine SDI su iznosile 4,3 milijarde $, a 2010. godine 800 miliona $. Analiza pokazuje da je dominantno uee investicija iz evropskih zemalja, uz
manje uee investicija koje potiu iz Amerike.

445

Tabela 4. Obim stranih direktinih invesitija (SDI) u periodu 20072009. godine (miliona $)

Region/drava
Ukupno svet

SDI Priliv

SDI Odliv

2007.

2008.

2009.

2007.

2008.

2009.

2.099.973

1.770.873

1.114.189

2.267.547.

1.928.799

1.100.993

Evropa

988.422

551.059

378.388

1.367.624

992.106

439.584

EU

923.810

536.917

361.949

1.287.277

915.780

388.527

SAD

265.957

324.560.

129.883

393.518

330.491

248.074

Velika Britanija

186.381

91.487

45.676

318.403

161.056

18.463

Kina (sa Hong

Kongom)

137.862

167.933

143.449

83.550

102.731

100.269

988

979

15

81

36

Albanija
Rusija

662
55.073

75.461

38.722

45.916

56.091

46.057

Bosna i Hercegovina

2.077

1.064

501

28

14

Hrvatska

5.023

6.140

2.605

247

1.414

1.267

Makedonija

699

587

248

-1

-14

13

Crna Gora

921

916

1.311

157

108

46

2.995

1.920

938

277

55

Srbija

3.462

Izvor: UNCTAD FDI/TNC (www.unctad.org/fdistatistics), World investment report, 2010.

godine
Dugogodinja izolovanost i odsustvo srpske privrede iz meunarodnih ekonomskih tokova uslovila je ekonomsko zaostajanje tokom poslednje decenije 20. veka, to je za posledicu imalo skromno privlaenje stranog kapitala. S obzirom da SDI predstavljaju najvanije sredstvo ekonomskog oporavka i razvoja srpske privrede, strategija priliva stranog
kapitala mora postati biti okosnica ekonomske i razvojne politike. U tom cilju od izuzetne
vanosti je definisanje prioritetnih grana i oblasti i oblika za ulaganja stranog kapitala.
Nacionalna strategija treba da definie vrstu potrebnih stranih investicija i privredne
oblasti koje treba razvijati. Srbija treba da je usmerena ka onim privrednim oblastima u
kojima se na najbolji nain mogu iskoristiti komparativne prednosti, kao: raspoloivi prirodni resursi, jeftina i obrazovana radna snaga, veliina i povezanost domaeg sa drugim
tritima.
Infrastrukturna ulaganja bi uticala na prevazilaenje nerazvijenosti fizike infrastrukture,
kao ograniavajueg faktora razvoja drugih sektora. Metalni i hemijski kompleks srpske
privrede, takoe predstavlja razvojnu ansu Srbije, a strukturne promene u sklopu priliva
SDI mogle bi doprineti oivljavanju izvoznih aktivnosti metalopreraivake industrije.
Oblast telekomunikacija je ve privukla znaajna sredstva, ali i dalje ostaje znaajna inve-

446

sticiona ansa srpske privrede. S obzirom na komparativne prirodne uslove i na nedostatak

sopstvenih sredstava za finansiranje poljoprivrede, strana ulaganja predstavljaju izvor za
unapreenje proizvodnje i izvoz zdravstveno bezbedne hrane. Turizam predstavlja posebnu ansu za ubrzavanje privrednog rasta, a poboljanje politikih prilika bi doprinelo stvaranju povoljnijih uslova za znajniji priliv stranog kapitala i jaanje konkurentnosti nae
turistike ponude. Prirodna bogatstva mogu biti dragocena prednost za znaajnije SDI u
sferi turistike delatnosti. SDI treba usmeriti u rekonstrukciju, revitalizaciju i izgradnju
novih savremenih kapaciteta, primenu savremene informacione tehnologije, primenu savremenih koncepata marketinga, menadmenta i promotivnih aktivnosti i podizanje nivoa
kvaliteta turistikih usluga. Komparativna i konkurentska prednost srpske privrede je kvalifikovana i jeftina radna snaga, pogotovo u radno intenzivnim industrijama poput tekstilne i industrije odee. Strategija privlaenja stranog kapitala treba da je usmerena prema
zemljama okruenja, evropskim partnerima i srpskoj dijaspori.

ZAKLJUAK
Meunarodno kretanje kapitala, kao najatraktivniji oblika meunarodne saradnje i ostvarivanja stratekih ciljeva, rezultat je procesa globalizacije i utie se na diverzifikaciju poslovnih aktivnosti, jaanje konkurentske prednosti i stvaranje globalnog konkurentskog
proizvoda. Posrednim uticajem na privredni rast i razvoj, platni bilans, zaposlenost i privrednu stabilnost zemalje generie se proces globalizacije.
Srbiji su danas i u budunosti neophodne strane direktne strane investicije, jer je domaa
tednja mala, nedostaju upravljaka znanja, savremene tehnologije i razvijeni izvozni
kanali. Alterantiva moe biti u dolasku stranih investicija u obliku kredita, koja je znatno
skuplja i moe negativno da se odrazi na makroekonomsku stabilnost zemlje.
Poslovno okruenje je znaajan inilac podsticaja za firme da inoviraju i da poveaju produktivnost, a time utie na poveanje zaposlenosti i ubiranje javnih prihoda. Glavni problemi poslovnog okruenja u Srbiji za strane direktne investitore su upravo dobijanje graevinskih dozvola i svojine nad graevinskim zemljitem, plaanje poreza, neefikasna
administracija, nefleksibilnost trita rada i prinudno izvrenje ugovora sudskim putem.
Iako su opti uslovi poslovanja poboljani, moramo biti svesni da postoji jo mnogo spornih taaka i neophodno je nastaviti proces reforme. Efekti dosadanjih stranih direktnih
investicija u Srbiji su skromni usled njihovog nedovoljnog obima, pravaca investiranja, i
stanja u privredi. U cilju intenzivnijeg privlaenja stranog kapitala drava treba da uini
znaajne napore u pravcu promovisanja privrede Srbije, unapreenja konkurentnosti i
uslova poslovanja. Potrebno je uiniti znaajne napore u smislu povezivanja stranih partnera i domaih privrednika, eliminisanja politikih i ekonomskih rizika, pobiljanja kreditnog rejtinga drave, breg sprovoenja zapoetih ekonomskih promena i daljeg ukljuivanje zemlje u meunarodne finansijske i politike organizacije.

447

LITERATURA:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.

Bonjak, M. (2001). Rezultati i izazovi ekonomskih reformi u Srbiji u tranzicionom periodu 2001-2008.
godina, Ministarstvo finansija, Beograd.
Cvetanovi, S. (1997). Teorija privrednog rasta, Zavod za udbenike i nastavna sredstva, Beograd.
Devetakovi,S. i sar. (2009) Nacionalna ekonomija, Ekonomski fakultet, Beograd.
Doing Business 2010 Serbia (2009). The International Bank for Reconstruction and Development, The
World Bank, Washington.
Ignjatijevi, S. (2011). Uslovi poslovanja i poslovnog okruenja u Republici Srbiji sa akcentom na upotrebu
informaciono- komunikacione tehnologije, INFOTEH 2011. Jahorina
Kragulj D., Milievi D. (2007). Ekonomija Uvod u ekonomsku analizu, mikroekonomija i makroekonomija, Makarije, Beograd.
Nacionalna strategija privrednog razvoja Republike Srbije od 2006. do 2012. godine.
Perovi J. (2005). Meunarodno kretanje kapitala kao generator i akcelerator globalizacije, Ekonomija /
Economics, 12 (2).
Raki, B. (2005). Marketing, Univerzitet Megatrend, Beograd.

FOREIGN DIRECT INVESTMENT INCENTIVES AS ECONOMIC

DEVELOPMENT IN SERBIA
Abstract: The achieved level of national economic development is the result of actual
development efforts in the past and it is difficult to accurately express. On economic
growth has increased the use of available inputs and optimal, and increasing the
efficiency of their use. International capital movement is an important factor of economic
growth and development, establishing and maintaining macroeconomic stability. Foreign
direct investments contribute to the process of globalization, internationalization, integration of countries into global economic trends, particularly in the processes of liberalization of world trade. Serbia in the second stage of economic development and the need to
invest in education, new technologies, quality products, attract foreign direct investment
and stabilize the financial market to improve business conditions and global economic
competitiveness.
The subject of this paper is the analysis of foreign direct investment as a form of international capital movements. The aim is to show the direct and indirect importance of FDI in
the process of improving competitiveness. Serbian economy is characterized by low
accumulative and reproductive capacity and lack of domestic savings. It will particularly
examine the extent and characteristics of FDI in Serbia, and economic fields, adding
investment and operating costs. Discuss the comparative advantages within which can
best be realized foreign investments. FDI the most important means of economic recovery
and further development of the Serbian economy is an essential prerequisite for integration into the international mainstream.
Key words: economic growth and development, FDI, economic competitiveness

448

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

PREPORUKE ZA UNAPREENJE POSLOVNOG OKRUENJA U

CILJU INTENZIVNIJEG PRIVLAENJA STRANIH DIREKTNIH
INVESTICIJA I PRIVREDNOG RAZVOJA REPUBLIKE SRBIJE
Dr Srdjan Redepagi
Institut ekonomskih nauka, Beograd, sredzepagic@gmail.com

Mr. Isidora Beraha

Institut ekonomskih nauka, Beograd, isidora.beraha@ien.bg.ac.rs

Mr. Sonja uriin

Institut ekonomskih nauka, Beograd, sonja.djuricin@ien.bg.ac.rs

Saetak: Privlaenje, zadravanje i stvaranje uslova za intenzivniji priliv meunarodno

konkurentnih i ka izvozu orijentisanih stranih direktnih investicija (SDI) ima kljunu ulogu u privrednom rastu i razvoju zemlje. U Republici Srbiji za koju je karakteristina
ograniena akumulacija kapitala akcenat treba da bude na efikasnim SDI koje pozitivno
utiu na trite rada, poveanje izvoza, konkurentnosti i unapreenje procesa proizvodnje.
Iz tih razloga, neophodno je maksimalno iskoristiti kljune prednosti Srbije oliene u
regionalnom poloaju i povlaenom pristupu tritima Istoka i Zapada, ljudskim resursima, niskoj ceni rada i istrajati u reavanju postojeih barijera koje se tiu nedovoljno
razvijene infrastrukture, loe administracije, korupcije, politikog rizika, loe likvidnosti i
profitabilnosti, limitirane domae potronje, odliva strunih kadrova i sl. pri emu treba
imati u vidu i da rast inflacije, nestabilnost kursa i pravna nesigurnost dovode do negativne selekcije investitora. Cilj rada je da kroz osnovne smernice prui korisne preporuke
kreatorima ekonomske politike u domenu prevazilaenja postojeih barijera i poboljanja
poslovne klime radi otvaranja mogunosti veeg priliva meunarodno konkurentnih SDI.
Kljune rei: strane direktne investicije, poslovno okruenje, barijere, preporuke, privredni rast i razvoj

UVOD
Devedesete godine XX veka obeleila je izolovanost Republike Srbije iz meunarodnih
ekonomskih tokova, koja je uslovila drastino slabljenje privredne aktivnosti praeno
visokom nezaposlenou i usporavanje procesa tranzicije sa planskog na trini model
privreivanja. U uslovima politikog rizika i makroekonomske nestabilnosti priliv stranog
kapitala je bio izrazito skromana a njegov znaajniji porast zabeleen je tek nakon 2000.
godine paralelno sa ubrzanim procesima ekonomske tranzicije i reforme privrednog sis-

449

tema. Sa napretkom procesa reformi, privatni finansijski tokvi u odnosu na javne postaju
sve znaajnija komponenta kapitalnog priliva. U okviru tih privatnih kapitalnih tokova
posebno se istiu strane direktne investicije (SDI) i portfolio investicije, pri emu SDI
imaju najznaajniju poziciju (Redepagi, Danon, uki, 2010, str. 213).
Uprkos znaajnom napredku u stvaranju institucionalnog i zakonskog okvira za privlaenje SDI, investicionu klimu u Srbiji jo uvek karakteriu brojni nedostaci koji se ogledaju
u nedovoljno razvijenoj infrastrukturi, administrativnim barijerama, korupciji, politikom
riziku, problemima niske likvidnosti i profitabilnosti, limitirane domae potronje, odliva
strunih kadrova i sl. Svetska finansijska kriza dodatno je produbila ve postojee probleme u srpskoj privredi i prouzrokovala smanjenje investicija, spoljne i unutranje tranje,
porast rizika i trokova ulaganja. (Izvetaj o malim i srednjim preduzeima i preduzetnitvu, 2009, str. 6). Rast inflacije i nestabilnost kursa uslovili su negativnu selekciju investitora.
Privlaenje stranog kapitala moe da ima kljunu ulogu u poveanju stope privrednog
rasta, unapreenju konkurencije domaih proizvoda i usluga, smanjenju siromatva, smanjenju nezaposlenosti kao trenutno najveeg socijalnog i ekonomskog problema u Srbiji,
transferu modernih tehnologija i unapreenju znanja zaposlenih. Iz tog razloga se od
drave oekuje odlunije angaovanje na unapreenju atraktivnosti zemlje za privlaenje
stranog kapitala i to posebno u onim industrijskim granama u kojima postoje komparativne prednosti na kojima i treba zasnivati dalji privredni rast i razvoj. Cilj, meutim, ne treba da bude samo privlaenje SDI ve i potpuno iskoriavanje pozitivnih efekata koje one
mogu da imaju na privredni rast, konkurentnost, poslovne i izvozne performanse i privredu u celini.

KRETANJE I OEKIVANJA U POGLEDU SDI U REPUBLICI SRBIJI

Izuzimajui 2004. godinu, u periodu 2000-2006. godine iznos SDI je postepeno rastao.
Izrazito visok nivo investicija u 2006. godini posledica je ulaganja Telenora, nakon ega
je zabeleen znaajniji pad istih. Negativni efekti svetske ekonomske grize uslovili su
otar pad priliva SDI nakon 2008. godine. Razlika u neto prilivu SDI u 2009. u odnosu na
2008. godinu umanjena je uplatom sredstava po osnovu prodaje Naftne industrije Srbije
koja su u pomenutoj godini inila skoro 50% ukupnih investicija. Naime, kupovina 51%
akcija srpske naftne kompanije od strane ruskog Gazprom Neft uslovila je visok nivo SDI
u februaru 2009. godine i otvorila vrata za potencijalni priliv stranog kapitala. Meutim,
vrednost SDI u 2010. godini je jedva neto via od iznosa zabeleenog u 2004. godini. U
2010. godini oekivan je priliv SDI preko dve milijarde eura, meutim prethodna godina
je zavrena sa ukupnim prilivom SDI u vrednosti od svega 860.1 miliona eura.

450

Grafikon 1. Neto priliv SDI u Srbiji u periodu 2001-2010. godine u milionima

4,000.0
3,500.0
3,000.0

iznos

2,500.0
Direktne
inves ticije
(neto)

2,000.0
1,500.0
1,000.0
500.0

20
10

20
09

20
08

20
07

20
06

20
05

20
04

20
03

20
02

20
01

0.0

godina

Izvor: Narodna banka Srbije

U 2010. godini, u strukturi neto priliva SDI po zemljama na prvom mestu se nala Holandija sa 200.100 hiljada eura, dok su na drugom i treem mestu Austrija i Slovenija sa po
145.850 i 80.859 hiljada eura. U prvom kvartalu 2011. godine Holandija sa 135.302 hiljada eura, ostaje na prvom mestu po visini neto priliva SDI, dok se na drugom i treem mestu sa po 57.119 i 54.327 hiljada eura nalaze Ruska Federacija i Austrija.
Oekuje se da e ukupan priliv SDI u 2011. godini iznositi priblino tri milijarde eura pri
emu podaci za prvi kvartal 2011. godine ukazuju na neto priliv SDI u vrednosti od 419.7
miliona eura. Prema podacima za prvi kvartal 2011. godine, posmatrano po granama delatnosti102, najvei priliv SDI u vrednosti od 99.896 hiljada eura ostvaren je u preraivakoj industriji, dok se na drugom mestu sa 74.283 hiljada eura nalazi poslovanje nekretninama. Tree, etvrto i peto mesto sa po 53.415, 48.290 i 35.734 hiljada eura zauzimaju
finansijska delatnost i delatnost osiguranja, informisanje i komunikacija i trgovina na
veliko i malo. U odnosu na isti period prethodne godine trgovina na veliko i malo je po
osnovu iznosa priliva SDI sa treeg pala na peto mesto, dok su poslovi sa nekretninama
koji su zauzimali etvrto mesto u tekuoj godini zauzeli ak drugo mesto po visini SDI
ime je povean rizik porasta deficita platnog bilansa s obzirom da se smanjuju investicije
u sektorima razmenljivih dobara. Isto vai i za poljoprivredu koja zajedno sa ribarstvom i
umarstvom, tradicionalno ostvaruje nizak priliv SDI (svega 900 hiljada eura u prvom
kvartalu 2011. godine), a u kojoj lei moda i najvei potencijal zemlje. Ovakav trend
sektorskog rasporeda SDI, uglavnom u sektore nerazmenljivih dobara, odnosno bankarstvo i osiguranje, nekretnine, energetiku i telekomunikaciju, preovlauje u periodu 2000-

102

Ukljueni robni i novani tokovi

451

2010. godine zbog ega Srbija, u cilju rasta produktivnosti i tehnolokog razvoja, treba da
unapredi poslovno okruenje i privue vei deo SDI u sektore razmenljivih dobara.
Grafikon 2. Pet zemalja sa najviim iznosom SDI u periodu 2000-2010. godine, u hiljadama USD

Nemaka

1,477,990

Norveka

1,556,700

Holandija

1,570,540

Grka

Austrija

1,687,437

3,148,536

Izvor: Narodna banka Srbije

Posmatrano po zemljama, u periodu 2000-2010. godine najviu neto vrednost SDI od
3.148.536 hiljada dolara zabeleila je Austrija. Na drugom mestu, sa 1.687.437 hiljada
dolara, nalazi se Grka, dok tree, etvrto i peto mesto zauzimaju Holandija, Norveka i
Nemaka.
S obzirom da budui privredni razvoj Srbije u velikoj meri zavisi kako od efekata ve
investiranog stranog kapitala, tako i od budueg priliva SDI, akcenat treba da bude na
efikasnim SDI koje pozitivno utiu na trite rada, poveanje izvoza, konkurentnosti i
unapreenje procesa proizvodnje. Vano je razvijati naroito pogodnu klimu za ulaganje u
sektore razmenljivih dobara i pruiti mogunost razvoju poljoprivrede koja s obzirom na
kretanja na svetskom tritu sve vie dobija na znaaju.

PREPORUKE ZA UNAPREENJE POSLOVNOG OKRUENJA U CILJU

INTENZIVNIJEG PRIVLAENJA SDI
U uslovima izrazito niske konkurentnosti domaih preduzea, odnosno njihovih proizvoda
i usluga, pre svega na inostranim ali sve vie i na domaem tritu, privlaenje stranog
kapitala predstavlja najveu razvojnu ansu srpske privrede. Opstanak i prosperitet svih
domaih industrija i delatnosti zavisie od njihove konkurentnosti i izvoza. U tom kontekstu se od drave oekuju sistematski napori na poboljanju uslova za investiranje i stvara-

452

nju stabilnog poslovnog ambijenta. Kako bi se u potpunosti iskoristili pozitivni efekti SDI
na konkurentnost, poslovne i izvozne performanse svih uesnika i privredu Srbije uopte,
akcenat treba da bude na privlaenju stranog kapitala u oblastima u kojima Srbija poseduje neophodne resurse, infrastrukturu, obuenu i kvalifikovanu ili jeftinu radnu snagu, ili
neku drugu komparativnu prednost.
Atraktivnost Srbije za potencijalne strane investitore u prilinoj meri je determinisana
faktorima kao to su makroekonomska stabilnost, institucionalno okruenje i politiki
rizik, postojea infrastruktura i kvalitet ljudskog kapitala. Aktivnosti Vlade treba da budu
usmerene na ostvarivanje dinaminijeg privrednog rasta kroz jaanje privatnog sektora
odnosno reavanje problema njegove nedovoljne konkurentnosti i hronine nelikvidnosti
usled kojih ne moe da preuzme odluujuu ulogu u stvaranju konkurentne trine ekonomije, okonanje procesa privatizacije i restitucije oduzete imovine kao jednog od osnovnih preduslova definisanja vlasnitva, uspenije sprovoenje regulatorne reforme, unapreenje berzanskog poslovanja, uspostavljanje i odravanje inflacije u razumnim okvirima
i poboljanje percepcije o poilitikom riziku.
Uprkos izvesnom napredku koji je ostvaren u periodu posle politikih promena, odabrani
model ekonomskog rasta nije dao eljene rezultate. Naime, u periodu od 2000. godine do
poetka svetske finansijske krize 2008. godine uspostavljena je makroekonomska stabilnost koja se ogledala u rastu bruto domaeg proizvoda, kontinuiranom rastu uvoza i izvoza i smanjenju inflacije. Meutim, ostvareni pozitivni makroekonomski tokovi bili su praeni uglavnom neuspenom privatizacijom drutvenog i dravnog kapitala, daljim zaduivanjem zemlje i rastom spoljnog duga, izrazito nepovoljnom skrukturom uvoza i izvoza i
poveanjem spoljnotrgovinskog deficita, padom industrijske proizvodnje i pomeranjem
fokusa sa proizvodnje i industrije na sektor usluga i finansija, kao i nepovoljnim kretanjima realnih zarada i realnih stopa nezaposlenosti. Efektima svetske finansijske krize zaustavljeni su pozitivni ekonomski tokovi i pogorano stanje srpske privrede. U 2010. godini
, uprkos intervencijama NBS, usledio je trend depresijacije dinara prema evru, odnosno
dolo je do ubrzanog rasta inflacije to se smatra osnovnom pretnjom makroekonomskoj
stabilnosti. Monetarna restriktivnost, oliena u podizanju kamatne stope na dinare u uslovima kada je rizik ulaganja u Srbiju znaajnije vei u poreenju sa drugim zemljama u
tranziciji, negativno je uticao na priliv SDI. Reavanje kljunih problema srpske privrede
je jedna od pretpostavki intenzivnijeg privlaenja SDI, pri emu se pre svega misli na ubrzavanje rasta privredne aktivnosti, zaustavljanje negativnih trendova na tritu rada i smanjenje budetskog deficita i javnog duga kao preduslova poveanja stranih investicija.
Posmatrano sa aspekta spljnotrgovinske razmene i izvozne konkurentnosti, situacija u
srpskoj privredi je prilino nepovoljna. U ukupnom izvozu Srbije dominiraju proizvodi
niske tehnoloke intenzivnosti. Za stvaranje dugorono respektabilne konkurentske pozicije neophodno je poveanje intenziteta razmene visoko tehnolokih proizvoda. Nisku
konkurentnost srpskog izvoza odslikava i nepovoljna struktura prema faktorskoj intenzivnosti, gde dominiraju proizvodi nie faze prerade, uglavnom sirovine i poluproizvodi.
Neophodna je znaajna promena strukture izvoza u pravcu porasta uea proizvoda
veeg stepena finalizacije. Priliv investicija (naroito SDI), posebno usmerenih u odreene sektore, omoguio bi porast uea proizvoda veeg stepena finalizacije, to bi doprinelo poboljanju izvozne strukture.

453

Kada je u pitanju zakonski i regulatorni ovkir, kao sledei kljuan faktor intenzivnijeg
privlaenja stranog kapitala, Srbija jo uvek zaostaje za veinom zemalja Zapadnog Balkana to se uglavnom duguje deceniji u kojoj je drastino usporen proces tranzicije.
Nakon politikih promena 2000. godine, sprovoenje regulatorne reforme, u smislu donoenja zakona koji su u skladu sa trinim modelom privreivanja i otklanjanja administrativnih barijera, je prepoznato kao imperativ. Formiranje stimulativnog pravnog okvira za
poslovanje privrede i privlaenje stranog kapitala bilo je u sedutu panje tvoraca ekonomske politike to je rezultiralo setom novih zakona kao to su Zakon o stranim ulaganjima, Zakon o zatiti konkurencije, Zakon o spoljnotrgovinskom poslovanju i drugi.
Usvajanjem Strategije regulatorne reforme u Republici Srbiji za period 2008-2011. godina
otpoeta je sveobuhvatna reforma propisa. Napori su bili usmereni pre svega na smanjivanje administrativnih trokova poslovanja, pojednostavljivanje procedura za otvaranje firmi
i poveanje stepena konzistentnosti u primeni propisa. Uprkos ostvarenom napredku,
regulatorno okruenje u Srbiji jo uvek nije dovoljno stimulativno za strane investitore.
Neophodna su unapreenja u oblasti poreskog zakonodavstva i rada poreske uprave, lakeg i breeg dobijanja graevinskih, urbanistikih i drugih dozvola, uknjibe imovine,
sprovoenja procesa restitucije kao preduslova definisanja vlasnitva, suzbijanja sive ekonomije i korupcije i formiranje institucija koje bi titile interese investitora. Eliminisanje
ili smanjenje korupcije, kao jedne od znaajnijih prepreka veem prilivu SDI, zahtevae
sistematski napor i angaovanje na promeni individualnih percepcija ljudi . Od drave se
oekuje odlunost i istrajnost u borbi protiv ove ve sistematske pojave, i to pre svega
donoenjem zakona i jo vanije njihovom doslednom implementacijom i njenim otrijim
sankcionisanjem.
Investiciona klima uslovljena je i kvalitetom ljudskog kapitala, odnosno njegovoj mogunosti da stvara ekonomsku vrednost i da se na njemu zasniva konkurentska prednost preduzea. Srbija spada u grupu zemalja sa izrazito nepovoljnom obrazovnom strukturom
stanovnitva i zaostaje za veinom evropskim zemalja u pogledu ulaganja u obrazovanje,
istraivanje i razvoj, korienje informacionih i komunikacionih tehnologija. Trite rada
u Srbiji karakteriu nepovoljne tendencije, meu kojima treba posebno istai istorijski
minimalan broj zaposlenih, koje se delom mogu pripisati neobrazovanoj, nekvalifikovanoj
i nekonkurentnoj ponudi radne snage, kao i neusklaenosti ponude i tranje za radnom
snagom. Trite, sa jedne strane nije u mogunosti da apsorbuje veliki broj radnika sa
srednjim obrazovanjem, dok sa druge strane ne postoji dovoljna ponuda visokoobrazovanih i kvalifikovanih. Politika situacija i ekonomska kriza 90-tih godina prouzrokovale su
znaajan odliv visokoobrazovanih kadrova, a takav trend premda u dosta manjim razmerama nastavljen je do danas. Jedan od prioritetnih ciljeva drave u godinama koje dolaze
trebalo bi da bude unapreenje sistema obrazovanja i obuke kako bi kvalitet radne snage
bio u skladu sa potrebama i zahtevima trita rada. Neophodna je duboka i sveobuhvatna
reforma sistema obrazovanja kako bi se stvorili kvalitetni kadrovi sposobni da odgovore
zahtevima poslodavaca i to posebno stranih kompanija koje uglavnom imaju stroije kriterijume zapoljavanja i vea oekivanja od zaposlenih. Obezbeivanje visokog kvaliteta
obrazovanja i veeg broja visokoobrazovanih kadrova je kljuan preduslov privrednog
rasta i privlaenja stranog kapitala.
Jedan od prioritetnih ciljeva ekonomske politike Srbije trebalo bi da bude unapreenje
poslovnog okruenja za privlaenje SDI uopte, a naroito u odreenim industrijskim gra-

454

nama. Privredni rast i razvoj Srbije treba zasnivati na njenim komparativnim prednostima
meu kojima se istiu: dugogodinja tradicija i kvalifikovanost radne snage u pojedinim
industrijama, geografska pozicioniranost du Koridora 10 i mogunost korienja avio,
drumskog i pomorskog transporta, raspoloivost prirodnih resursa neophodnih za proizvodnju odreenih grupa proizvoda, blizina EU i nii transportni trokovi kao preduslov
brzog i efikasnog reagovanja na dinamine promene na tritu. Pretpostavka je da bi se
intenzivnijem angaovanjem drave na privlaenju SDI u tekstilnoj industriji omoguila
revitalizacija ove, nekada najvanije grane preraivake industrije u zemlji, koja se danas
suoava sa brojnim akutnim i strukturnim problemima.
Srpska tekstilna industrija poseduje izuzetan potencijal koji se zasniva pre svega na jeftinoj i dovoljno kvalifikovanoj radnoj snazi i neposrednoj blizini EU, to omoguava obavljanje lon poslova i dela finalne proizvodnje namenjenje izvozu. Odreeni broj domaih
preduzea iz ove industrije kao to je preduzee Valy, investicija italijanskog proizvoaa
donjeg rublja Golden Lady koji je ujedno i najvei izvoznik odevnih predmeta iz Srbije,
ve ostvaruje uspenu saradnju sa stranim partnerima. Ulaskom SDI mogli bi se reiti neki
od kljunih problema srpske tekstilne industrije, a pre svega zastarelost opreme i tehnologije, prezaduenost preduzea, visoki trokovi proizvodnje, nepostojanje adekvatne sirovinske baze, nedovoljna iskorienost kapaciteta i tekoe u nabavci rezervnih delova.
Oporavak tekstilne industrije trebalo bi da se zasniva na razvoju tehnologije i inovacijama
u emu bi SDI mogle imati kljunu ulogu. Meutim, neefikasno sprovoenje i jo uvek
nezavren proces privatizacije, prisustvo sive ekonomije i nelojalne konkurencije doprineli su nezainteresovanosti stranih investitora za ulaganja u srpska preduzea. Zemlje u
okruenju, poput Rumunije i Bugarske, su prodavanjem svojih fabrika za jedan dolar privukle italijanske investitore koji su inicijalno bili zainteresovani za velika srpska proizvodna preduzea. U Rumuniji je registrovano 3.000 italijanskih preduzea, od ega ak
1.000 u tekstilnoj industriji. Procena je da bi se ulaskom stranog kapitala u ovu industrijsku granu stvorile pretpostavke za poveanje investicija u tehnologiju i inovacije, efektivnije iskoriavanje geografskog poloaja, raspoloive proizvodne i logistike infrastrukture i trgovinske liberalizacije, kao i dugogodinjeg iskustva i tradicije.
U cilju intenzivnijeg privlaenja SDI u tekstilnoj industriji neophodno je okonanje procesa privatizacije, odlunije angaovanje drave na suzbijanju sive ekonomije i nelojalne
konkurencije odnosno dosledna primena carinske procedure kod uvoza robe i regulative
koja se odnosi na deklarisanje robe pre njenog putanja u promet, kao i poboljanje postojee drumske infrastrukture kako bi se iskoristila povoljna geografska pozicioniranost koja
investitorima omoguava zasnivanje konkurentske prednosti na znaajnije niim transportnim trokovima u odnosu na daleke azijske zemlje.

ZAKLJUAK
Nezanemarujui pozitivne efekte ekonomskih reformi koji su uslovili vei priliv SDI,
potpunije iskoriavanje potencijalnih efekata priliva stranog kapitala zahteva sistematske
napore tvoraca ekonomske politike pre svega na unapreenju sveukupnog poslovnog
okruenja ali i na privlaenju stranih investicija u one industrijske grane u kojima Srbija
poseduje komparativne prednosti i razvojni potencijal. Unapreenje poslovnog ambijenta

455

treba da se zasniva na poboljanju zakonskog i regulatornog okvira, ukidanju administrativnih barijera, poveanju pravne i politike sigurnosti, smanjenju inflacije i korupcije,
poveanju stabilnosti deviznog kursa, okonanju procesa privatizacije i restitucije, unapreenju nivoa obrazovanja i obuenosti ljudskih resursa, daljem razvoju infrastrukture
ime bi se potencijalnim investitorima poslao signal da je Srbija sigurna i atraktivna zemlja za ulaganje.Pored toga to srpsku privredu karakterie nizak nivo konkurentnosti, efikasnosti i produktivnosti, ona ipak poseduje brojne komparativne prednosti na kojima bi
trebalo zasnivati njen dalji rast i razvoj. Priliv stranog kapitala i to posebno u industrijskim granama sa znaajnim razvojnim potencijalom ili komparativnom prednou, se
smatra najveom razvojnom ansom srpske privrede. Rast priliva SDI uslovio bi rast ekonomske aktivnosti ime bi se trajno uticalo na reavanje problema nezaposlenosti. Implementacija novih tehnolokih reenja i unapreenje znanja i vetina uticali bi na rast konkurentnosti, razvoj trita i tehnoloki napredak zemlje.

LITERATURA:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.

Izvetaj o malim i srednjim preduzeima i preduzetnitvu za 2009. godinu, Ministarstvo ekonomije i regionalnog razvoja, Beograd, 2010.
Narodna banka Srbije, Strana direktna ulaganja u novcu, januar-april 2011. godine, neto po zemljama,dostupno,http://www.nbs.rs/export/sites/default/internet/latinica/80/ino_ekonomski_odnosi/platni_bilans
/fdi_cash.xls
Narodna banka Srbije, Strana direktna ulaganja u novcu, neto po zemljama, 2000-2008. godine, dostupno,http://www.nbs.rs/export/sites/default/internet/latinica/80/ino_ekonomski_odnosi/platni_bilans/fdi_neto.
xl
Narodna banka Srbije, Strana direktna ulaganja u novcu, neto po zemljama 2009. godina, dostupno,http://www.nbs.rs/export/sites/default/internet/latinica/80/ino_ekonomski_odnosi/platni_bilans/fdi_cash_
09.xls
Narodna banka Srbije, Strana direktna ulaganja u novcu, neto po zemljama 2010. godina, dostupno,http://www.nbs.rs/export/sites/default/internet/latinica/80/ino_ekonomski_odnosi/platni_bilans/fdi_cash_
10.xls
Narodna banka Srbije, Strana direktna ulaganja u prvom tromeseju 2011. godine, po granama delatnosti,dostupno,http://www.nbs.rs/export/sites/default/internet/latinica/80/ino_ekonomski_odnosi/platni_bilans/f
di_delatnosti.xls
Narodna banka Srbije, Strana direktna ulaganja, po granama delatnosti, vie godina, dostupno,
http://www.nbs.rs/internet/cirilica/80/platni_bilans.html
Redepagi, S., Danon, M., uki, M. Strane direktne investicije u Srbiji i zemljama Centralne i Istone
Evrope: Stanje i perspektive, Kraj privatizacije posledice po ekonomski razvoj i nezaposlenost u Srbiji,
Institut ekonomskih nauka, Beogradska bankarska akademija, Savez samostalnih sindikata, Beograd, 2010.

456

RECOMMENDATIONS ON IMPROVEMENT OF BUSINESS

CLIMATE IN ORDER TO ATTRACT FOREIGN DIRECT
INVESTMENT MORE INTENSIVELY AND REALIZE
ECONOMIC DEVELOPMENT OF THE REPUBLIC OF SERBIA
Abstract: Attracting, retaining and creating conditions for more intensive inflow of
internationally competitive and export oriented foreign direct investment (FDI) play a key
role in economic growth and development of a country. In the Republic of Serbia, which is
characterized by a limited capital accumulation, the emphasis should be on effective FDI
which positively affects the labor market, an increase in export competitiveness and
manufacturing process improvement. In line with that, it is necessary to make the most of
Serbias key advantages, embodied in its regional position and preferential access to
markets of East and West, human resources, and low labor cost and persevere in attempt
to solve the existing barriers related to underdeveloped infrastructure, poor administration, corruption, political risk, poor liquidity and profitability, limited domestic demand, an
outflow of professionals and the like, while it should be taken into consideration that an
inflation growth, exchange rate instability and legal uncertainty lead to adverse selection
of investors. The key objective of the paper is to provide useful recommendations to Serbian policy makers in the field of overcoming the existing barriers and improving the
business climate, so that greater inflow of internationally competitive FDI can be possible.
Key words: foreign direct investment, business environment, barriers, recommendations,
economic growth and development

457

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

REGIONALNA KOOPERACIJA FAKTOR UNAPREENJA

KONKURENTNOSTI
Hilmija Redi, student doktorskih studija
Ekonomski fakultet u Niu, hilmijaredzic@gmail.com

Semir Vehapi, asistent

Dravni univerzitet u Novom Pazaru, svehapi@np.ac.rs

Apstrakt: Mala predvidivost turbulencija u savremenom okruenju i nemogunost spoznaje njihove prirode pre nego se dogode teraju privredne subjekte na prinudnu kooperaciju. Meutim, kooperacija bila ona prinudna ili ne ima svoja ogranienja i nedostatke.
Koren tih nedostataka je u razliitoj strukturi privrednih subjekata. Pa za neke privredene
subjekte koopercija oznaava samo mala prilagoavanja, a za neke privredne subjekte
ceo set organizacionih i poslovnih promena.
Kooperacija na globalnom, regionalnom, nacionalnom i lokalnom nivou uvek je voena
motivom da oni koji kooperiraju budu u boljem poloaju nego pre kooperacije. Dostii
bolji poslovni poloaj na svetskom tritu danas znai biti konkurentan. Stoga je konkurentnost jedan od osnovnih motiva kooperacije poslovnih subjekata u savremenim ekonomijama.
Kljune rei: regionalna kooperacija, "prinudna" kooperacija, mikro konkurentnost,
makro konkurentnost, politika nestabilnost

UVOD
Biti konkurentan osnovni je uslov opstanka na globalnom tritu. Osnovna karakteristika
savremenog okruenja je turbulentnost. Turbulencije u svaremenom okruenju se veoma
teko predviaju, a iako doe do predvianja odreene turbulencije privrednim subjektima
ostaje nepoznanica priroda te turbulencije.
Biti regionalno konkurentan i na takav nain poboljavati sopstvenu konkurentnost na
globalnom tritu pokazalo se jako efikasnim na primeru regiona June Azije. Regionalnom kooperacijom je mogue poboljati kako mikro tako i makro konkurentnost. Ovo su
naravno teorijske tvrdnje. Da li je takvo neto mogue sprovesti u praksi u zemljama
naeg regiona (pod tim zemljama u ovom radu podrazumevamo zemlje Zapadnog Balkana
bez Albanije, odnosno: Hrvatsku, Bosnu i Hercegovinu, Srbiju, Makedoniju i Crnu
Goru)? Kako uspostaviti uspenu kooperaciju meu zemljama koje jo nisu reile odree-

458

na politika pitanja koja znatno destabilizuju samu nacionalnu ekonomiju, a time i ekonomiju cele regije? Da li je regionalna kooperacija za zemlje koje su nekad bile u istim
granicama i funkcionisale kao jedna drava olakavajua ili oteavajua okolnost? Koji
nivo kooperacije je dostignut do sada, u kojim sektorima i kakva je perspektiva te kooperacije u naem regionu? Odgovore na ova pitanja pokuaemo da damo u ovom radu.

FAZE REGIONALNE KOOPERACIJE

Regionalna kooperacija je sloen proces i moe se generalno posmatrati kroz etiri faze
ispoljavanja. Meutim, u konkretnim situacijama regionalne saradnje broj faza moe biti
manji ili vei u zavisnosti od stepena kohezije zemalja koje ulaze u proces regionalne
kooperacije.
Slika 1. Faze regionalne kooperacije

Generalno gledano, regionalna saradnja se odvija kroz sledee faze:

Faza identifikovanja mogunosti regionalne kooperacije. U ovoj fazi se sagledavaju relane mogunosti kooperacije. Mogunosti kooperacije se mogu prepoznati u razliitim sektorima proizvodnje roba i usluga. Iskustvo pokazuje da su najuspenije regionalne kooperacije bazirane na ekonomskim motivima. Meutim, nisu izolovani sluajevi da se uspostavljene ekonomske saradnje izmeu zemalja kasnije unaprede na vie nivoe, ukljuujui i
fazu politikih regionalnih integracija (primer EU).
Faza ocene mogunosti regionalne kooperacije. Osnovni kriterijum ove ocene jeste budua korisnost za region koji ulazi u proces kooperacije. Najee korien alat za ocenu
ispunjenosti ovog kriterijuma jeste cost/benefit analiza.
Poetna faza procesa kooperacije. Predstavlja najosetljiviju fazu procesa regionalne saradnje. Kod regiona sa odreenim strukturnim karakteristikama moe manifestovati poetne
negativne efekte. To se najee deava kod regiona u kojima se subjekti kooperacije raz459

likuju po geografskoj veliini, ekonomskoj snazi, stabilnosti regulacionog mehanizma, itd.

U tom sluaju se od subjekta koji je geografski manji, ekonomski slabiji i regulaciono
nestabilniji zahteva set promena za koje pjedini ekonomski subjekti esto nisu spremni.
Meutim, kod ovakvih sluajeva neophodna je aktivna politika kontrola procesa regionalne kooperacije da bi proces proao kroz ovu fazu i dostigao nivo kada su koristi izraenije od trokova ovog procesa.
Unapreenje ili obustavljanje procesa kooperacije. Nakon okonanja prethodne faze
nakon to proces kooperacije pokae svoje pozitivne efekte potrebno ga je unaprediti. Ta
unapreenja se najee odnose na politiku i pravnu harmonizaciju meu regionima koji
kooperiraju. Meutim, kada se doe do ovog nivoa regionalne kooperacije mogui su
negativni efekti kao rezultat posledica aktivnosti usmerenih na politiku i pravnu harmonizaciju. Ove aktivnosti mogu dovesti do potpunog obustavljanja regionalne kooperacije.
Uzrok tome treba traiti u mogue razliitioj tradiciji pravnih sistema zemalja regionalne
kooperacije.

RAST KONKURENTNOSTI KLJUNI MOTIV REGIONALNE

KOOPERACIJE
Slika globalne konkurentnosti je znaajno izmenjena tokom dvadesetog veka, posebno u
godinama poslednje dve decenije [Dahlman, 2007:27]. Za razliku od ranih devedesetih
godina prolog veka, informaciono-komunikacione tehnologije su danas od daleko veeg
znaaja za inovacije i tehnoloku konkurentost [Fagerberg, Srholecand, Knell, 2005:9].
Tako je, na primjer, privreda Japana imitacijom tehnolokih reenja visoko industrijalizovanih zemalja Zapada dugo ostvarivala visoke stope rasta, da bi ranih 90-ih iskusila
recesiju od koje se nikada nije u potpunosti oporavila. Bruto domai proizvod SAD (GDP)
je u poslednjih pet godina XX veka se uveavao po prosenoj stopi od 5% godinje, to
se, uglavnom, pripisuje efektima ulaganja u razvoj i primenu informacionih tehnologija,
kao i sveobuhvatnih organizacionih promena. EU (nezavisno da li se posmatra kao EU-15
ili EU-25, a tim gore ako je re o EU-27) je postepeno gubila svoj udeo u globalnom
GDP, a jedini region koji je pokazao kontinuiran porast je Istona Azija (koja uspeh duguje razliitim strategijama tehnolokog razvoja) [Mani, 2008:22].
I pored ovakvih promena i tendencija na globalnom nivou u regionu Zapadnog Balkana je
dolo do dezintegracionih procesa. Meutim, globalne tendencije i nunost povezivanja
nacionalnih privreda u ekonomske regione kako bi se opstalo na globalnom tritu ponovo
ine aktuelnim ideje o svrsishodnosti regionalne ekonomske kooperacije.
Ekonomska kooperacija u ovom regionu sukobljava se sa brojnim preprekama i prinudama. Prepreke predstavljaju brojne hipoteke koje je ostavio raspad SFRJ, a prinudu oznaava neminovnost ukljuivanja novoformiranih zemalja u globalne procese. Sve drave
nastale raspadom bive SFRJ, izuzev Slovenije koja teritorojalno i ne pripada Zapadnom
Balkanu, a uz to je lanica Evropske unije od 2004. godine, gledajui pojedinano (Hrvatska, Bosna i Hercegovina, Makedonija, Crna Gora i Srbija) su nedovoljno spremne da uu
u neminovni proces ekonomske integracije. Pri tom, nije sporna konstatacija da integracija
zemalja Zapadnog Balkana u Evropsku uniju kao najrazvijeniju regionalnu integraciju na
svetu, predstavlja nain da se efikasno i uz najmanje trokove ue u spomenute globalne

460

procese, s jedne, i uslov ouvanja ekonomska stabilnosti na ovom podruju, s druge strane. Integracija zahteva od spomenutih drava da vre regionalno sarauju i da afirmiu
meusobnu saradnju, a ne protekcionizam i autarhinost kao dominantnu karatkeristiku
sadanjeg naina privreivanja.
Prema The Global Competitiveness Report, 2008-2009, 20092010, 2010-2011, glavni
problem u poslovanju preduzea u zemljama Zapadnog Balkana su [www.weforum.org/]:
korupcija, politika nestabilnost, poreska regulacija, visoke poreske stope, inflacija,kriminal itd.
Postoji irok opseg negativnih faktora koji onemoguavaju da ove zemlje napreduju na
listi globalne konkurentnosti. Zemlje Zapadnog Balkana jaanjem regionalne ekonomske
integracije mogu znaajno unaprediti svoju makroekonomsku konkurentnost, ime bi one
istovremeno poveale svoje izglede za bre pristupanje Evropskoj uniji.

PREDUSLOVI USPENE REGIONALNE KOOPERACIJE

Uspena regionalna kooperacija pretpostavlja postojanje brojnih preduslova. Na prostoru
regiona Zapadnog Balkana osnovni preduslov za otpoinjanje uspenog procesa ekonomske kooperacije zemalja kao znaajnog faktora rasta njihove globalne konkurentonosti
jeste politika stabilnost.
Znaaj politikih faktora za funkcionisanje privrede, posebno za makroekonomsku stabilnost, dospeo je u iu interesovanja ekonomske nauke tokom XX veka. Kejnsova teorija
artikulisana u zahtevu za aktivnim delovanjem drave u ekonomskoj sferi je imala kljunu
ulogu. Uprkos elitistikom stavu Kejnsa o dobronamernosti kreatora ekonomske politike
kojim se pretpostavlja da njihove ekonomske odluke uvek idu u pravcu ostvarivanja ekonomske stabilnosti i prosperiteta, u skladu sa interesima drutva, nova ekonomska realnost
koju je kejnsijanizam pospeio, otvorila je pitanje stvarnih motiva kreatora ekonomske
politike, ukljuujui njihove stranake, odnosno politike ciljeve [www.nbs.rs/].
Svi modeli politikih ciklusa, bez obzira na specifine pretpostavke o karakteru politiara
ili glasaa, zasnivaju se na tzv. politiko-ekonomskom modelu krunog toka u kome se
politiko ponaanje sagledava na identian nain kao to se ini istraivanje ponaanja
ekonomskih subjekata, kao potroaa ili proizvoaa. Konvencionalna makroekonomska
analiza se dopunjava elementima koji reflektuju optimalni izbor kreatora ekonomske politike na osnovu njihovih preferencija i ogranienja sa kojima se suoavaju.

461

Slika 2. Politiko-ekonomski model krunog toka

FUNKCIJA POLITIKE
IDEOLOGIJA

VLADA

PERSPEKTIVE ZA
PONOVNOM POBEDOM NA
IZBORIMA

IZBOR I KORISCENJE
INSTRUMENATA POLITIKE

POLITICARI
NA VLASTI

PRIVREDA

STANJE PRIVREDE:
INFLACIJA, NEZAPOSLENOST I
RAST

OPOZICIONA
PARTIJA

POLITICKA PROCENA
OD STRANE GLASACKOG
TELA

GLASACI
FUNKCIJA EVALUACIJE

Izvor: Praevi,(2002)
Definisanje pojma politike stabilnosti/nestabilnosti je takoe izuzetno kompleksno i
moe se izdvojiti nekoliko grupa definicija [Praevi, 2002: 45 ]
Politika stabilnost podrazumeva kontinuitet odreenog tipa politikog sistema tokom
najmanje 25 godina, dominirala je do 1960-tih, politika nestabilnost je izraena nedostatkom legitimiteta politikog sistema u oima javnosti. Sa poveanjem broja onih
koji su nezadovoljni drutveno-politikom situacijom smanjuje se legitimitet vlade, to
izaziva politiku nestabilnost.
Politika nestabilnost je vezana za este promene politikih ciljeva vlade koje deluju u
pravcu smanjenje njene efikasnosti, jer se efikasnost vlade vezuje za politiku podrku
koju joj javnost prua. este promene stratekih politikih ciljeva ukazuju izostanak
neophodne podrke vladi. U okviru ove grupe definicija, razvijenih u politikoekonomskoj literaturi, izdvjaju se one koje akcentiraju stanje drutveno-politikog
okuruenja. Politika nestabilnost poistoveuje sa ispoljavanjem razliitih drutvenopolitikih tenzija (politika ubistva, otmice, trajkovi i sl.).
Naglaavanje politike koju vlade sprovode, odnosno estih promena vlade koje istovremeno predstavljaju i promene politikih ciljeva ili preferencija kreatora politike,
predstavljaju paravan iza koga se krije nedostatak politike podrke vladi i njenoj politici.

462

 Politika nestabilnost se poistoveuje sa situacijom u kojoj je vlada slaba, odnosno u

kojoj su prisutne tenzije koje znaajno prete opstanku vlade, to je najblie svakodnevnom shvatanju politike nestabilnosti.
Politika nestabilnost se poistiveuje sa uestalou kojom se neki socio-politiki
dogaaj deava, npr. promena vlade (regularna na izborima, neregularna kroz politike prevrate).
Politika stabilnost nije jedini uslov uspene regionalne kooperacije, ali nesporno jedna od
osnovnih njenih premisa i sve dok politiki problemi na vrhu liste prioriteta u ovim zemljama ne postoji mogunost da se otpone uspean proces regionalne kooperacije. Svaka
od navedenih zemalja ima svoje unutranje politike probleme koji destabilizuju samu
zemlju i negativno utiu na ekonomsku aktivnost. Spomenuta unutranja destabilizacija se
prenosi na region. Naime, Hrvatska je imala politikih problema sa Slovenijom, Bosna i
Hercegovina ima pred sobom ustavno ureivanje zemlje, Srbija ima secesijom Kosova i
Metohije, Makedonija jo uvek ima politike probleme vezane za svoje ime, dok je Crna
Gora u tom pogledu neto stabilnija, ali ni ona nije izuzeta od posedovanja ovog svojstva,
a to se ogleda u nedovoljnom kredibilitetu vlade i njenih institucija.
Ovakvi signali politike nestabilnosti su uzrok nedolaska stranih direktnih investicija u
navedene zemlje u veem obimu od postojeeg. Zemlje Zapadnog Balkana u cilju podizanja svoje konkurentnosti na svetskom tritu iji je vaan generator regionalna koperacija
moraju to pre reiti ove politike probleme na najbolji mogui nain.
Tabela 1. Kljuni politiki problemi u zemljama Zapadnog Balkana
ZEMLJA
Hrvatska

POLITIKI PROBLEM
Teritorijalno ureenje - spor sa Slovenijom

Bosna i Hercegovina

Ustavno ureenje

Srbija

Teritorijalno ureenje - nezavisnost Kosova

Makedonija

Problem sa Grkom ime zemlje

Crna Gora

Meunarodni "kredibilitetet" vlade

Politika nestabilnost na prvi pogled i nije toliko ozbiljan ograniavajui faktor, meutim,
pozivajui se na iskustvo naeg regiona, ona moe biti kljuan faktor ekonomskog zaostajanja. Takav primer nudi Srbija (tj. biva Savezna Republika Jugoslavija u ijem je sastavu bila i Crna Gora). Srbija kao naslednica SR Jugoslavije i danas snosi posledice negativnih stopa rasta iz 1992., 1993. i 1999. godine, iji je uzrok bila upravo politika nestabilnost.

463

GODINA

Slika 3. Stopa rasta BDP-a u SR Jugoslaviji

STOPA RASTA
BDP-A ( %)

1992

-27.9

1993

-30.8

1994

2.5

1995

6.1

1996

5.9

1997

7.4

1998

2.5

1999

-21.9*

2000

6.4*

Napomena: Podaci za 1999. i 2000. godinu ne ukljuuju Kosovo i Metohiju

Izvor: Rebiliki zavod za statistiku, Narodna banka Srbije i OECD Economic Survey:
Federal Republic of Yugoslavia-Economic Assessment 2002.

HARMONIZACIJA REGULATIVE KAO PRETPOSTAVKA REGIONALNE

KOOPERACIJE
Nakon to zemlja uspostavi dugoronu politiku stabilnost stvorila je uslove za uspjenu
regulaciju ekonomskih i finansijskih tokova, kao najvaniji segment regulacije koji direktno tangira privredni sistem jedne zemlje. Privrede koje meusobno kooperiraju moraju
pristupiti harmonizaciji regulative koja se odnosi na ekonomske i finansijske tokove. Ta
harmonizacija ne moe i ne treba biti apsolutna, ali treba biti takva da doprinosi unapreenju procesa regionalne kooperacije.
Zemlje koje u radu analiziramo su bile nekada deo jednog politikog i pravnog sistema.
Ovo na prvi pogled moe izgledati kao prednost kada je u pitanju regulacija. Meutim,
kada se problem postavi na drugaiji nain primetiemo da to moe biti i nedostatak.
Naime, radi se o tome da ove zemlje odreenu regulativu koja je vaila za vreme egzistiranja bive politike tvorevine koju su smatrale neefikasnom. U tom smislu, svaka budua
harmonizacija regulative meu zemljama ovog regiona moe biti od strane pojedinih politikih faktora tretirana kao pokuaj ponovnog stvaranja sline politike tvorevine. Meutim, ovo ne bi smelo da bude konica razvoju regionalne kooperacije kao vanoj premisi
rasta konkurentnosti zemalja Zapadnog Balkana. Opravdano je rei da to nije nedostatak i
ograniavajui faktor, ve prednost i podsticajni faktor razvoju regionalne kooperacije. To
se pre svega odnosi na regulativu koja ureuje privredne i finansijske tokove.

464

Valjana regulativa je takoe jedan od preduslova uspene regionalne kooperacije koja e

dovesti do poboljanja kako mikro tako i makro konkurentnosti. Regulativom bi date zemlje trebale podsticati kako kooperaciju na makro nivou, tako i saradnju na mikro nivou.
Posebno je vano podsticati saradnju na mikro nivou, zbog jednostavnosti i brzine njenog
uspostavljanja.
Regulacijom podstaknuta regionalna kooperacija nije garant uspeha procesa regionalne
kooperacije, ali jeste njegov preduslov. Zato bi ove zemlje morale pokrenuti ozbiljne akcije da se ova kooperacija uspeno uspostavi i da se na taj nain pospei proces integracija u
EU.
Ovakvom strategijom regionalne kooperacije formirao bi se jedan stabilan prostor koji bi
dodatno privukao strana ulaganja i time doprineo ekonomskom napretku svih zemalja
regiona. Meutim, da bi se tako neto dogodilo potrebno je paljivo implementirati svaku
aktivnost usmerenu na podsticanje ovog procesa.

ZAKLJUAK
Kooperacija unutar regiona i regiona sa eksternim okruenjem omoguava privrednim
subjektima iz regiona da se uspenije ukljue u globalni sistem privreivanja. Procesi
kooperacije predstavljaju vaan podsticaj unapreenja konkurentnosti celog regiona,
zemalja koje ga ine i privrednih subjekta koji u njemu posluju.
Unapreenjem konkuretnosti, region privlai strana ulaganja. Konkurencija stranih i
domaih subjekata dodatno podstie konkurentnost. Ove konstatacije podrazumevaju postojanje politike stabilnosti i efikasna regulative.
Na prostoru bive Jugoslavije moe se formirati region koji bi pospeio ekonomske aktivnosti svih zemlja koje ga ine, a time i ubrzao proces integracija zemlje u politiki stabilniji i efikasnije regulisaniji region EU.

LITERATURA:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

Dahlman, C. (2007): Technology, globalization, and international competitiveness: Challenges for developing countries: UN (2007), Industrial Development for the 21st Century: Sustainable Development Perspectives, Department of Economic and Social Affairs, United Nations, New York,
Mani, S. (2008), Zato nam je potreban novi indikator konkurentnosti?, Ekonomske teme XLVI - 2,
Ekonomski fakultet
Narodna banka Srbije, http://www.nbs.rs/export/internet/cirilica/
Praevi, A. (2002), Uticaj politikih faktora na makroekonomsku nestabilnost ta nas ue parlamentarne
demokratije?, Ekonomski anali, br. 153-4., Ekonomski fakultet, Beograd
Republiki zavod za statistiku Republike Srbije, http://webrzs.stat.gov.rs/axd/index.php
Fagerberg, J., Srholec, M. and Knell, M. (2005), The Competitiveness of Nations, paper presented at the
DRUID Tenth Anniversary Summer Conference, Aalborg, Denmark, June 2005
World Economic Forum (2009) Th e Global Competitiveness Report 2009-2010,
http://www.weforum.org/en/initiatives/gcp/Global%20Competitiveness%20Report/index.htm

465

REGIONAL COOPERATION - THE FACTOR OF

IMPROVING COMPETITIVENESS
Abstract: Small predictability of turbulence in the modern environment and the impossibility of knowledge of their nature before they happen force economic entities on "forced"
cooperation. However, cooperation was "forced" or not has its limitations and shortcomings. The roots of these deficiencies are in the structure of different business entities. Well,
for some subjects of economic cooperation means only small adjustments, and for some
business entities whole set of organizational and business changes. Cooperation at the
global, regional, national and local level has always been guided by the motive to cooperate with those who are in a better position than before the cooperation. The better business position in the world market today means: to be competitive. Competitiveness is one
of the main motives for cooperation between business entities in the modern economies.
Keywords: regional cooperation, "forced" cooperation, micro competitiveness, macro
competitiveness, the political instability

466

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

PRAVO NA OBRAZOVANJE U FUNKCIJI STICANJA ZNANJA

KAO RESURSA RAZVOJA
Temelko Risteski
d-r., vanredni profesor, temelko_mkd@yahoo.com

Elena Todorova
d-r., docent, elena.todorova@fon.edu.mk

Sejdefa Dafe
gjsejdefa@yahoo.com (svi sa FON Univerziteta, Skopje)

Abstrakt: U radu je izvrena analiza odredaba o obrazovanju meunarodnih akata o ljudskim pravima, i to: Univerzalne deklaracije o ljudskim pravima; Meunarodnog pakta o
ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima; Konvencije o zatiti ljudskih prava i osnovnih sloboda (Evropska konvencija);
Deklaracije o pravima deteta; Konvencije o pravima deteta i drugih akata. Zatim je dat
osvrt na Ustavne odredbe o pravu na obrazovanje graana Republike Makedonije i drugih balkanskih zemalja.
Posebno su analizirane odredbe zakona o osnovnom, srednjem i visokom obrazovanju
Republike Makedonije sa aspekta njihove usaglaenosti sa navedenim meunarodnim
pravnim aktima i njihove primenljivosti u praksi radi sticanja znanja koje e biti u funkciji
ekonomskog i drutvenog razvoja Republike Makedonije.
Naroita panja je posveena zakonskom ureenju sistema visokog obrazovanja Republike Makedonije i aktuelnim stanjima u tom sistemu, pre svega sa aspekta sprovoenja
Evropskog kredit-transfer sistema i sticanja znanja koja su neophodna za efikasno i efektivno ukljuivanje diplomiranih studenata u privrednom i drutvenom ivotu Republike.

UVOD
Znanje je skup informacija o prirodi i drutvu koje poseduje ovek. Ono se stie kroz proces obrazovanja.
Obrazovanje je organizovn i dugotrajan proces sticanj znanja i vetina potrebnih za
obavljanje ivotnih aktivnosti oveka radi zadovoljavanj njegovih potreba. Obrazovanjem ovek se osposobljava za ivot. ivot namee oveku brojne potrebe. Zadovoljavanje tih potreba trazi rad; trai akciju. Rad i akcija trae znanje. Ko ne ume da radi, ne
moe ni da zadovolji svoje potrebe. Znanje se stie uenjem. Uenje je komponenta obrazovanja. Uenjem se ovek osposobljava za ivot, odnosno za zadovoljavanje ivotnih

467

potreba bez kojih nema ivota. Osposobljavanjem se stie osposobljenost. Osposobljenost

pretstavlja dijalektiko jedinstvo saznanja o odreenim pojavama u prirodi i drutvu
memoriranih u ljudskom mozgu i posedovanje vetina ta saznanja praktino da se primene
u zadovoljavanju ljudskih potreba.
Ljudske potrebe moemo podeliti u tri globalne grupe. Prvu grupu sainjavaju osnovne
fizioloke potrebe: potreba za utoljavanjem gladi, potreba za utoljavanjem ei, potreba za
zatitu od hladnoe, potreba za odmaranjem i t.d. Zadovoljavanje ovih potreba na higijenski i human nain ovek ui u najranijim fazama njegovog ivota.
Drugu globalnu grupu potreba ine fizike potrebe oveka, kao to su: potreba za kretanjem radi promene lokacije u prostoru, potreba za samozatitu radi odbrane od napada
drugih, prema njemu neprijateljski nastrojenih bia (ljudi, ivotinja) i za zatitu u sluajevima raznih akcidenata i sl.. Za zadovoljavanje ovih potreba ovek se osposobljava poev
od prve godine svoga ivota i dalje, u toku celog njegovog trajanja.
Treu globalnu grupu potreba sainjavaju socijalno-egzistencijalne potrebe oveka. Meu
njima, svakako najznaajnije su potreba za komunikaciju sa drugim ljudima, potreba za
produenje roda, potreba za rad radi obezbeenja sredstava za ivot u drutvenoj sredini;
potreba za kulturu ponaanja u drutvenoj sredini i druge potrebe. Za zadovoljavanje ovih
potreba ovek poinje da ui veoma rano. Tako, zadovoljavanje potrebe za komunikaciju
mimikama, a zatim i govorim dete ui u prvoj, drugoj pa i treoj godini ivota. Zatim ui
da komunicira sa drugim ljudima primenom tehnikih sredstava, kao to su telefon, elektronska pota i sl. U okviru zadovoljavanja ove potrebe je i uenje stranih jezika koje
ovek zapoinje obino u toku osnovnog obrazovanja. Za zadovoljavanje potrebe produenja roda - vrste ovek poinje da ui obino poetkom puberteta.
Kultura ponaanja u drutvenoj sredini obuhvata primenu brojnih etikih (moralnih) i
estetskih normi od strane oveka. Sticanje ove kulture ovek zapoinje zajedno sa fazom
osposobljavanja za govornu komunikaciju. Pri tome, roditelji i drugi odrasli u krugu porodice ue dete da primenjuje osnovne moralne i estetske norme ponaanja u krugu porodice
i izvan nje. U toku daljeg razvoja ovek ui da primenjuje sloenije etike i estetske norme) bonton, kulturru govora, kulturu ponaanja u raznim ivotnim situacijama van porodice, kulturu oblaenja i sl.).
Radi zadovoljavanja potrebe za radom radi obezbedjenja sredstava za ivot ovek poinje
da se obrazuje, obino poetkom osnovnog obrazovanja. Redovno obrazovanje oveka u
savremenim uslovima zavrava se obino zavretkom visokog obrazovnja. Medjutim,
obrazovanje oveka za rad, kroz razne forme permanentnog obrazovanja, praktino traje
do kraja njegovog ivota, jer se uvek javljaju nove situacije, uvode se nova sredstva za rad
i novi i efikasniji tehnoloki postuci za ije savlaivanje, primenu ili sprovodjenje ovek
mora da ui radi sticanja potrebnih znanja i, razume se, uenjem da se obrazuje.
Pravo na obrazovanje je u funkciji prava na rad. Ovo stoga to se obrazovanjem ovek
osposobljava za rad. Rad je prirodna potreba oveka i osnovni uslov za razvoj i progres
drutva. Bez rada ovek ne moe da stvara egzistencijalni uslove i sredstva za ivot. Prema tome, pravo na obrazovanje gledano kroz prizmu teorije prirodnog prava je prirodno
pravo oveka. Kao prirodno pravo ono je regulisano brojnim medjunarodnom pravnim
aktima koji su, kao to je poznato, zasnovani na teoriji prirodnog prava. Tako, odredbe o

468

pravu na obrazovanje sade Univerzalna deklaracija o pravima oveka, Meunarodni pakt

ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima, Konvencija o zatiti ovekovih prava i
osnovnih sloboda (Evropska konvencija), Deklaracija o pravima deteta, Konvencija o pravima deteta i drugi dokumenti.
Odredbe meunarodnih pravnih akata o pravu na obrazovanje su implementirane u ustavima i nacionalninm zakonima o obrazovanju svih demokratskih drava sveta meu kojima se nalaze i balkanske drave.
Ustavne odredbe o pravu na obrazovanje graama Republike Makedonija su sadrane u
lanovima 44 do 46 Ustava Republike (. , 52/91). Zakonske odredbe o ovom
pravu su sadrane u Zakonima o osnovnom, srednjem i visokom obrazovanju Republike,
kao i Zakonu o obrazovanju odraslih.
U Republici Makedoniji veoma je aktuelno pitanje visokog obrazovanja. S obzirom na
njegov znaaj u finalnom obrazovanju kadrova za potrebe makedonskog drutva, zadnjih
nekoliko godina njemu se posveuje naroita panja. Posebno je aktuelno sprovodjenje
Evropskog kredit transfer sistema. Radi toga, u Republici budno se prate stanja u njegovom sprovdjenju i dograuje se normativna regulativa sadrana u Zakonu o visokom
obrazovanju, radi otklanjanja smetnji u procesu obrazovanja. Oekuje se da e se kadrovi
obrazovani u skladu sa Evropskim kredit transfer sistemom uspeno uklopiti u privredni i
drutveni ivot Republike i da e efikasno izvravati brojne i raznovrsnie poslove u okviru
njihovih obaveza na radnim mestima u dravnim organima, drutvenim ustanovama i
institucijama i u privredi. Meutim poetni pokazatelji su ispod oekivanja, to je svakako
posledica nedoslenog sprovodjenja ovog istema u ustanovama visokog obrazavanja i njegovih nedostataka.
PRAVO NA OBRAZOVANJE U MEUNARODNIM AKTIMA O LJUDSKIM
PRAVIMA
Pravo na obrazovanje je osnovno ljudsko pravo i preduslov za uivanje i ostvarivanje drugih ljudskih prava. Ipak, mnogi ljudi su lieni ovog osnovnog ljudskog prava, to je posebno karakteristino za nerazvijene zemlje. To je razlog zato su meunarodne organizacije
usvojile instrumente koji garantuju pravo na obrazovanje i obavezuju drave da preduzmu
mere za njegovu realizaciju. Osnovni cilj je da obezbede besplatno osnovno obrazovanje
za svaku osobu, da se smanji broj dece koja ne idu u kolu uopte i da se smanji broj
naputanja kole. Drave koje su ratifikovale ove dokumente imaju obavezu da usklade
svoje nacionalne zakone i da preduzmu neophodne mere za realizaciju obaveza koje su
preduzele u oblasti obrazovanja.
Kao rezultat napora i koraka preduzetih od strane meunarodne zajednice i drava, broj
dece kolskog uzrasta raste. Ukupan broj dece van kola se smanjuje. Jaz izmeu polova u
van-kolske populacije se suava (udeo devojaka u ovoj grupi opao sa 57 odsto, na 53
odsto na globalnom nivou izmeu 1999 i 2008). U nekim regionima ovaj udeo je mnogo
vei, tako na primer u severnoj Africi 66 odsto van kolske dece su devojice. Istraivanja
pokazuju da seoska deca dvostruko vie ne idu u kolu u odnosu na gradsku decu. Medjutim, najvea prepreka za ostvarivanje prava na obrazovanje je siromatvo (The Millennium
Development Goals Report, 2010, 16-18).

469

Pravo na obrazovanje je garantovano ljudima u vie meunarodnih dokumenata o ljudskim pravima.

Tako, Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima (Colection, 1948, 39-45), garantuje pravo
na obrazovanje graanima sveta u lanu 26. Ovaj lan predvia besplatno (bar u osnovnoj
koli odnosno osnovnoj fazi) i obavezno osnovno obrazovanje. On poziva na obrazovanje
usmereno ka punom razvoju ljudske linosti i jaanju potovanja ljudskih prava i osnovnih sloboda kao i na promovisanje razumevanja, tolerancije i prijateljstva meu svim
narodima, rasnim i verskim grupama. Obrazovanje treba da potpomae dalje aktivnosti
Ujedinjenih nacija za odravanje mira. Osim toga, ovaj lan garantuje roditeljima prvenstveno pravo da biraju vrstu obrazovanja za njihovu decu.
Deklaracija Ujedinjenih nacija o pravima deteta (, 1959, 232-235) u lanu 7 propisuje obrazovanje kao pravo svakog deteta. Ovaj lan poziva na obrazovanje koje je obavezno i besplatno (bar u osnovnoj fazi), i obrazovanje koje "e promovisati optu kulturu
deteta i omoguiti njemu da razvije svoje sposobnosti, individualne stavove i oseaj
moralne i drutvene odgovornosti, kao i da postane koristan lan drutva ". Ova Deklaracija naglaava potrebu za igru i rekreaciju dece, usmerenu ka istim svrhama kao i obrazovanje. U lanu 7. se navodi da su najbolji interesi deteta vodei princip onih koji su odgovorni za njegovo obrazovanje i vaspitanje.
Na slian nain, ali mnogo opirnije i detaljnije, u lanu 28, pravo na obrazovanje regulie
Konvencija o pravima deteta (Colection, 1989, 157-177). Ova konvencija u istom lanu propisuje obavezu drava potpisnica da unapreuju i podstiu meunarodnu saradnju u oblasti
obrazovanja, a posebno u eliminaciji neznanja i nepismenosti u svetu.
Meunarodni pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima (Colection, 1966, 45-55)
garantuje pravo na obrazovanje u lanu 13. U cilju postizanja punog ostvarivanja ovog
prava, ovaj lan obavezuje drave potpisnice ovog pakta da osnovno obrazovanje bude
obavezno i dostupno za sve graane, da sredno obrazovanje u svim oblicima, ukljuujui
tu i sredno tehniku i strunu nastavu, bude opte i dostupno za sve graane preko svih
dostupnih sredstava, a naroito uvoenjem besplatne nastave i da visoko obrazovanje bide
jednako dostupno svima. Takoe, ovaj lan navodi da "drave potpisnice pakta priznaju
pravo svakog na obrazovanje koje je usmereno prema potpunom razvoju ljudske linosti i
oseanju njenog dostojanstva, i prema jaanju potovanja ljudskih prava i osnovnih sloboda. One su takoe saglasne da obrazovanje mora svakome da omogui da efektivno uestvuju u slobodnom drutvu, da unapreuje razumevanje, trpeljivost i prijateljstvo meu
svim nacijama i svim rasnim, etnikim ili verskim grupama i da pomogne razvoj delatnosti Ujedinjenih nacija za ouvanje mira ". Drave potpisnice ovog Pakta obavezuju se da
potuju slobodu roditelja da izaberu za svoju decu druge obrazovne institucije, pored onih
koje je osnovala javna vlast, radi obezbeenja verskog i moralnog vaspitanja dece u skladu sa njihovim vlastitim ubeenjima.
lan 14 Meunarodnog pakta o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima obavezuje
drave potpisnice ovog pakta da "izrade i usvoje podroban plan neophodnih mera za postupno ostvarivanje, u okviru razumnog broja godina, principa obaveznog i bezplatnog
osnovnog obrazovanja za sve graane (ako drava u trenutku kada je postala potpisnica
Pakta, nije bila u stanju da obezbedi obavezno bezplatno osnovno obrazovanje).

470

Meunarodna konvencija o eliminaciji svih oblika rasne diskriminacije (Colection, 1965, 115127) garantuje pravo na obrazovanje u lanu 5. Ovaj lan obavezuje drave koje su strane
ugovornice ove konvencije da garantuju pravo svakome, bez obzira na rasu, boju ili nacionalno ili etniko poreklo, na jednakost pred zakonom, posebno u uivanju ljudskih prava,
meu kojima, je razume se, i pravo na obrazovanje i obuku.
Konvencija o eliminaciji diskriminacije protiv ena (Colection, 1979, 127-147) garantuje pravo
na obrazovanje u delu III, lan 10. Ovaj lan obavezuje drave ugovornice ove Konvencije da preduzmu mere kako bi se obezbedila jednaka prava mukaraca i ena u oblasti
obrazovanja, kao i da obezbede: a) iste uslove za karijeru i profesionalno usmeravanje,
za pristup studijama i za postizanje diploma u obrazovnim ustanovama svih kategorija u
seoskim i gradskim sredinama, b) pristup istim nastavnim planovima, istim ispitima, istom
nastavnom kadru sa kvalifikacijama istih standarda, kao i kolskih prostorija i opreme
istog kvaliteta; c) odstranjivanje svih stereotipnih pojmova u pogledu uloga ena i mukaraca na svim nivoima i u svim oblicima obrazovanja, d) iste anse za korenje stipendija i
drugih studijskih donacija, e) iste mogunosti za pristup programima kontinuiranog obrazovanja, ukljuujui i programe obrazovanja odraslih i programe funkcionalne pismenosti,
posebno one iji je cilj da se u to je mogue kreem vremenu smanji jaz u stepenu obrazovanja izmeu mukaraca i ena; f) smanjenje stope naputanja kola od strane studentkinja i organizovanje programa za devojke i ene koje su prevremeno napustile kolu; g)
iste anse za aktivno uee u sportovima i fizikom obrazovanju; h) pristup konkretnim
obrazovnim informacijama da bi se obezbedili zdravlje i dobrobit porodice, ukljuujui
informacije i savete o planiranju porodice ".
Prvi protokol Evropskoj konvenciji o ljudskim pravima i osnovnim slobodama (Colection,
1952, 231-243) garantuje graanima Evrope pravo na obrazovanje u lanu 2. Ovaj lan obavezuje drave da potuju pravo roditelja da obezbede obrazovanje i nastavu koje e biti u
skladu sa njihovim sopstvenim verskim i filozofskim uverenjima.
Povelja o osnovnim pravima u Evropskoj uniji garantuje pravo na obrazovanje i pristup
strunoj i kontinuiranoj obuci u lanu 14. Ovim lanom graanima Unije je garantovano
besplatno i obavezno obrazovanje kao sastavni deo prava na obrazovanje. Takoe, on daje
slobodu u osnivanju obrazovnih ustanova i pravo roditelja da izaberu obrazovanje i nastavu za svoju decu u skladu sa njihovim verskim, filozofskim i pedagokim uverenjima,
razume se, u skladu sa nacionalnim zakonom.
ZAKONSKO REGULISANJE PRAVA NA OBRAZOVANJE U REPUBLICI
MAKEDONIJI U FUNKCIJI ODRIVOG RAZVOJA
Republika Makedonija, u nastojanju da da svoj udeo u ostvarivanju odrivog razvoja i
afirmaciji drave kao ravnopravne jedinice u prikljuivanju integrativnim procesima, postavila je sebi zadatak da stvori obrazovni sistem koji e biti kompatibilan sa obrazovnim
sistemima zemalja Evropske unije i koji e biti u funkciji ispunjavanja obaveza iz integrativnih procesa. Sa aspekta prava na obrazovanje, ukljuivanje drave u integrativne procese znai i preuzimanje obaveza za podizanje nivoa i kvaliteta obrazovanja i njeno aktivno
uee u globalnim tokovima u sferi obrazovanja. Uostalom, globalizacija sa sobom nosi

471

dinamiku koja se odraava i na trite rada i potrebu za poveanim stepenom obrazovanja

na globalnom nivou.
Osnovne smernice drave u ubezbeenju i realizaciji prava na obrazovanje su postavljene
Nacionalniim programom za razvoj obrazovanja u Republici Makedoniji 2005 2015
(M , 2005, 10). Bazini ciljevi programa su uspostavljanje
sistema obrazovanja u Republici zasnovanog na principima programa Cume UNESKOA,
Milenijumskih ciljeva UN, Pakta stabilnosti i Bolonjskog procesa.
Ekonomski rast kao osnovni uslov za ostvarivanje stabilnosti nacionalne ekonomije, podrazumeva i efikasnu legislativu koja e omoguiti doslednu realizaciju zacrtanih ciljeva
svake drave. Ovi ciljevi niukom sluaju ne mogu da se ostvare ako izostaje efikasno
obrazovanje i obuka, i to kako mladih, tako i odraslih. U kontekstu potreba, ali i zbog efikasnog odgovora izazazovima, Republika Makedonija, postavila je pred sobom nizu projekata u oblasti obrazovanja meu kojima: obrazaovanje za sve; kontinuirano obrazovanje
i obrazovanje odraslih putem doivotnog uenja; podizanje obrazovnog nivoa obrazovanja; produenje trajanja obaveznog obrazovanja; novu organizacijsku postavljenost kola;
razvijanje sistema institucija za podrku i razvoj obrazovanja i decentralizaciju obrazovanja.
U kontekstu realizovanja zacrtanih reformi obrazovnog procesa, u okviru zakonske regulative doneti su sledei zakoni: Zakon o osnovnom obrazovanju, Zakon o srednjem obrazovanju, Zakon o visokom obrazovanju, Zakon o obrazovanju odraslih i Zakon o strunm
obrazovanju i obuci.
Sistem obrazovanja Republike Makedonije ureen navedenim zakonima je baziran na
ustavnim odredbama o obrazovanju sadranim u lanovima 44 do 46 Ustava Republike.
Ovim odredbama, izmedju ostalog je propisano da je obrazovanje dostupno svakom graaninu Republike pod jednakim uslovima. U Republici Makedoniji osnovno i srednje
obrazoanje su obavezni i bezplatni za sve graane. Obavezni karakter ovih nivoa obrazovanja potpuno je u saglasnosti sa Univerzalnom deklaracijom o ljudskim pravima i sa
Konvencijom o pravima deteta koje propisuju obavezu drava da obezbede svakom detetu
besplatno i obavezno osnovno obrazovanje.
Republika je ila dalje od Deklaracije i Konvencije time to je uvela i obavezno srednje
obrazovanje, to je uinjeno Zakonom o srednjem obrazovanju. (. 49/2007).
Po uvoenju obaveznog srednjeg obrazovanja Zakonom o osnovnom obrazovanju
(. , 103/2008) je produeno trajanje osnovnog obrazovanja sa osam na devet
godina. Tako ukupno trajanje obaveznog obrazovanja u Republici Makedonij iznosi 13
godina.
Utemeljivai obrazovnog sistema Republike Makedonije, vodili so rauna i o licima sa
posebnom potrebama. Imajui u vidu injenicu da su posebne potrebe razliitog vida i
stepena, obrazovni sistem Republike obuhvatio je decu sa umerenim i tekim smetnjama u
razvoju koja ne poseduju sposobnosti za kolsko uenje. Njihovo obrazovanje je ragulisano Zakonima o osnovnom i srednjem obrazovanju. Sprovoenje odredaba ovih zakona o
zasebnom obrazovanju ove dece znai ulaenje dodatnih napora obrazovnog sitema
Republike koji su motivisani humanim ciljem da se i ova deca osposobe da budu korisni
lanovi makedonskog drutva i aktinvi uesnici u drutvenom ivotu i razvoju Republike.

472

Ingtegralni deo obrazovnog sitema Republlike Makedonije je i obrazovanje odraslih bazirano na konceptu o doivontom uenju. Normativni okvir za sprovodjenje ovog obrazovanj je sadran u Zakonu o obrazovanju odraslih (. , 7/2008). O efikasnom
sprovodjenju ovog obrazovanja brine se nacionano savetodavno telo koje, pored ostalog,
ima zadatak da koordinira obrazovanje odraslih u obrazovnim ustanovama Republike. U
okviru ovog obrazovanja posebna panja se posveuje obuci dugotrajno nezapoljenih lica
radi njihove prekvalifikacije za poslove za koje postoji potranja na tritu rada. Znaaj
ovog obrazovanja je velik i zbog toga to se odrasli osposobljavaju da rukuju novom tehnikom i tehnologijom i da koriste nove metode i postupke u radu kojih nije bilo u vreme
kada su se oni kolovali u ustanovama redovnog obrazovanja.
Kada je re o visokom obrazovanju, pre tri godine donet je novi Zakon o visokom obrazovanju (. , 35/2008) kojim su uspostavljeni normativni okviri za efikasnijie
sprovdjenje Bolonjskog sistema u obrazovanju uvedenog u Republici Makedoniji etiri
godine ranije. Dosledno sprovodjenje Bolonjskog procesa u visokom obrazovanju pretstavlja obavezu Republike koja je 2003 godine postala ravnopravna lanica evropske porodice drava koje su se obavezale da uvedu i dosledno realizuju Bolonjski ili Evropski kredit
transfer sistem (EKTS) iji je krajni cilj da se kreira jedinstveni evropski prostor visokog
obrazovanja koji e biti efektivno postavljen u funkciji razvoja svih zemalja Evrope.
PRAVO NA OBRAZOVANJE I AKTUELNA STANJA U SISTEMU VISOKOG
OBRAZOVANJA REPUBLIKE MAKEDONIJE
Sistem visokog obrazovanja Republike Makedonije obuhvata visoko-obrazovne ustanove
Republike: univerzitete a u okviru njih: fakultete, umetnike akademije, visoke strune
kole, druge visoko-obrazovne ustanove, kao i samostalne visoko-obrazovne ustanove.
Cilj sistema visokog obrazovanja je odreen zakonskom ulogom i zadacime visokoobrazovnih ustanova a to su: stvaranje, zatita i prenoenje znanja za obezbeenje socijanog i ekonomskog blagostanja i napretka drutva, priprema studenata za zanimanja za
koja je potrebna primena naunih otkria i strunih znanja, kulturna i jezika raznovrsnost, podsticanje tehnolokog razvoja, razvoj umetnosti, tehnike kulture i sporta.
Normativna postavljenost organizacije i funkcionisanja sistema visokog obrazovanja
Republike Makedonije, u potpunosti je kompatibilna sa zahtevima Bolonjskog procesa.
Meutim, u praksi ona se ne sprovodi kako je zakonom regulisano i kako to nalae
Bolonjski proces.
Pravo na visoko obrazovanje je veoma kompleksno. Ono obuhvata pravo na odreeni kvalitet obrazovanja, pravo na obrazovanje kompatibilno sa potrebama drutva i pojedinca,
pravo na potrebnu materijalno-finansijsku podrku obrazovanih ustanova i pojedinaca,
pravo na korienje fakultetskih i univerzitetskih biblioteka i laboratorija, pravo na savremenu informatiku poddrku obrazovanja, pravo na uee u odluivanju o kljunim pitanjima vaspitno-obrazovnog procesa i druga prava.
Postojei pravni okvir i demokratski instrumenti makedonskog drutva daju odlinu osnovu za ostvarivanje ovih prava. Meutim, opti je utisak da su makedonski studenti inficirani optom apatijom ija je posledica instrumentalizovano studentsko organizovanje,

473

podlono politikim pritiscima i uticajima. Zbog toga, sa retkim izuzecima, studenti ne

manifestuju progresivne ideje, ve se bave iskljuivo pitanjima zabave, provoda, kaike i
kreveta, a retko pitanjima kvaliteta obrazovanja, njegove kompatibilnosti sa potrebama
trita rada, studentskim pravima i njihovom (studentskom) uticaju na drutvena zbivanja
i procese ( , 2010, 48).
U nastojanju da se pobolja kvalitet obrazovanja drava i drutvo ulau znaajne napore
radi poveanja odgovornosti nastavnika i saradnika u izvravanju njihovih radnih obaveza. Donedavno profesija univerzitetskog nastavnika je bila jedna od najkomotnijih profesija na makedonskom tritu rada. U senci ustavom i zakonom zagarantovane autonomije
visoko-obrazovnih institucija esto su se krile prosenost, neispunjavanje profesionalnih
obaveza, neobjektivnost i korupcija. Meutim, zadnjih nekoliko godina stanje se menja na
bolje. Otvarenjem privatnih i novih dravnih visoko-obrazovnih institucija pojaala se
konkurencija u visokom obrazovanju. Dalje, demokratizaciojm drutva postali su dostupni
brojni mehanizmi za kontrolu kvaliteta nastave i za zatitu od nezakonskih postupaka.
Pored toga, znatno je smanjeno uee drave u finansiranju visokog obrazovanja. Sve je
to doprinelo za ukljuivanje alarma i za svojevrsnu mobilizaciju akademskog kadra na
poveanju odgovornosti u sprovoenju nastavno-obrazovnog procesa ( , 50-51).
Organi rukovoenja (menadment) visoko-obrazovnih institucija suoili su se sa najveim
izazovom u njihovom dosadanjem funkcionisanju koji im je nametnulo sprovodjenje
Bolonjskog procesa. Na svim nivoima rukovoenja i administriranja u visoko-obrazovnim
isntitucijama Republike Makedonije, poev od katedri, instituta, organa i studentskih slubi fakulteta do organa univerziteta, uoljivo je odsustvo etabliranog sistema za razvijanje
potencijala za dobro rukovoenje i administriranje visoko obrazovnim institucijama.
Enormna konkurencija, uestala pojava nelojalne konkurencije, standardi koje je nametnuo Bolonjski proces i oekivanja drutva za vei doprinos sistema visokog obrazovanja u
prevazilaenju krize i kreiranju razvoja, nameu potrebu za hitnu i sveobuhvatnu mobilizaciju organa menadmenta i administracije u visoko-obrazovnim institucijama radi uspenog spravljanja sa navedenim izazovom ( , 2010, 52).
UMESTO ZAKLJUKA
Pored svih napora koje ulau makedonska drava i makedonsko drutvo u celini za poboljanje kvaliteta obrazovanja (stie se utisak da on na svim nivoima obrazovanja) permanentno opada. O tome govore rezultati sa eksternog ocenjivanje uenika srednnjih kola i
sa maturskih ispita.
Opada i kvalitet obrazovanja na visokokolskim ustanovama Republike. Uoljiva je tendencija ublaavanja kriterijuma pri ocenjivanju. Iza toga stoji tenja da se privue to je
mogue vei broj studenata i time da se ostvari vei profit. Ublaavanje kriterijuma bez
sumnje ide u prilog veini studenata koji mogunost za zapoljavanje na unosnije poslove
i bolje plaena radna mesta, ne gledaju u znanju, ve u raznim vezama i vezicama i partijskoj pripadnosti.
Ovakav trend u makedonskom obrazovanju, bez sumnje je u suprotnosti sa svetksim trendovima u obrazovanju radi sticanja znanja kao najznaajnijeg ekonomskog resursa, odno-

474

sno resursa razvoja u postkapitalistikom drutvu, o emu pie poznati ameriki eknomista Piter Draker (Drucker, 1995, 181-217). Prema njemu, postkapitalistiko drutvo je kapitalizam informacija. Industrije koje su u poslednjih etrdeset godina najbre napredovale jesu
industrija telekomunkacija, industrije koje proizvode alatke i opremu za obradu informacija) kompjuterski hardver, poluprovodnike, kompjuterski softver, farmaceutska industrija i
.t.d (Drucker, 1995, 182-217).
Tradicionalne industrije koje su uspele da uzrastu zadnjih nekoliko decenija, postigle su
to, zato to su se prestruktuirale svijanjem oko znanja i infrmacija.
Imaji u vidu navedene injenice, nadleni dravni organi Republike Makedonije, a pre
svega Ministarstvo za obrazovanje i nauku, treba da preduzmu energine mere da se zaustave negativni trendovi u obrazovanju. Ove mere treba da budu usmerene ka promeni
odnosa studenata prema znanju. Studenti treba da shvate da je znanje osnova moi linosti, njen intelektualni potencijal koji, ako se dobro iskoristi moe da bude siguran benefit za
linost kao pojedinca i za drutvo kao globalnu socijalnu grupu pojedinaca. Prosperitetno
drutvo moe da bude samo drutvo obrazovanih linosti. Drutvo obrazovanih linosti je
drutvo znanja. Ono mora da u svom jezgru sadri koncepciju obrazovane linosti jer se,
kao globalna socijalna grupa, sastoji od linosti, od pojedinaca. Ako su te linosti obrazovane i ono e biti obrazovano drutvo, odnosno drutvo znanja. Postkapitalistiko drutvo zahteva jednu objedinjujuu silu; zahteva jednu predvodniku grupu koja je u stanju
da lokalne, posebne tradicije i vrednosti usredsredi na zajedniku i optu posveenost vrednostima svetske zajednice (Drucker, 1995, 211). Tu silu sainjavaju ljudi znanja, obrazovani ljudi. Samo oni se mogu nositi sa izazovima sadanjosti i budunosti globalne svetske
zajednice ljudi i nacija.
Makedonska drava i drutvo treba da prue sigurnu garanciju mladim ljudima da e im se
znanje isplatiti. To e se postii ako se eliminie zapoljavanje na osnovu rodbinskih, partijskih i drugih kriterijuma.
Radi poboljanja kvaliteta obrazovanja drava treba da obezbedi efikasniju finansijsku
podrku obrazovnim institucijama, pre svaga onim u oblasti visokog obrazovanja. Pored
toga, preko svojih inspekcijskih slubi, ona treba da obezbedi efikasnu kontrolu nad sprovoenjem zakona, mjerila i kriterijuma za vrenje obrazovne delatnosti, a rezultati kontrole treba da budu dostupni javnosti.
Pored drave, veliku ulogu u poboljanju kvaliteta i efikasnosti obrazovanja moe odigrati
biznis sektor makedonskog drutva. On treba neposredno da se ukljui u dizajniranju studijskih i predmetnih programa visoko-obrazovnih ustanova radi obezbeenja profila akademski obrazovanih kadrova koji e biti kompatibilni sa njegovim potrebama. Zatim, biznis sektor treba da se otvori prema studentima u pogledu obezbeenja uslova za realizaciju studentske prakse ime e se obezbediti eventualno zapoljavanje diplomiranih studenata u privredi. Najzad, on treba da obezbedi uslove za efikasan transfer znanja, tehnologije i inovacija od akademskih ustanova i na tome da gradi svoj vlastiti razvoj. Za uzvrat
biznis sektor, putem stipendiranja i unapreenja visoko-brazovne infrastrukture, treba da
obezbedi finansijsku podrku visokoobrazovnim ustanovama ( , , 2010,
57-59).

475

Samo udruenim naporima drave i drutva, a pre svega biznis sektora mogu se postii
oekivani rezultati u obrazovanju i ono, kao sistem, da se pretvori u ogromnu tvornicu
znanja neophodnog za razvoj makedonskog drutva.

LITERATURA:
1.
2.
3.
4.
5.
6.

1.Drucker P., 1995, Postkapitalistiko drutvo, Grme Privredni pregled , Beograd.

, 2008. , 35, .
, 2008, , 7, .
, 2008, , 103, .
, 2007, , 49, .
Collection of Human Rights International Documents, Pearson Peacekeeping Centre, 2000, Cornvalis, Nova
Skotia, Canada,
7. 7.The Millennium Development Goals Report , 2010, United Nations, New York.
8. , 2005,
(2005-215), .
9. . ., 2010, , , .
10. , 1991, , , 52, .

THE RIGHT TO EDUCATION AS A FUNCTION OF ACQUIRING

KNOWLEDGE AS RESOURCE DEVELOPMENT
Abstract: This paper presents the analysis of the provisions dedicated to education of international human rights documents: Universal Declaration of Human Rights, International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights, Convention on the Protection
of Human Rights and fundamental freedoms (ECHR), Declaration on the Rights of the
Child, Convention on the Rights of Child and other acts. Then, an overview of the constitutional provisions on the right to education of citizens of the Republic of Macedonia and
other Balkan countries, is done.
Also, the provisions of the law of primary, secondary and higher education of the Republic of Macedonia in terms of their compliance with above named international legal acts
and their application in practice in order to gain knowledge that will be in fonction of
economic and social development of the Republic, are analysed.
Particular attention was dedicated to the legal regulation of the system of higher education in the Republic of Macedonia and to the actual situation in the system, especially in
terms of implementing the European Credit Transfer System and acquirement of
knowledge necessary for effective involvement of graduate students in economic and social life of the Republic.

476

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

KOMPETENTNOST PREDUZETNIKA U KRIZNOM

PRIVREIVANJU
Doc. Bojan Risti, doktor menadmentskih nauka
Ministarstvo prosvete i nauke Republike Srbije

Verica Jovanovi, magistar ekonomije

Ekonomsko-menaderska kola Panevo

Rezime: U radu su razmatrani kljuni faktori uspenosti poslovanja samostalnih preduzetnika (vlasnika i ujedno menadera malih firmi) u Srbiji u veoma oteanim uslovima
privreivanja izazvanim svetskom ekonomskom krizom i internim tranzicionim procesima.
Pri tome polaznu osnovu svih razmatranja ini konstatacija da u tekuem ambijentu koga
karakteriu pad domae privredne aktivnosti i pratea nestaicia finansijskog kapitala,
centralni faktor za amortizovanje dejstva tih tekoa u posmatranim malim firmama ini
rast menaderske kompetentnosti samostalnih preduzetnika.
Upravo zbog toga u radu je projektovana potrebna struktura kompetentnosti samostalnih
preduzetnika koja bi u praksi predstavljala najbitniji faktor za prevazilaenje daljeg dejstva veoma tekih uslova privreivanja na mali biznis u Srbiji.
Kljune rei: menadment, preduzetnik, kompetentnost, biznis, kriza.

UVODNE NAPOMENE
Dananja dominirajua zastupljenost trine ekonomije u svetu, pored ostalog, uzrokovala
je intenzivni razvoj malih privrednih subjekata. Ti privredni subjekti, zajedno sa srednjim
i velikim kompanijama, predstavljaju osnovne segmente privrednih sistema najveeg broja dananjih zemalja. To se dokazuje time to mali privredni subjekti u veini zemalja u
privrednom zapoljavanju i stvaranju nacionalnog proizvoda uestvuju sa preko 50 % i
to oni u ukupnom broju privrednih subjekata imaju uee vee od 97%. Ovome jo valja
dodati to da mali privredni subjekti najee imaju komplementarnu ulogu u privrednom
sistemu, s obzirom na to da oni u osnovi zadovoljavaju lokalne potrebe za proizvodima/uslugama i kooperativno uestvuju u produkcijama srednjih i velikih privrednih sistema.
U tom kontekstu, znaaj malih privrednih subjekata jo vie dolazi do izraaja kada su u
pitanju male zemlje koje se nalaze u ekonomskoj tranziciji i kojima sada pripada i Srbija.
Ovo zbog toga to male zemlje u procesima tekue privredne i ekonomske globalizacije

477

najpre mogu zauzeti pogodnu poziciju u meunarodnoj podeli rada ukoliko veoma paljivo razvijaju svoj mali biznis, koji je naroito zasnovan na komparativnim prednostima
(prvenstveno prirodnim bogatstvima, klimatskim uslovima i dr.).
Upravo zbog toga, naroito kada je re o sadanjim implikacijama svetske ekonomske
krize [opirnije Grandov, 2009. str.70-73] potrebno je ukazati na faktore koji e amortizovati njen uticaj na rad i razvoj malih privrednih subjekata u Srbiji. U tom smislu valja
istai da su nai mali privredni subjekti (mala preduzea i radnje) sada suoeni sa dve
veoma oteavajue okolnosti. Prva se odnosi na sadejstvo naeg nepovoljnog naslea i
tekue ekonomske tranzicije, dok je druga izraz negativnih implikacija svetske ekonomske krize. Povodom toga treba istai da u svim privrednim okolnostima, saglasno teoriji
savremenog menadmenta, poslovni rezultat malog privrednog subjekta u osnovi zavisi
od menadmentske kompetentnosti njegovog voe, tj. od samostalnog preduzetnika kao
integralnog nosioca celine menadmenta u svom biznisu. Zato je potrebno da se, u cilju
to uspenije amortizacije udara svetske ekonomske krize, detaljnije razmotri menadmentska kompetentnost naih samostalnih preduzetnika i zatim ona dovede u funkciju
podizanja poslovne otpornosti naih malih firmi na te udare to e biti predmet daljih
razmatranja u ovom radu.

POSLOVNE FUNKCIJE SAMOSTALNOG PREDUZETNIKA

Osnovna odlika samostalnog preduzetnika je da on potpuno autonomno upravlja i rukovodi svojom malom firmom. [uri, 2006.2006. str.16]. On u tome, u cilju ostvarivanja
poslovnog uspeha, mora poznavati i uvaavati osnovne zakonitosti malog biznisa u trinom privreivanju u koje spadaju: ogranieni ivotni vek svakog proizvoda/usluge i konstantne faze ostvarivanja biznisa tokom njegovog ivotnog veka.
Kada je re o ivotnom veku proizvoda/usluge treba istai da je ova zakonitost izraz stalnih promena na tritu prodaje proizvoda/usluga koje su posledica razvoja nauke i tehnologije, s jedne, i menjanja potreba i elja kupaca kupaca, sa druge strane. To u sutini znai da svaki konkretan proizvod/usluga ima svoj dui ili krai ivotni vek, s tim to njegova
duina zavisi od mnotva uticajnih faktora (karaktera i kvaliteta proizvoda/usluge, odlika
trita na kome se proizvod/usluga plasira, razvijenosti zemlje gde se proizvod/usluga
reprodukuje itd.). U principu, ivotni vek svakog proizvoda/usluge karakteriu etiri faze:
roenje, rast, stagnacija i pad trine tranje [Adies, 1989, str. 58-72]. Kljuni interes
svakog samostalnog preduzetnika da njegovi proizvodi/usluge u to duem vremenskom
periodu omoguuju ostvarivanje pozitivnog poslovnog rezultata.
S druge strane, kada su u pitanju faze ostvarivanja biznisa tokom njegovog ivotnog veka,
savremena menaderska teorija ih logiki svrstava u etiri sledee: planiranje, organizovanje, realizaciju i valorizaciju tretiranog biznisa[ Radovanovi, Markovi, N, Menadment
malog biznisa, Cekom books, Novi Sad, 2005, str. 65-69].

Ove faze, kao praktino nezaobilazne, predstavljaju osnovu voenja malog i svakog drugog biznisa, s obzirom na sledee:
planiranje biznisa (projektovanje menjanja postojeeg ili uspostavljanja novog biznisa)
nesporno predstavlja prvu fazu koja se razliitim pristupima realizuje. U tome se najee

478

koriste memorijski i projektni pristup. Memorijski pristup se svodi na preduzetnikovu

uproenu misaonu konstrukciju planiranja biznisa i on se, kao izrazito nesiguran, ne preporuuje. Projektni pristup podrazumeva izbor trino najizglednije poslovne ideje i njeno
elaboriranje kroz adekvatan model biznis plana [Jovanovi, 2008, str. 9]. Na taj nain se
najjeftinije i najefikasnije proverava celishodnost odabrane poslovne ideje u smislu praktine izvodljivosti i trine opravdanosti nameravanog biznisa. Pri tome se, s obzirom na
vodeu ulogu samostalnog preduzetnika, podrazumeva da on, pored raspolaganja adekvatnim sposobnostima, bar u osnovi poznaje sutinu i tehnologiju izrade biznis plana kao
osnove za prilagoavanje svog biznisa trinim promenama;
organizovanje biznisa podrazumeva preduzetnikovu akciju u okviru koje on, shodno
usvojenom biznis planu, priprema materijalne i kadrovske resurse sa ciljem praktinog
otpoinjanja sa planiranim biznisom (proizvodnim, uslunim, ili kombinovanim). Ova
aktivnost najpre obuhvata obezbeenje nedostajuih finansijskih sredstava ( uzimanje
kredita, pozajmica i sl. ako je to predvieno biznis planom), zatim nabavku nedostajuih
osnovnih sredstava i potronih materijala, kao i zapoljavanje potrebnih radnika sa njihovim poslovnim uhodavanjem. Vremensko trajanje ove faze dosta je rastegljivo i moe
trajati od mesec dana, pa ak i nekoliko godina. Naravno, poslove u sklopu ove aktivnosti
samostalni preduzetnik treba da poznaje i da ih ume realizovati, jer od efikasnosti njihovog zavravanja dobrim delom zavise praktini rezultati planiranog biznisa;
realizovanje biznisa predstavlja treu fazu u sklopu koje se planirani biznis konkretno
ostvaruje shodno organizaciji i tehnologiji koju uspostavi samostalni preduzetnik. Pri
tome je bitno da samostalni preduzetnik tako prati i usmerava rad zaposlenih da se na
osnovu toga uspeno ostvaruju i interne i eksterne funkcije poslovanja. Interne funkcije se
odnose na reprodukciju planiranih proizvoda/usluga u smislu njihovog kvaliteta i kvantiteta. Eksternim funkcijama se obuhvataju aktivnosti na marketinkoj ponudi proizvoda/usluga odabranom tritu i na praenju efekata njihovog plasmana. Ova faza, vremenski gledano, neodreeno traje, odnosno do momenta kada samostalni preduzetnik uoi
stagnaciju tranje za njegovim proizvodima uslugama i kada pristupu planiranja menjanja
postojeeg biznisa ili pokretanja novog. Razume se da samostalni preduzetnik mora imati
odreene sposobnosti i poznavati sve poslovne funkcije realizacije svog biznisa, kako bi
mogao uspeno da ih prati i usmerava;
valorizacija biznisa, kao etvrta faza, odnosi se na preduzetnikovo ocenjivanje ostvarenih poslovnih rezultata u koje najpre spadaju ekonomski i opti rezultati. Valorizacija
ekonomskih rezultata praktino se svodi na analiziranje postignua u smislu komparacije
odnosa izmeu ostvarenih prihoda i rashoda (bilans uspeha), s jedne, i komparaciju odnosa izmeu strukture poslovne aktive i pasive (bilans stanja), s druge strane. Valorizacija
optih rezultata najpre se odnosi na prouavanje dostignutog poslovnog rejtinga biznisa u
uem i irem drutvenom okruenju. Obe ove vrste valorizacije samostalni preduzetnik
treba da obavlja to ee, kako bi na vreme zapazio primicanje pada trine tranje za
njegovim proizvodima/uslugama. Upravo u trenutku kada samostalni preduzetnik uoi
primicanje kraja ivotnog veka svog biznisa, u tom momentu on mora urgentno prii sistematskom naputanju tog biznisa i planiranju novog biznisa. Trajanje ove faze se praktino poklapa sa trajanjem realizacije biznisa unutar ivotnog veka zastupljenih proizvoda/usluga. Povodom toga valja istai da uspean samostalni preduzetnik svakako mora
raspolagati potrebnim sposobnostima i znanjima iz valorizacije biznisa.

479

KOMPETENTNOST SAMOSTALNOG PREDUZETNIKA

Savremena teorija menadmenta, uz pomo menadmentske psihologije, ukazuje da
menadmentsku kompetentnost svakog menadera, pa time i samostalnog preduzetnika,
ini sadejstvo njegovih menadmentskih sposobnosti i znanja. Menadmentske sposobnosti imaju univerzalan karakter, to znai da njihov nivo pokazuje mo pojedinca da vodi
bilo kakav biznis. Menadmentska znanja predstavljaju kombinaciju optih (univerzalnih)
znanja iz voenja bilo kakvog biznisa i znanja iz voenja konkretnog biznisa. Zato se, s
razlogom, smatra da e uspean samostalan preduzetnik u nekom biznisu, takoe biti
uspean menader u bilo kom drugom biznisu uz izvesni dodatak menadmentskih znanja iz oblasti konkretnog biznisa. Ovome jo valja dodati da menadmentske sposobnosti,
kao izraz naslea i uslova odrastanja, predstavljaju osnovu za usvajanje menadmentskih
znanja. Zato se moe rei da unutar menadmentske kompetentnosti samostalnog preduzetnika menadmentske sposobnosti predstavljaju preteno nezavisnu, a menadmentska
znanja, u osnovi, zavisnu varijablu.
Slika1. Komponenet menaderske kompetentnosti samostalnog preduzetnika,
Menadmentske
Menadmentska kompetentnost samostalnog preduzetnika
Menadmentska
Izvor: Radovanovi, T, Jovanovi, V. (2010) Voenje sopstvenog biznisa, Ekonomskomenaderska kola Panevo, str. 27.
Kada je re o strukturi menadmetnskih sposobnosti samostalnog preduzetnika poznati
teoretiari menadmenta na razliite naine klasifikuju njene elemente [Dunerovi,
2004, str. 67-69]. Neki od njih navode nekoliko bitnih sposobnosti, dok drugi identifikuju
mnotvo ovih sposobnosti, ak vie od 20. Paljivo prouavanje tih klasifikacija ukazuje
da se na osnovu njih, kao nesporni, mogu determinisati osam elemenata menadmentskih
sposobnosti, i to: sposobnost reavanja poslovnih problema, sposobnost liderskog delovanja, sposobnost uoavanja poslovnih ansi, sposobnost prihvatanja poslovnog rizika, sposobnost ogranizovanja poslovanja, sposobnost poslovnog komuniciranja, sposobnost kreativnog voenja timova i sposobnost regulisanja meuljudskih odnosa.
Teorija i po pitanju strukture elemenata menadmentskih znanja, i tu ima belei velika
neslaganja meu vodeim svetskim naunicima iz oblasti menadmenta. Pri tome izvestan
broj njih polazi od klasifikovanja samo optih menadmentskih znanja, dok drugi tu problematiku reavaju klasifikovanjem posebnih (konkretno potrebnih) znanja. Meutim,
odreen broj naunika, s razlogom, kombinuje potrebna opta i posebna znanja za voenje
biznisa, vezujui ih za faze ostvarivanja biznisa tokom njegovog ivotnog veka. Upravo
takva klasifikacija elemenata potrebnih menadmentskih znanja svakako je najcelishodni-

480

ja. Prema ovoj klasifikaciji potrebna menadmentska znanja se strukturiraju saglasno

navedenim fazama svakog biznisa tokom njegovog ivotnog veka, delei ih pri tome na
znanja iz: planiranja, organizovanja, realizacije i valorizacije biznisa [Modrini, 2006, str.
65-72.].
S tim u vezi, shodno savremenoj teoriji, strukturu potrebnih menadmentskih znanja ini
sledeih osam elemenata: znanja iz identifikacije ideje za razvoj biznisa, znanja iz planiranja razvoja biznisa, znanja iz obezbeenja materijalne osnove biznisa, znanja iz obezbeenja strukture zaposlenih, znanja iz voenja sturkture zaposlenih, znanja iz voenja tehnologije biznisa, znanja iz valorizacije ostvarenog rejtinga biznisa i znanja iz valorizacije
ekonomskih rezultata biznisa.
Kao to je prethodno reeno, sadejstvo raspoloivih menadmentskih sposobnosti i znanja
odraava nivo menadmentske kompetentnosti samostalnog preduzetnika i svakog drugog
menadera. Ova kompetentnost se formira prvo razvojem navedenih menadmentskih
sposobnosti pojedinca saglasno nasleu i sredini ivljenja, na osnovu kojih se zatim usvajaju potrebna menadmentska znanja kroz sistem formalnog i neformalnog obrazovanja
[Porter, 1995, str 112-132]. Ta kompetentnost, kao individualna mo (snaga) voenja biznisa, u sutini odluujue utie na poslovnu uspenost svake preduzetnike firme. Ovo se
objanjava time to svaki samostalan preduzetnik potpuno autonomno vodi svoj biznis u
smislu donoenja i ostvarivanja svih vrsta upravljakih i rukovodeih odluka. U tom kontekstu, zaposleni u njegovom biznisu predstavljaju svesno i kreativno sredstvo za
ostvarivanje poslovnih ciljeva na ije radne rezultate odluujue utie samostalni preduzetnik koji ih bira, vodi i menja.
Nivo raspoloive menadmentske kompetentnosti moe se meriti adekvatnim autotestiranjem i testiranjem. U tu svrhu su razvijeni razni modeli ocenjivanja menadmentske kompetentnosti, pri emu se oni uobiajeno artikuliu na posebne modele za ocenjivanje
menadmentskih sposobnosti i menadmentskih znanja.
Menadmentske sposobnosti samostalnog preduzetnika najee se ocenjuju po njihovim
konstitutivnim elementima pri emu se predlae sledei sasvim novi model (Tabela 1).
Prema tom modelu autotestiranja (ili testiranja) menadmentske kompetentnosti, s obzirom na korienje srednjokolske ocene (1 do 5), pojedinac moe zbirno sakupiti od 8 do
40 bodova. Prema ovom modelu svi elementi menadmentskih sposobnosti imaju isti znaaj pri meusobnom kompariranju, ali su pojedini od njih ipak eliminatornog karaktera
to se prvenstveno odnosi na sposobnost reavanja poslovnih problema, kao izraza specifine inteligencije pojedinca.

481

Tabela 1. Autotest menadmentske sposobnosti samostalnog preduzetnika

Elementi menadmentske sposobnosti

Srednjokolska ocena (15)

1. Sposobnost reavanja poslovnih problema

1-5

2. Sposobnost liderskog delovanja

1-5

3. Sposobnost uoavanja poslovnih ansi

1-5

4. Sposobnost prihvatanja poslovnog rizika

1-5

5. Sposobnost organizovanja poslovanja

1-5

6. Sposobnost poslovnog komuniciranja

1-5

7. Sposobnost kreativnog voenja timova

1-5

8. Sposobnost reavanja meuljudskih odnosa

1-5

Lina ocena
(1,2,3,4,5)

8-40

Izvor: Autorska projekcija po prethodno strukturiranim menaderskim sposobnostima,

izvedena prema 1 Modrini, 2006. str. 65-72 i 2.Radovanovi, 2010. str. 33-34) .
Menadmentska znanja, takoe, se najee ocenjuju prema njihovim konstitutivnim elementima, s tim to se za tu svrhu u menadmentskoj literaturi predlau razni modeli.
Meutim, s obzirom na prethodno strukturirane elemente menadmentskih znanja, kao i
predloen model autotestiranja menadmentskih sposobnosti, ovde se predlae analogni
model autotestiranja menadmentskih znanja samostalnih preduzetnika (Tabela 2).
Tabela 2. Autotest menadmentskih znanja samostalnog preduzetnika

Elementi menadmentskih znanja

Srednjokolska ocena (15)

1. Znanja iz identifikacije ideja za razvoj biznisa

1-5

2. Znanja iz planiranja razvoja biznisa

1-5

3. Znanja iz obezbe. materij. osnove biznisa

1-5

4. Znanja iz obezbeenja strukture zaposlenih

1-5

5. Znanja iz voenja strukture zaposlenih

1-5

482

Lina ocena
(1,2,3,4,5)

6. Znanja iz voenja tehnologije biznisa

1-5

7. Znanja iz valoriz. ostvarenog rejtinga biznisa

1-5

8. Znanja iz valorizacije ekonomskog rezultata biznisa

1-5

8-40

Izvor: Autorska projekcija po prethodno strukturiranim menaderskim sposobnostima,

izvedena prema 1 Modrini, 2006. str. 65-86 i 2.Radovanovi, 2010. str. 33-34).
Pri tome treba imati u vidu da se nivo pojedinih elemenata menadmentskih sposobnosti,
adekvatnim strunim uvebavanjem moe ogranieno podii (najvie po 1 bod po elementu sposobnosti), dok se uenjem svi elementi menadmentskih znanja praktino mogu
maksimizirati. Ovo naroito treba da imaju u vidu oni preduzetnici kod kojih je neki element sposobnosti i znanja na izrazito niskom nivou, a koji kao takav moe veoma negativno uticati na celinu njihove menadmentske kompetentnosti.

PODIZANJE EFIKASNOSTI RADA PREDUZETNIKA

Kao to je ranije istaknuto, u narednom neodreenom vremenskom periodu, nae male
firme, kao i itav privredni sistem Srbije, i dalje e delovati u znaajno oteanim uslovima privreivanja koji proistiu iz sadjestva internih i eksternih tekoa.
Povodom toga postavlja se logino pitanje kako nai samostalni preduzetnici i ostali privrednici treba da deluju u tako oteanim uslovima privreivanja. Pri tome treba poi od
toga da su posmatrani oteani uslovi privreivanja za konkretnog preduzetnika nezavisna
varijabla ije nepovoljno dejstvo treba amortizovati unutranjim snagama firme. U funkciji toga, kada je re o malim privrednim subjektima, za kljune amortizacione mere
mogu se uzeti podizanje nivoa menadmentske kompetentnosti samostalnog preduzetnika,
mogue redukovanje svih vrsta trokova i racionalizacija nameravanog razvoja.
Prema datim predlozima, glavnu meru za suzbijanje dejstva oteanih uslova privreivanja
u naim postojeim i novim malim firmama treba da ini uporna tenja samostalnih preduzetnika ka podizanju nivoa svoje menadmentske kompetentnosti (uvebavanjem sposobnosti i usvajanjem novih menadmentskih znanja), ime se stiu pretpostavke za njihovo efikasnije voenje sopstvenog biznisa. Ovo podrazumeva potrebu urgentnog edukovanja naih potencijalnih i aktivnih samostalnih preduzetnika iz teorije i prakse preduzetnike kompetentnosti, kao najjeftinijeg i najefektivnijeg naina za podizanje vitalnosti
naih malih firmi. Inicijator te i takve aktivnosti treba da bude drava koja bi je na razne
naine finansijski podrala. Aktivnu ulogu u tome trebalo bi da imaju asocijacije preduzetnika (poslodavaca) i odreene obrazovne institucije kao programeri i realizatori preduzetnikih edukacija. Na osnovu toga samostalni preduzetnici naroito moraju da insistiraju
na moguem redukovanju svih vrsta trokova i na racionalizaciji razvoja svog biznisa zasnovanog na realnim obimima investicija koje treba to krae da traju. Na ovaj nain samostalni preduzetnici najefikasnije mogu zatiti svoj biznis u predstojeim oteanim uslovi-

483

ma privreivanja. Istovremeno, masovnom primenom predloenih edukacija iz menadmentske kompetentnosti preduzetnika na najbolji nain se moe suzbijati nepovoljno dejstvo kriznih uslova privreivanja na itav privredni sistem Srbije.

OSNOVNI ZAKLJUCI
Prethodna razmatranja delovanja naih malih privrednih subjekata u sadanjim veoma
oteanim uslovima privreivanja omoguuju izvoenje nekoliko bitnih zakljuaka:
male privredne subjekte (mala preduzea i radnje) u Srbiji i nadalje oekuju ozbiljne
tekoe koje su posledica nastavka oteanih internih uslova privreivanja (nepovoljnog
naslea i zavretka ekonomske tranzicije), s jedne, i implikacija svetske ekonomske krize
na nau privredu, sa druge strane. Prema tim ogranienjima nai samostalni preduzetnici
se nalaze u daleko delikatnijoj poziciji u odnosu na iste te preduzetnike u razvijenim zemljama;
s obzirom na kljunu ulogu samostalnog preduzetnika u ostvarivanju poslovnog rezultata njegove firme, oigledno je da dalji razvoj naih malih privrednih subjekata prvenstveno zavisi od nivoa menadmentske kompetentnosti njihovih preduzetnika. Zato je u radu
akcenat stavljen na determinisanje strukture i karaktera menadmentske kompetentnosti
preduzetnika, pri emu je konstatovano da se posmatrana kompetentnost mora vezivati za
voenje faza biznisa tokom njegovog ivotnog veka, odnosno za zamenu trino istroenog novim izglednijim biznisom. U tom smislu je pokazano da menadmentska kompetentnost preduzetnika ini sadejstvo njegovih menadmentskih sposobnosti i znanja koja
se mogu meriti i unapreivati;
polazei od toga, uz adekvatnu argumentaciju, u radu su predloene mere za suzbijanje
nepovoljnog dejstva predstojeih internih i eksternih oteanih uslova privreivanja na na
mali biznis. U tome, usled kriznog smanjenja privrednih aktivnosti i nestaice kapitala,
glavnu meru predstavlja potreba podizanja menadmentske kompetentnosti samostalnih
preduzetnika ime se najkonstruktivnije doprinosi poveanju vitalnosti malih firmi i
celine privrednog sistema u Srbiji. U tom kontekstu neophodno je insistirati na to obuhvatnijim edukacijama naih potencijalnih i aktivnih samostalnih preduzetnika iz oblasti
menadmentske kompetentnosti, ime se najefikasnije moe podii poslovna vitalnost
naih malih firmi i prevazilaziti dejstvo svetske ekonomske krize na nau privredu.

LITERATURA:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.

Adies, Isak (1989) Upravljanje ivotnim ciklusima preduzea, Grme, Beograd (str. 58-72.
Dunerovi, Ratko (2004) Osnovi psihologije menadmenta, FAM, Novi Sad, str. 67-69
Grandov, Zorka (2009), Meunarodna ekonomija i globalizacija (2009), BTO, Beograd str. 70-73.
uri, Zvezdan 2004, Menadment malih i srednjih preduzea, Ekonomski fakultet, Beograd, str. 16.
Jovanovi, Verica, (2008), Planiranje biznisa, Ekonomsko-menaderska kola Panevo, 2008. str.9.
Modrini, Zoran (2006), Menaderska kompetentnost, BMD MEGA, Beograd, str. 65-72.
Porter, E, M, (1995) Competitive advantage, The Free Press, New York, 1995. str. 112-132.
Radovanovi, T, Markovi, N, (2005), Menadment malog biznisa, Cekom books, Novi Sad, str.65-69.
Radovanovi, T, Jovanovi, V, (2010), Voenje sopstvenog biznisa, Ekonomsko-menaderska kola, Panevo, str. 27.

484

Summary: The paper discusses the key factors of business success of individual entrepreneurs (which are the owners and managers of small business at the same time) in Serbia
in a very difficult economic conditions caused by the global economic crisis and the internal processes of transition. The starting point of all considerations is the statement that in
the current environment which is characterized by the decline in domestic economic activity and deficiency of the supporting financial capital, a central factor of amortization the
effects of those problems in the observed small business are the growth of the managerial
competence.
According to that, in this work is projected a structure of required competence of individual entrepreneurs which would in practice represent the most important factor for the
overcoming the effects of future difficult economic conditions on small business in Serbia.
Keywords: management, entrepreneur, competence, business, crisis.

485

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

PROJEKTOVANJE INOVIRANJA PROIZVODA

Doc. Bojan Risti, doktor menadmentskih nauka
Ministarstvo prosvete i nauke Republike Srbije

Verica Jovanovi, magistar ekonomije

Ekonomsko- menaderska kola Panevo

Sanja Stojanovi-Kereke, master ekonomije

Ekonomsko- menaderska kola Panevo

Rezime: U vremenu delovanja sveoptih trinih promena koje se naroito intenziviraju

poslednjih godina, inoviranje proizvoda za svakog privrednog subjekta koji eli da opstane na tritu postaje imeprativ. Meutim, sadanja teorija nije detaljnije obradila oblast
projektovanja inoviranja proizvoda, zbog ega se u samoj praksi uvoenja novih ili
menjanja postojeih proizvoda javljaju mnogi problemi koji esto uzrokuju negativne posledice. Upravo zbog toga u ovom radu se projektovanju inoviranja proizvoda pristupa
kao specifinoj vrsti naunog projektovanja, ijom primenom se otklanja najvei broj
dosadanjih problema u praksi inoviranja proizvoda.
Kljune rei: proizvod, inoviranje, projektovanje, kriza, trite.

UVODNE NAPOMENE
Upravljanje inovacijama predstavlja specifinu multidisciplinarnu oblast novijeg datuma,
koja u sadanjim ubrzanim nauno-tehnolokim promenama dobija na znaaju. Ovo otuda to se savremeni privredni subjekti praktino u kontinuitetu suoavaju sa sve veim
promenama ne samo na lokalnom, ve i meunarodnom tritu prodaje proizvoda i usluga. Centralno mesto u tim promenama zauzima marketing iji je zadatak da konkretne
privredne subjekte na najefikasniji nain povee sa potrebama ciljnog trita. Meutim, u
svim ovim procesima kljunu ulogu ima menadment privrednog subjekta koji je u poziciji da upravlja i rukovodi svim faktorima i kretanjima unutar privrednog subjekta i njegovom pozicioniranju na konkretnom tritu [Draker, 2006, str. 17].
Kada je re o bilo kojoj vrsti proizvodne (a i uslune delatnosti), dananji privredni subjekti su u poziciji da moraju paljivo pratiti ivotni vek svakog svog proizvoda, tj. njegovo
kretanje na tritu. Unutar toga, trini uspeh svakog proizvoda zavisi od mnogo faktora,
meu kojima su najvaniji: karakteristike prozvoda, s jedne i njegova prodajna cena s
druge strane [Adies, 2003, str. 228]. Naravno, tome jo treba dodati marketinku logisti486

ku proizvoda u koju naroito spada: reklamiranje proizvoda, distribuiranje proizvoda,

garantovanje trajanja proizvoda, odnos prema kupcima i dr. Shodno tome, veoma vaan
faktor trinog uspeha ine karakteristike proizvoda, kao varijable ija trina atraktivnost
vremenom pada s obzirom na konkurentsku pojavu istorodnih ili srodnih proizvoda sa
atraktivnijim formama ili kvalitetima. Zato je menadment savremenog proizvodnog subjekta nuno upuen da stalno brine o inoviranju karakteristika svojih proizvoda, odnosno
da neatraktivne proizvode napusti, i da umesto njih ponudi promenjene ili sasvim nove
proizvode.
Sve ovo zajedno ukazuje na neophodnost sistematskog upravljanja inoviranjem postojeih
proizvoda, jer se na taj nain svaki proizvodni subjekt najefikasnije ukljuuje u tekue i
budue promene na ciljnom tritu prodaje. Meutim, kada je o tome re, treba istai da
sada u Srbiji, usled nepovoljnog naslea i tekuih tranzicionih procesa, mnoge, posebno
manje proizvodne firme, nedovoljnu panju posveuju inoviranju svojih proizvoda, ili to
ine na pogrean nani, to posledino negativno utie kako na uspeh konkretnih firmi,
tako i na celinu privrednog razvoja zemlje.
Upravo iz tih razloga, za temu ovog rada odabrano je izuavanje projektovanja proizvodnih inovacija, kao obavezujue prethodne faze u praktinom inoviranju (menjanju) tretiranih proizvoda. Ovome jo valja dodati da se, procesno gledano, na identian nain projektuje i inoviranje postojeih i uvoenje sasvim novih proizvoda. U tom smislu pri obradi ove teme prvo e se razmotriti opti karakter projektovanja istraivanja, na osnovu ega
e se zatim prikazati struktura projekta inoviranja postojeih proizvoda.

METODOLOGIJA INOVIRANJA PROIZVODA

Po svom karakteru inoviranje postojeih proizvoda predstavlja celinu procesa tretiranih
proizvoda sa ciljem da oni dobiju na trinoj atraktivnosti. U tome, s obzirom na opredeljenja savremene metodologije strunih istraivanja [Radovanovi, Stojmirovi, 2008. str.
19-14], inoviranje tretiranih proizvoda ima dve jasno podeljene faze, i to:
fazu projektovanja inoviranja konkretnih proizvoda u okviru koje se prvo determinie
proces trine provere nameravanog inoviranja proizvoda i da zatim priprema adekvatan plan realizacije procesa inoviranja; i
fazu praktinog izvoenja planiranih inovacija, unutar ega se menjaju karakteristike
proizvoda, saglasno definisanim planskim opredeljenjima.
Komparativno gledano, projektovanje inovacija tretiranih proizvoda, u odnosu na realizaciju inoviranja, ima karakter nezavisne varijable, od ijih reenja objektivno zavise
efekti realizovanih inovacija (Slika 1). Upravo zato, u ovom radu se akcenat stavlja na
projektovanje inoviranja proizvoda, budui da je ova oblast u naoj zemlji veoma nerazvijena. Zanemarivanje projektovanja inoviranja ili njegova pogrena primena moe
uzrokovati brojne negativne posledice po poslovanje pre svega malih proizvodnih firmi
(ali takoe i uslunih, jer su postupci projektovanja inovacija proizvoda u sutini identini projektovanju inovacija usluga).

487

Slika 1. Opte faze inoviranja proizvoda (Izvor: autorska projekcija)

Faze inoviranja proizvoda

Izrada projekta inoviranja

proizvoda

Realizacija projektovanog
inoviranja proizvoda

Osnovu za projektovanje inovacija proizvoda svakako mora da ine principi metodologije strunih istraivanja prema kojima prvo treba idejno osmisliti trinu proveru nameravnih inovacija i zatim na osnovu toga pripremiti adekvatan plan inoviranja proizvoda
(Slika 2).
Slika 2. Struktura projekta inoviranja proizvoda (Izvor: autorska projekcija, prema
Radovanovi, Stojmirovi, 2008. str. 19-14)
Elementi projekta inoviranja
proizvoda

Trina provera predvienih

inovacija proizvoda

Plan realizacije inoviranja

proizvoda

Kada je re o trinoj proveri nameravanih inovacija kao specifinom trinom istraivanju, bitno je istai da taj koncept mora uvaavati potrebu za idejnim osmiljavanjem tog
istraivanja, naroito u smislu:
identifikacije problema istraivanja, koji se u ovom sluaju svodi na pitanje da li su
nameravane inovacije trino atraktivne;
determinisasnje predmeta istraivanja, kojim se obuhvataju trine provere nameravanih promena kod tretiranih proizvoda;
utvrivanje cilja istraivanja, koji se u svim varijantama svodi na nameru da se planiranim inovacijama, podigne trina atraktivnost obuhvaenih proizvoda;
odreivanje metoda istraivanja, to podrazumeva da se odaberu one istraivake
metode koje odgovaraju utvrenom problemu istraivanja (kao to su: metode posmatranja, metode ispitivanja i metode eksperimentisanja)
definisanje istraivakih instrumenata (belenica, upitnika i dr.) ijom primenom e se
sakupiti potrebni istraivaki podaci;
konkretizovanje uzorka ispitanika, tj reprezentativnih lica (populacije) od kojih e se
sakupiti neophodni istraivaki podaci; i
projektovanje naina realizacije istraivanja i pisanja istraivakog izvetaja, ime se
dobijaju bitna opredeljenja za planiranje inoviranje proizvoda.

488

Na osnovu toga treba pristupiti izradi plana inoviranja proizvoda, ije polazite ine prethodno dobijeni rezultati trinog istraivanja. Ovaj plan ima karakter specifinog biznis plana kojim se utvruje opravdanost nameravanog inoviranja proizvoda u smislu:
izvodljivosti, ekonomske efikasnosti, trine rizinosti i sl. Njegovu strukturu najee
ine sledei elementi:
determinisanje proizvoda sa stagnirajuom ili padajuom trinom tranjom koje treba
inovirati, s obzirom na rezultate trinog istraivanja;
projektovanje procesa inoviranja proizvoda u smislu potrebnog manjanja njihove forme i kvaliteta;
planiranje reprodukcije inoviranih proizvoda u odreenom vremenskom periodu;
definisanje tehnologije i organizracije reprodukcije inoviranjih proizvoda;
utvrivanje ukupnih i novih ulaganja i prateih prihoda i rashoda; i
provera opravdanosti planrianog inoviranja proizvoda [Radovanovi, Jovanovi, 2011,
str. 18-38].
TEHNOLOGIJA PROJEKTOVANJA INOVIRANJA PROIZVODA
Kao to je ve reeno u prethodno prikazanoj teoriji projektovanja strunih istraivanja,
prvu fazu u procesu inoviranja postojeih proizvoda ini utvrivanje potrebe za
menjanjem odreenih svojstava konkretnih proizvoda u proizvodnoj firmi. Ova aktivnost
ima marketinki karakter, ijom realizacijom se kod svakog zastupljenog proizvoda
utvruje potreba za menjanjem karakteristika proizvoda kako bi on bio trino to
atraktivniji [Hani, 2007, str 158-221].
U tom smislu, potreba za inoviranjem postojeih proizvoda naroito proistie iz uoavanja
da proizvod ulazi u fazu stagniranja, uz istovremenu pojavu poveanja tranje za
konkurentskim proizvodima na tritu. Razume se, ove konstatacije se ne mogu smatrati
realnim ako se do njih dolazi subjektivnom ocenom. Naime, potreba za inoviranjem
postojeih proizvoda neke firme mora da proistakne iz adekvatnog marketinkog
istraivanja zasnovanog na pouzdanim statistikim podacima o plasmanu odreenog
proizvoda raznih proizvoaa na posmatranom tritu i zatim na komparativnoj analizi
karakteristika konkretnog proizvoda u odnosu na istorodne konkurentske proizvode. Tom
i takvom analizom treba posmatrati razne odlike proizvoda, kao to su: veliina, dizajn,
pakovanje, funkcionalnost, ugraeni materijali, trajanje, deklarisanje i dr. Svaki od ovih
faktora, ili vie njih u sadejstvu, utie na kupca [Novakovi-Raji, 2008 str. 267-276].
Ovu predistraivaku aktivnost najbolje je poveriti internim ili eksternim strunjacima za
marketing. Nju treba zavriti sa predlozima za svaki od tretiranih proizvoda, u smislu:
da li, bez izmene postojeih karakteristika, konkretan proizvod treba dalje proizvoditi;
da li konkretan proizvod, kao definitivno prevazien, treba iskljuiti iz proizvodnje; i
kakve inovacije treba izvriti da bi konkretan proizvod mogao da ostane u
proizvodnom programu firme.
Na osnovu toga, kada je re o potrebi inoviranja nekih od postojeih proizvoda, dobija se
bitna predistraivaka informacija koja slui kao argumentacija menadmentu firme da
pristupi adekvatnom projektovanju inoviranja svojih konkretnih proizvoda sa ciljem da

489

budue poslovanje firme bude ekonomski efikasno [Lovreta, 2006, str. 129-154]. Pri tome
treba imati u vidu da uesnike u predlaganju inoviranja tretiranih proizvoda mogu initi:
strunjaci koji se u firmi bave marketingom, jer oni imaju najbolji pregled tretmana
proizvoda na tritu i odnosa tog tretmana prema srodnim ili istorodnim
konkurentskim proizvodima;
lica koja vre neposrednu prodaju proizvoda, s obzirom na to da su ona u direktnom
odnosu sa neposrednim kupcima;
menaderska struktura firme, budui da ona globalno prati plasman tretiranih
proizvoda; i
zaposleni u firmi, zato to su oni kao proizvoai najneposrednije upueni u kvalitet i
funkcionalnost zastupljenih proizvoda.
Polazei od rezultata izvrenog predistraivanja, u projektu marketinkog istraivanja
prvo treba formulisati konkretan istraivaki problem, to se najefikasnije reava
korienjem odreenih upitnih reenica, kao: kako unaprediti dizajn proizvoda X, kakva
deklaracija proizvoda Y bi najbolje delovala na kupca?, koje funkcije kod proizvoda Z
treba unaprediti?, koje materijale u proizvodu M treba zameniti da on bio kvalitetniji i
trajniji? i dr.
Nakon toga potrebno je determinisati predmet istraivanja, koji treba da se svodi na
utvrivanje okvira za reavanje utvrenog istraivakog problema [Radovanovi,
Stojmirovi, 2009.]. Pri tome treba istai da se predmetom istraivanja obuhvata
ispitivanja trine atraktivnosti predvienih inovacija kod obuhvaenih proizvoda u
konkretnom proizvodnom subjektu.
Na osnovu postavljenog problema i predmeta istraivanja, u projektu je potrebno
definisati cilj istraivanja, koji se u principu svodi na nameru menadmenta firme da
utvrivanjem i implementiranjem odreenih inovacija obuhvaenih proizvoda podigne
njihovu trinu atraktivnost koja e omoguiti postizanje dobrih ekonomskih rezultata
firme u narednom periodu.
U tom kontekstu, projektom nadalje treba odrediti marketinke metode kojima e se
detaljno ispitati koje i kakve inovacije treba preduzeti da bi obuhvaeni proizvodi dobili
na trinoj atraktivnosti. Shodno tome, u ovakvim marketinkim istraivanjima najpre se
koriste: metoda posmatranja, metoda ispitivanja i metoda eksperimentisanja koje se
sprovode na odreenom uzorku ispitanika.
Najzad, zavisno od odabranih metoda, projektom treba predvideti instrumente za
prikupljanje relevantnih podataka o potrebnom inoviranju obuhvaenih proizvoda u firmi.
S obzirom na navedene metode, za tu ulogu najbolje je koristiti: registrator statistikih
podataka i posebno kreiran upitnik ili intervju za odabrane ispitanike. Naravno, u ovom
drugom sluaju je veoma bitno predvideti reprezentativni skup ispitanika, jer u protivnom
celo istraivanje moe da bude pogreno.
Shodno ranije izloenoj teoriji projektovanja svakog istraivanja, u organizacionom delu
projekta marketinkog istraivanja potrebno je sainiti, kadrovski, finansijski i terminski
plan istraivanja.
Kada je re o kadrovskom planu, tu treba izloiti strukturu strunjaka kojima se poverava
realizovanje marketinkog istraivanja i pisanje elaborata (plana) za praktino inoviranje

490

odabranih proizvoda. Pri obradi finansijskog plana potrebno je ukazati na detaljne i

ukupne trokove ostvarivanja predvienog marketinkog istraivanja. Ovo je potrebno
uiniti zato da bi menadment firme obezbedio potrebna sredstva za tu svrhu. Na kraju,
prilikom utvivanja terminskog plana istraivanja potebno je definisati sve faze trinog
istraivanja sa navoenjem vremenskih termina za njihovu realizaciju.
Na osnovu ovakvog koncepta marketinkog istraivanja treba realizovati konkretno
istraivanje koje se svodi na prikupljanje i interpretiranje sakupljenih istraivakih
podataka. Tako sakupljena i obraena graa ini osnovu za izradu elaborata o izvrenom
marketinkom istraivanju potrebnog inoviranja tretiranog proizvoda u konkretnoj firmi
[Milisavljevi, 2003, str. 182].
Po logici stvari, sainjen elaborat o potrebnom inoviranju proizvoda treba da usvoji
menadment konkretne firme. Pri tome on mora da oceni realnost i praktinu
prihvatljivost predloenih inovacija obuhvaenih proizvoda. Tek ukoliko menadment
prihvati elaborirani izvetaj kao celishodan, otvara se proces planiranja inoviranja
proizvoda i zatim njegovo reprodukovanje u narednom periodu.
Plan inoviranja proizvoda ima odlike specifinog biznis plana i njega karakteriu sledei
delovi:

isticanje razloga koji su doveli do potrebe inoviranja odreenih proizvoda (prema

rezultatima sainjenog elaborata);

ukazivanje na vrste inovacija koje treba izvriti kod svakog od obuhvaenih proizvoda
uz navoenje rezultata trinog istraivanja (prema rezultatima sainjenog elaborata);

navoenje faza kroz koje e se inovirati obuhvaeni proizvodi (priprema tehnike

dokumentacije, definisanje procesa izvoenja inovacija, izrada prototipa inoviranih
proizvoda, vrenje trine sondae inoviranih proizvoda, kao i pristupanje redovnoj
proizvodnji inoviranih proizvoda);

planiranje obima i plasmana inoviranih proizvoda (po teoriji izrade biznis planova);

odreivanje tehnologije i organizacije inovirane proizvodnje (saglasno karakteru i

obimu inoviranih proizvoda);

prikazivanje ekonomike inovirane proizvodnje (ulaganja, prihoda, rashoda i bilansa u

planskom periodu);

ocenjivanje prihvatljivosti planirane inovirane proizvodnje (sa ekonomskog i

ekolokog aspekta, kao i aspekta rizinosti).
Tek na osnovu takvog plana i njegovog prihvatanja od menadmenta firme moe se
pristupiti konkretnom inoviranju obuhvaenih proizvoda i njihovom reprodukovanju.
Nasuprot tome, drugi subjektivni prilazi inoviranju proizvoda najee imaju za posledicu
razne poslovne promaaje koji dovode u opasnost opstanak firme.
Ovome valja dodati da izrada ovakvog plana inoviranja proizvoda podrazumeva da svi
njegovi delovi budu u visokoj korelaciji, u okviru kojih trino verifikovane inovacije
imaju vodeu ulogu. To od angaovanih planera zahteva da oni imaju adekvatnu
kompetentnost. U tom smislu se istie da se u Srbiji sada nedovoljna panja posveuje
obrazovanju iz oblasti planiranja biznisa. Zbog toga je u cilju podizanja efikasnosti
planiranja inovacija i uopte menjanja biznisa veoma bitno da se ova oblast obrazovanja
adekvatno afirmie.

491

ZAKLJUNA RAZMATRANJA
Prethodno izloena razmatranja oblasti projektovanja inovacija proizvoda omoguuju
izvoenje nekoliko sledeih zakljuaka:
a) inoviranje proizvoda u dananjim proizvodnim firmama predstavlja jedan od najbitnijih
faktora sa kojim konkretna firma moe da zadri i ojaa svoju poziciju na ciljnom tritu
prodaje. Ovo zbog toga to se u dananje vreme trini uslovi i zahtevi ubrzano menjaju
pod dejstvom stalnog napretka nauke i tehnologije;
b) po logici neophodnog projektovanja svakog istraivanja, prilikom pristupa inoviranju
konkretnih proizvoda prvo je neophodno izvesti i elaborirati adekvatno trino
istraivanje, iji rezultati treba da ukau koje i kakve inovacije treba uvesti kod tretiranih
proizvoda;
c) na osnovu rezultata takvog trinog istraivanja pristupa se izradi plana inoviranja i
reprodukovanja proizvoda kroz koji se sagledava: nain izvoenja inovacija, obim i
plasman inovirane proizvodnje, tehnologija i organizacija takve proizvodnje, ekonomika i
ocena prihvatljivosti inovirane proizvodnje. Na taj nain stiu se uslovi za izvoenje
planiranih inovativnih zahvata i za otpoinjanje sa redovnom inoviranom proizvodnjom;
d) nepridravanje navedenog puta u procesu projektovanja inoviranja proizvoda po
pravilu uzrokuje veoma teke poslovne promaaje preduzea koje moe dovesti u pitanje
i sam njegov opstanak;
e) najzad, krupan ograniavajui faktor u masovnijoj primeni predloenog modela
projektovanja inoviranja proizvoda u Srbiji ini slabo razvijeno izuavanje planiranja
biznisa, zbog ega tome urgentno treba pokloniti dunu panju.

LITERATURA:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.

Adies, I. (2003), Upravljanje ivotnim ciklusima preduzeima, Asee, Novi Sad, 2003, str, 228.
Draker, P. (2006), Moj pogled na menadment, Asee books, Novi Sad, str. 197.
Hani, H.(2007), Principi marketinga, Beogradska bankarska akademija, Beograd, str. 158-221.
Lovreta, S. i dr.(2008), Marketing, Zavod za udbenike, Beogad,str 129-138.
Milisavljevi, M. (2003), Marketing, Savremena administracija, Beograd, str. 182.
Novakovi Raji, B. (2008), Marketing, put kojim treba ii, Privredna akademija, Novi Sad, str. 267-276.
Radovanovi, T, Jovanovi, V.(2011), Planiranje biznisa, Nauno drutvo za pravo i ekonomiju, Beograd,
str. 18-38.
Radovanovi, T, Stojmirovi, Lj. (2008) Metodologija strunih i naunih istraivanja, Beogradska poslovna
kola, Beograd, str. 19-24.

Summary: In the time of the market changes which has intensified in recent years, product innovation becomes an imperative for each business entity that wants to survive in
the market. However, the present theory havent treat the projection of product innova
tion in more details, which in the practice of introducing new or modifying existing products may lead to many problems which can cause negative side effects. That is why this
paper approaches to the projection of product innovation as a specific kind of scientific
projection, which further implementation eliminates the most of the current problems in
the practice of innovating products.
Keywords: product innovation, projection, crisis, market.

492

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

INFLUENCE OF MEDIA ON ECONOMIC DEVELOPMENT OF A

SOCIETY
Mr. Predrag M. Risti,
Visoka strukovna kola za advertajzing i odnose sa javnou
Beograd, email: vrp@eunet.rs

ABSTRACT: Media represent a significant factor of economic development. Economic

development is achieved when the main factors of a society which influence it are directed
on synchronized action instead of on opposed one. The principal influence of media is
through their positive influence on the synchronization of action of the appropriate factors
of a society.
Media, especially free, deregulated media, enable the augmentation of socio-political
stability and thus also the economic development.
Media industry represents a large source of income and has a big and growing role in
modern societies especially because of it`s great expansion.
Through it`s educational role media spur economic development. Greater level of
knowledge gives a society greater ability for technological advancement and competitiveness on the world market by which it accelerates it`s economic development. On the other
hand, economic development entails media development and so an interactive cycle is
created.
Media, with the accent on the free media, stimulate also political education by spreading
information by which they give a base for forming the appropriate political conditionsinfrasturcture which is a precondition for economic development.
All of the above mentioned has even greater influence for developing and transitional
societies, with a lesser technological level and a lag behind highly developed countries.
Key words: media, economic development, influence, synchronization, education.
The relation between media and economic development has gained in importance and
been both theoretically and practically confirmed. Media, especially the free-deregulated
media, free of the influence of government, have multiple channels of influence on economic development.
The prinicipal influence of media functions through their influence on the synchronization
of the action of the apropriate factors of a society, which can be analyzed through the theory of games.
The channels of influence of media on economic development are the influence on socioeconomic development, the direct investments in media, the income growth via growth of

493

media industry, the general educational role of media and the political educational role of
media.

MEDIA AND SOCIO-POLITICAL STABILITY

The relation between media, especially the free, deregulated media and economic growth
and development is acheived through the influence of media on raising of socio-political
stability. Raised socio-political stability, in turn, influences the creation of a climate favorable for attracting and raising the level of investment which raises the level of general
investment. Raised level of investment, in turn, generates economic growth and development.103
A number of factors/indicators of social-political stability such as the government stability, the functioning of the judicial system, the level of internal political conflicts, the level
of external political conflicts i the ethnical and religious tensions is linked directly to the
influence of media, especially the free media.104 The main mechanism of this relationship
is in the established positive influence of media on economic development via providing
free and undisturbed flow of information form the principal-the citizens to the agent-civil
servats, thus helping application of of public policies, raising government responsibility
and the transparency of it`s work and also the political consciousness of citizens.105
The influence of media on socio-political stability works through a number of channels.
First, the ``dictated`` media are susceptable to manipulation, better said as a rule under the
direct control of governments so that they serve to maintain the media monopoly and biased and unobjective, dictated informing.
Second, greater media freedom leads to greater scrutiny of government institutions work,
transparency and thus their raised responsibility which, in turn, leads to their better functioning. The latter is achieved as media lessen existing asymmetry of the level of informing between the citizens and government institutions. Media lessen this difference by
working in the interest of the citizens and so pressuring and directing the government insitutions to follow suit. Media also influence lowering the level of corruption and raising of
the civil rights.106,107 The connection between the level of corruption and the economic
stability and development of a society is well known, directly based on a lower level of
investment.

103

Many studies on socio-political stability and economic development have shown that a high level of sociopolitical instability greatly hinders economic growth, development and investments.
( Alesina and Perotti,
1996.; Barro, 1991.; Levine and Renelt, 1992.; Galegatti, 1994.; Zablotsky, 1994. )
104
The first observation drawn from studies is that media in poorer countries are generally in government hands
and so sustained the argument that the media freedom positively influences economic development. ( Djankov et
al 2003.)
105
Leeson, 2008.; Besley, Burgess and Pratt, 2002.; Beslez and Burgess, 2000.; Djankov, McLiesh, Nenova and
Shleifer, 2003.; Sen 1999.; Stiglitz 2002.
106
Besley et al., 2002.; Djankov, 2003.;
107
The connection between the level of corruption in a society and economic stability and development is well
documented, directly based on the low level of investment in countries which have a high level of corruption.

494

Third, media, especially deregulated media, have an ability to spread information internationally. This can be a base for creation of external reaction and pressures of many kinds
on the governing institutions, internationalize some internal issues of a country and so
help along the creation of socio-political stability necessary for economic development.
All the theoretical models of economic development108 emphasize the role of capital acumulation in the economic development. Beside the direct relation between the saving and
the investment in a society, tendency towards investing i.e. the prevailing investment climate has a significant influence on the quantity i.e. level of investing. Research109 has
shown that socio-political stability has a key, and a very logical, role in setting the tone of
the investing cilmate.

MEDIA INDUSTRY AND ECONOMIC DEVELOPMENT

Media, observed as an industry, have a big and growing role in modern societies. The
most important characteristic of the media industry and also it`s greatest advantage in creating income and economic growth is it`s expansion. The media industry is also a catalyst
of growth of other industries and branches which are connected to it. Modern media
``tow`` behind them a growth of advertising, entertainment industry, software industry,
electronic industry, telecomunications and e-business.
As an example of the rate of growth of the media industry we will give the most developed country in the world, the USA, in which the studies110 announce that the media industry will have a bigger growth rate then the nacional economy i.e. 6.1% of average annual growth compared to 5.8%. The average growth rate of the new, interactive mediathe Internet and mobile services have the average annual growth rate of 15% in the period
2009 to 2014 and that is a fact that should in this region ( the ex-SFRJ ) be kept in mind as
the direction of investment and development.111 This big growth if accompanied with a
big profitability of the media industry. Analyzed by branches in 2010 in the USA, cable
operators had a profitability of 39%, interactive media 36%, satellite operators 27% and
television 18%. With the average profit of 23% the media industry is at the first place,
overtaking all other industries including the stock market business which traditionally
gains big profits.112 When you add to this data the world economic crisis, then they gain
additional impresiveness.

108

Harrod-Domar, Solow-Swan models of economic growth.

Barro, 1991.; Benhabib and Spiegel, 1994, 1997.; Collier, 1999.; Levine and Renelt, 1992.; Zablotsky,
1994.;
110
Veronis Suhler Stevenson report, 10 Aug 2010.
111
An additional argument for adopting this policy of development in the ex- SFRJ region is an excellent infrastructure in the sense of the general and specific education and the level of qualification and expertise.
112
Ernst&Young, March 2011.
109

495

As for the countries in the immediate vincinity of Serbia and post-transitional countries
the situation is as follows: in Romania the media industry has a projected growth of 8.8%
in the period 2011-2015, Hungaria 6.2%, Poland 7.1%, Chech Republic 6.8%.113
The media industry, concluded from all the above, has imposed itself as one of feasable
``engines`` of a rapid and sustainable economic development, which is greatly needed in
transitional countries, especially post-war countries of the ex-SFRJ, a generator of new
work places, national income and development of accompanying industries.

THE ROLE OF MEDIA OBSERVED THROUGH THE GAME THEORY

The development of a society and so the economic development is a consequence of the
action of many factors. In order to realize and sustain it it`s necessary to achieve a concordance-synchonicity of a sufficient number of these factors. Those factors are the appropriate adopted principles-policies at the state level, directed towards the economic development. In order to get to the ``good`` principles, which will enable and sustain the
economic development, it is necessary to get the political factors form the prevailing state
of conflict-game of conflict to the prevailing state of game of coordination. Media represent one of the factors of influence for achieving this objective.
For simplicity`s sake we will assume that there are only two poltical parties in the development game and we will apply a variant of the ``prisoner`s dilemma``114 which we will
call the ``reformer`s dilemma`` ( Figure 1.). We will also assume that in each party there
are members which will act in the interest of development and those which will serve the
special interests of the gropus of influence. General real situation is that in parties the direction that advocates the strategy of action directed towards encouraging and adopting
socially beneficial policies is not dominant, especially in absence or lesser influence of the
social institutions which promote and coordinate cooperation for general social development. Thus, parties do not cooperate as much it`s socialy needed but favorize own party
interests pursuing party and personal gains and benefits.

113
Price Waters Cooper Global Entertainment and Media Outlook 2011-2015, the 12the annual edition,
http://www.pwc.com/outlook .
114
Prisoner`s dilemma is a basic problem in the theory of games and represents an example of a situation in
which two persons do not cooperata even when it`s in bothe their interests to do so. It was initialy developed by
Merrill Flodd i Melvin Dresher in 1950 and Albert W. Tucker formalized it by introducing the factor of benefit
and named it prisoners dilemma.

496

Figure 1. Reformer`s dilemma

Party 2
To serve special interests

To promote socialy
beneficial policies

Party 1

To promote
socialy beneficial
policies

A,A

To serve special
interests

B,0

0,B
X

Y
B/2, B/2

Source: Coyne and Leeson, 2004.

In the upper left corner of each field are realized nonsocial-party or personal benefits wth
the following relation: B>A>B/2>0. In the lower right corner are benefits for the society
in general withe the relation X>Y. When parties agree to cooperate in the general social
interest the benefits are maximal, which is shown in the upper left corner. The assumption
is that in a given moment there is a limited number of benefits which political factors can
submit to special interests. When one of the parties represtents the interests of groups of
influence, then it gains benefits only for itself. When both parties represent special interests, the lower right field, the total of benefits is divided between the parties and are
B/2.The logical priniciple of the `` reformers` dilemma`` can be applied to numerous situations in the real political world. Party cooperation and acceptance of the socialy positive
policy is achieved through removal of benefits for the influence groups, lowering the corruption, privatization, deregulation, free trade, to name some examples.
It should be noted that the coopertion of political parties alone does not guarantee the
achieving of economic development. There has to exist the support of the general public,
of the society as a whole or at least of it`s major part. Tha means that it`s necessary to
create the social consience and a climat in which the negative practices which are opposed
to the general social interests and jugded against and punished and precisely there lies the
major role of media which can achieve the creation of such conditions by correct and unbiased informing and education of the public, putting the accent on the positive values.
The media that functions like this also lower the costs of public informing by government
institutions nd raise transparency of their work and thus raising the benefits gained from
the synchronization of the action of the political factors.
The following factors which influence the effectiveness of media as tools of transforming
situations of conflict to situations of cooperation can be identified: media independence,
the legal infrastructure, media quality and consumer demand.

497

THE EDUCATIONAL ROLE OF MEDIA

The educational role of media has long since demonstrated it`s intensity and the broadness
of it`s influence. Media are a major socializing influence, pillar of culture, source of information, transmitter of ideological values, attitudes and beliefs, representative and bilder
of conceptions of what is a successful and valuable life, what is socially accepted and
what`s deviant and undesirable. The new, interactive media, made a revolution in information transmission and as such became the leading media for education. Internet access
is slowly erasing the differences in regions, kind of environment ( urban and rural, centers
and provinces ), social classes and enables up until now undreamed possibilities not only
of global access to but also of sharing of all kinds of information. The Internet has become
the leading educational influence among media.
The schools of today are unimaginable without computers in classrooms and access to
other advanced technologies. Modern media raise the quality of existing education and
expand it`s availability. Raising of the level of the education both quality and quantitywise
leads to a raised level of work-force quality and so secures the neccessary base for economic development. This is especially important today when societies become highly
technological and when it`s precisely a lag of a society in that field the cause of it`s general econmic lagging so that the following of the step of technology, or at least reducing
of the falling behind, has become a necessity of further and accelerated progress. All this
is impossible without the work-force with an adequate education.
A big opportunity for less developed countries in in so called weightless economy115.
This industry which is based on knowledge notes a great expansion and brings large investments and revenues. We quote the example of India which had a growth of it`s IT
industry of an unbeliveable 35% per year in the period of 1995-2008, from the total revenue of 1.1 billion dollars milijarde to 87 billion dollars, 50 billion of which is from export.
Figure 2. India`s IT industry growth 1995-2008.

Source: NASSCOM-McKinsey study.

115

The term weightless economy was coined by Quah (2001) and describes products based on knowledge:
computer software, the new media, electronic data-bases and libraries and delivery goods and services via the
Internet.

498

This huge advancement is based on investments in the education in this field and the high
level and quality of formed cadre ( India traditionally, since the invention of IT industry,
creates exceptionally good and numerous experts in this field ). The advantages of the IT
technology, especially the software industry is in the relatively easy availability and transferability of technology today, so that it`s quality and competitiveness depends only on the
quality and the degree of expertise of the work-force. The expansion of outsourcing in the
IT industry from home-countries to less developed countries, where the cost labor is much
lower and equally skilled, is a big chance for these countries and a big source of potential
income. In Serbia in the past decade there was noted a growth of this practice, especially
in the field of the software industry.

MEDIA AND POLITICAL EDUCATION

The population of every society, or at least it`s larger part, should be sufficiently politically educated so that it`s able to adequately analyze the programs of parties and based on
that analysis to vote at the elections for the party they think best. The consequence of inadequate political education ledas to irrational voting of the voters, based on wrongly or
partialy understood party programs, emotions and bias which leaves a large space for manipulation of the voting body by parties and simply can not be grounds for mobilizing
forces for achieving socially positive goals and general advancement.
The mass-media ever since the invention of radio and especially television became the
leading source of political communication ( information on government, politics and current affairs) and education by virtue of it`s ablility do disseminate political information to
a large number of people i.e. the entire voting body, in different depending on the quantity
of access and personal interest. Most of the regular experiences with politics for the voters
is by proxy and comes to them via the mass-media. Media explain the workings of governments and it`s institutions, it`s members, parties, general social system.
Figure 3. shows the relation of media as a a source of political-preelection information in
the USA, the world`s most media-developed country, in the period 1996-2000.
Figure 3. Relation of media as a source of political information.

Early
Early
Late
november november november
1996.
2000.
2000.
Television

72%

70%

83%

TV networks

36%

22%

23%

499

Local televisions

23%

21%

30%

Cable televisions

21%

36%

41%

Newspapers

60%

39%

24%

Radio

19%

15%

17%

Magazines

11%

4%

1%

Internet

3%

11%

10%

Source: Pew Research Center for the People and the Press, ``Internet Election News
Audience Seeks Convenience, Familiar Names``, December 3, 2000.
The shown table implies that television is still the most influential political medium, that
the printed media still firmly hold on and fall behind television only a little and that the
Internet is in great expansion- posted over 300% growth in only 4 years- and that it is the
medium to pay attention to and whose use should be raised for the purpose of political
communication and education.

CONCLUSION
Developed and free media are a big factor of economic growth and as such present a necessity for the developing and transitional countries.
Media influence the synchronizing of the appropriate factors of a society which enable
economic development.
Media, especially free, deregulated media, influence the raising of socio-political stability
and thus also influence economic development.
The media industry represents a large source of revenue and has a major and a growing
role in modern societies especially because of it`s big expansion and the emergence of
outsourcing to less developed countries that that way get their chance at the global market.
Through it`s educational role media induce economic development. Raised level of
knowledge gives to a sociaty a greater ability for thechnological advancement and competitiveness at the global market which accelerate it`s economic development. On the other hand, economic development induce media development and so a cyclic reaction is
generated.
Free media induce also political education by the informing and so make a base for forming of appropriate political conditions- the infrastructure necessary for a general social

500

development which a precondition of economic development. The Internet in the past few
years posts a drastic growth as a source of political information and it`s importance as
such has greatly elevated.

REFERENCES:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.

Alesina, Alberto and Perotti, Roberto (1996), Income Distribution, Political Stability and Economic
Growth, Journal of Economic Growth, 1(2), 189-211.
Barro, Robert J. (1991), "Economic Growth in a Cross Section of Countries," NBER Working Papers 3120,
National Bureau of Economic Research, Inc.
Benhabib J. And Mark M. Spegel (1994), ``The Role of Human Capital in Economic Development: Evidence from Aggregate Cross-Country Data``, The Quarterly Hournal of Monetary Economics,117(4), 14151451.
Benhabib J. And Mark M. Spegel (1997), ``Growth and Investment Across Countries: Are Primitives All
Thet Matter``, Working Papers in Applied Economics Theory.
Besley, Timothy, Robin Burgess (2001), ``Political Agency, Government Responiveness and the Role of the
Media``, European Economic Review, 45(4-6), 2001.Collier, P. (1999), ``On The Economic Consequencef
of Civil War``, Oxford Economic Papers, 51 (1).
Besley, Timothy, Robin Burgess and Andrea Pratt (2002), ``Mass Media and Political Accountability`` in
R.Islam (ed.) The Right to Tell- The Role of Mass Media in Economic Development, Wasington D.C., The
World Bank, 2002.
Coyne, Christopher J. And Peter T. Leeson (2004), ``Read All About It! Understanding The Role of Media
in Economic Development``, Kyklos, 57, 21-44.Djankov, Simeon, Tatiana Nenova, Caralee, McLiesh and
Andrei Shleifer (2002), Media Ownership and Prosperity in R.Islam (ed.) The Right to Tell- The Role of
Mass Media in Economic Development, Wasington D.C., The World Bank, 2002.
Djankov, Simeon, Tatiana Nenova, Caralee, McLiesh and Andrei Shleifer (2003), Who Owns the Media
?, Journal of Law and Economics, 46, 341-382.
Edgardo E. Zablotsky, 1994. "An Interest-Groups Approach to Economic Growth," CEMA Working Papers:
Serie Documentos de Trabajo. 100, Universidad del CEMA.
Ernst&Young, march 2011.
Gallegati, Mauro, 1994. "Composition effect and economic fluctuations," Economics Letters, Elsevier, 44(12), 123-126.
Leeson, Peter T., (2008), ``Media Freedom, Political Knowledge and Participation``, Journal of Economic
Perspective, 22(2), 155-169.
Levine and Renelt (1992), ``A Sensitivity Analysis of Cross-Country Growth Regressions``, American
Economic Review, 82(4).
NASSCOM-McKinsey study (2005), www.nasscom.com.
Pal, Sudehsa, Dutta Nabamita and Roy Sanjukta (2011), `` Media Freedom, Socio-Political Stability and
Economic Growth``, paper.
Pew Research Center for the People and the Press, ``Internet Election News Audience Seeks Convenience,
Familiar Names``, December 3, 2000.
Price Waters Cooper Global Entertainment and Media Outlook 2011-2015, the 12the annual edition,
http://www.pwc.com/outlook .
Quah, John (2001), "Demand is heterogenous in grandmonts model," Economics Papers 2001-W12, Economics Group, Nuffield College, University of Oxford.
Sen, A. (1999), ``Development as Freedom``, Alfred A. Knopf Inc, New York.
Stiglitz, J. (2002), `` Transparency in Government``, in R.Islam (ed.) The Right to Tell- The Role of Mass
Media in Economic Development, Wasington D.C., The World Bank, 2002.
Veronis Suhler Stevenson (VSS), 10 Aug 2010, ``Communications Industry Forecast for 2010-2014``.

501

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

FRANIZING - NEKI PROBLEMI U OPTOJ I PRAKTINOJ

RAVNI
Mirnes Saldum,
Uprava za indirektno oprezivanje Bosne i Hercegovine, BiH

Saetak: Imajui u vidu veliki znaaj franizinga za uspjeh biznisa, naroito franizinga,
cilj rada je odreen tako da pokae kako franizing ne moe cjelovito ostvariti svoju ulogu
ukoliko ne obezbijedi kvalitetne odgovore na neka pitanja na teorijskoj i praktinoj ravni.
U tom smislu razmatrano je nekoliko problema, kao to su: utvrivanje strategijskog profila franizing biznisa, prolblemi formulisanja teorije franizing upravljanja i problemi
definisanja strategije franizing biznisa, za koje smatramo da su istovremeno teorijske i
praktine prirode, a isto tako i dovoljno opti da moemo izvui valjane zakljuke.
Franizing sistem kao savremeni kooperativni trini nain poslovanja nije nametnut od
strunjaka. Nikao je u praksi mnogih razvijenih zemalja svijeta. Ameriki eksperti intezivno rade na globalizaciji svjetskog trita. To bi trebalo da bude najvaniji ekonomski cilj
svake zemlje, da se ukljui u sve institucije globalnog svjetskog trita i da posluje po njihovim strogo propisanim pravilima.
Orijentacija na globalna trita u takvim uslovima postaje neminovnost budui da je
internacionalizacija i globalizacija ukupnih poslovnih aktivnosti pojava koja sve vie
uzima maha kao jedan od najimpresivnijih trendova na poslovnom planu.
Ekonomski potencijal i znaaj malih i srednjih preduzea za privredni razvoj Bosne i
Hercegovine sve vie se naglaava, ali da bi se on i ostvario potrebno je stvoriti stimulativno poslovno okruenje i obezbjediti direktne mjere podrke razvoja ovog sektora. U tom
cilju, prvi korak je kritika analiza okruenja u kojem mala i srednja preduzea trenutno
posluju.
Mala i srednja preduzea postaju osnovne elije privreivanja. Ne treba zaboraviti da
mala i srednja preduzea moraju biti poslovno povezana, po sistemu franizinga, ako se
eli dugorono i uspjeno poslovanje na tritu.
Kljune rijei: franizing, davalac franize, primalac franize, strategija, ekonomski razvoj.

502

UVOD
Kompanije danas djeluju u nesigurnom poslovnom okruenju koje karakteriziraju nagle i
duboke promjene, te nesigurna i neizvjesna budunost. ivimo u vrijeme sve breg napretka nauke i tehnologije, pojave sasvim novih proizvoda i nestajanja starih proizvoda, pa i
kompletnih tehnologija. Aktuelna trina utakmica se odigrava po novim pravilima, potpuno suprotnim vaeim do prije samo jednu deceniju [Dirk, 2003: 193].
Danas je zastupljena sve otrija i nemilosrdnija konkurencija na tritu, sve veih zahtjeva kupaca u pogledu kvaliteta proizvoda, povoljnih cijena i drugih uslova prodaje. Promjene su bre nego ikad prije, one su manje predvidive i vie raznovrsne po svojoj prirodi i
po svom uticaju na uslove privreivanja. Rizik i neizvjesnost u poslovanju kao neizbjene
komponente trine privrede, proizilaze iz nemogunosti preciznog sagledavanja faktora
koji e uticati na uslove privreivanja pojedinih kompanija u budunosti. Poslovni uspjeh
kompanije zavisi od njegove vitalnosti i snalaljivosti u sloenim trinim odnosima i od
njegove sposobnosti da uini efikasno prilagoavanje poslovne politike promjenjenim
uslovima privreivanja. Ako kompanija eli da se odri i uspjeno razvija i posluje u
uslovima nelojalne konkurencije na tritu, kompanija mora biti stalno aktivna prema stalnim promjenama koje se svakim danom deavaju na tritu, usmjeravajui svoje napore
na efikasnije zadovoljavanje potreba veoma izbirljivih sadanjih kupaca i potencijalnih
kupaca po obimu i asortimanu, te na kreiranje nove tranje kroz inovacije i snienje cijena
proizvoda. U uslovima brzog napretka tehnologije i masovne proizvodnje limitirajui faktor daljeg rasta kompanije je trite, odnosno mogunost prodaje proizvoda i usluga. Kritina faza u odvijanju procesa reprodukcije je razmjena, tj. prodaja proizvoda. Meutim,
upravo to opredjeljuje kompanije da u centar svih svojih aktivnosti stavi trite i efikasno
zadovoljavanje potreba i elja kupaca. Franizni koncept je poslovna filozofija na kojoj se
gradi poslovna politika kompanije. Ovaj koncept je utemeljen na uvjerenju da se uspjeno
poslovanje i razvoj kompanije mogu postii jedino identifikovanjem, diferenciranjem i
zadovoljavanjem potreba i elja kupaca. S tim u vezi, osnovni cilj rada je da pokae kako
franizing ne moe cjelovito ostvariti svoju ulogu ukoliko se ne obezbijede i kvalitetno
definiu neki preduslovi na teorijskoj i praktinoj ravni. U tom smislu razmatrali smo
nekoliko problema: kao to su utvrivanje stratekog profila franizinga, probleme formulisanja teorije kao i probleme definisanja strategije franizinga za koje smatramo da su
istovremeno teorijske i praktine prirode, a isto i tako dovoljno opti da moemo izvui
korisne zakljuke, a sve iz razloga da bi mogli zakljuiti da su neophodne promjene u
odnosu na tradicionalno poslovanje.
Istraivanja pokazuju da mnoge kompanije u svijetu ostvaruju konkurentsku prednost
primjenom franiznog sistema poslovanja. Konkurentska prednost je prednost koju kompanija ostvaruje u odnosu na svoje konkurente u zadovoljavanju potreba potroaa [Kotler, 2001: 417]. Prema Vaughn-u, prvom univerzitetskom profesoru franizinga, franizing kao to je danas ope poznat jeste oblik marketinga ili distribucije u kojem matina
kompanija uobiajeno daje pojedincu ili maloj kompaniji pravo, ili privilegiju, da posluje
na propisani nain za odreeni period vremena na specifinom mjestu [Vaughn, 1979:12].

503

RAZLOZI ZA FRANIZING I PROBLEMI FRANIZINGA

Istraivanja koja je provela International Franchise Association ( IFA), pokazalo je da 89
% primaoca franize osjea da su donijeli pravu odluku kupujui franizu, a 63 % su naveli da bi ponovo donijeli istu odluku. Jedno istraivanje u Australiji je pokazalo da je 95 %
ispitanih primaoca franize navelo da smatraju da postoje prednosti primanja franize u
odnosu na nezavisnost. U procentu od 86,66% primaoca franize u BiH smatraju da su im
bili minimalni trokovi ulaska u poduzetnike vode primjenom franize. Po njima glavne
prednosti su u kooperativnoj reklami i promociji, kupovnoj moi grupe i u pristupu ustanovljenom imenu i imidu.
Razlozi zbog kojih pojedinci i organizacije opredjeljuju da postanu primaoci franize obino se klasifikuju u sljedee kategorije:
1. Trgovinsko ime,
2. Provjeren proizvod (usluga),
3. Pomo pri otvaranju,
4. Profesionalne reklamne kampanje,
5. Ekonomija u nabavci,
6. Pomo nakon otvaranja,
7. Manji iznos potrebnog kapitala i
8. Manji poslovni rizik.
Osnovni razlog za franizno poslovanje:
* kod primaoca franize je bolje i uspjenije poslovanje za poslove koji su predmet franize.
* kod davaoca franize je dodatni prihod i poveanje rentabilnosti vlastitog poslovanja.
Naime, kada je u pitanju sistem franizinga, logika je drugaija. Kao rezultat dolazi do
brzog proirivanja uspjenog koncepta prodaje na malo nego to je to sluaj kod vlasnikih kompanija [Dave, 2000: 13].
Prema jednom istraivanju to je tekua konkurentna pozicija malog biznisa slabija, to je
za njega atraktivnije ukljuivanje u sistem franizinga. Franizni odnos ima potencijal da
pobolja poslovanje postojeeg biznisa. Sutina konkurentske prednosti je u konverziji
superiornih vjetina i resursa u pozicionu prednost (vodstvo u trokovima, diferencijacija,
fokus na profit), koja zauzvrat kreira pozitivne ishode preformansa.
Za razumijevanje konkurentske prednosti pogodan je franizni aranman koji mogu da
ponude vlasnicima postojeih malih biznisa nekoliko potencijalnih koristi, odnosno vjetina i resursa koji mogu biti konvertovani u jau konkurentsku poziciju i poboljan preformans.
Mnogi davaoci franize obezbjeuju odgovarajuu obuku za sve nivoe uesnika u franizi,
odnosno za primaoca franize, menadere objekata, pomonike menadera i osoblje. Primaoc franize tako ui o svim aspektima franizne operacije: o reklami, promociji, investiranju, marketingu, menadmentu, finansijama, nekretninama, nabavci, menadmentu
ljudskim resursima, kompenzaciji, analizi profitabilnosti i sl.

504

Na Dunkin Donuts University, naprimjer, pored opih znanja iz franizne operacije primaoc franize mora da se upozna i sa proizvodnim aspektom. Oko polovinu programa
obuke primaoc franize provodi uei kako da obezbjedi visok nivo istoe u svim prodajnim objektima koji se nalaze u sistemu franize. Program obuke menadera i pomonika menadera najee je slian onom koji je propisan za primaoca franize. Jedan od
najopsenijih programa za menadere franiza obezbjeuje Kentucky Fried Chicken (
KFC ), na svome Colonel Sandres Center. Centar ima devet uionica, dvije konferencijske
sale, etiri potpuno opremljene kuhinje. U sklopu centra su i dva kompletno opremljena
restorana. Kurs koji menaderi pohaaju pokriva osnovne tehnike upravljanja KFC restoranom, kao to su odravanje istoe, pripremanje proizvoda, bezbjednost na radu, prodaja i usluga, odravanje opreme, projekcija prodaje, kontrola zaliha, marketing, odnosi poslodavac-zaposleni, zapoljavanje i obuka osoblja.
Postoji veoma izraena tvrdnja da su primaoci franize, upravo zahvaljujui gore navedenim pogodnostima uspjeniji od ostalih nezavisnih malih biznisa. Tako, studije Small
Business Administration SAD i Department of Commerce SAD su pokazale da 81 % svih
novih nezavisnih biznisa propadne u prvoj godini, a 93 % u prvih pet godina. Obrnuto
svega 18 % svih novih franiza propadne u prvih pet godina poslovanja.
Meutim, taj izuzetno mali procenat ne ukljuuje objekte koji nisu bili uspjeni pa su preprodati zbog zatvaranja. Inernational Franchise Association ( IFA) navodi da svega 4,4 %
primaoca franize godinje naputa franizing. Meutim, ono to ne navodi IFA jeste to da
se otkazivanje ili neproduavanje ugovora od strane davaoca franize ne tretira kao neuspjeh.
Takoer, zbrajaju se svi primaoci franize potpuno novi kao i oni koji posluju godinama,
sve zajedno dobija se povoljna slika nego to stvarno jeste. Prema menaderu za franizing Lioyds Bank-e, stopa neuspjeha primaoca franize u prvoj godini poslovanja iznosi
svega 8 %, a na osnovu istraivanja firme Arthur Andersen u Australiji je stopa uspjenosti objekata primaoca franize 88 %.
Razlika u uspjenosti primaoca franize i nezavisnih malih biznisa se djelimino moe
objasniti time da faktori iz okruenja kao to su finansijski resursi, obuena radna snaga i
raspoloivost pomonih usluga promoviu kreiranje novih organizacija, a znanje iz organizacije i kolektivno iskustvo omoguuju uspjeh novih poduhvata. Sistem franizinga ili
obezbjeuje ove resurse (obuka, pomone usluge), ili nudi supstitute (povoljnije finansiranje).
Prema modelu ivotnog ciklusa Oxenfeldt-a i Kelly-a franizing ima prednosti za firmu
davaoca franize uglavnom tokom ranih faza razvoja firme, a u zreloj fazi slui samo za
eksploataciju marginalnih lokacija.
Franizing, stoga, ima veliki znaaj u obezbjeenju brzog rasta novih biznisa i omoguava
eksploataciju marginalnih ansi. Prema ovom modelu, i davaoc i primaoc franize su podloni vanim promjenama kako idu ka zrelosti. Primaoc franize je inicijalno zainteresovan za otvaranje biznisa u kome e moi da ispolji svoju energiju i inicijativu uz izvjesnu
sigurnost.
Problemi franizinga uglavnom javljaju se zbog profita. Profit i profitni motiv se u velikoj
mjeri odgovorni za esto pogreno razumjevanje prave prirode franizinga. Odreivanjem

505

svrhe i ciljeva poslovanja franizing biznisa, na izloeni nain, postavljen je strateki

okvir njegovih osnovnih karakteristika.

MOTIVI ZA ULAZAK U FRANIZING

Poslovanje tvrtke esto je optereeno razmiljanjem da je najvaniji cilj poslovanja obujam godinjeg prometa ili dobit. Franiza je oblik poslovne saradnje, u kojemu davaoc
franize (obino kompanija koja ima uhodano poslovanje) putem franiznog ugovora
ustupa pravo primaocu franize (obino kompanija koja tek kree s poslovanjem ili su joj
investicijska sredstva i mogunosti ulaganja vrlo ograniena) koritenja znanja i naina
rada davaoca franize. To nije potpuno tano jer su oni ve posljedice naina poslovanja.
Imperativ uspjenosti poslovanja, u veoj mjeri nego finansijske pokazatelje, ukljuuje
dugoronu stabilnost kompanije, zauzimanje kljunih poloaja na tritu te saradnju ili
'pokrivanje' trinih lidera.
Kompanije iz razliitih razloga procjenjuju da je proirenje poslovanja vano za njihovu
dugoronu uspjenost i stabilnost. Nekima je domae trite premalo, drugi imaju standardiziran proizvod koji se moe u potpunosti ili s malo korekcija prodavati i na drugim
tritima, trei su strahovito grabeljivi i samo ele imati sve vie i vie, a neki su poslovni avanturisti i ire svoj posao zbog vlastitog ego-tripa, da vide koliko daleko mogu stii,
gdje su im granice. Franiza je tipini marketinki fenomen i vrlo primjenjiv u prodaji.
Ako razumijemo marketing kao proces mijenjanja vrijednosti, onda je razumijevanje franize vrlo jednostavno. Najprije je potrebno napraviti snanu marku, imati know-how ili
imati dobar proizvod, tek tada moemo potraiti poslovnog partnera kome bismo prodali
prava, know-how, to god mislimo da vrijedi, i od toga dugorono imati i finansijsku
korist. Franiza je treade off izmeu profita koji donosi, uloenog rizika i brzine poslovanja, irenja. Ona nam omoguuje poslovanje i u dravama u kojima nikad nismo ni bili.
Davaoci i primaoci franize imaju viestruke motive za ulazak u ovakav nain poslovanja.
Davaoc franize motive za ulazak u franizni posao pronalazi u :
geografskoj ekspanziji kompanije,
racionalizaciji ulaganja,
racionalizaciji rizika,
poveanju konkurentnosti.
Primaoc franize motive za ulazak u franizni posao pronalazi u:
smanjenju rizika poslovanja,
racionalizaciji ulaganja,
racionalizaciji obavljanja posla,
koritenju sistema poslovanja provjerenog u praksi,
relativno brzim ulazakom u preduzetnike vode,
olakanim dobijanjem kredita.
Ono to je bitno kad govorimo o motivima za ulazak u franizno poslovanje kroz franize
je da je to garancija za uspjeh poslovanja, jer osim iskustva, ekspertize i know howa
davaoca franize, koji su odlina garancija, tu je jo i injenica da se obje strane, i davaoci

506

i primaoci franize brinu za uspjeh upravo zato to rade pod istim brandom. Temeljni
motivator je novac, ali samo pod uvjetom da je visina primanja novca povezana sa zalaganjem i radnim uinkom.
U nastojanjima da svojim potroaima prue to veu vrijednost, kompanije posveuju sve
veu panju iznalaenju povoljnijih izvora snabdijevanja u smislu cijena, kvaliteta i inovativnih rjeenja svojih problema [Domazet, 2002: 66].

KORISTI OD PRIMJENE FRANIZINGA

U najboljim sluajevima, poslovni oblik franize je viestruko koristan, kako za davaoca
tako i za primaoca franize. Meu uslugama koje daje davaoc je i mogunost teritorijalnog
zastupnitva, motivisanje i uporan rad zaposlenika koji su preduzetnici radije nego uzimanje najamnih radnika, poznavanje primaoca franize s lokalnom zajednicom i uvjetima,
velika nabavna mo [Kotler, 2001: 574].
Koristi koje prua franizing, kao metod poslovne ekspanzije, mogu se svrstati u dvije
kategorije:
1. koristi vezane za kapitalne investicije, koje obezbjeuje primaoc franize kako bi se
mrea proirila;
2. vrlo motivisani menadment na strani primaoca, jer je u posao uloena znatna suma
novca.
Davaocu franize je potreban primaoc franize da bi proirio mreu i unaprijedio trgovaku marku, dok je primaocu potrebna usluga i podrka davaoca da bi bio konkurentan i
poslovao profitabilno. S obzirom na to da investiranje u razvoj poslovnih jedinica obino
obavlja primaoc, davaocu je potrebna manja fiksna aktiva nego ukoliko bi sam bio vlasnik
svih poslovnih jedinica. Na taj nain, iako je prihod od poslovnih jedinica u franizi ( koji
se sastoji od nadoknade i prodaje proizvoda od strane korisnika ), znaajno nii nego kada
bi poticao iz sopstvenih poslovnih jedinica, vei dio prihoda ini profit, pri emu je taj
profit stvorilo mnogo manje kapitalno ulaganje, zajedniki nastup franizing mree na
tritu nabavke.
Davaoci esto razvijaju programe nabavke ( opreme, namjetaja, zaliha ), oznaavanja,
osiguranja, marketinga i promotivnih aktivnosti i usluga odnosa sa javnou, koje su potrebne njihovim korisnicima. Ovakvi programi mogu biti znaajna prednost jer se na tritu nabavke pojavljuje itava mrea, a ne pojedinani vlasnici poslovnih jedinica.
Franizni sistem prodaje ima korist za davaoca franize, primaoca franize vlasnika
maloprodajnog objekta i kupce.
Davaoc franize ima interes jer:
poveava obim prodaje,
prodajno mjesto primie kupcima,
dobija bolje uvjete nabave radi veeg obima nabavljanja,
odreuje maloprodajne cijene,
utvruje visinu rabata za primaoca franize iz ega on pokriva svoje trokove i

507

 poveava svoju dobit iz poslovanja.

Primaoc franize ima interes jer:
ne gubi vrijeme u nabavama robe,
nema potrebe za veim obrtnim sredstvima,
plaa robu davaocu u utvrenom roku,
nema trokove oglaavanja,
smanjuje svoje trokove poslovanja i
poveava dobit iz svog poslovanja.
Primaoci franize koriste prednosti nabave od dokazanih kompanija s poznatom i
prihvaenom markom.
Kupci imaju interes jer:
prodajno mjesto je u njihovom gradu,
asortiman robe je irok,
kvalitet robe je zadovoljavajui,
cijene su nie nego kod konkurencije i
osigurana je dostava robe na kunu adresu.
Zajednike koristi franiznog sistema:
a) Vee anse za uspjeh - Istraivanja su pokazala da od svih poslova koji danas startuju u
svijetu, samo 20 % funkcionie i nakon 5 godina. U franizingu slika je suprotna. Razlog
za ovo predstavljaju ostale prednosti franizinga:
b) Dokazani posao - Kupovinom franize se kupuje udio u poslu koji ve funkcionie.
Davaoc franize je ve nainio greke na svom putu i ve je tota nauio iz njih. Steena
saznanja se prenose kao dio franizing sistema. To primaocu franize omoguava da
startuje svoj posao sa mnogo vie znanja.
c) Podrka - U okviru franize, davaoc franize mora da bude sposoban da prua veliku
pomo primaocu franize. Podrka koja je potrebna primaocu franize raste i mijenja se
shodno rastu i razvoju franize.
d) Rjeavanje problema - Davaoc franize mora da bude sposoban da primaocu franize
obezbijedi tehniku podrku. Takoer, od neprocjenjive vrijednosti je i komunikacija
meu lokalnim primaocima franize i zajednika saradnja u rjeavanju problema.
e) Podrka menadmentu - Mnogi davaoci franize odravaju mjesene sastanke
preispitivanja na kojima se diskutuju svi aspekti poslovanja.

FRANIZING U ZEMLJAMA U TRANZICIJI

Imajui u vidu poveane uobiajene poetne rizike osnivanja kompanija i istupanja na
trite, prednost je i to to izbor mjesta i naina poslovanja obavlja davaoc franize, na
temelju sopstvenih iskustava, podataka i marketinkog istraivanja konkretnog trita.
Primaoc franize osloboen je svih ulaganja u razvoj, marketing, oglaavanje, jer te trokove snosi davaoc franize. Koristei se prednostima poznatog trgovakog iga i trinog

508

ugleda davaoca franize, te njegovim poslovnim i tehnikim znanjima, primaoc franize

znatno umanjuje rizik svog poslovanja, koji inae prati svaku poslovnu delatnost. Takva
racionalna podjela poslova izmeu dvije strane, zavisno od konkretnih ugovornih odnosa,
omoguava primaocu franize da sve napore usmeri na poslove prodaje, kao svoje osnovne delatnosti, te da istovremeno iskoristi prednosti pozicije neposrednog, lokalnog trgovca.
Franizing poslovanje, kao nain identifikacije razvojnih programa za nove preduzetnike i
njihovu laku, bru i sigurniju promociju na tritu, trebalo bi mnogo vie koristiti u naim
prilikama, odnosno u svim zemljama sa privredom u tranziciji.
Poslovi na bazi franiznih ugovora nisu nepoznati u privredama zemalja u tranziciji. U
tom smislu dovoljno je pomenuti hotele Intercontinental i Sheraton, rent-a-car poslove ili
kreditne kartice, da bi se shvatila nunost prihvatanja takve vrste poslovanja, odnosno
preduzetnikih programa.
Kod nas su primeri uspenih franizing organizacija: Economic, Unitrade, Carmen Line,
Bellissima, Granoff. i drugi. Franizno poslovanje bi trebalo da postane opti trend u razvoju malih i srednjih kompanija. Dosadanja iskustva i rezultati franiznog poslovanja
pokazali su se poslovno uspenim, ali se ukupno stanje ne moe pozitivno ocjeniti, jer su
prave mogunosti ostale neiskoriene.
Sljedei iskustva SAD i Kanade, a sve vie i Nemake, Francuske i Velike Britanije, u
kojima se sve vei dio razliitih roba i usluga proizvodi i prodaje sistemom franiza,
mogue je u razumnom roku osnovati mnotvo malih firmi na temelju ugovora o franizi
sa poznatim svjetskim trgovinskim i uslunim firmama.
U tom cilju je vano stvoriti povoljne uslove za razvoj franiznih poslova. Nuna je institucionalna konzistentnost i stabilnost, smanjenje rizika ulaganja u privredi, koji bi mogli
imati politiko i pravno znaenje.
Svaka velika firma koja se na tritima zemalja u tranziciji pojavi kao sistem sa perspektivom irenja svojih poslova na temelju franiznih ugovora prilika je za veliki broj malih i
srednjih firmi. Sa preduzetnikog stanovita to znai organizaciju vlastitog samostalnog
posla uz bri i jednostavniji ulazak na trite, smanjenje poslovnog rizika i dobit u poslovanju, te krae vrijeme povrta uloenih sredstava. Sa stanovita cjelokupne privrede to
znai stvaranje velikog broja novih firmi koja, svako za sebe, ulau u manje iznose kapitala i time rasporeuju poslovni rizik na vie malih jedinica. Posledica toga je poveanje
trine elastinosti privrede i istovremeno ispravljanje strukture privrednih jedinica u
pogledu njihove veliine, uz davanje prednosti malim firmama.
Franizne poslove prati smanjen trini i finansijski rizik, jer ve steeni ugled i razvijeni
marketing firme koja iza njih stoji olakavaju njihov trini prodor, uz relativno niska
individualna preduzetnika ulaganja. Stoga se procjenjuje da su upravo razvojni programi
preduzetnika utemeljeni na franizi prilika za lake premoavanje poveanih politikih,
pravnih i privrednih rizika, koji trenutno preovlauju u privredi nae i drugih zemalja u
tranziciji.
Franizing je jednostavan nain ulaska u poduzetnitvo jer titi od poetnikih greaka, ali
nije nuno garancija uspjeha. Za uspjeh je ipak potrebno kvalitetno poslovno planiranje,
naporan rad i dobar franizing koncept.

509

ZAKLJUAK
U radu se pokazalo kako se ne moe oekivati dugotrajniji uspjeh u biznisu bez razvoja
franizinga, a da istovremeno, njegove uspjene primjene nema bez odreenih razjanjenja
na teorijskoj i praktinoj ravni. Uloga nae drave u narednom periodu je da uz odgovarajue mjere utie na stvaranje stabilnog i sigurnog poslovnog okruenja, u skladu sa potrebama poslovnih subjekata, u kojem poslovni subjekti mogu jednostavnije da planiraju i
ostvaruju svoje poslovne ciljeve. To podrazumjeva da je neophodno da se donese odgovarajui zakonski okvir za franizno poslovanje, koji e na adekvatan nain regulisati sva
pitanja koja su bitna za poslovanje i primjenu franiznog modela. Stoga se danas procenjuje da su upravo poslovanja poduzetnika utemeljena na franiznom modelu, prilika za
lake premoavanje poveanih politikih, pravnih i poslovnih rizika, koji trenutno preovlauju u ekonomiji nae i drugih zemalja u regiji. Franizing zahtijeva stalna prilagoavanja i stalna razjanjenja kako bi ispunio svoju ulogu.

LITERATURA:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.

Dave, T.(2000), Franchising for Dummies, IGD Books, SAD, str.13.

Dirk, S.(2003), Collaborative Planning, Forecasting and Replanishment: How to Create a Supply
Chain Adventage, Published by Amacom, New York, str.193.
Domazet, A.(2002) Meunarodni marketing, Sarajevo, str. 66.
Kotler, P.(2001), Upravljanje marketingom, 9. izdanje Mate, Zagreb, str. 574.
Kotler, P.(2001), Principles of marketing, Prentice Hall, London , str. 417.
Vaughn, C.(1979), Franchisinig, Lexington Books, Lexington, Massachusetts, str.1-2.
www.franchise.org ( pristup 20.5.2011).
www.poduzetnistvo.org ( pristup 12.5.2011).
www.fransizahrvatska.com (pristup 30.5.2011).

510

Abstract: In accordance with the great importance of franchisinga for business, especially
franchisinga, the goal of the artilce is defined in such way that shows how franchising is
not fully able of achieving it s role unless it provides quality answers on some questions in
theoretical and practical field.
In that sense,, some problems have been examined, such as: consloidating strategical profile of franchising business, theory formulating problems, also the strategy defining problems of franchising business, which we consider to be of both theoretical, and practical
nature, and at the same time sufficiently common so we can draw worthy conclusions.
The franchising system, being the contemporary cooperative market means of managing
affairs in economy, hasn t been imposed in any way on people by experts. It appeared in
practice in many developed countries in the world. American experts are working intensely on the globalization of the world market. That should be the most important economic
aim of every county namely to join all the global world trade institutions and to work according to their issued rules.
Under such conditions, focusing on global markets becomes inevitable, since internationalisation and globalisation of the overall business activity is an omnipresent phenomenon
and one of the most impressive trends in business.
Potential of SMEs development for the economic growth in Bosnia and Herzegovina is
more and more appreciated. However, in order to facilitate SME growth, it is essential to
create a stimulative business environment and to introduce instruments for SME support.
Logically, analysis of the current business environment of SMEs is the first step in this
process.
Small and medium sized enterprises SME would become the fundamental cells of economy. One should bear in mind that according to the franchising system there must be business connctions among SME, if there is a wish for longterm and successful economic efficiency on the market.
Keywords: franchising, franchisor, franchisee, strategy, economic development.

511

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

ULAGANJE STRANIH INVESTICIJA U POSLOVNE ZONE U

REPUBLICI SRPSKOJ KAO OSNOVA ZA BRI RAZVOJ
Dr Slavko Segi
Univerzitet Apeiron, Banja Luka, E-mail: grmec.hem@blic.net

Saetak: Cilj ovog lanka je definisanje institucionaln i ifrastrukturne pretpostavke ulaganja u preduzetniko - poslovne zone u Republici Srpskoj koje e doprinijeti formiranju
malih i srednjih preduzea s tenjom da se to prije internacionalizuju i ukljue u proces
globalizacije u Evropskoj uniji. Republika Srpska u odnosu na region jedina ima zaokruene sve instrumente podrke malom i srednjem preduzetnitvu, a trenutno nedostaje ozbiljna finansijska podrka.
Ispunjeni su svi uslovi Evropske povelje o malim i srednjim preduzeima i ako nas i dalje
komplikovane procedure udaljavaju od briselskih predpristupnih fondova.Upravo zato i
jeste krajnji cilj da se sa strunog i naunog aspekta upozori na ovaj nain neophodnost
ulaganja u poslovne zone u Republici Srpskoj kao realne predpostavke zapoljavanja i
stvaranje osnove za bri razvoj u cjelini.
Kljune rijei: Poslovne zone,Logistike predpostavke,Investicije, Zapoljavanje, Internacionalizacija.

UVOD
Poslovne industrijske zone u svijetu, pa i kod nas, osiguravaju preduzetnicima odgovarajue lokacije i infrastrukturna rjeenja, i dodatne povlastice i olakice radi privlaenja
investicija i zapoljavanja domicilnog stanovitva. Nosioci aktivnosti za razvoj Industrijskih poslovnih zona je Republika agencija za razvoj malih i srednjih preduzea koja
koordinira lokalne agencije s ciljem da sprovedu u djelo postavljenu misiju, ciljeve i zadatke Republike agencije.
Neophodno je posvetiti panju modalitetima finansiranja po fazama ivotnog ciklusa
malih i srednjih preduzea i realnoj mogunosti koritenja internih i eksternih finansijskih
izvora u njihovom razvoju.
U oteanim uslovima pristupa finansijskim sredstvima za mala i srednja preduzea podsticajni fondovi drave i lokalnih zajednica trebaju da pomognu i omoguue bri rast i razvoj. Nisu podsticaj samo fondovi, nego poreska politika, subvencija kamata, lokacije pos-

512

lovnih objekata, rijeenje infrastrukture, jasni vlasniki odnosi, podsticaj za uvoenje standarda kvaliteta, uvoenje novih tehnologija, podsticaj za izvoz i pokuaj internacionalizacije preduzea.
Proces internacionalizacije se posmatra kao nunost ukljuivanja malih i srednjih preduzea na svjetska trita zato je potrebno kontinuirano poveanja inovativnosti, stvaralatva, stalnog uenja da bi se osvojilo trte prodaje proizvoda i usluga i na tome tritu
ostalo.
Postavljena hipoteza u ovome lanku eli dokazati da su stvoreni povoljni uslovi za ulaganja stranih investicija u Poslovne industrijske zone Republike Srpske i neophodnost internacionalizacije malih i srednjih preduzea.
Cilj istraivanja u ovome lanku je da se istrai struktura projektovanih industrijskih zona
u Republici Srpskoj po lokalnim zajednicama, tip, projektovane povrine u hektarima,
operetivnost zona, stanje infrastrukture i mogue vrste obavljanja djelatnosti, kao prednost
za ulaganja stranih investicija u mala i srednja preuzea i uvoenje istih u proces internacionalizacije. Nastojalo se dokazati da postoje realno raspoloivi ljudski potencijali u tim
sredinama i da su stvoreni preduslovi ulaganja u Industrijske poslovne zone radi breg
razvoja.

METODE
Metode koje su koriene u realizaciji ovog rada su: deskriptivna, komparativna i teorijska analiza. Deskriptivna metoda je koriena za otkrivanje uzrono posljedinih veza
izmeu poslovne zone i preduzetnitvo koji zajedno ele da ostvare svoje ciljeve u procesu prvreivanja na ovome podruju. Komparativnom metodom obavljeno je prikupljanje
podataka kojom su utvrene razlike i slinosti meu potencijalnm resursima kod nas i
okruenju, te usklaivanja investiranja u razvoj malih i srednjih preduzea. Metoda teorijske analize obuhvatila je teorijske osnove istraivanja. Kombinacijom ovih metoda dolo
se do podataka za izradu ovog rada o brem razvojnom razmiljanju o poslovnim zonama,
do internacionalizacije i iznesenih zakljuaka. Primjenom ovih metoda mogue je validno
ostvarenje definisanog cilja istraivanja, definisanje mogunosti investiranja u poslovne
zone Republike Srpske i ostvarivanje procesa internacionalizacije istih.

REZULTATI I DISKUSIJA
Poslovna zona oznaava teritorijalno podruje u kojem se preduzetnicima osiguravaju,
osim odgovarajue lokacije i infrastrukturnih rjeenja, i dodatne povlastice i olakice radi
privlaenja investicija i zapoljavanja prije svega domicilnog stanovnitva. U industrijskim poslovnim zonama treba da se formiraju mala i srednja preduzea, radi svog vlastitog biznisa, s ciljem da se u dogledno vrijeme internacionlizuju. Reublika Srpska ima 25
malih i srednjih preduzea na 1000 stanovnika, a Evropska unija 40. Neke lokalne zajednice u Republici Srpskoj se blie Evropskoj uniji po broju malih i srednjih preduzea na

513

1000 stanovnika, kao to je sluaj Banja Luke sa 37. Prednjae jo neke lokalne zajednice
kao to su Bijeljina i Prijedor, ali sve to nije dovoljno.
Vlada Republike Srpske je formirala Republiku agenciju za razvoj malih i srednjih preduzea koja koordinira rad trenutno esnaest lokalnih agencija s ciljem da se sprovede
misija, ciljevi i zadatci Republike agencije.
Misija; podrka osnivanju i razvoju malih i srednjih preduzea i preduzetnitva u Republici Srpskoj. Ciljevi: poveanje uea malih i srednjih preduzea u ukupnoj privredi Republike Srpske; promjena strukture djelatnosti sa poveanjem uea proizvodnih djelatnosti
i usluga u ukupnom drutvenom procesu; poveanje tehnolokog razvoja, konkurentnost i
otvaranje novog trita za mala i srednja predzea; poveanje broja zaposlenih u ovim
preduzeima; obrazovanje za preduzetnitvo, i obuku preduzetnika i uspostavljanje regionalne saradnje sa zemljama u okruenju, kao i zemljama Ekonomske Evropske unije radi
uspostavljanje poslovne saradnje i marketinke obrade trita i privlaenje stranih investicija. Zadaci su viestruki: opeativna realizacija podsticajnih politika, pokretanje i razvoj
lokalnih razvojnih agencija, uestvovanje u meunarodnim projektima i njhovim implementacijama, kao i modeliranja finasiranja razvoja malih i srednjih preduzea i drugo
(Izvor;http://www.ekapija.ba/wwebsite/bih/company/preview.php?id).
Odluke o finansiranju pripadaju finansijskom menadmentu, a on, kao i svaki drugi
menadment poinje planiranjem [Cvijanovi, Markovi i Struk, 2008:35]. Poslovni plan
ili investiciona studija opravdavaju i objanjavaju finansiranje, pokazujui kako e se
finansijska sredstva iskoristiti i kakvi se poslovni rezultati oekuju.
Finansiranje iz tuih sredstava nikad ne smije postati samo sebi svrha i koristi se na prvi
znak manjka sredstava. Bilo interno (iz vlastite akumulacije), bilo eksterno (iz izvora
izvan preduzea), finansiranje treba biti u funkciji razvoja. Nain finansiranja preduzea
zavisi od ivotnog ciklusa preduzea. Finansijski ivotni ciklus preduzea mogue je grafiki predstaviti, kao to je to uraeno Grafikonom 1. Finansiranje preduzea u razliitim
fazama.
U svakoj od faza razvoja preduzea preporuuje se korienje specijalizovanih modaliteta
finasiranja, kao to je to predstavljeno grafikonom. Interni izvori finsiranja su karakteristini za 1. i 2. fazu finansijskog ivotnog ciklusa preduzea. Meutim, interni izvori finasiranja se koriste i u kasnijim faza razvoja preduzea, s tim da su osnovni eksterni izvori
finansiranja. Posljednja investiciona faza je faza premoavanje, koje se koristi za poslovnu i organizacionu transformaciju preduzea.
U svakoj od faza razvoja preduzea se preporuuje korienje specijalizovanih modaliteta
finansiranja, kao to je to predstavljeno Grafikonom 1.

514

Grafikon 1. Finansiranje preduzea u razliitim fazama

PRIHODI

Berza

Strateki partneri
Fondovi rizinog kapitala
Bankarski krediti i garancije
Sjemenski i poetniki rizini fondovi
Poslovni aneli
Preduzetnici, prijatelji, porodica
Sjemenska faza Start Ekspanzija Dokapitalizacija Preuzimanje
Dolina smrti

Faze razvoja

Prilagoeno prema: Glavantis,J., (2007), Quo vadis EU? Financing SMEs inthe EU. A chapter in Symposion
for Young Researchers 2007: Proceeedings, pp.2 <raspoloivo na , http://kgk.bmf.hu/system/files/GlavantisJudit.pdf (pristup 10.08.2011).

Mala i srednja preduzea su ograniena na uslove i izvore o dobijanju eksternih finansijskih sredstava u odnosu na velika preduza. Praksa preduzea potvruje da se sa rastom
preduzea poveava i broj dostupnih izvora za finansiranje njegovog poslovanja i povoljnijih uslova finansiranja.
injenica je da Investiciona razvojna banka Republike Srpske, kao najznaajnija institucija za podsticaj razvoja ovog tipa preduzea u Republici Srpskoj. Ova banka ima trenutno
najpovoljnije kamatne stope na domaem tritu novca, te putem kreditnih plasmana vri
pozitivan pritisak na ogranienje rasta aktivnih kamata na tritu Republike Srpske, odnosno obezbjeenje eksterno finansiranje malih i srednjih preduzea (Tabela 1.).
Tabela 1. Pregled plasmana IRB RS na kreditnoj osnovi u 2009. godini prema veliini
preduzea
Vrsta preduzea

Ukupan iznos plasiranih sredstava

Ukupan broj korisnika

Prosjeno ulaganje po
korisnicima kredita

(u KM)

(u %)

Broj korisnika

(u %)

(u KM)

Mikro

33.028.073

18,23

473

75.56

69,826

Mala

57.165.821

31,55

98

15,65

583.325

Srednja

74.880.896

41,33

48

7,66

1.560.019

1,13

2.300.000

Velika
16.100.000
8,89
7
Izvori: Investiciona razvojana banka Republike Srpske

515

Iz tabele se vidi da je od ukupnog plasmana IRB RS plasirano u mikro, mala i srednja

preduzea u 2009. godini 165.074.790 KM ili 91,11%. To je znaajan podsticaj, ali nije
dovoljan, da bi se bre ostvarila postavljena vizija, misija, ciljevi i zadatci Republike
agencije za razvoj malih i srednjih preduzea. Vlada Republike Srpske obezbjeuje sredstava podsticaja za privredu u cjelini u budetu Republike i plasira preko svojih ministarstava. Zs posticaj u privredi 2010. godini plasirano je 105.750.000 KM, a plan za 2011.
godinu je 85.730.000 KM ( Budet Republike Srpske za 2011. godinu).
Jedinice lokalne samouprave (optine i gradovi) u Republici Srpskoj, u skladu sa Zakonom o lokalnoj samoupravi i Zakonom o podsticaju razvoja malih i srednjih preduzea,
imaju dio svoje nadlenosti koje se odnose na upravljanje procesa razvoja, te pruanja
finansijske i druge podrke malim i srednjim preduzeima.
Ovo su znaajni, ali nisu dovoljni podsticaji za razvoj malih i srednjih preduzea i breg
zapoljavanja. Bri proces razvoja ovog sektora treba se osloniti na Industrijske poslovne
zone Republike Srpske kao osnovu investiconih ulaganja stranih investiticija (Tabela 2).
Tabela 2. Industrijske poslovne zone Republike Srpske kao osnov za investiciono ulaganje
R.
br.

Optina

Tip

Naziv

1.

Banja Luka

Indust.poslo.zo
na

Teh.biz.pa
r. Ramii

2.

Bijeljina

Indust.poslo.zo
na

Industriska
zona 3

3.

elinac

Indust.poslo.zo
na

ajevac

4.

ajnie

Indust.poslo.zo
na

Industriska
zona Luka

5.

Foa

Indust.poslo.zo
na

Industriska
zona Brdo

6.

Gradika

Indust.poslo.zo
na

Agro.indu
s.
zon.Topol
a

7.

Han Pijesak

Indust.poslo.zo
na

Ljeskovac

8.

Istona ilida

Indust.poslo.zo
na

Vojkovi i
Hrasnica

9.

Jezero

Indust.poslo.zo
na

Jezero

10.

Kostajnica

Indust.poslo.zo
na

Tavija

11.

Kozarska
Dubica

Indust.poslo.zo
na

Lipova
Greda

12.

Kneevo

Indust.poslo.zo
na

Luke

13.

Laktai

Indust.poslo.zo

Aleksan-

516

Povrina
200ha
neiz.
zemljita
22 ha
neizg.
zemljita
18 ha
neizg.
zemljita
10 ha
neizg.
zemljita
34 ha
neizg.
zemljita
140 ha
neiz.
zemljita

124 ha
neiz.
zemljita
23 ha
neizg.
zemljita
20 ha
neizg.
zemljita
69 ha
neizg.
zemljita
202 ha
neiz.
zemljita
44 ha

Operativno da ili
ne

Osnivai vlasnici

Izgraena
djelimino

Ifrastruktura

Djelatnost

Optina

Obezbjeena

Prera.industrija

U izgradnji

Optina

Obezbjeena

Po potrebi

U izgradnji

Optina i
ajevac

Obezbjeena

Po potrebi

U izgradnji

Optina

U toku izg.

Po potrebi

Post.
objekti

Magli i
Ozren

Obezbjeena

Prerada drveta

U izgradnji

Optina

Obezbjeena

Pro.polj.pre.pro
izvoda

U izgradnji

Optina

Obezbjeena

Po potrebi

Post.
objekti

Optina

Obezbjeena

Prera.industrija

U izgradnji

Privatni
preduzetnici

Obezbjeena

Po potrebi

U izgradnji

Optina

Obezbjeena

Prera.industrija

U izgradnji

Optina

Obezbjeena

Prera.industrija

Obezbjeena

Prera.industrija

Obezbjee-

Pro.polj.pre.pro

Post.
objekti
U izgradnji

Privatni
preduzetnici
Optina

na

drovac

14.

Modria

Indust.poslo.zo
na

P.Z.Modri
-a

15.

Mrkonji
Grad

Indust.poslo.zo
na

Podbrdo

16.

Nevesinje

Indust.poslo.zo
na

Kilavci

17.

Novi Grad

Indust.poslo.zo
na

Poljavnice

18.

Petrovac

Indust.poslo.zo
na

Gomile Drini

19.

Prijedor

Indust.poslo.zo
na

Celpak

20.

Prnjavor

Indust.poslo.zo
na

Vijaka

21.

Ribnik

Indust.poslo.zo
na

Previja

22.

Sokolac

Indust.poslo.zo
na

Pod romanija

23.

Srbac

Indust.poslo.zo
na

Sitnei i
Ze- leni
jadar

24.

Ugljevik

Indust.poslo.zo
na

Termoelektrana

25.

amac

Slob. carin.
zona

Slobodna
zona

26.

ipovo

Indust.poslo.zo
na

Sokolac

27.

Tesli

Indust.poslo.zo
na

Star.indu.
zona

28.

Trebinje

Indust.poslo.zo
na

Volujac

29.

Zvornik

Indust.poslo.zo
na

Jadar

neizg.
zemljita
176 ha
neiz.
zemljita
157 ha
neiz.
zemljita
47 ha
neizg.
zemljita
500 ha
neiz.
zemljita
260 ha
neiz.
zemljita
102 ha
neiz.
zemljita
330 ha
neiz.
zemljita
130 ha
neiz.
zemljita
15 ha
neizg.
zemljita
80 ha
neizg.
zemljita
60 ha
neizg.
zemljita
83 ha
neizg.
zemljita
42 ha
neizg.
zemljita
89 ha
neizg.
zemljita
1000 ha
ne. zemljita
89 ha
neizg.
zemljita

na

izvoda

U izgradnji

Privatni
preduzetnici

Obezbjeena

Po potrebi

Nizgraeno

Optina

U pripremi
dokumen.

Po potrebi

U izgradnji

Optina

Obezbjeena

Po potrebi

U izgradnji

Optina

Obezbjeena

Po potrebi

U izgradnji

Privatni
preduzetnici

Obezbjeena

Drvna industrija

U pripremi
dokumen.

Optina

U pripremi
dokumen.

Po potrebi

U pripremi
dokumen.

Optina

U pripremi
dokumen.

Prera.industr.
turizam

U izgradnji

Optina privatnici

Obezbjeena

Drvna industrija

U izgradnji

Optina

Obezbjeena

Prera.industrija

U izgradnji

Optina

Obezbjeena

Prera.industrija

U izgradnji

Privatno

Obezbjeena

Po potrebi

Izgraena
djelimino

Optinsko
- privatno

Obezbjeena

Po potrebi

Izgraena
djelimino

Optinsko
- privatno

Obezbjeena

Prera.industrija

Izgraena
djelimino

Optinsko
- privatno

Obezbjeena

Po potrebi

Izgraena
djelimino

Optinsko
- privatno

Obezbjeena

Po potrebi

U pripremi
dokumen.

Optina

U pripremi
dokumen.

Po potrebi

Izvori: Baza podataka o investicionim lokacijama u Republic Srpskoj, http:www.irbrs.net/

Republika Srpska ima 63 lokalne zajednice, a u predhodnoj tabeli prikazano je 29 Industrijskih poslovnih zona razliitog stadija pripremljenosti za investicona ulaganja. Ove
zone nude potencijalnim investitorima: lokacije sa odreenim povrinama, ifrastrukturnu
izgraenost, imovinsko pravnu regulativu i namjenu za obavljanje djelatnosti i svakako
raspoloive ljudske resurse domicilnog stanovnitva. Naime, na raspolagnju je 4.074 hektara na 29 lokacija, obezbjeenom ifrastrukturom, neke su u pripremi za preraivaku
industiju ili po potrebi, a to je prikazano u Tabeli 3. i Grafikonu 2. Povrine industrijskih
poslovnih zona po optinama u hektarima.

517

Tabela 3. Povrine industrijski poslovni zona

OPIS

Broj
optina

Povrina do
50ha

Ukupna
povrina

Povrina do
50-100

Ukupna
povrina

Povrina
do100200

Ukupna
povrina

Povrina
preko
200

Ukupna
povrina

Indust.poslo
.zona

29

11

283

470

1.029

2.29
2

Izvori:Izvedeno stanje iz Tabele 2

Grafikon 2. Povrine industrijskih zona

U istraivanju je bitna operativnost industrijskih zona, radi breg privlaenja i realizovanja domaih i stranih investicija, to je prikazano u Tabeli 4 a predstavljeno Grafikonom
3. Naime, najvei broj industrijskih poslovnih zona se nalazi u fazi izgradnje i izgraenosti djelimino u 28 sluajeva. Otvara se mogunost i u ovome sluaaju za bra investiranja
kao nunost za bri razvoj lokalnih zajednica i Republike u cjelini.
Tabela 4. Operativnost industrijski poslovni zona u hektarima
OPIS

U pripremi
doku.

Ukupna
povrina

Indust.poslo.zona
4
678
Izvori: Izvedeno stanje iz Tabele 2

U
toku
izgradnja

17

Grafikon 3. Operativnosti industrijskih poslovnih zona

518

Ukupna
povrina

1.622

Izgraeno
djelimi.

Ukupna
povrina

1.774

Vlasnitvo industrijskih poslovnih zona je jako bitan faktor, radi brzog ulaska u posjed i
garancije slobodnog finansiranja. Iz Tabele 5. se vidi da je u 23 sluaja vlasnitvo lokalne
zajednice ili javno privatno partnerstvo. S tim se potvruje jednostavnost i brzo obezbjeenje ostale dokumentacije za investiciona ulaganja.
Tabela 5. Vlasnitvo industrijski poslovni zona u hektarima
Optinsko

OPIS

Ukupna
povrina

Privatno

Indust.poslo.zona
17
1.957
Izvori: Izvedeno stanje iz Tabele 2

Ukupna
povrina

755

Optin.privatno

Ukupna
povrina

1.362

Grafikon 4. Vlasnitvo industrijskih poslovnih zona

Potrebu da se prokomentariu trae i sistematizovani podaci iz Tabele 6 koji oslokavaju

stanje pripremljenosti infrastrukture i namjene poslovnih zona za obavljenje djelatnosti.
Da se izvesti zakljuak da je infrastruktura od posmatarnih 29 Industrijskih poslovnih
zona obezbjeena u 24 sluaja, to je to treba da ubrza investiciona ulaganja. Jako je interesantno da je u 15 sluajeva namjena poslovnih zone u smislu djelatnosti po potrebi investitora, a u ostalim sluajevima, u sutini je prilagoena raspoloivim resursim za preradu
u tome lokalitetu ili tradicije
Tabela 6. Infrastruktura i djelatnost industrijski poslovni zona
OPIS

Upripremi
doku.

U toku
izgradnja

Obezbjeeno

Po
potrebi

Drvna
industrija

Prera.industri
ja

Pro.polj.pre.pr
oizvod

Prera.indus
tr. turizam

Indust.posl
o.zona

24

15

Izvori: Izvedeno stanje iz Tabele 2

519

Grafikon 5. Infrastruktura i djelatnost industrijskih poslovnih zona

Indudstrijske poslovne zone locirane su u 29 lokalnih zajednica koje broje 1.021.322 stanovnika na povrini 14.815,85 km2, sa ukupnim brojem zaposlenih oko 192.391 to nezadovoljava, jer je stopa nezaposlenosti veoma visoka, to se vidi pojedinano po lokalnim
zajednicama, a prikazano je u Tabeli 7. Svakako, lo podatak sa stanovita standarda ljudi,
ali dobar za potencijalne investitore, jer imaju obezbjeene potencijalne ljudske kadrove u
mikro okruenju.
Tabela 7. Opti podatci optina gdje se lociraju industrijske poslovne zone
Optina
Banja Luka
Bijeljina
elinac
ajnie
Foa
Gradika
Han Pijesak
Istona ilida
Jezero
Kostajnica
Kozarska Dubica
Kneevo
Laktai
Modria
Mrkonji Grad
Nevesinje
Novi Grad
Petrovac
Prijedor
Prnjavor
Ribnik
Sokolac
Srbac

520

Broj stanovnika

Povrina
u km2

Ukupan broj
zaposleni

Ukupan
broj nezaposleni
17.614
13.535
1.666
862
3.183
6.294
543
1.524
393
711

Stopa
nezaposlenosti

225.123
108.305
17.174
5.079
24.585
59.571
4.643
16.491
1.259
7.430

1.238,98
732,37
361,81
274,60
1.115,25
761,73
341,88
28,96
62,64
85,09

59.614
21.477
2.666
720
3.678
9.474
918
2.997
55
1.163

22,83
38,55
38,47
54,49
46,04
39,92
37,17
33,71
87,72
37,94

32.973

499,00

4.202

2.020

32,47

11.777
40.527
27.667
19.221
18.594
29.501
331
94.825
48.320
8.359
16.943
23.588

298,04
388,37
352,24
684,55
910,74
469,56
145,00
834,06
629,96
220,00
689,24
452,51

1.290
10.170
4.352
3.700
1.855
4.122
429
14.364
6.360
1.112
3.097
3.045

1.861
2.170
3.224
2.633
2.440
3.716
160
12.365
1.880
859
2.052
1.753

59,06
17,79
42,56
41,48
56,61
47,41
27,16
46,26
22,82
43,58
39,85
36,54

Ugljevik
amac
ipovo
Tesli
Trebinje
Zvornik

16.225
21.749
10.138
48.174
30.832
51.918
1.021.322

164,15
183,63
462,20
845,66
1,203,89
379,74
14.815.,85

3.589
2.729
1.686
6.786
8.328
8.413
192.391

1.707
2.150
2.204
4.198
3.006
5.302
102.025

32,23
44,07
56,66
38,22
26,52
38,66

Izvori:http:/www..vladars.net/cr/srpska/optine.htm/ i http:/www.irbrs.net/optine DB.asp

Investiranje u industrijske poslovne zone, odnosno sektor malih i srednjih preduzea je

nunost i jedina garancija za bri razvoj i smanjenje stope nezaposlenosti.
Izvori finsiranja u mala i srednja preduzea u zemljama Zapadnog Balkana internog karaktera su 71,8%, a u zemljama zrele trine ekonomije 63,0%, ( Evropska banka za razvoj,
2005). Ovaj tip izvora finansiranja u ovim procentima u malim i srednjim preuzeima u
naim ekonomskim uslovima nemogue je ostvariti, zbog niskog ukupnog nacionalnog
dohodka u Bosni i Hercegovini i Republici Srpskoj.
Rjeenja za razvoj Industrijskih poslovnih zona trebaju se traiti u eksternim finansijskim
izvorima, odnosno stvaranje uslova za strane investitore u osnivanju malih i srednjih preduzea. injenica je da se ve ulae strani kapital u industrijsku zonu u Kozarskoj Dubici,
a na raspisan tender za lokacije u Banja Luci prijavile su se firme iz Italije, Austrije, Slovenije, Hrvatske i Srbije.
Moe se zakljuiti da je postavljena hipoteza, ovog lanka, potvrena da postoje realni
preduslovi za strana ulaganja u mala i srednja preduzea u okviru Poslovnih zona u
Republici Srpskoj. Preduslovi su; infrastrukturna rjeenja poslovnih zona i elaborirani
podsticajni uslovi u Republici Srpskoj, koji su istaknuti, kao i raspoloiva, naalost, jeftina
radna snaga.
Strana ulaganja otvaraju proces internacionalizacije malih i srednjih preduzea. Nae trite ne moe apsorbovati industrijske i poljoprivredne proizvode Indusrijskih poslovnih
zona, odnosno malih i srednjih preduzea, jer je ono malo i ekonomski nejako. Osnovni
motivi internacionalizacije malih i srednjih preduzea veoma su usko povezani s ,,lancem
vrijednost, s maksimiziranjem povrata na ulaganja i minimiziranjem trokova u procesu
nabavke, proizvodnje i prodaje. Pristup novim tritima najei je motiv
internacionalizacije malih i srednjih preduzea koja izvoze svoje proizvode i usluge i
posluju u inostranstvu [Sikavica i Novak, 1999:,45].
Pri ulasku na globalno trite mala i srednja preduzea mogu birati neku od sljedeih
modela: internet, trgovako posredovanje, zajedniko ulaganje , strane licence, franize,
bartere, direktan izvoz i osnivanje meunarodnih poslovnica. Svaki od ovih modela ima
svojih prednosti i mana.
Preporuka, na osnovu svega predhodno iznijetog, je da se prihvati zajednika ulaganja sa
stranim investitorom, kombinujui i druge metode, zbog prednosti i podsticaja koje smo
potvrdili u postavljenoj hipotezi. I ako, je najjeftinije i najbri nain pojavljivanja na
globalnom tritu ostvarenje vlastite internet stranice. Dobro dizajniranom internet

521

stranicom i bogastvom podataka preduzetnici mogu dobiti pristup svim potencijalnim

potroaima na svijetu [Skyrme, 1998:,68].
Na osnovu iskustva drugih Industrijskih poslovnih zona u okruenju, recimo u Varadinu
Hrvatska, zaposleno je 3.000 ljudi u firmama smjetenim na 60 ha prostora (Poslovanje
industriske zone u Varadinu 2011). Radi komparacije i potencijalne mogunosti zapoljavanja poredi se Poslovnu zonu u Varadinu i projektovane industrijske zone Republike
Srpske ukupne povrine 4.074 hektara. Uzimajui u obzir samo parametar povrine, svakako uslovno, moe se pretpostaviti mogunost za otvaranje priblino 51.300 radnih mjesta. Zaposlenost bi se poveala, u tim lokalnim zajednicama, za 21,05% u prosjeku u odnosu na trenutni broj zaposlenih gdje su locirane Industrijske poslovne zone.

ZAKLJUAK
U skladu s ciljem ovog lanka, rezultata, diskusija i potvrene hipoteze da postoje realni
preduslovi i podsticaji za strana ulaganja u mala i srednja preduzea u okviru Poslovnih
zona u Republici Srpskoj, skree se panja potencijalnim stranim investitorima na: najpovoljniju stopu poreza na dobit u Republici Srpskoj od 10% u odnosu na okruenje, cjenovnu konkurentnost radne snage, sa porezom na platu 8%, povoljni zakoni koji reguliu
oblast direktnih stranih ulaganja, strana ulaganja su izuzeta plaanja carine na opremu
koja predstavlja ulog stranog lica, strani investitor ima pravo da vri transfer u inostranstvu slobodno i bez odlaganja i Sporazum o slobodnoj trgovini centralne Evrope (CEFTA)
Srbija, Hrvatska, Makedonija, Crna Gora, Moldavija i Albanija.
LITERATURA:
1.

Cvijanovi, V., Markovi, M. I Sruk, B., (2008) Finansiranje malih i srednjih preduzea, Binoza pres,
Zagreb, str. 35
2. Glavantis,J. (2007), Quo vadis EU? Financing SMEs inthe EU. A chapter in Symposion for Young Researchers 2007
3. Sikavica, P. i Novak, M., (1999), Poslovna organizacija, Informator, Zagreb, str. 45
4. Skyrme, D. (1998), Virtule teaming and virtal organisations,Web wwaring, Boston, page. 68
5. Sl. glasnik RS br.1/2011, (Budet Republike Srpske)
6. Zakon o lokalnoj samoupravi Sl. glasnik RS br.101/2004
7. Zakon o posticaju razvoja malih i srednjih preduzea Sl. glasnik RS br. 23/2009
8. Zakon o stranim ulaganjima Sl. glasnik RS br. 25/02, 24/04 i 52/11
9. http:/www.irbrs.net/ Baza podataka o investicionim lokacijama u Republic Srpskoj
11. http:/www..vladars.net/cr/srpska/optine.htm/
12. http:/www.irbrs.net/optine DB.asp)

522

Abstract: Cilj ovog lanka je definisanje institucionalne i ifrastrukturne pretpostavke ulaganja u preduzetniko - poslovne zone u Republici Srpskoj koje e doprinijeti formiranju
malih i srednjih preduzea s tenjom da se to prije internacionalizuju i ukljue u proces
globalizacije u Evropskoj uniji. Republika Srpska u odnosu na region jedina ima zaokruene sve instrumente podrke malom i srednjem preduzetnitvu, a trenutno nedostaje ozbiljna finasijska podrka.
Ispunjeni su svi uslovi Evropske povelje o malim i srednjim preduzeima i ako nas i dalje
komplikovane procedure udaljavaju od briselskh predpristupnih fondova.Upravo zato i
jeste krajnji cilj da se sa strunog i naunog aspekta upozori na ovaj nain neophodnost
ulaganja u poslovne zone u Republici Srpskoj kao realne predpostavke zapoljavanja i
stvaranje osnove za bri razvoj u cjelini.
Keywords: Poslovne zone, Logistike predpostavke, Investicije, Zapoljavanje, Internacionalizacija.

523

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

STRATEGIJA RAZVOJA KOMPETENTNOSTI ZA ODRIV

RAZVOJ ZSNVN N ZNNJU
Dr Vladimir Stojanovi
Univerzitet Apeiron, Banja Lukae-mail: maestros@eunet.rs

Mr Dinko orluka
Univerzitet Apeiron, Banja Luka, dinko.corluka@uino.gov.ba

Saetak: U ovom radu se polazi od inperativa da je za ostvarivanje koncepta odrivog

razvoja neophodno ostvarivanje novih drutvenih vrednosti koje se zasnivaju na znanju,
kreativnosti i sposobnosti ljudskih resursa sa tendencijom da se dosadanje drutvo transformie u drutvo koje ui. N sm u trii v i u vini knmski rlvntnih munrdnih rgnizci, rlizvn su brn studi u kim se ukzu n zn ekonomije zasnovane na znanju, odnosno drutvu znanja. Sve razvijene zemlje sveta imaju
adekvatnu drutvenu odgovornu politiku zasnovanu na znanju, usmerenu ka odrivom
ekonomskom rastu, na podizanje kvaliteta ivotne sredine i kvaliteta ivota. Znanje je postalo faktor od presudnog znaaja za poloaj kompanije, njeno pozicioniranje na tritu,
profitabilnost i siguran i odriv razvoj . Ulaganje u znanje je u savremenoj ekonomiji najisplativija investicija. Znanje, informacije, umee i inovacije su postale kljuno bogatstvo
i proizvodni resurs postindustrijskog drutva. Znanje, koje se sve vie opredmeuje u tehnologiji, postaje nezamenljiva, odluujui pokreta i garant odrivog ekonomskog razvoja.
Kljune rei: znanje, kompetentnost, tehnoloke inovacije, razvoj.

UVOD
Istriski psmtrn privrdni rzv npr bi zsnvn n dminntnm uu
prirdnih fktr i fizikg rd u grrnm drutvu. U vrm ekspanzije industriskg
drutv, kk u prizvdnji tk i u trgvini, nvnii prizvdni fktr bi rlni i
finnsiski kpitl (nvc, industrisk prm, nrgi itd.). Nezaustavljivim procesima
thnlkg rzv pstpn s umanjuje potreba fizikg rd, p i sm mtriln
thnlgi, k i prirdnih i finnsiskih rsurs. U infrmtikm drutvu dnsn
tzv. bstinsk knmii XX vka, dmintnu ulogu preuzima knmi zsniv k
glvni izvor kmprtivn prdnsti i kljuni prizvdni fktr ili kmplks nmtrilnih inilc (infrmci, sznnj, vtin, kultur rd i dr.) ki stvruu sv vi knmski uink i dbiu sv vu trinu vrdnst.

524

Sutinski izmenjene knmsk struktur d dminci primrng sktr, ki in

uglvnm pljprivrd i kstrktivn industri, prk skundrng sktr (dminci
prrivk industri), k trcirnm sktru u km dminiru uslug, dvdi d
rst prizvdnj, zpslnsti i ivtng stndrd, t. drutvng blgstnj. Rastom
prduktivnst usld thnlkg prgrs u industrii i pljprivrdi dolazi do rasta i
pvnj kvlitt rdn sng. Drugim reima, u knmii zsnvn n znnju nvi zpslnih uprv u trm sktru koji je prduktivnii d stlih,zahvaljujui pre
svega to je u njmu v i fktivni uptrb infrmci i znnj. Osim toga, snn
tri sktr pdsti prduktivnst pljprivrd i industri, u kim s smnju rltivni br zpslnih d bi i n pstl prfitbilni i knkurntni.Znanje opredmeeno
u tehnologiji postaje dominantna sila ekonomskog razvoja. [1 Manuel Castells, 2000: 910] To ukazuje na neophodnost napretka ljudskih resursa, njihovoj obuenosti i posveenosti poslu, ali i o korenitim promenama, koje su se ispreile na tome putu a koje, istovremeno, najavljuju sasvim novi pristup.
Danas, u vremenu globalizacije i sveoptih reformi, kada se favorizuje kapital, pouzdano
se moe rei da je glavni pokreta privrednog razvoja produktivnost rada, koja se zasniva
na znanju, inovacijama, pronicljivosti, na razvoju ljudskog kapitala. [2
http://wikipedia.org]
Nezaustavljivi procesi individualnih i drutvenih transformacija, koje nose bazine i strukturne promene u nainu ivota, od velike su vanosti, imajui u vidu da njihov intenzitet i
obuhvatnost doseu razmere fundamentalnih promena u stvaranju novog drutva. Zato,
transformacija ljudskih resursa treba da se doivi u napredovanju, da bi se uinio i ostvario projekat eventualnog dobrog drutva u budunosti. [3 Max Weber, 1989:23] Pri tom
znanje postaje najvaniji oblik imovine (preduzea, odnosno privrede) nove ekonomije,
koja se zasniva na visokim informacionim tehnologijama, nasuprot materijalnim faktorima, koji su inili dominantnim udeo kapitala u industrijskoj ekonomiji. [4
www.ftn.ns.ac.rs]
Savremeno drutv znnj i knmi zsnvn n znnju, sve manje uvaava rigidn,
fktgrfsk, klsk, dnsn udbnik znnj, v skup vtin, spsbnsti i kmptntnosti (zintrsvnsti) kim s stvru invci, rvu prblmi, sru s
drugim i dlu u cilju pt dbrbiti.

STRATEGIJE RAZVOJA KOMPETENTNOSTI

Strategija razvoja kompetentnosti u direktnoj je korelaciji sa razvojem inovativnosti, osetljivosti i uenja u organizaciji uz oslonac i na benmarking poslovnih procesa. Meu
istraivaima postoji saglasnost oko sledeih osnovne karakteristike koncepta kljunih
kompetentnosti:
kljune kompetentnosti su one koje se prostiru preko vie poslova i proizvoda firme,
postoji vremenska dominacija kompetentnosti nad proizvodima u pogledu trajanja
njihovog ivotnog ciklusa,

525

 kompetentnosti koje nastaju kolektivnim uenjem u firmi, koje je rezultat napora u

raznim oblastima rada, posebno u koordiniranju diversifikovanih proizvodnih vetina i
integrisanju brojnih tehnolokih tokova, i
kompetentnost lei u sri, u sutini konkurentske borbe.
Noviji pregled teorija i istraivanja u menadmentu ukazuje da je pravac baziran na resursima znanja i kompetentnosti organizacije postao dominantan okvir u ovoj oblasti. Prema
postulatima teorije bazirane na resursima, resursi i sposobnosti organizacije obezbeuju
osnovni smer organizacionih strategija i predstavljaju primarni izvor profitabilnosti organizacije[5 Grant, R. J., 1991: 114-135].
U tom smislu preovladava miljenje da je utvrivanje i razumevanje trenutnih snaga i slabosti jedini siguran put u identifikovanju i spoznaji kapaciteta uee organizacije odnosno, da se bilo koja strategija, bilo koje organizacije, prepoznaje na osnovu korienja
savremenih tehnolokih reenja i sposobnosti usavravanja istih.
Zapostavljanje tog bazinog koraka rezultira u strategijama koje mogu biti usaglaene sa
tritem i procenama budueg okruenja ali koje ne mogu biti implementirane zbog neutemeljenih procena same organizacije[6 Jenster P.V., Hussey D.E. 2001].
VRIO okvir analize koju je postavio J. Barney postavlja etiri pitanja za evaluaciju organizacionih kompetentnosti:
1. Pitanje vrednosti: Da li obezbeuje potroaku vrednost i kompetitivnu prednost?
2. Pitanje retkosti: Da li konkurenti na tritu poseduju konkretne resurse i sposobnosti?
3. Pitanje mogunosti imitiranja: Da li druge organizacije mogu bez veih trokova imitirati sposobnosti i resurse posmatrane organizacije?
4. Pitanje organizacije: Da li je organizacija dovoljno organizovana za iskoriavanje
resursa?
Na svako postavljeno pitanje odgovor jednostavno mora da bure isti: da. Pod tim uslovom
kompetentnost se tada moe smatrati snagom i time distinktivnom kompetentnou.
Osnovna pretpostavka teorije zasnovane na resursima je da organizacije mogu biti uspene ako ostvare i zadre kompetitivnu prednost putem implementacije strategije koja kreira
vrednost, a za koju ne postoje substituti, niti postoji mogunost lakog imitiranja i kopiranja[7 Barney J.B., Clark D. N, 2007].
Meutim, nije redak sluaj da organizacije stiu prednost iako su poslovale u neatraktivnom, okruenju sa visokim nivoima pretnji a niskim nivoima ansi. ak ni najpaljivija i
najkompletnija analiza organizacionog kompetitivnog okruenja sama za sebe ne moe da
objasni poslovni uspeh. Takva objanjenja moraju ukljuiti organizacione interne faktore,
odnosno snage i slabosti organizacije kao izvore kompetitivne prednosti.
Uopteno, snaga je inherentna sposobnost koju organizacija moe koristiti u postizanju
strategijske prednosti, dok je slabost inherentno ogranienje koje dovodi do strategijskog
zaostajanja za organizaciju.
Razvoj kompetitivne strategije zavisi od mogunosti obuhvatanja kompletne perspektive
snaga i slabosti. Jedinstvene snage se mogu nalaziti u razliitim funkcionalnim oblastima i
uticati na poslovanje itave organizacije. Problem je to mnoge organizacije, a naroito
velike kompanije, imaju samo nejasan i nedovoljan pojam o prirodi i stepenu kompetenci526

ja koje su im na raspolaganju[8 Jain, S.C. 1999] . Iako se snage i slabosti nalaze u funkcionalnim oblastima organizacije, one mogu rezultirati i iz neke neuobiajene interakcije
izmeu funkcija. Prema tome, interni faktori organizacije ne egzistiraju izolovano, ve su
kombinovani u funkcionalnoj oblasti, kao i izmeu razliitih funkcionalnih oblasti tako da
kreiraju sinergetske efekte.
Kako snage ili slabosti u jednoj funkcionalnoj oblasti organizacije utiu na obavljanje
poslova u drugim funkcionalnim oblastima, izuzetno je vano pravovremeno i precizno
utvrivanje stanja internih faktora u svakoj relevantnoj funkcionalnoj oblasti ili subsistemu organizacije.
Meutim, nisu svi faktori jednako znaajni, tako da se panja usmerava ka onim faktorima
koji imaju kljunu ulogu u ostvarivanju poslovnog uspeha ili neuspeha za odreenu organizaciju. Prvi korak u tom smislu je procena stanja razliitih internih faktora u okviru funkcionalnih oblasti i identifikovanje onih faktora koji imaju strategijski uticaj na poslovni
uspeh.

KLJUNE KOMPETENTNOSTI MENADMENTA TEHNOLOGIJE

Osnov za uspostavlojanje integralnog modela tehnologije sadri 4 osnovne komponente:
Hardver, softver, orgver i brejnver. Samo osedovanje resursa tehnologije u preduzeu,
grani na nivou privrede, ne znai automatski da se poseduje i tehnoloka kompetentnost
kao neophodan uslov konkurentnosti, koja najglobalnije podrazumeva sledee:
- kompetentnost u nabavci tehnologije koja obuhvata kompetentnost u odluivanju o izvorima nove tehnologije, sopstveni istraivaki razvojni napori i / ili kupovina gotove tehnologije domaeg i / ili inostranog porekla; kompetentno prikupljanje ponuda u sluaju
kupovine gotovih tehnologija; kompetentno selkcioniranje i odabiranje tehnologije, kompetentno pregovaranje sa potencijalnim prodavcem i kompetentno ugovaranje. Kompetentno izvrenje nabavke, operacionalizovanje nabavke.
- prilagoavanje tehnologije za primenu znai kompetentnost da se nova tehnologija u to
kraem roku osposobi za uspenu eksploataciju;
- primena tehnologije znai njeno kompetentno korienje i eksploataciju u toku njenog
ivotnog veka. Moe se preciznije odrediti ta uloga polazeci od modela koji integralno
povezuje 5 kljunih kompetentnosti zasnovanih na tehnologijama preduzea u ostvarivanju konkurentnosti kompetencije:
a) kompetencije zasnovane na upravljaku i strateku orjentaciju;
b) kompetencije zasnovane na resursu;
c) kompetencije zasnovane na transformaciji;
d) kompetencije zasnovane na izlazu - autputu;
e) kompetencije zasnovane na sposobnostima ostvarivanja kooperacije i mrea.
Strategija tehnoloke konkurentnosti preduzea se gradi jaanjem tehnoloke kompetentnosti ime se razvija ostvariva strategija oslonjena na realne kompetentnosti preduzea,
grane, segmenta, regiona, privrede, zemlje. Tehnoloka konkurentnost se gradi strategija-

527

ma oslonjenim na kljune kompetentnosti tehnologije i te mogue strategije su gradirane

na stepen ovladanosti kljunim kompetencijama:
1. strategija imitatora sa osnovnom orjentacijom ka unapreenju efikasnosti tehnologije u
primeni sa dominantnom strategijom niskih trokova i konkurencije cenom, redizajniranjem tehnolokih procesa,
2. strategija modifikatora gradi oslonac na usavravanju efikasnosti i unapreivanju kvaliteta tehnologije sa daljim usavravanjem tehnologije procesa i unapreivanjem kvaliteta
proizvoda.
3. strategija sledbenika ima oslonac u unapreivanju efikasnosti i efektivnosti uz usavrsavanje procesa i diversifikovanje i unapreenje svojih proizvoda.
4. strategija lidera ima oslonac u proaktivnom trinom nastupu, unapreenju efektivnosti,
razvoju novih tehnologija proizvoda i procesa.
Kompetentnost generisanja novih tehnologija proizvoda i procesa znai sposobnost da se
kreiraju ideje, dalje razrade i razviju do primene u praksi

ZAKLJUAK
Dati prioritet ravnoteenom ekonomskom, socijalnom i kulturnom razvoju bez ugroavanja ivotne sredine moe se jedino tako buduim generacijama omoguiti da se razvijaju
na istom ili viem nivou. Koncept odrivog razvoja ini korelacija privrednog razvoja i
ivotne sredine i meusobna uslovljenost i komplementarnost razvojne politike i ivotne
sredine koje uvaavaju zakonitosti ekolokih sistema. Usmeren je na ouvanje i zatitu
ivotne sredine i na racionalno korienje prirodnog bogatstva drave i povezano sa tim,
na podizanje kvaliteta ivotne sredine i kvaliteta ivota.
Koncept menadmenta znanja jedan je od osnovnih naina na koji e se izazovi i opasnosti savremenog i nepredvidljivog poslovnog okruenja, pretvoriti u ansu uspenog poslovanja moderne organizacije i na tim osnovama graditi konkurentska prednost.
O upravljanju znanjem treba razmiljati kao o ulaganju u intelektualni kapital koji e na
kraju stvoriti vei IQ zaposlenih. Ideja o intelektualnom kapitalu nije samo rukovodstveni
pojam. Intelektualni kapital je (smatralo se ranije) svojevrsna vrednost intelektualnog vlasnitva firme i znanja njenih ljudi[9 Bill Gates i Kolins Hamingwaj, 2001:19-20]. Ovde
treba naglasiti da su digitalna saznanja jo pre tri decenije bila prisutna, ali se, u velikoj
meri, jo uvek radi po automatizovanim starim procesima.
Ohrabruje trend rasta korienja digitalnih tehnologija za nove procese, koji radikalno
poboljavaju poslovanje, omoguavaju puno iskoriavanje sposobnosti zaposlenih i procesa koji pruaju brze odgovore, u svetu brzog poslovanja. Alati za postizanje tih promena, ve su, manje ili vie, na raspolaganju svima. Nova tehnologija menja prirodu posla a
brza primena tehnologije sastoji se u poboljavanju sopstvenih poslova[10 Gary Dessler,
2007:6].
Poboljanja produktivnosti primenom informacionih sistema za ljudske resurse, u sferi
drutva, moe se podrazumevati kao radikalna transformacija ljudske prirode, tj. stvaranje
528

novog oveka. Ali, nove tehnologije, obino, zahtevaju fleksibilniju radnu snagu, to
vodi ka uklanjanju jasnih organizacionih razlika meu grupama radnika. To je stimulacija
u traganju za maginom formulom. Iz toga proizlazi i harmonizacija uslova rada, tako da
svi radnici rade isti broj sati i imaju jednake mogunosti obuke[11 Derek Torrington, Laura Hall, Stephen Taylor, 2004:583]. Implementacija informacionog sistema ljudskih resursa predstavlja jednu od najveih, mada nedovoljno ispitanih, organizacionih promena[12
Derek Torrington, Laura Hall, Stephen Taylor, 2004:117]. To bi moglo da bude zasnovano na novoj strukturi drutvenih odnosa.
Rast tehnolokih inovacija i izrazito sloena podela rada, stvoraju enorman porast zahteva
za tehnikim znanjem na svim nivoima ekonomije i, otuda potranja za ljudima koji,
kazano jednostavno, vie misle nego to rade. To se odnosi ne samo na naunike i inenjere, ve i na sve strukture koje ih podupiru.
Ne postoji alternativa, moderna ekonomija mora da bude ukupno inovativna. Ljudi se
nikada nee degenerisati i nee biti kraja rastu i razvoju ljudske mudrosti [13 Robert Nisbet, 1969:81].

LITERATURA:
1.
2.
3.
4.

5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.

Detaljnije: Manuel Castells, (2000): Informacijsko doba: ekonomija, drutvo i kultura, Uspon umreenog
drutva, Golden Marketing, Zagreb, str. 9-10.
Ljudski kapital definiran je kao znanje, iskustvo, sposobnosti, umijee kreativnosti i inovativnost pojedinca. Da bi se iskoristilo znanje pojedinca potrebna je jednako inteligentna organizacija koja e iz svakog
pojedinca izvui najbolje i voditi ih ka odreenom cilju. http://wikipedia.org
Vidi: Max Weber, (1989): Protestantska etika i duh kapitalizma, Veselin Maslea Svjetlost, Sarajevo , str.
23.
U tom okviru treba razmotriti sve aspekte postojee akreditacije univerziteta, fakulteta i studijskih programa,
primene Bolonjske deklaracije i Zakona o visokom obrazovanju, da bi se obezbedila podloga za razvoj u
budunosti. Detaljniji program XIII naunog skupa Trendovi razvoja: Akreditacija bolonjskih studija
TREND 2007 raspoloiv od 27. 02. 2007. www.ftn.ns.ac.yu/trend
Grant, R. J., The Resource-Based Theory of competitive advantage: Implications for Strategy Formulation,
California Management Review, 33, 1991, 114-135.
Jenster P.V., Hussey D.E., (2001): Company Analysis: Determining Strategic Capability, Wiley, New York
Barney J.B., Clark D. N., (2007) : Resource-Based Theory, Oxford University Press
Jain, S.C.,(1999): Marketing: Planning & Strategy, 6th edition, South-Western Educational Publishing.
Bill Gates i Kolins Hamingwaj, (2001): Poslovanje brzinom misli, Prometej, Novi Sad, str. 19-20
Gary Dessler, (2007): Osnovi menadmenta ljudskih resursa, op. cit., str. 6.
Derek Torrington, Laura Hall, Stephen Taylor, (2004): Menadment ljudskih resursa, op. cit., str. 583.
Derek Torrington, Laura Hall, Stephen Taylor,(2004): Menadment ljudskih resursa, op. cit., str. 117.
Robert Nisbet, (1969): Social Change and History, Oxford University Press, Oxford, , p. 104. Citirano prema: Francis Fukuyama, Kraj istorije i poslednji ovek, op. cit., str.

529

Abstract: In this paper starts with inperativa that for the realization of sustainable development is necessary to establish new social values based on knowledge, creativity and
skills of human resources with a tendency to transform the company so far in a learning
society. Not only in theory but also in many economically relevant international organizations, we carried out numerous studies in which indicates the importance of knowledgebased economy and "knowledge society". All developed countries have adequate social
responsible policies based on knowledge, aimed at sustainable economic growth, to raise
the quality of the environment and quality of life. Knowledge has become a factor of crucial importance for the position of the company, its market position, profitability and
safety and sustainable development. Investment in knowledge is in today's economy the
most profitable investments. Knowledge, information, skills and innovation have become
key production resource wealth and industrial society. Knowledge, which is increasingly
materialized in the technology, it becomes indispensable, decisive impulse and guarantee
sustainable economic development.
Key words: knowledge, competence, technological innovations and development.

530

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

PROCES PRIDRUIVANJA EVROPSKOJ UNIJI (SA OSVRTOM

NA ISKUSTVO REPUBLIKE MAKEDONIJE)
Prof. dr Gorgi Tonovski, redovni profesor
Prof. dr Aleksandar Nikolovski, rektor
Mr Anita Gligorova
FON Univerzitet, Skopje, Makedonija
anita.gligorova@fon.edu.mk

Abstrakt: Pad Berlinskog zida krajem 20 veka je doneo kraj Hladnog rata i pojavu novih
suverenih drava koje su bile prinuene da se upute u proces socijalne tranzicije. Cilj
tranzicionih aktivnosti je bio da ove zemlje svoj dalji razvoj prilagode dostignuima visokorazvijenih zemalja na drutvenom, politikom, ekonomskom i kulturnom planu. Istovremeno, prihvatajui principe drutvenog ureenja slobodnog sveta, obznanile su i svoj
strateki cilj da postanu aktivni i ravnopravni deo Evroatlantske integracije. Ova integracija se ovim narodima pokazivala kao uzor i garant uspenog procesa tranzicije i povratka civilizaciji.
Proces tranzicije i prikljuenja Evropskoj Uniji i NATO paktu je bio razliito realizovan u
razliitim zemljama. Uspeh u ovom poduhvatu pretstavlja jedan od indikatora drutvene i
kulturne zrelosti pojedinih naroda na evropskom tlu. Neke su zemlje Istone Evrope ve
odavno ravnopravne lanice Evroatlantske zajednice, druge su dobile status kandidata,
tree su otpoele pregovore za takav status, dok etvrta grupa zemalja jo uvek traga za
formulom drutvenih reformi kojom se stie na putu ka Evropi.
Republika Makedonija formalno ima status kandidata za lanicu evroatlantske integracije. Meutim, proces integrisanja se odvija vrlo teko. U navoenju potekoa o realizaciji
evroatlantskog poduhvata Makedonije, vlast se uglavnom prvenstveno poziva na problem
imena sa Republikom Grkom. Meutim, oito je da na ovom planu ima i drugih potekoa, problema, propusta i t.d. ijom bi se analizom dobila objektivna slika celokupnih drutvenih napora makedonskih graana u pravcu punopravnog lanstva Evroatlantske zajednice.
Kljune rei: integracija, drava, tranzicija, Evropska Unija, NATO

UVOD
Proces pridruivanja Evropskoj Uniji predstavlja sa jedne strane, prihvatanje realne potrebe modernih Balkanskih drava za ukljuivanje u integrativnim tokovima savremenih

531

socijalnih procesa i odnosa na Evropskom, pa i irem svetskom prostoru; s druge strane,

taj proces pretpostavlja iroki drutveni konsenzus o neophodnosti njegovog prihvatanja
kao strategijski cilj odreenih zemalja: i, sa tree strane, ukljuuje itav set aktivnosti,
ideja i kadrovskog potencijala da bi se proces efikasno vodio i okonao sa uspehom.
Nije pogreno ako se kae da je proces pridruivanja Evropskoj Uniji ne samo aktuelna
tema i politika mnogobrojnih socijalnih i politikih subjekata u zemljama tzv. Zapadnog
Balkana, ve se uspeh tog procesa izednaava sa ostvarivanjem vizije drutvenog razvoja
svih ovih zemalja. U predizbornim kampanjama i politikim programima politikih stranaka pitanje prikljuenja Evroatlantskim integracijama je jedna od centralnih tema.
U vezi ovih integracija sve drave sa ozbiljnom pro-Evropskom orientacijom preduzimaju
mnogobrojne akrivnosti kako bi ovaj proces sa uspehom realizovali. Re je o irokoj lepezi mera, angamana i zadataka kojima se procenjuje i uvruje javno mnenje o neophodnosti ovog procesa; radi se na Evropeizaciji itavog drutvenog sistema; i pripremaju se
ljudski resursi koji e svojim intelektom i profesionalnim vetinama pomoi brem prilagoavanju dotinih zemalja i njihovih ekonomija zahtevima Evropskog trita sa 500
milijuna stanovnika.
Analiza ovakvih napora pokazae da to nije nimalo lak posao, niti je ovisan o ambicijama
i eljama ljudi, drava i vlada. Radi se o krupnom i kvalitetnom poduhvatu koji zahvata
sve segmente drutva i ljudske psihologije. Treba ozbiljnim intelektualnim socijalnim
inineringom stii do Evropskog nivoa produktivnosti i rentabilnosti, u isto vreme menjajui i evropeizirajui ak i mentalni sklop Balkanaca.
Republika Makedonija je prela jedan zavidan deo puta ka Evropi i 17 decembra 2005
godine, dobila je status kandidata za lanstvo u Evropsku Uniju. Meutim, oito je da taj
posao nije zavren. Pored objektivnih i subjektivnih potekoa, ovaj je proces u meuvremenu dobio jo jednu nepredvienu prepreku u vidu spora sa Grkom oko imena drave. To znai da i pored velikog napretka na planu transformacije makedonskog drutva,
Scile i Haribde na putu ka Evropi jo opstoje.

EVROPSKA OPREDELJENJA DRUTVENE JAVNOSTI KOD ZEMALJA TZV.

ZAPADNOG BALKANA
Istraivanja javnog miljenja u zemljama tzv. Zapadnog Balkana pokazuju da veliki procenat graana prihvata ideju o ulasku u Evropsku Uniju, pa i u Evroatlantsku integraciju.
To je takorei plebiscitarna podrka. U Republici Makedoniji taj je procenat vrlo visok,
oko 90%. Na pitanje zato je Evropska Unija njihovo opredeljenje, veina graana ogovaraju da bi se ulanjenjem u Evropsku Uniju osetili bezbednijim; da im ona omoguava
moderan, kvalitetan i komotan ivot; da bi mogli da se bez potekoa kreu po Evropskom prostoru; i da bi time definitivno bila smaknuta zaostavtina na Balkanu o zemljama iza gvozdene zavese. Meutim, ipak se stie utisak da debate o Evroatlantskim integracijama imaju svoje pro i kontra, traju neopravdano dugo i to je najbizarnije, one su
iskoriene kao dobra ansa za vaskrsavanje zaboravljenih pojedinaca u javnosti, za lini
politiko-ideoloki come-back, pa i za nekakav servilni odnos prema vlastima. Njihove
grandiozne ideje i koncepcije o Evropskoj budunosti u najmanju ruku izazivaju zbun-

532

jenost u javnosti, jo vie zbog toga to su nosioci tih ideja i koncepcija nekada slovili za
velike reformatore sa modernim i progresivnim pogledima na drutvena kretanja.
U principu, radi se o idejama koje nisu do kraja elaborirane i koje oito imaju namenu za
linu promociju njihovih zastupnika.
Prva takva ideja je da Republici Makedoniji nisu potrebni Evropska Unija i NATO. Ona
moe sama ostvarivati svoje ambiciozne razvojne planove (Makedonija kao vajcarska
na Balkanu) a da se pri tome ne dovede u pitanju njena nezavisna i suverena pozicija u
svetu. U blaoj varijanti ovo razmiljanje pokazuje dozu blagonaklonosti ka NATO paktu
pre svega iz bezbednosnih razloga.
Sledee razmiljanje je vezano za ideju konstituisanja nekakve takozvane Balkanske Federacije ije bi lanice bile sve Balkanske zemlje bez obzira na to da li su one ili nisu lanice Evroatlantskih integracija. Takva stabilizovana federacija bi se posle toga prikljuila
Evropskoj Uniji i NATO paktu. Interesantno je da se ovakva ideja sree i u nekim krugovima izvan Republike Makedonije, pa i na nekim prostorima bive Jugoslovenske federacije.
Slian prilaz, samo na manjem prostoru donosi i ideja o privremenom konstituisanju jedne
federativne zajednice Zapadnog Balkana. U okvirima ove zajednice bi se obezbedili
jednaki uslovi za razvoj svih dravnih subjekata, lanica. Na taj nain ove zemlje bi stekle
dovoljna iskustva i znanje koje im je potrebno za prikljuenje u Evropsku Uniju.
Takoe je u opticaju razmiljanje (ne tako glasno izreeno) da je mogue formirati
nekakvu zajednicu na prostoru Zapadnog Balkana koja bi zatim uspostavila integrativne
odnose sa Ruskom federacijom, umesto prikljuenja Evroatlantskoj zajednici.
S obzirom na injenicu da su ovi stavovi izneti u javnim debatama, smatramo da ih treba
zabeleiti kao deo misaone batine ovog prostora.
Treba istai da ovo nisu stavovi najireg kruga javnosti u vezi sa procesom pridruivanja
Evropskoj Uniji. Generalno opredeljenje, veine graana na prostoru tzv. Zapadnog Balkana je na strani ovog integrativnog procesa koji karakterie savremene drutvene tokove
na evropskom ali i na svetskom prostoru. Kao to je poznato, po ugledu integrativnog
procesa na evropskom tlu, takav se proces priprema na prostoru ASEAN-a (Organizacija
zemalja Jugo-istone Azije). Prole godine je Generalna skuptina svih efova drava i
vlada ove meunarodne organizacije donela odluku o stvaranju Unije po ugledu na Evropsku Uniju, da bi kasnije bio donet Ustav od strane te organizacije u kome se potvruju i
detaliziraju ovakve namere i nastojanja.

EVROPSKA IDEJA, EVROPEIZACIJA PRAKSE, EVROPEIZIRANO DRUTVO

Proces integracije je baza intenzivnog i neumitnog procesa globalizacije. Integracija svetskog prostora je poela sa nastankom prvih kapitalistikih elemenata da bi u 20 veku, a
naroito u 21 veku, postala glavna tendencija i praksa meunarodnog poslovanja, politikog funkcioniranja i strukturiranja, naina meunarodnog komuniciranja i misaonog promiljanja svetskog razvitka. Integrativni proces pretpostavlja i nove strukture i organizacije meunarodnih subjekata. Formiraju se ili se naziru velike integracione celine koje e na
533

svetskoj pozornici nastupati kao zasebni faktori, na primer Evropska Unija ili najavljena
integracija zemalja ASEAN-a. Prognoze su da e taj proces izrastanja velikih integracija
preskoiti mala geografska podruja. One e se na manjem geografskom podruju pripremati, ali e generalna tendencija traiti vee teritorije. Istraivanja upuuju da e se taj
proces prvo orientirati na kontinentalnim nivoima, tako da e kontinenti biti pojedine
integracione celine, da bi kasnije to prelo na svetskom planu kao definitivna pobeda procesa svetske globalizacije. Iza nje u blioj ili daljoj budunosti e verovatno nastupiti
meuplanetarni odnosi, za koje se nadamo da nee biti u duhu filma Rat svetova/zvezda. Formiranjem novih postojbina ljudskih bia na oblinjim nebeskim telima
odnosi meu tim novim zajednicama e morati da se grade na nekim drugaijim osnovama, ali sa naglaskom na njihovo zajedniko humano-generiko poreklo. Novi svetovi bi
trebali da oznaavaju proirenje ljudske moi i umne kreacije na svemirskoj razini, a ne
potencijalne ili realne konflikte sa traginim posledicama po opstanku jedinstvene ljudske
zajednice u Sunevom sistemu.
Evropska integracija je mali iskorak ka civilizaciji Sunevog sistema ali je veliki poetak i najava integracije i integrisane stvarnosti na Evropskom kontinentu. Istovremeno to
je promovisanje evropske ideje, evropeiziranja prakse i evropeiziranja drutava na celom
evropskom tlu i u tom sklopu i na prostoru bive Jugoslovenske federacije, t.j. sadanjeg
tzv. Zapadnog Balkana. Moda zvui pretenciozno da je Evropa veiti san Balkanskih
drava, ali jeste fakat da se Evropska Unija ve doivljava kao multikulturna i multietnika tvorevina evropskih naroda. Ona je danas zajednica od oko 500 miliona stanovnika, a
331 milion ljudi u 17 njenih lanica koristi Evro kao plateno sredstvo [List Kapital, Skopje, RM, 24.01.2011]. Njena ekonomija je jedna od najjaih ekonomija na svetu, njen
politiki uticaj je evidentan, sve jasnije se ocrtavaju zajednike institucije na evropskoj
politikoj i ekonomskoj mapi, stvara se zajednika spoljna i bezbednosna politika, itd. Sve
to jasno stavlja do znanja da se projekat Evropske Unije (i pored raznih negativnih i pesimistikih stavova u vezi njenog uspenog stabilizovanja i funkcioniranja) sve jasnije zaokruuje u monu jedinstvenu strukturu sa svojom naglaenom pozicijom u savremenom
svetu. Zemlje tzv. Zapadnog Balkana u svemu ovome imaju svojevidni izazov. Treba nastojati da se obezbedi adekvatan pristup ovom konglomeratu sa tako snanom ekonomijom
i traiti naina za to bre pridruivanje takvom drutvenom, politikom i ekonomskom
kolosu.
Proces pridruivanja pretpostavlja veliki, sloen i ozbiljan angaman svih socijalnih inilaca u pojedinim drutvima koje e pokazati interes i ambiciju za ovaj proces. Ti angamani nisu vezani za jednostavne operacije tehnike prirode. To su angamani koji obuhvataju sve pore drutva, sva podruja socijalnog ivota i rada.
Cilj drutvenih aktivnosti u delu pridruivanja Evropskoj Uniji jeste da se u pretstavama
ljudi unese i internalizuje evropska ideja, da se evropeizira delatna i misaona praksa a
time da se evropeizuje i samo drutvo. U drutvenom biu trebalo bi da se konstituiu i da
funkcioniu svi principi modernog civiliziranog evropskog naina ivota i rada.
Uspostavljanje evropskih principa i standarda rada i ponaanja nije nimalo lak posao, s
obzirom na svu dubinu i komplikovanost takvog zahvata. Pored materijalnih faktora transformacije celokupnih struktura drutava, u procesu pridruivanja prisutan je i veliki i
sloeni zadatak preobraaja kulturnog i misaonog sistema svih evropski orientiranih dru-

534

tava. Poznato je u teoriji, na to naroito ukazuje Arnold Tojnbi u svom uvenom delu
Studija istorije [Toynbee, 1946], da se kulturni i misaoni sistemi najtee i poslednji
menjaju.

STRATEGIJA PRIDRUIVANJA
Kompleksnost i dugoronost evropskog projekta nalae da se izradi i sledi itava strategija nunih tranzicionih zahvata u svim domenima drutva. To je strategija kojom se definiu i detektiraju ciljevi i zadaci koje treba ispuniti za uspean proces pridruivanja
Evropskoj Uniji. Iz te strategije zatim proizilaze konkretni kratkoroni i dugoroni angamani za sve drutvene subjekte u dotinoj dravi. Prema dosadanjem iskustvu (i iskustvo Republike Makedonije) u evropskim dravama koje su prole normalan put socijalnog
prilagoavanja drutvenoj praksi Evropske Unije, strategija mera i zadataka za efektivan
proces pridruivanja Evropskoj Uniji ukljuuje nekoliko faza. Najpre, u prvoj ili pripremnoj fazi strateki pristup je vezan za sagledavanje, ali i podizanje stepena graanske saglasnosti, pristanka i kompromisa graana u vezi pridruivanja Evropskoj Uniji. U Republici
Makedoniji je taj stepen konstantno veliki (izmeu 86-96%), pa se govori o plebiscitarnoj
podrci graana procesu pridruivanja Evropskoj Uniji i NATO paktu. Druga faza je operativnija i pretpostavlja niz mera na detektiranju svih slabosti i potekoa koje su prepreka
u modernizaciji i evropeizaciji socijalnog, ekonomskog, politikog, kulturnog sistema
zemje. U treoj fazi se analiziraju rezultati preduzetih mera i odgovornosti i, ukoliko se
oni ocene sa visokom ocenom, nastupa se pred Evropskom Unijom sa jasnim zahtevom da
je zemlja pripremljena za lanstvo u Evropskom multinacionalnom i multikulturnom prostoru. etvrta faza je povezana sa samim ulanjenjem i sa definitivnim uspehom u sloenom procesu tranzicije i transfromacije drutvenog bia iz stanja jednog u stanje drugog
civilizaciskog kvaliteta. Naravno, sve se to odvija i obavlja uz nesebinu pomo svih institucija Evroatlantske zajednice.
Meutim, treba imati u vidu da inom ulanjenja jedne zemlje u Evropsku Uniju, ne prestaju obaveze daljeg prilagoavanja drutvenih procesa dotine zemlje. Nasuprot tome, ona
se i dalje mora prilagoivati zbivanjima i funkcionisanju ivota i prakse ove velike zajednice. Kontinuirani zadatak drutvenih snaga i subjekata nove lanice je pronalaenje
solidnog mesta pod suncem. U velikom konglomeratu naroda i kultura konkurencija je
nemilosrdna i sveobuhvatna. U toj konkurenciji svaka nacionalna i etnika grupa mora
obezbediti svoju poziciju i autonomnost. Prilagoavajui se tom novom drutvenom ambijentu koji menja i sam mentalni sklop, narodni kolektiviteti su otvoreni prema svim kulturolokim uticajima, ali u isto vreme moraju biti dovoljno jaki da sauvaju sve potrebne
elemente njihovog posebnog identiteta. Na taj nain svi stiu pravo i sposobnost da uestvuju u najveem projektu Evropske Unije a to je stvaranje njenog specifinog kulturnog
identiteta nasuprot identitetu drugih velikih zemalja ili integracija u svetu. Taj e specifini kulturni identitet Ujedinjene Evrope biti sinteza svih zdravih i verifikovanih kulturnih
elemenata ujedinjenih evropskih naroda. To je dug, moda i mileniumski proces, ali jedno
je sigurno taj je proces poeo iz davnina da bi u Evropskoj Uniji definitivno dobio svoje
polje za slobodno i uzvieno proticanje. Evropa definitivno postaje najvei skup meusobno povezanih ravnopravnih nacionalnih i etnikih grupa u modernoj istoriji oveanstva.

535

ZAKLJUNA RAZMATRANJA
Evropska Unija je realnost. To nije sporno. Postoje pesimistiki i optimistiki stavovi oko
njene budunosti, tj. da li e ona opstati ili e se raspasti, po nekim prognozama do 2015
godine. Pesimizam proizilazi iz saznanja da je njena nestabilnost rezultat pritiska nedovrenih integrativnih procesa u samoj njoj, ali i nedovrenih evropskih institucija koje bi
trebale obezbediti njeno zajednitvo, odravanje, jaanje i funkcionisanje. Optimizam je
povezan sa oitim istorijskim procesima na svetskom planu u kojima je centralna karakteristika proces sve vee integracije pojedinanih drutava i tendencija stvaranja irih integrisanih ljudskih zajednica. Autarhinost u savremenom svetu odstupa mesto integrisanosti, ujedinjavanju vie odvojenih drava u jednu veu ili veliku integrativnu celinu.
Polazei od istorijskog iskustva da su sve velike ideje i prakse na svom poetku suoene
sa velikim brojem nepoznanica i potekoa, ali da na kraju ipak obeleavaju epohe i pravce daljeg drutvenog progresa, slobodno bi se moglo konstatovati da je Evropska Unija i
pored svih nedaa, na stabilnom putu svog budueg razvoja. Ujedno se ona javlja kao
putokaz drutvenog kretanja ostalih zemalja u svetu. Po njenom uzoru je ve najavljena
nova integracija kod zemalja ASEAN-a. Time se otvaraju perspektive novog svetskog
poretka u kojem e se stvari odvijati na nain primeran humanom karakteru ljudskog bia
i u kojem e rat biti nepoznata re.
Ujedinjena Evropa jo uvek nije dostigla svoje prave granice. Ona ima jo prostora za
proirenje u zemljama tzv. Zapadnog Balkana, na kome je ova nova tvorevina takorei
plebiscitarno prihvaena. Sve ove zemlje preduzimaju adekvatne mere i sredstva da se to
pre osposobe kako bi ostvarile potrebne standarde i kriteriume za njihovo to skorije prikljuenje ovom najveem skupu meusobno povezanih ravnopravnih nacionalnih i etnikih
grupa u modernoj istoriji oveanstva.
Realni cilj svih zemalja Balkana koje su ostale van granica Ujedinjene Evrope jeste da se
pravac njihovog daljeg razvoja kree ka realizaciji evropske ideje, sa evropeiziranom praksom do evropeiziranog drutva. Taj potez moe se efektivno izvesti pomou dobro osmiljene strategije za ostvarivanje procesa pridruivanja Evropskoj Uniji.
Republika Makedonija ima status kandidata za lanstvo u EU. To je dobar uspeh u odnosu
na druge zemlje tzv. Zapadnog Balkana. Njeno iskustvo po tom pitanju moglo bi da bude
od pomoi ostalim zemljama u njihovom svojevidnom angamanu za pridruivanje
Evropskoj Uniji.

LITERATURA:
1.
2.

List Kapital, Skopje, RM, 24.01.2011

Toynbee, A., (1946) A Study of History, Oxford University Press, New York

536

EU ACCESSION PROCESS (RETROSPECT OF THE

EXPERIENCE OF THE REPUBLIC OF MACEDONIA)
Prof. dr Gorgi Tonovski, professor
Prof. dr Aleksandar Nikolovski, rector
Mr Anita Gligorova
FON Univerzitet, Skopje, Makedonija
anita.gligorova@fon.edu.mk

Abstract: The fall of the Berlin wall at the end of the 20th century brought the end of the
Cold War and the raise of new sovereign countries that were forced to go through the
process of social transition. The goal of the transitional activities was for these countries
to adjust their further development to the achievements of the highly developed countries
from a social, political, economic and cultural aspect. By accepting the principles of the
social systems of the free world, they expressed their strategic goal of becoming active
and equal part of the Euro-Atlantic integration. These nations saw the integration as an
example and guaranty for successful transition process and return to civilisation.
The transition process and the accession to the European Union and NATO were
differently implemented in different countries. The success of this process is one of the
indicators of social and cultural maturity of certain nations in Europe. Some of the Eastern Europe countries have been equal members in the Euro-Atlantic community for a
long time, others gained the candidate status, some started with the negotiations for this
status, and a fourth group of countries is still looking for the social reforms formula that
would bring them on the path to Europe.
The Republic of Macedonia has a status of candidate for member in the Euro-Atlantic
integration. However, the integration process is developing slowly. In respect of the difficulties related to the realisation of the Euro-Atlantic process of the Republic of Macedonia, the government mainly calls upon the name problem with the Republic of Greece.
Nevertheless, it is obvious that there are other problems as well, problems, oversights etc.,
whose analysis would give an objective picture of the social efforts of the Macedonian
citizens on the path toward full membership in the Euro- Atlantic communities.
Key words: integration, state, transitions, European Union, NATO

537

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

INTELEKTUALNIM KAPITALOM KA UNAPREENJU

KONKURENTNOSTI U ZEMLJAMA ZAPADNOG BALKANA
Semir Vehapi, asistent
Dravni univerzitet u Novom Pazaru, svehapi@np.ac.rs

Hilmija Redi, student doktorskih studija

Ekonomski fakultet u Niu, hilmijaredzic@gmail.com

Apstrakt: Savremeno poslovno okruenje karakterie nestabilnost. Za poslovanje u takvom okruenju potrebna su kontinuirana ulaganja. Poslednjih decenija ulaganja u intelektualni kapital dobijaju na znaaju, kako u malim i srednjim preduzeima, tako i u velikim multinacionalnim kompanijama. Savremno makro okruenje se u literature identifikuje kao nova ekonomija, ekonomija znanja. U ovom radu obraujemo problematiku intelektulanog kapitala u uslovima ekonomije znanja u zemljama Zapadnog Balkana.
Kljune rei: intelektualni kapital, konkurentost, nova ekonomija.

UVOD
Konkurentnost je mogue posmatrati sa dva aspekta, kao mikrokonkurentnost i kao
makrokonkurentnost. Mikrokonkurentnost se odnosi na konkurentnost preduzea, tj. na
njihovu prednost u odnosu na druga preduzea. Makrokonkurentnost, sa druge strane,
odnosi se na konkurentnost jedne nacionalne privrede u celini. Ipak, na kraju konkurentnost se iskazuje trokovima proizvodnje i cenom koja se postie na posmatranom tritu.
Tehnoloko restrukturiranje kao imperativ konkurentnosti predstavlja preduslov privrednog rasta. Strategija tehnolokog razvoja treba biti nunost za preduzea koja ele uestvovati u prisutnim trinim utakmicama. Uz sve napore u utakmicama konkurentnosti
menadment proizvodnih preduzea treba imati na umu da ulaganja u tehnologiju ima
svoju cenu. esto je cena kapitala kojeg je potrebno uloiti u poboljanje intelektualnih
kapaciteta preduzea visoka za mnoga preduzea. Strategija tehnolokog restrukturiranja u
ulozi konkurentnosti treba biti dobro osmiljena od strane menadmenta preduzea.
Unapreenje konkurentnosti, s obzirom na njen znaaj, postaje jeadan od osnovnih ciljeva
ekonomskih programa pojedinih vlada. Vlada Austrije, Belgije, Kanade, Finske, Nemake, Holandije, Novog Zelenda, Danska, SAD, i vedske najintenzivnije se bavi ovim
fenomenom, redovno objavljujui rezultate obimnih analiza konkurentnosti vlastitih privreda koji slue kao osnova za formiranje strategije poveanja konkurentnosti na nivou
Evropske unije (EU).
538

EU je pokrenula strategiju Evropa 2020 koja e voditi ekonomskom oporavku Evrope i

koja predstavlja sveobuhvatan plan sa ciljem dobijanja konkurentnije, odrivije i inkluzivnije ekonomije. U jezgru ove strategije nalazi se inicijativa Inovativna unija. Ova inicijativa obavezuje EU i drave lanice da u okviru svojih uslova izgrade poslovno okruenje koje e biti vie naklonjeno inovacijama, da olakaju pristup privatnim finansijama, da
kompletiraju Evropski istraivaki prostor i ree glavne drutvene izazove. Cilj je da se
apeluje kako na konkurentske tako i kulturne promene koje treba da dovedu do strukturnih
promena u pravcu znavstveno intenzivnijih ekonomskih aktivnosti.
Naravno, znaajan doprinos u ostvarenju ove strategije oekuje se i od zemalja Zapadnog
Balkana. Odnosi izmeu EU i Zapadnog Balkana intenzivirani su im je nastupio mir u
regionu. Kako veze postaju formalnije, nauka i tehnologija postaju jedne od kljunih oblasti u kojima su postignuti konkretni aranmani saradnje. Razlog je jednostavan: istraivanje je bilo priznato od strane svih kao efektivno sredstvo poveanja regionalne konkurentnosti i olakane integracije novokonstituisanih drava u EU.

INTELEKTUALNI KAPITAL I ZNANJE IMPERATIVI NOVE EKONOMIJE

Poslednjih dve stotine godina neoklasina ekonomija prepoznaje samo dva faktora proizvodnje: rad i kapital. Medjutim, danas u vrlo rigoroznim uslovima poslovanja, nastaje
smena, tako da su rad i kapital zamenjeni novim faktorima: informacijom i znanjem.
Mnogi su smatrali da su znanje, produktivnost, obrazovanje i intelektualni kapital egzogeni faktori. Sa tehnolokim promenama poslednjih godina dvadesetog veka u veina uspenih privreda tehnologija i znanje su promovisani u kljune faktore proizvodnje. Znanje
postaje osnovna forma kapitala, glavni pokreta privrednog rasta, a ulaganja u istraivako-razvojne aktivnosti postaju potencijalno najprofitabilnije investicije.
Ljudski kapital je kritian faktor rasta bruto domaeg proizvoda. Da bi ulagala u tehnologiju, zemlja mora da raspolae ljudskim kapitalom. Radna snaga sa visokim nivoom obrazovanja, iskustvom i znanjem, neophodnost je savremenog sistema poslovanja.
Sve veom brzinom protoka informacija, znanje postaje dostupno celokupnom svetu i
doprinosi poveanju konkurentnosti preduzea na globalnoj sceni. Razni ekonomisti opisuju globalnu ekonomiju kao prelaz u ekonomiju znanja ili informatiko drutvo.
Medjutim, propozicija i pravila tehnike eksploatacije su, takodje, reenje uspeha u industrijskoj ekonomiji. Poslednjih nekoliko godina raste znaaj kritinog faktora proizvodnje,
znanja. Na primer, OECD ima grupe koje istrauju ljudski kapital, kao i ulogu znanja u
medjunarodnoj konkurenciji.
Znanje je ne samo upotreba novih tehnologija u pristupu globalnom znanju, ve i
sposobnost prenosa istog drugim ljudima. U ekonomiji znanja pojedinci, preduzea i
zemlja bie sposobni da stvaraju bogatstvo srazmerno njihovoj sposobnosti da uju i
realizuju inovacije. Angaovanjem znanja, preduzee mora saznati kako da promene uvrsti u intelektualni kapital, a samim tim i u dobit preduzea. Intelektualni kapital preduzea koji koristi znanje i sposobnost da stalno iznova i iznova poboljava proces proizvodnje je jedan od izvora konkurentnosti. Fiziki kapital preduzea je neto to je opipljivo i merljivo. Intelektualni kapital preduzea je neto to se teko meri mernim vrednostima. Poje-

539

dini ekonomisti smatraju da je potrebno stvoriti model kojim e se definisati i klasifikovati ponaanje osoblja i izraunati njihova trina vrednost.
Ekonomiju baziranu na znanju karakteriu sledee tendencije [Ili, 2005:71-73]:
materijalna proizvodnja zahteva sve manji broj zaposlenih ljudi;
razvija se nova, globalna i kvalitetnija komunikaciona infrastruktura;
proizvode se novi, inteligentni radni proizvodni alati, primenljivi u humanijim radnim
uslovima i sredinama;
slobodnog kapiatala ima u izobilju i on nesmetano krui svetom;
razvija se preduzetniki duh;
proizvodnja sve vie zavisi od korienja dostignua nauke i tehnike, kao i od kvaliteta
informacija i menadmenta;
u razvijenim zemljama dolazi do pomeranja panje proizvodjaa i korisnika od materijalne proizvodnje na informatiku delatnost;
ekonomija dobija obrise globalnosti u kojima su kapital, proizvodnja, menadment,
trite, rad, tehnologija organizovani nezavisno od nacionalnih granica;
revolucionarni karakter tehnolokih promena u ijoj su osnovi informatike tehnologije, koje transformiu materijalnu bazu savremenog sveta.
Ekonomija znanja demonstrira novi kvalitet ekonomskog rasta i otkriva nove ekonomske
mogunosti saradnje i razvoja. Ona se sve vie okree ljudskim resursima, kreativnim
idejama, liderstvu i novoj poslovnoj kulturi. Znanje je resurs koji veoma brzo zastareva,
ono se unapredjuje samo ukoliko se koristi.

EFIKASNIJIM UPRAVLJANJEM INTELEKTUALNIM KAPITALOM KA UNAPREENJU KONKURENTNOSTI ZEMALJA ZAPADNOG BALKANA

Tokom 90-tih, sve zemlje Zapadnog Balkana su se uhvatile u kotac sa izazovima ekonomske tranzicije. To je dovelo do pogoranja naunih sistema, to je u nekim sluajevima bilo veoma ozbiljno kao to je UNESCO opisao u svom naunom izvetaju 2005.
godine. Na kraju prve decenije 21. veka, nekoliko zemalja na prostoru Zapadnog Balkana
je uspelo da se u potpunosti oporavi od krize tranzicije iz socijalizma u trinu ekonomiju.
U najveem broju zemalja nivo dohotka jo uvek je nezahvalno porediti sa nivoom iz
socijalistikog perioda. Ipak, od 2000-te, ekonomije svih zemalja Zapadnog Balkana belee rast po prosenoj stopi od oko 3% ili ak i vie. Sa poetkom globalne krize stope rasta
u regionu su verovatno dosta usporene. Osnovna tenja zemalja u ovom regionu je da
obezbede odrivi ekonomski rast. Iako je re o otvorenim ekonomijama, veina njih je jo
uvek optereena visokom stopom nezaposlenosti, slabostima u vladavini prava i nerazvijenou finansijskog sistema.
Kada je u pitanju konkurentnost zemalja Zapadnog Balkana, osim Slovenije i Crne Gore,
ona je na relativnom niskom nivou (tabela 1). I paradokslano, da u poslednjim godinama,
kako pokazuje indeks konkurentnosti Svetskog ekonomskog foruma, nema pokazatelja
znaajnog unapreenja konkurentnosti kod veine zemalja.

540

Tabela 1. Globalni indeks konkurentnosti 2010-2011 rangiranje i komparacija u odnosu

na 2009-2010
116
Zemlja/ekonomija
GCI 2009-2010
Promene
GCI 2010-2011
45
37
-8
Slovenija
49
62
+13
CG
77
72
-5
Hrvatska
79
84
+5
Makedonija
88
96
+8
Albanija
96
93
-3
Srbija
102
109
+7
BiH
Izvor: World Economic Forum (2010), The Global Competitiveness Report 2010-2011,
http://www3.weforum.org/docs/WEF_GlobalCompetitivenessReport_2010-11.pdf
Izazov za privrede Zapadnog Balkana jeste svakako kreiranje mera i instrumenata za
voenje politike konkurentnosti u novoj ekonomiji. Za ekonomije ovih zemalja to je
jedinstvena prilika da unaprede konkurentnost kroz inovacije i tehniko-tehnoloki progres. Intelektualni kapital u ovom procesu igra kljunu ulogu. U analizi intelektualnog
kapitala u zemljama Zapadnog Balkana, koristiemo se pokazateljima istraivanja i razvoja (I&R) i visokog obrazovanja.

ISTRAIVANJE I RAZVOJ NA PROSTORU ZAPADNOG BALKANA

Drutveno-ekonomske karakteristike ekonomija Zapadnog Balkana snano utiu na ulogu
nauke u regionu i izglede za nacionalni ekonomski rast baziran na domaem znanju. Njihovi istraivako-razvojni (I&R) sistemi suavaju se sa aktuelnim izazovima, posebno u
vezi sa nauno-orjentisanom inovativnou. Tempo retruktuiranja I&R sistema znaajno
varira. Albanija, BiH i Makedonija imaju najvee smetnje. Oni i dalje nastoje da uspostave adekvatno funkcionisanje I&R sistema i time se prvenstveno bave naune politike. Na
drugoj strani Hrvatska u znaajnoj meri sprovodi promene u duhu evrointegracijskih procesa. Ova zemlja vidljivo pokuava da prebaci fokus sa konvencionalnih naunih politika
na inovacione politike.
Na prostoru Zapadnog Balkana, uslovi za inovativnost kao to su institucije, trina efikasnost i poslovna sofiticiranost, pokazali su napredak od poetka 90-tih, kao rezultat institucionalnih promena u ovim tranzicionim ekonomijama. Meutim ove promene nisu nuno praene veom sposobnou meu firmama da apsorbuju nove tehnologije i inovacije.
I nove lanice EU i bive socijalistike zemlje shvatile su da politike do sada nisu uspele u
promovisanju rasta u odsustvu strategije I&R i obuke, iako postoje i unutar regiona velike
razlike u pogledu tehnoloke spremnosti.

116

Globalni indeks konkurentnosti

541

Nauka, tehnologija i inovacije igraju razliite uloge u ekonomskom rastu Zapadnog Balkana. Izvetaj globalne konkurentnosti kategorizuje zemlje prema njihovoj tranzicionoj
fazi u pravcu globalno konkurentne ekonomije, uzimajui u obzir upravljae rasta koji se
kreu od raspoloivosti radne snage ili sirovina do mera efikasnosti i inovacija. U efikasnou-voenoj fazi nalaze se Albanija, BiH, Makedonija, Srbija i Crna Gora. U inovacijama-voenoj fazi nalazi se Slovenija. Dok se u tranziciji iz jedne faze u drugu nalazi
Hrvatska (slika 1).
Slika 1. Pokretai rasta, rangiranje zemalja Zapadne Evrope, 2010

Inovacijamavoena faza:
Tranziciona
faza:

Efikasnouvoena faza:
Albanija
BiH
Makedonija
CG
Srbija

Hrvatska

Slovenija

Izvor: Prilagoeno prema: World Economic Forum (2010), The Global Competitiveness
Report 2010-2011
Prema izvetaju globalne konkurentnosti za 2010-2011, svi osim Slovenije dele zajedniku karakteristiku [Radosevic, 2010:184]: domaa tranja za I&R i za kvalifikovanim radnicima je relativno slaba, posebno u odnosu na snabdevanje I&R. Postoji nekoliko razloga
za to. Jedan od njih je bez sumnje industijska struktura, u kojoj dominiraju male firme
koje radei u tradicionalnim industrijama ne koriste nove tehnologije. Nedostatak kapaciteta je jo jedan faktor. Srbija ima najvei jaz izmeu tranje i snabdevanja I&R. Kao posledica siromane tranje za I&R Albanija, BiH, Crna Gora i Srbija sve vie pate od ozbiljnog odliva mozgova.
irom regiona, pad ili u najboljem sluaju stabilizacija zapoljavanja u okviru I&R sektora bila je praena stagnacijom ili padom dela GDP investiranog u I&R [Blecha, Hillebrand, 2006:36]. Samo je Slovenija uspela da preokrene ovaj trend. Srbija, u meuvremenu, pokuava da nadoknadi izgubljeno.
Glavni izvor finansiranja I&R u regionu je vlada ili kombinacija vlade i inostranih izvora.
Samo u Sloveniji je poslovni preduzetniki sektor dominantan finansijer I&R to je i za
oekivati s obzirom na snanu ulogu inovacija i znanja u ekonomskom rastu ove zemlje.

542

Finansiranje inovacija od strane privatnog sektora i u Srbiji i u Hrvatskoj, je ostalo ogranieno. U Srbiji, jedan od kljunih faktora koji je doprineo niskom privatnom finansiranju
I&R su kanjenja u privatizaciji, koja jo uvek nije ukljuivala neka od najvanijih velikih
dravnih firmi. Privatni sektor, kako u Hrvatskoj tako i Srbiji, je porastao zahvaljujui pre
svega malom obimu privatizacije, ali male firme obino nemaju resurse da investiraju u
inovacije, kako mnogi primeri iz EU zemalja sugeriu. Nedavna istraivanja su potvrdila
da u EU postoji snana korelacija izmeu veliine firme i inovacija [Barlet, Uvali,
2008:24]. Sve ove karakteristike ukazuju na relativnu sporu transformaciju I&R u pravcu
preduzetniki-baziranog I&R sistema na prostoru Zapadnog Balkana.

Izazovi visokog obrazovanja na prostoru Zapadnog Balkana

Zemlje Zapadnog Balkana suoavaju se sa zajednikim problemima u oblasti obrazovanja
naroito visokog obrazovanja..Procenjuju se da oko polovina populacije u ovom region je
bez bilo kakve akademske kvalifikacije, sa nezavrenom ili zavrenom osnovnom kolom.
Oko 38% stnovnitva ima srednju kolu, a oko 10% ima vie, viskoko i postuniverzitetsko obrazovanje [Kordi, 2010:120].
Opti pregled trendova koji je UNESCO predstavio kao svoj izvetaj na svetskoj konferenciji o visokom obrazovanju 2009. godine, pokazuje da su lokalne prilike u Srbiji tipine za siromane zemlje u razvoju [Mujii, 2011:28]:
Nizak procenat visokoobrazovanih u ukupnoj populaciji
Nedovoljno investiranje u visoko obrazovanje
Opadanje kvaliteta nastave i nastavnika
Rast privatnog sektora u visokom obrazovanju
u trci za zaradom i prestiom, zanemarivanje injenice da je visoko obrazovanje
javno dobro budui da predstavlja klju blagostanja modernog drutva
Kada je u pitanju izdvajanje za obrazovanje, kao i istraivanje i razvoj, sve zemlje Zapadnog Balkana su i dalje daleko od preporuka koje daju UNESCO i Evropska Unija (tabela
2). Ukoliko se uzme u razmatranje da od stanovnitva starijeg od 15 godina prema kolskoj spremi i pismenosti u Srbiji ima samo 6,5% visoko obrazovanih jasno je da se na
sadanjem nivou ulaganja u visoko obrazovanje taj broj nee brzo poveati. Pri tome,
Hrvatska koja ima nii nivo ulaganja u obrazovanje ima ak 12% visokoobrazovanih u
ukupnoj radnoj snazi. Poreenje navedenih podataka za Srbiju sa Hrvatskom i nije toliko
poraavajue koliko to da je u EU u proseku oko 20%, a u SAD-u preko 30% visoko
obrazovanog stanovnitva. Moe se zakljuiti da je za Srbiju, kao i sve zemlje Zapadnog
Balkana, veliki izazov pribliiti se proseku.
Tabela 2. Udeo % BDP za visoko obrazovanje i istraivanje i razvoj
Zemlja
Visoko obrozovanje
Istraivanje i razvoj
Albanija

n.a.

n.a.

Hrvatska

0.72%

0.32%

543

Crna Gora

1.10%

0.30%

Srbija

0.90%

0.32%

Slovenija

1.26%

n.a.

Bosna i Hercegovina

n.a

n.a

Izvor: Vuksanovi i ostali (2009),Financing Higher Education in South/Eastern Europe:

Albania, Croatia, Montenegro, Serbia, Slovenia
Centar za obrazovne politike (COP) navodi da ak i ukoliko bi Srbija u skorijoj budunosti dostigla preporueni nivo javnih ulaganja u obrazovanje od 6% BDP (preporuka UNESCO) i 3% (zahtev EU), ostaje pitanje raspodele tih sredstava, tj. u kojoj meri se sredstva
za obrazovanje i nauku posmatraju kao investicija u dugoroni odrivi razvoj drutva i
ekonomije zasnovane na znanju, a u kojoj meri samo kao rashod. U svakom sluaju, drutvo zasnovano na znanju i ekonomija zasnovana na znanju konkurentna u okviru EU i
ire, emu bi Srbija trebalo da tei, ne mogu se razviti ukoliko nisu poznati ekonomski
aspekti proizvodnje i diseminacije tog znanja [www.cep.edu.rs/].
Prema Svetskom ekonomskom forumu, najkonkurentnije ekonomije na svetu su vajcarska, SAD, Singapur, vedska, Danska, Finska, Nemaka, Japan, Kanada, Norveka
[www.weforum.org/]. Interesantno je da su ovo i zemlje koje imaju visok nivo ulaganja
kako u visoko obrazovanje, tako i u istraivanje i razvoj.

ZAKLJUAK
Drutvena sposobnost da se kreira i eksploatie znanje je kljuni faktor za napredak i rast.
Drutvo zasnovano na znanju nudi konkurentnost istraivanja, obrazovnu infrastrukturu,
inovativnu podrku i proizvodnju institucija kao i visoko kvalitetnu informacionu i komunikacionu tehnologiju.
Sve zemlje Zapadnog Balkana, kao najdiversifikovanijeg regiona u Evropi, moraju ozbiljno prihvatiti injenicu da je ulaganje u I&R jedini nain da se stvori odriva i konkurentna
privreda. U tom cilju potrebno je poveati nivo izdvajanja za I&R, fokusirati se na kljune
naune oblasti i stimulisati istraivako partnerstvo kako izmeu javnog i privatnog sektora tako i sa inostranim partnerima i stejkholderima. Pored toga Zapadni Balkan je teritorija
koja zahteva ozbiljan rad na reformi visokog obrazovanja u duhu evrointegracijskih procesa.

544

LITERATURA:
1.

Barlett, W., Uvali, M. (2008), Innovation and Skills in the Western Balkans: A Comparative Analysis of
Croatian and Serbian Policies, 10th EACES Conference Patterns of Transition and New Approaches to
Comparative Economics , Higher School of Economics, Moscow
2. Blecha, K., Hillebrand, K. (Project Managements), (2006), Research and Development in South East Europe
A Cross-National Comparative Study for Albania, Bosnia and Herzegovina, Bulgaria, Croatia, Macedonia,
Romania, Serbia and Montenegro, Gesellschaft zur Frderung, Vienna
3. Vuksanovi, M., Babin, M., Ivoevi, V., Laeti, P., Miklavi, K. (2009), Financing Higher Education in
South/Eastern Europe: Albania, Croatia, Montenegro, Serbia, Slovenia, Centar za obrazovne politike, dostupno na sajtu: http://www.cep.edu.rs/eng/files/FinancingHE.pdf
4. Ili, B. (2005), Dvadesetprvi vek - vek nove ekonomije, Transfer tehnologije za evropsku Srbiju, Mainski
fakultet, Beograd
5. Kordi, Lj. (2010), Education in Economic Development of Western Balkans Analysis of Strategic
Approaches, Poslovna izvrsnost, Vol. 4, no. 1, pp. 113-134
6. Mujii, V. (2011), Promene u visokom obrazovanju: pet jednostavnih pitanja koja se sama nameu. U:
V. Mateji, ur. Tehnologija, kultura i razvoj: zbornik radova sa XIV naunog skupa meunarodnog znaaja
Tehnologija, kultura i razvoj, 01-03/09/2010, Tivat, Beograd, Udruenje Tehnologija i drutvo & Institut Mihajlo Pupin Centar za istraivanje nauke i tehnologije, str. 26-35.
7. Centar za obrazovne politike, dostupno dana 12.10.2010. na sajtu: http://www.cep.edu.rs/?q=node/41
8. World Economic Forum (2010), The Global Competitiveness Report 2010-2011,
http://www3.weforum.org/docs/WEF_GlobalCompetitivenessReport_2010-11.pdf
9. World Economic Forum dostupno dana 12.10.2010. na sajtu:
http://www.weforum.org/en/Communities/GlobalUniversityLeadersForum/index.htm
10. Radosevic, S. (2010), Southeast Europe, UNESCO Science Report 2010, dostupno na sajtu:
http://www.unesco.org/new/fileadmin/MULTIMEDIA/HQ/SC/pdf/sc_usr10_s-e_europe_EN.pdf

WITH INTELLECTUAL CAPITAL TO IMPROVE THE

COMPETITIVENESS IN THE WEST BALKANS COUNTRIES
Abstract: The modern business environment characterized by instability. For business in
this environment need continuous investment. In recent decades, investments in intellectual capital gain in importance, both in small and medium enterprises, as well as large multinational companies. Contemporary macro environment in the literature identified as a
new economy, knowledge economy. In this paper we consider the issues of intellectual
capital in conditions of knowledge economy in the West Balkans countries.
Key words: intellectual capital, competitiveness, new economy.

545

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

FINANSIJSKO IZVJETAVANJE U FUNKCIJI

PRIDRUIVANJA EU
Doc. dr Zijo Veledar
Univerzitet/ Sveuilite Vitez Travnik, zijoveledar@hotmail.com

Dr sc. Amir Karali

amir.karalic@uino.gov.ba

Univerzitet/ Sveuilite Vitez Travnik,

Saetak: Finansijsko izvjetavanje, tokom dueg vremenskog razdoblja, doivjelo je temeljite promjene sa ciljem stvaranja kvalitetnijih finansijskih izvjetaja u skladu sa zahtjevima modernog raunovodstva i prihvaenim standardima finansijskog izvjetavanja. Potreba za izjednaavanjem bilansnih pozicija u sastavljanju, prezentiranju i objavljivanju
finansijskih izvjetaja stvorila se kao obaveza kako se na meunarodnoj sceni eli postii
odreeni stepen harmonizacije i standardizacije finansijskog izvjetavanja. U tom kontekstu nastoji se omoguiti jedinstveno sastavljanje finansijskih izvjetaja bez obzira na prostornu udaljenost, nacionalnu razvijenost, jezike barijere ili stepen internetizacije. Izrada
finansijskih izvjetaja oduvijek je bila od vitalnog znaenja za sva privredna drutva
pomou kojih se omoguuje prepoznavanje i diferenciranje poslovnih subjekata na finansijskim tritima.
U modernoj trinoj ekonomiji baziranoj na tritima kapitala finansijsko izvjetavanje
ima vrlo vanu informacijsku ulogu. Naime, u uslovima razdvojenosti funkcija vlasnitva i
upravljanja u modernim kompanijama jedini izvor finansijskih podataka za ulagae su
upravo osnovni finansijski izvjetaji. Na temelju tih podataka ulagai dolaze do korisnih
informacija koje mogu poboljati njihove ulagake odluke i maksimalizirati povrat ulaganja u vrijednosne papire. Kako bi se olakala usporedba finansijskih izvjetaja razliitih
kompanija, moderni okviri finansijskog izvjetavanja koriste se raunovodstvenim standardima. Uvoenjem meunarodnih raunovodstvenih standarda stvorena je osnova za
ukljuivanje u meunarodne integracije od kojih je najbitnija prikljuivanje u EU.
Cilj finansijskih izvjetaja je informisanje zainteresovanih korisnika o finansijskom poloaju preduzea kao i o uspjenosti poslovanja kao znaajnim podlogama za donoenje
poslovnih odluka. Te poslovne odluke gotovo uvijek zahtijevaju procjenu sposobnosti
nekog preduzea da generie budue novane tokove. Korisnici finansijskih izvjetaja
mogu lake da procijene tu sposobnost ako imaju na raspolaganju podatke o finansijskom
poloaju preduzea, uspjenosti njegovog poslovanja i profitabilnou kao i promjenama
gotovinskih tokova. Informisati korisnike znai prezentirati im sve relevantne i istovremeno pouzdane raunovodstvene informacije u obliku i sadraju prepoznatljivom i razumljivom osobama kojima su namijenjeni.
Kljune rijei: Finansijsko izvjetavanje, finansijski izvjetaji, informacije, korisnici
finansijskih izvjetaja.

546

UVOD
Finansijsko izvjetavanje u modernoj trinoj ekonomiji baziranoj na tritima kapitala
ima vrlo vanu informacijsku ulogu. Naime, u uslovima razdvojenosti funkcija vlasnitva
i upravljanja u modernim kompanijama jedini su izvor finansijskih podataka za ulagae
upravo osnovni finansijski izvjetaji. Na temelju tih podataka ulagai dolaze do korisnih
informacija koje mogu poboljati njihove ulagake odluke i maksimalizirati povrat ulaganja u vrijednosne papire. Kako bi se olakala usporedba finansijskih izvjetaja razliitih
kompanija, moderni okviri finansijskog izvjetavanja koriste se raunovodstvenim standardima, koji su do nedavno bili uglavnom razvijani na nacionalnoj razini. Zbog takvog
pristupa razvoju raunovodstvenih standarda stvorene su odreene razlike koje oteavaju
usporedbu finansijskih izvjetaja za kompanije iz razliitih zemalja.
U uslovima globalizacije privreivanja i sve slobodnijeg toka ljudi, roba i kapitala finansijsko izvjetavanje dobiva novu dimenziju. Naime, do sada se obino isticalo da je raunovodstvo jezik biznisa, dok se danas moe rei da raunovodstvo sve vie postaje jezik
globalnog biznisa. Kao prepreka raunovodstvu u toj novoj ulozi pojavljuju se ve spomenuti razliiti okviri raunovodstvenog izvjetavanja i razlike u finansijskim izvjetajima. U tom sluaju, razliiti raunovodstveni standardi oteavaju i poskupljuju finansijsku
analizu i donoenje investicijskih odluka.
Finansijsko izvjetavanje, tokom dueg vremenskog razdoblja, doivjelo je temeljite promjene sa ciljem stvaranja kvalitetnijih finansijskih izvjetaja skladno zahtjevima modernog raunovodstva i prihvaenim standardima finansijskog izvjetavanja. Potreba za izjednaavanjem bilansnih pozicija u sastavljanju, prezentiranju i objavljivanju finansijskih
izvjetaja stvorila se kao obveza kako se na meunarodnoj sceni eli postii odreeni stepen harmonizacije i standardizacije finansijskog izvjetavanja. U takvom ozraju nastoji
se omoguiti jedinstveno sastavljanje finansijskih izvjetaja bez obzira na prostornu udaljenost, nacionalnu razvijenost, jezike barijere ili stepen internetizacije. Izrada finansijskih izvjetaja oduvijek je bila od vitalnog znaenja za sva privredna drutva pomou
kojih se omoguuje prepoznavanje i diferenciranje poslovnih subjekata na finansijskim
tritima.
Raunovodstveni standardi podrazumijevaju dogovorena pravila o pripremanju, priznavanju ili vrednovanju i prezentaciji raunovodstvenih stavki poslovnog subjekta. Pouzdanost, usporedivost i transparentnost finansijskog izvjetavanja prijeko su potrebne za trite kapitala i za njegovo efikasno djelovanje.
Meunarodni raunovodstveni standardi (MRS) engl. International Accounting Standards
(IAS) odraz su tenje za harmonizacijom raunovodstvene regulative irom svijeta. Meunarodni standardi finansijskog izvjetavanja (MSFI) engl. International Financial Reporting Standards (IFRS) predstavljaju novu skupinu raunovodstvenih standarda koji se prvi
put javljaju kao dio raunovodstvene regulative. Meunarodni raunovodstveni standardi
zbog novodonesenih MSFI-a izmijenjeni su, revidirani ili ak stavljeni van upotrebe.
Vano je napomenuti da se MRS stalno mijenaju u skladu s promjenama u okruenju i da
su ponekad te promjene mnogo bre u odnosu na prijevod i zvaninu objavu. U BIH
Meunarodni raunovodstveni standardi (revidirani) u izvornom obliku primjenjuju se od
01.01.2006.godine[ Slubene novine FBiH broj. 73/05 od 28.12.2005:6625].

547

CILJEVI FINANSIJSKOG IZVJETAVANJA

Pruanje finansijskih informacija ope namjene osobama izvan preduzea, naziva se
finansijsko izvjetavanje [Meigs i Meigs, 1999:6 ] Osnovni cilj finansijskog raunovodstva je izrada finansijskih izvjetaja. Pored finansijskih izvjetaja finansijsko raunovodstvo izrauje i druge obavezne izvjetaje kao to su porezni izvjetaji, evidencije o isplaenim plaama zaposlenih i slino. Finansijski izvjetaji su skup raunovodstvenih izvjetaja
kojima se pruaju finansijske informacije ope namjene osobama van preduzea. Cilj je
finansijskih izvjetaja ope namjene pruiti informacije o finansijskom poloaju, finansijskoj uspjenosti i novanim tokovima poslovnog subjekta, koje su korisne irokom krugu
korisnika pri donoenju njihovih ekonomskih odluka[MSFI, 2009:22]. Te poslovne odluke gotovo uvijek zahtijevaju procjenu sposobnosti nekog preduzea da generie budue
novane tokove. Korisnici finansijskih izvjetaja mogu lake da procijene tu sposobnost
ako imaju na raspolaganju podatke o finansijkom poloaju preduzea, uspjenosti njegovog poslovanja i profitabilnou kao i promjenama gotovinskih tokova . Informisati korisnike znai prezentirati im sve relevantne i istovremeno pouzdane raunovodstvene informacije u obliku i sadraju prepoznatljivom i razumljivom osobama kojima su namijenjeni.
Zbog ispunjavanja postavljenih ciljeva finansijski izvjetaji pruaju informacije o: imovini, obavezama, kapitalu, prihodima i rashodima ukljuujui dobitke i gubitke, uplate vlasnika i isplate vlasnicima po osnovi kapitala i novanim tokovima. Navedene informacije
zajedno sa drugim informacijama objavljenim u biljekama, pomau korisnicima u predvianju buduih novanih tokova te osobito u odrivanju vremena njihovog nastanka i
njihove izvjesnosti.Te informacije sadrane su u setu finasijskih izvjetaja koji ine
[MSFI, 2009:197 ]:
izvjetaj o finansijskom poloaju na kraju perioda,
izvjetaj o sveobuhvatnoj dobiti razdoblja,
izvjetaj o promjenama kapitala tokom razdoblja,
izvjetaj o novanim tokovima tokom razdoblja,
biljeke, koje obuhvaaju saetak bitnih raunovodstvenih politika i druga
objanjenja
izvjetaj o finansijskom poloaju na poetku najranijega usporednog razdoblja
Izvjetaj o finansijskom poloaju koji se ve dugi niz godina nazivao bilans stanja predstavlja sistematian pregled imovine kao aktivu te dugova (obaveza) i kapitala kao pasivu
u nekom odreenom trenutku. Najee se izrauje za stanja zateena na kraju poslovne
godine i ne mora uvijek da se izrauje na kraju kalendarske godine, mada se u pravilu
podudaraju poslovna i kalendarska godina. Inae ovaj finansijski izvjetaj spada u najznaajnije izvjetaje i sadri temeljne informacije o finasijskom poloaju preduzea.
Izvjetaj o sveobuhvatnoj dobiti (Bilans uspjeha)predstavlja finansijski izvjetaj u kojem
se prikazuju tri osnovne vrijednosne pozicije : prihodi, rashodi i neto dobitak (neto gubitak). Bruto dobit predstavlja razliku prihoda od prodaje i trokova prodaje uveanog ili
umanjenog za iznos usklaivanja vrijednosti zaliha. Umanjenjem bruto dobiti za trokove
distibucije i administracije dobije se dobit od aktivnosti. Dobit od aktivnosti uveava se za
prihode od podrunica, povezanih pravnih lica, prihode od ostalih ulaganja i od finasiranja, te umanji za rashode od otuenja ulaganja i ostalih rashoda nakon ega se dobije se

548

iznos dobiti ili gubitka prije poreza. Ostvarena dobit se umanjuje za porez na dobit nakon
ega se dobije iznos ostvarene neto dobiti perioda.
Izvjetaj o novanim tokovima stavlja akcenat na promjene kao posljedice odreenih
uzroka poveanja ili smanjenja novca u odreenom razdoblju. Dakle, izvjetaj o novanom toku daje informacije korisnicima o prilivima i odlivima novca tokom obraunskog
perioda, kao i o rezultatu tog odnosa, za razliku od bilansa stanja koji samo prikazuje
iznos novca i novanih ekvivalenata na kraju perioda osnosno na tano odreen dan.U
tom smislu promjena je nastala onda kada je novac naplaen (priliv) ili kada je novac
isplaen (odliv). Izvjetaj dakle prikazuje samo one transakcije koje rezultiraju prilivom i
odlivom gotovine. Izvjetaj o novanom toku moe se zamisliti kao sef preduzea u koji
dolazi novac od naplata i odlazi radi plaanja razliitih obaveza. Temeljni cilj izrade
izvjetaja o novanom toku jest osigurati informacije o uspjenosti poslovanja novcem i
novanim ekvivalentima u obraunskom periodu.
Biljeke uz finansijske izvjetaje su razrade i dopune kojima se poblie objanjavaju sadraji i pozicije u pojedinim finansijskim izvjetajima. Pomou biljeaka menadment preduzea otkriva uzrono-posljedine veze karakteristine za stanja, kretanja i rezultate
iskazane u temeljnim finansijskim izvjetajima. Zabiljeke finansijskih izvjetaja treba da
budu sistematski prezentirane. Biljeke uz finansijske izvjetaje ukljuuju opisane prikaze
ili detaljnije ralanjivanje iznosa prikazanih na izvjetaju o finansijskom poloaju na kraju perioda, izvjetaju o sveobuhvatnoj dobiti razdoblja, izvjetaj o promjenama kapitala
tokom razdoblja, izvjetaj o novanim tokovima tokom razdoblja. U okviru ovog izvjetaja preduzee je obavezno objaviti koje je raunovodstvene politike primjenjivalo u postupku izrade finansijskih izvjetaja. Bitno je objaviti odabranu i koritenu raunovodstvenu politiku za svaku stavku kod koje izbor raunovodstvene politike znaajno utie na
finansijske izvjetaje.
Izvjetaj o promjenama u kapitalu je finansijski izvjetaj koji prua informacije o kretanju
kapitala za izvjetajni period, zatim za prethodnu godinu, kao i stanje kapitala na poetku
prethodnog perioda. Pored podataka o dinamici kretanja kapitala izvjetaj o promjenama u
kapitalu sadri i informaciju o strukturi kapitala za svaki posmatrani period. Promjene u
kapitalu iskazuju se po svim oblicima kapitala i po osnovu njegova formiranja i nastajanja, kao to je emisija novih dionica, izdvajanje u rezerve, iskazana nerasporeena dobit,
transakcije sa vlastitim dionicama, nepokriveni gubitak itd.
Naprijed prezentirana klasifikacija finansijskih izvjetaja uobiajena je i moglo bi se istai
da je gotovo svuda u svijetu ope prihvaena. Treba istai da su svi navedeni finansijski
izvjetaji meusobno povezani i upueni jedni na druge. Neki su statikog karaktera npr.
izvjetaj o finansijskom poloaju na kraju perioda jer prikazuju situaciju na odreeni dan,
a drugi upuuju na promjene ekonomskih kategorija odreenog perioda te stoga imaju
dinamiki karakter kao npr. izvjetaj o sveobuhvatnoj dobiti. Posmatrani zajedno u meusobnoj interakciji govore o finansijskom poloaju i uspjenosti poslovanja nekog preduzea, a utvrditi i razumjeti to stanje znai imati mogunost donositi primjerene i racionalne
poslovne odluke.

549

KARAKTERISTIKE FINANSIJSKIH IZVJETAJA

Da bi tumaenje finansijskih podataka uinio lakim Komitet za meunarodne raunovodstvene standarde je opisao kvalitativne karakteristike raunovodstvenih informacija koji
predstavljaju standarde za njihovo tumaenje. Pored toga postoje i ogranienja vezana za
relevantnost i pouzdanost informacija koja se moraju uzeti u obzir. Najvanije kvalitativne
karektiristike finansijskih izvjetaja su razumljivost, znaajnost, pouzdanost i uporedivost
[MSFI, 2009:24].
Razumljivost podrazumijeva proces namjeravanog znaenja. Ona zavisi i od raunovodstva i od donosioca odluke. Raunovodstvo sastavlja finansijske izvjetaje u skladu sa
usvojenom praksom ( i propisima) generiui vane informacije za koje se vjeruje da e za
iste biti razumljive. Meutim, oni koji donose odluke moraju da protumae te informacije
i da ih upotrebe za donoenje odluka. Donosilac odluka mora da procijeni koji podatak da
upotrijebi, kako da upotrebi i da pri tome zna ta taj podatak zapravo znai. U svrhu donoenja kvalitetne poslovne odluke pretpostavlja se da korisnici posjeduju dovoljno znanja o
poslovnim i ekonomskim aktivnostima i o raunovodstvu, te da imaju volju paljivo prouavati prezentirane informacije.
Znaajnost znai da informacija moe uticati tj da moe biti vana za donoenje odluke,
drugim rijeima kada ne bi postojala relevantna informacija vjerovatno bi bila donijeta
drugaija odluka. Relevantna informacija mora sadravati podatak o prolim trokovima i
dogaajima i mora biti kod pomoi predvianja buduih uslova npr. bilans uspjeha obezbjeuje informacije o tome kako je preduzee poslovalo tokom prole godine, a pomae i u
planiranju tih predvianja sljedee godine. Vanost neke stavke se normalno utvruje
povezivanjem njene vrijednosti uz neki elemenat finansijskog izvjetaja kao to je neto
dobit ili ukupna sredstva itd. Meutim vanost zavisi i od prirode neke stavke, a ne samo
njene vrijednosti, npr. u nekoj MNC greka od 10.000$ u evidentiranju neke stavke ne
mora biti toliko vana, ali otkrie mita ili krae od 1.0000$ mogu itekako da budu vani,
isto tako mnogo malih greaka moe da rezultira znaajnim iznosom.
Pouzdanost za korisnika informacija znai da on mora biti siguran da se moe osloniti na
tu informaciju. Informacija ima kvalitet pouzdanosti kad u njoj nema znaajne greke i
pristranosti. Ona mora da predstavlja tano ono to se podrazumijeva da predstavlja i
mora biti vjerodostojna i povjerljiva od strane nezavisnih subjekata. Da bi bilia pouzdana
informacija mora da obezbijedi vjerno predstavljanje transakcija i drugih dogaaja, a ako
informacija treba da vjerno predstavi transakcije i druge dogaaje tada je vano dati prednost sutini nad formom. Ako informacija treba da bude pouzdana neutralnost ili nepristrastnost je takoe vana. Finansijski izvjetaji nisu neutralni ako su predstavljeni tako da
na odreeni nain sugeriu donoenje odluke ili zakljuaka.
Da bi bila pouzdana informacija u finansijskim izvjetajima, mora biti i potpuna. Potpunost znai da finansijski izvjetaji zajedno sa zabiljekama, moraju da prezentiraju sve
podatke koji su relevantni za razumjevanje izvjetaja od strane njjihovih korisnika. Drugim rijeima, raunovodstvene informacije, moraju da daju neophodno objanjenje kako
one ne bi bile pogreo protumaene, odnosno kako ne bi dovele njihove korisnike u zabludu. Zabiljeke sa pojanjenjima se smatraju sastavnim dijelom finansijskih izvjetaja.

550

Uporedivost je vana karakteristika raunovodstvenih informacija, poto se korisnicima

izvjetaja mora obezbjediti mogunost poreenja finansijskih izvjetaja preduzea u razliitim periodima, kako bi mogli procjeniti trendove kretanja vezanih za uspjenost poslovanja i finansijskog poloaja. Korisnicima isto tako mora biti data mogunost poreenja
finansijskih izvjetaja razliitih preduzea, kako u zemlji, tako i u inostranstvu radi mogunosti procjene relevantne uspjenosti poslovanja, finansijskog poloaja i promjena u
gotovinskim tokovima. Ipak, uporedivost ne znai da treba uvijek imati jednak pristup
ukoliko se desi da koriteni pristup doe u nesklad sa pravilima vanosti i pouzdanosti
raunovodstvenih informacija.

KORISNICI FINANSIJSKIH IZVJETAJA

Finansijski izvjetaji su namjenjeni njihovim korisnicima. Menadment preduzea je
odgovoran da pripremi i prezentira finansijske izvjetaje preduzea. Menadment je takoe zainteresiran za informaciju sadranu u finansijskim izvjetajima, iako ima pristup i
dodatnim upravljakim informacijama, jer mu pomae pri planiranju, odluivanju i kontroli. Meu korisnicima finansijskih izvjetaja nalaze se sadanji i potencijalni investitori
(ulagai), zaposlenici, dobavljai i ostali povjerioci, kupci, vlade i njihove agencije te javnost [ MSFI, 2006:21]. Oni koriste finansijske izvjetaje kako bi zadovoljili svoje razliite
potrebe za informacijama. Te potrebe u najkraem ukljuuju slijedee:
Investitori kapitala trebaju informaciju da im pomogne ustanoviti bi li trebali kupiti, drati
ili prodati. Dioniari su takoer zainteresovani za informaciju koja im omoguuje procijeniti sposobnost preduzea da isplati dividende.
Zaposlenici, kao i njihove prestavnike grupe zainteresovani su za informaciju koja im
omoguuje procjenu sposobnosti preduzee da osigura isplatu zaraenih plata, penziona i
zdravstvena prava i mogunost novog zapoljavanja.
Zajmodavci su zainteresovani za informaciju koja im omoguuje da odrede hoe li njihovi
zajmovi i kamate biti pravovremeno plaeni. Kupci su zainteresirani za informacije o nastavku poslovanja preduzea iz razloga obezbjeenja stabilnog standbjevanja proizvodima
iz proizvodnog programa preduzea.
Dobavljai i ostali povjerioci zainteresovani su za informaciju koja im omoguuje da
odrede hoe li iznosi koje im duguju bili pravovremeno plaeni. Povjerioci su zainteresovani za poslovanje preduzea, vjerovatno za krai period nego zajmodavci, osim ako su
permanentno upueni na preduzee kao glavnog kupca.
Vlade i njihove agencije interesno su vezane za alokaciju resursa u irem okruenju te
stoga i za pojedinano poslovanje preduzea. Takoer su zainteresovani za informacije u
cilju regulisanja aktivnosti preduzea, odreivanje poreznih politika te kao osnovicu za
statistiku nacionalnog dohotka i drugih statistikih istraivanja.
Javnost je takoe zainteresirana za informaciju o poslovanju preduzee imajui u vidu da
preduzee svojim rezultatima poslovanja moe imati pozitivne efekte na okruenje. Svojim poslovanjem preduzee moe imati potrebu zapoljavanja veeg broja ljudi, te ukljuiti vei broj lokalnih preduzea u zaokruenju svog procesa poslovanja.

551

Finansijski izvjetaji pokazuju rezultate upravljaja menadmenta odnosno odgovornosti

menadmenta za resurse koji su im povjereni. Primjenom MSFI/MRS finansijski izvjetaji
u BiH dobivaju usaglaen sadraj i oblik u smislu ujednaavanja informacija sadranih u
njima sa informacijama iskazanim u finansijskim izvjetajima veeg dijela svjetke ekonomije.
Posebno treba istai da e provoenjem potpune primjene MRS i MSFI u zemljama lanicama EU neminovno dovesti do poveanja direktnih stranih investicija u naoj zemlji, jer
e putem masovnih medija, informacije iskazane u finansijskim izvjetajima domaih
preduzea biti dostupne i razumljive potencijalnim investitorima. Kapitalnim povezivanjem sa zemljama lanicam EU porast e se anse BiH za pridruivanje i konaan ulazak
u EU.

ZAKLJUAK
Finansijsko izvjetavanje posmatrano kroz vremenku dimenziju doivjelo je temeljite
promjene s ciljem stvaranja i objavljivanja kvalitetnih finansijskih izvjetaja u skladu sa
zahtjevima modernog raunovodstva i prihvaenim standardima finansijskog izvjetavanja. Harmonizacijom i standardizacijom finansijskog izvjetavanja stvorene su pretpostavke za izjednaavanjem bilansnih pozicija u sastavljanju, prezentiranju i objavljivanju
finansijskih izvjetaja na meunarodnoj sceni. Time je omogueno jedinstveno sastavljanje finansijskih izvjetaja bez obzira na prostornu udaljenost, nacionalnu razvijenost, jezike barijere ili stepen internetizacije. Izrada finansijskih izvjetaja oduvijek je bila od
vitalnog znaenja za sva privredna drutva pomou kojih se omoguuje prepoznavanje i
diferenciranje poslovnih subjekata na finansijskim tritima.
Finansijsko izvjetavanje u modernoj trinoj ekonomiji baziranoj na tritima kapitala
ima vrlo vanu informacijsku ulogu. Naime, u uslovima razdvojenosti funkcija vlasnitva
i upravljanja u modernim kompanijama jedini su izvor finansijskih podataka za ulagae
upravo osnovni finansijski izvjetaji. Na temelju tih podataka ulagai dolaze do korisnih
informacija koje mogu poboljati njihove ulagake odluke i maksimalizirati povrat ulaganja u vrijednosne papire. Kako bi se olakala usporedba finansijskih izvjetaja razliitih
kompanija, moderni okviri finansijskog izvjetavanja koriste se raunovodstvenim standardima.
U uslovima globalizacije privreivanja i sve slobodnijeg toka ljudi, roba i kapitala finansijsko izvjetavanje dobilo je novu dimenziju. Naime, do sada se obino isticalo da je
raunovodstvo jezik biznisa, dok se danas moe rei da raunovodstvo sve vie postaje
jezik globalnog biznisa. Kao prepreka raunovodstvu u toj novoj ulozi bili su razliiti
okviri raunovodstvenog izvjetavanja i razlike u finansijskim izvjetajima, koje su otklonjene donoenjem i primjenom MSFI/MRS.
Finansijski izvjetaji pokazuju rezultate upravljaja menadmenta odnosno odgovornosti
menadmenta za resurse koji su im povjereni. Primjenom MSFI/MRS finansijski izvjetaji
u BiH dobivaju usaglaen sadraj i oblik u smislu ujednaavanja informacija sadranih u
njima sa informacijama iskazanim u finansijskim izvjetajima veeg dijela svjetke ekonomije.

552

Treba istai da e provoenjem potpune primjene MRS i MSFI u zemljama lanicama EU

neminovno dovesti do poveanja direktnih stranih investicija u naoj zemlji, jer e putem
masovnih medija, informacije iskazane u finansijskim izvjetajima domaih preduzea biti
dostupne i razumljive potencijalnim investitorima. Kapitalnim povezivanjem sa zemljama
lanicam EU porast e anse BiH za pridruivanje i konaan ulazak u EU.

LITERATURA:
1.
2.
3.
4.
5.

Zakon o raunovodstvu i reviziji BiH(2004), ( Sl. glasnik BiH, br.42/04 ),page 302 .
Zakon o raunovodstvu i reviziji FBiH (2005/2009) ,( Sl. Novine FBiH, br 32/05 i 83/09, page 375 .
Meunarodni standardi finansijskog izvjetavanja (MSFI), (2009) , (prijevod), Savez raunovoa, revizora i
finansijskih djelatnika FBiH, Mostar, page, 21,22,24,197.
Meigs & Meigs, (1999)Temelj poslovnog odluivanja, deveto izdanje, MATE, Zagreb, page 6.
Odluka o primjeni MRS/MSFI, (2005) (Slubene novine FBiH broj. 73/05 od 28.12.2005,godine, page
6625)

Abstract: Financial reporting, over a longer period of time, has undergone profound
changes with the aim of creating a better quality of financial statements in accordance
with the requirements of modern accounting and financial reporting standards adopted.
The need for balancing balance sheet positions in the preparation, presentation and disclosure of financial statements created as a liability in the international arena to achieve
a certain degree of harmonization and standardization of financial reporting. In this context, attempts to provide a unique preparation of financial statements, regardless of spatial distance, national development, language barrier or level internetization. Preparation
of financial statements has always been of vital importance for all companies with which
it allows the detection and differentiation of businesses in the financial markets.
In a modern market economy based on capital markets, financial reporting has
an important informational role. Specifically, in terms of separation of functions of ownership and management in modern companies is the only source of financial data for investors are just the basic financial statements. Based on these data investors come to useful information that can improve their investment decisions and maximize return on investment in securities. In order to facilitate comparison of financial statements of different
companies, modern financial reporting framework used by the accounting standards. The
introduction of international accounting standards, created the basis for inclusion in the
international integration of which is the most important connection of the EU. The objective of financial statements is to inform interested users about the financial position of
enterprises as well as business performance as a solid base for decision making. These
business decisions are almost always require an assessment of the company to generate
future cash flows. Users of financial statements may be easier to assess this ability if you
have access to information on the financial position of the company, its performance and
profitability as well as changes in cash flows. Inform users of means to present them with
relevant and reliable accounting information, both in form and content readable and understandable by people whom they are intended.
Key words: Financial reporting, financial statements, information, users of financial
statements

553

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

GLOBALIZACIJA U FUNKCIJI TRGOVINSKE RAZMJENE

Mr. Aleksandra Vidovi
Panevropski Univerzitet Apeiron, Banja Luka, Pere Krece 13; mail: aleksandra.v@apeiron-uni.eu

Apstrakt: Intenzivan razvoj nauke i tehnologije u ovome vijeku uticao je ne samo na

porast proizvodnje i potronje nego i pored toga doveo je do novih potreba interesa pa na
kraju i novoga naina ivota. Kada govorimo o globalizaciji , rei emo da se globalizacija takav proces koji uveliko oblikuje nau stvarnost. U ovome radu biti e obraena tema i
osnovni pojmovi globalizacije, te kako globalizacija utie na privredni razvoj u okviru
privrednog razvoja stavljen je akcenat na trgovinsku razmjenu, kao i pozitivni i negativni
efekti cjelokupnog procesa.
Kljune rijei: globalizacija, rast, trgovinska razmjena
JEL klasifikacija: F1

UVOD
Termin globalizam danas se sve vie upotrebljava, predstavlja nain gledanja na pojave,
procese i odnose na zbivanja i probleme gledajui u globalu.
Prema mnogim autorima globalizacija je pojam koji se danas esto upotrebljava u razliitim kontekstima, te stoga i postoji veoma veliki broj definicija:
Globalizacija je jedan relativno novi izraz za neke stare procese, kao sinonimi za globalizaciju esto se upotrebljavaju ''univerzalizacija'', ili ak i internacionalizacija. Globalizacija potie od francuske rijei ''global'', to znai cjelovitost, sveukupnost. '' Osnovno obiljeje sadanjeg drutvenog ivota i stanja zemalja je prisustvo meuzavisnosti. Meuzavisnost i globalna rasprostranjenost na irokom prostoru poznata je kao globalizacija. ''Globalizacija je naziv za pretvaranje svijeta u jedinstven prostor''117
Kako kae Stanii: Globalizacija, meutim, nije isto to i globalna privreda. Ona je
samo njegova nadgradnja, ira je od privrednih odnosa i sadri mnogo elemenata politike,
kulture i socijalnih odnosa.

117

S.Klai, ''Rjenik stranih rijei'', str. 259

554

Globalizacija se razvijala prethodnih vijekova, ali je svoj puni zamah dobila tek u dvadesetom vijeku, kada dolazi do razvoja tehnike i tehnologije naroito u sferi telekomunikacija i informatike, jer upravo ove oblasti su te koje su imale i najvie uticaja na povezivanje.
Veoma veliki uticaj globalizacija je imala na :
Informisanost o dogaanjima u iroj i blioj okolini;
Povezivanje ljudi i udruenja svuda po svijetu;
Saradnja iz podruja toka roba, usluga kapitala i znanja;
Ujednaavanje naina ivota i zarade, tehnikih standarda;
Udruivanje ljudi i zajednica sa zajednikim ciljem i interesima.118

DEFINISANJE POJMA I PROCESA GLOBALIZACIJE

Proces globalizacije danas mnogi vide kao proces uspostavljanja dominacije zapadne civilizacije. Odatle i proistie otpor prema globalizaciji kod mnogih pojedinaca i grupa. Vrlo
esto se sreemo sa tezom da globalizacija znai pozapadnjene, te u ovom sluaju postavljamo pitanje koji su argumenti za tu tezu ? Kao prvo, savremeni mediji bazirani na kompjuterskoj tehnologiji su na engleskom jeziku i time se ovaj jezik uinio univezalnim
svjetskim jezikom, stavljajui sve druge u drugi plan.
Drugo, Amerika i Evropa dominiraju svjetskom tehnologijom, vode nas u mnogim tehnolokim rjeenjima koja sve vie postaju nezaobilazan elemenat svakodnevnog ivota ljudi
irom svijeta.119
Globalizacija je poveanje meunarodne razmjene na tritima dobara, usluga i tritu
nekih faktora proizvodnje, ukljuujui rast i razvoj institucija koje premouju nacionalne
granice preduzea, vlade, meunarodne institucije i nevladine organizacije (Deardorff i
Stern, 2001:2).
Sam poetak globalizacije teko je tano utvrditi. Obino se za poetak uzimaju sedamdesete godine 19. vijeka. Globalizacija, iako ne pod tim nazivom, tema je i klasinih ekonomista poput Adama Smitha, Davida Riarda, on Stuart Mil i Karl Marks (Bairoch i
Kozul-Wright, 1996).120
Globalizacija je shvaena kao sloen drutveni fenomen u evoluciji ivota, ukljuujui ne
samo privredni razvoj, ali i politike, tehnoloke, kulturne, vojne, ekoloke i druge sfere
ivota, zbog globalizacije provoenje evaluacije je sloen posao (Juius, 2004). Postoji
potreba za mjerenjem fenomena globalizacije u cjelini, odnosno uspostavljanje integrisanog skupa pokazatelja tzv: indeks globalizacije, pojedine zemlje stepen globalizacije.
Naunici koriste razliite grupe pokazatelja i razliite metode globalizacije, indeks za
izraunavanje globalizacije pojedine zemlje te ocjena na kraju. Globalizacioni indeksi
predstavljaju indekse za razliite koliine podataka, pokazatelja, u razliitim vremenskim

118
Pero Dotur Mili, Globalizacija trgovinske razmjene, Biblioteka udbenici i naune studije, Banja luka, Art
print, 2003, str:13
119
Nenad Suzi, Globalizacija, Banja Luka, TT-Centar,2001 str:10
120
Ivan Grguri, Globalizacija, rast, nejednakost i siromatvo, Ekonomski fakultet, Zagreb, UDK 327:364.65

555

razdobljima, izvorima itd. Razne procjene metodologije generisati razliite rezultate, zemlje globalni uticaj stepen integracije metodologiju koja se koristi (ikiene, 2008).
Pokuaji da se izmjere i uporedi stepan globalizacije nacionalnih kompanija privukao
veliku panju naunika.
Najpoznatiji i najee spominjani globalizacioni indeksi, koji okupljaju razliita podruja
pokazatelja globalizacije jeste Kearney globalizacioni indeks i Dreher (Kof) globalizacije
indeksa.

POZITIVNE I NEGATIVNE STRANE GLOBALIZACIJE

Pojam globalizacije moe se shvatiti i definisati na razliite naine. Neki autori definiu
globalizaciju kao pozitivan i optimistian proces koji pridonosi razvoju tehnologije, proirenje trita, vei profit, lagodniji ivot, nauni napredak, kao nunost povezivanja svijeta
bez nacionalnih granica. Dok sa druge strane imamo definisanje globalizacije kao nuno
zlo, prevlast Amerike i EU-e u svim aspektima ivota: ekonomiji, politici, nauci svojevrsno se shvata kao oblik kolonijalizma i imperijalizma nad malim narodima.
Pojam globalizacije, odnosno njene pozitivne i negativne strane u dobroj mjeri pojanjava
gospodin Juraj Chmiel - eski ministar evropskih odnosa.
On je istakao da globalizacija predstavlja otvorenost prema svijetu a to itekako ima prednosti. Prema gospodinu Juraj Chmiel pozitivne strane su slobodno trite, meunarodna povezanost, kolanje znanja, informacija i novca.
No globalizacija ima i negativne strane: demolarisanje kulturnih vrijednosti, unitavanje slabih trita, bombardovanje raznoraznim informacijama koje dovode do prezasienja. No to je proces koji ne moe i ne smije stati, rekao je ministar Chmiel.121

BRIC STANJE I PRILIKE

Skraenicu BRIC, 2001 godine izmislio je Jim O'Neill - ekonomist iz investione banke
Goldman Sachs, koja se zadnjih 10 godina koristi u velikom dijelu svjetske privrede. Ono
to je karakteristino za BRIC odnosi se na:
Kvalitet institucija u dravi;
Makroekonomsku stabilnost;
Otvorenu privredu i
Dobro obrazovanu privredu;
Razmjere globalizacije najbolje ilustruju sljedei pokazatelji:
direktne strane investicije (ISI)/svjetski BDP (slika 1)

121

Quo vadis? Dostupno na: http://www.udruga-kameleon.hr/tekst/2172/ (pristupljeno: 01.07.2011)

556

Jesen 2008. godine bie zapamena po ekonomskoj krizi, koja je zapoela kao kreditna
kriza u Americi te se velikom brzinom proirila na veinu razvijenih zemalja svijeta. Prvi
negativni uticaji osjetili su se na tritu kapitala i kretanjima na berzama. Promet na Sarajevskoj i Banjalukoj berzi, 2008. godine, bio je manji za 63% u odnosu na prethodnu
godinu. Poetkom 2009. godine, kreditna sredstva su bila tee dostupna i bile su sve ee
najave otputanja radnika. Registrovano je i znaajno smanjenje priliva direktnih stranih
ulaganja (DSU). Svjetska kriza, je uticala na tokove investicije u svijetu. Prema podacima
OECD-a, tokovi direktnih stranih ulaganja, koji se odnose na priliv i odliv DSU, su u
2008 godini pali za 19%, a u 2009. za 43% u odnosu na prethodnu godinu. U 2009 g.
ukupan iznos direktnih stranih investicija je bio 452 miliona eura, to je predstavljalo
smanjenje od 35% u odnosu na prethodnu godinu. 122
Slika 1- Globalni priliv od 2000-2010

Izvor: Investment News, OECD, Novembar 2010.

Slika.2- Priliv stranih direktnih investicija

Izvor: Narodna banka Srbije, 2009 za procjenu EIU

122

Procjene DSU su bazirane na osnovu podataka o spajanju i akviziciji (M&A) 10.2010. godineIzvor:
Investment News, OECD, Novembar 2010., Dostupno na: http://www.oecd.org/dataoecd/13/60/46419425.pdf

557

 Postotak udjela u rastu svjetskog BDP-a u proteklih deset godina i prognoza slijedeih
deset godina. ( slika 3)
Slika.3- Globalna prognoza

Izvor: www.fondovi.hr/u-fokusu/bric-stanje-i-investicijske-prilike
izvoz/svjetski BDP (slika 4)
Slika. 4- Kretanje izvoza u periodu od 2004-2009

Izvor- STO, Prvi kvartal 2005=100, u amerikim dolarima po tekuim cijenama

Slika.5-Trgovinski deficit

Izvor: www.bing.com/images/search?q=direktne+strane+investicije+2010

558

Rast svjetske privrede u 2011. biti e 4,5 posto, to je vie od prethodnih prognoza, objavio je MMF pod vodstvom Dominiquea Straussa Kahna. Iako se svijet oporavlja od privredne krize, treba poraditi na kljunim pitanjima poput visoke nezaposlenosti i problema
banaka u razvijenim ekonomijama kao i na riziku pregrijavanja privrede na tritima u
nastajanju, upozorio je MMF.123

STO: PORAST TRGOVINE NA SVJETSKOM NIVOU OD 9,5 ODSTO

Trgovinska razmjena trebalo bi u svijetu ove godine da poraste za 9,5 posto posle pada od
12 posto prole, to je "dobra vijest za svjetsku ekonomiju", saoptila je Svjetska trgovinska organizacija (STO).
Generalni direktor STO Paskal Lami rekao je da e porast u trgovinskoj razmjeni biti vei
u zemljama u razvoju - oko 11 posto, dok se u industrijski razvijenijim zemljama oekuje
rast od 7,5 posto. "To znai da u pogledu trgovine vidimo svjetlost na kraju tunela, i to je
svakako dobra vijest za svjetsku ekonomiju", rekao je Lami u sjeditu STO u enevi.
Svjetsko trite zabiljeilo je zbog svjetske ekonomske krize 2009. godine pad od 12 posto, najvei u posljednjih 70 godina, kako navodi izvor Beta124.

ZAKLJUAK
Moe se zakljuiti da u svijetu danas dominiraju tri vrste analiza: politika, ekonomska i
socio-kulturna. Govorei o globalizaciji neophodno je rei da je ona specifina i kree se
od sluaja do sluaja odnosei se na svaku zemlju posebno. Svjetska trgovinska organizacija STO globalizaciju posmatra kao rast meunarodne razmjene roba i usluga kroz kretanje tehnologije i kapitala, ali i migraciju u svijetu. Glavne karakteristike; tehnoloke
promjene, liberalizacija meunarodne trgovine i investicije nacionalnih privreda. Porast
stranih direktnih investicija je veliina koja obiljeava ulogu i brzinu globalizacije u svijetu. Kao posljedica smanjenja barijera investiranja, strane direktne investicije su u periodu
ezdesetih godina prolog vijeka do danas, 20-tak puta poveale obim.

LITERATURA
1.
2.
3.

123
124

BOINOVI M., Pred Srbijom: vrue finansijsko leto

http://www.bing.com/images/search?q=direktne+strane+investicije+2010(pristupljeno 22.06.2011)
DOTUR MILI P., (2003): Globalizacija trgovinske razmjene, Biblioteka udbenici i naune studije, Banja
Luka, Art print, , str:13
GRGURI I., Globalizacija, rast, nejednakost i siromatvo, Ekonomski fakultet, Zagreb, UDK 327:364.65

Izvor: http://www.skola-investiranja.com/vijesti-dana/67156-svjetski-bdp-raste-45-posto.html
Izvor: Beta

559

4.
5.

SUZI N., (2001): Globalizacija, Banja Luka, TT-Centar, str:10

STO: Porast trgovine na svetskom nivou od 9,5 odsto, Dostupno na:
http://www.emportal.rs/vesti/svet/117464.html (pristupljeno: 22.06.2011)
6. Investment News, OECD, Novembar 2010., Dostupno na:
http://www.oecd.org/dataoecd/13/60/46419425.pdf (pristupljeno: 29.06.2011)
7. Quo vadis? Dostupno na: http://www.udruga-kameleon.hr/tekst/2172/ (pristupljeno: 01.07.2011)
8. Dostupnona:http://www.bing.com/images/search?q=direktne+strane+investicije+2010&view=detail&id=6E72F1E66
7BC2F1AB174F60BCA76F616B0326AED&first=0&FORM=IDFRIR (pristupljeno 22.06.2011)
9. Dostupno na : www.fondovi.hr/u-fokusu/bric-stanje-i-investicijske-prilike
10. Dostupno na http://www.skola-investiranja.com/vijesti-dana/67156-svjetski-bdp-raste-45-posto.html

Abstract: The intensive development of science and technology in this century affected not
only the increase in production and consumption, but led to new needs and interests at the
end as new way of life. When talking about globalization, I will say that globalization is
such a process that greatly shapes our reality. The paper will be discussed themes and
basic concepts of globalization and how globalization affects economic development in
the economic development emphasizes is set on the trade, as well as positive and negative
effects of the overall process.
Keywords: globalization, growth, trade
JEL Code: F1

560

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

UPRAVLJANJE RURALNIM RAZVOJEM SRBIJE U PROCESU

PRIKLJUENJA EVROPSKOJ UNIJI
Prof. dr Milica Vujii
Dravni univerzitet u Novom Pazaru-Departman za ekonomske nauke, vujicicmilica@yahoo.com

Doc. dr Lela Risti

Univerzitet u Kragujevcu-Ekonomski fakultet, lelaristic1@yahoo.com

Selvija Reovi
Dravni univerzitet u Novom Pazaru-Centar za kvalitet, sresovic@np.ac.rs

Apstrakt: U proteklim decenijama se u okviru Evropske unije odvijao proces

transformacije monofunkcionalne u multifunkcionalnu poljoprivredu, jednostrane seoske
privrede u polimorfnu ruralnu ekonomiju, kao i nerazvijenog koncepta ruralnog razvoja u
vrlo kompleksnu strategiju integralnog razvoja ruralnih podruja. Iako su se konkretni
modeli i mehanizmi upravljanja ruralnim razvojem menjali, izvesno je da je sam koncept
shvaen kao instrument modernizacije, obnove i zatite ruralnih podruja, vaan segment
nacionalne ekonomije i drutva u celini. U praksi se ovaj koncept temelji na sve veoj
intelektualizaciji rada, diverzifikaciji ruralne ekonomije, efikasnijem korienju resursa,
ekoloki prihvatljivoj i konkurentnoj ekonomiji, te socijalnoj i teritorijalnoj koheziji. Bez
obzira na permanentnu evoluciju sadraja i znaaja pojma integralnog ruralnog razvoja,
evidentno je da on poiva na principima odrivog razvoja. Rezultati primene ovog
koncepta su znaajni, kako za EU u celini, tako, jo vie, za neke od njenih lanica i
zemlje kandidate, kao to je Srbija, bilo da je re o kvalitetu diverzifikacije ruralne
ekonomije, rastu dohotka ruralnog stanovnitva ili uvanju, obnovi i unapreenju sociokulturnih vrednosti ruralnih zajednica. Pri tome se ukazuje na neophodnost aktivnog
uea lokalne zajednice i menadmenta u reavanju problema ruralnog razvoja.
Kljune rei: ruralni razvoj, upravljanje, odrivost, lokalna zajednica.

UVODNA RAZMATRANJA
Poetkom osamdesetih godina prolog veka, koncept integralnog ruralnog razvoja poeo
je da se ostvaruje u praksi najrazvijenijih zemalja Evrope, dobija sve univerzalnije
znaenje i nesporno upuuje na zakljuak da je re o veoma kompleksnoj, raznovrsnoj i
dugoronoj strategiji, politici i modelu drutvenog razvoja u ruralnim podrujima. Kao
takav, ovaj koncept u sebi objedinjuje drutvenu, ekonomsku, socijalnu, kulturnu,
ekoloku, demografsku, prostornu i svaku drugu vanu komponentu razvoja odreenog
561

prostora, odnosno, celovitost drutvenog ivota u lokalnim zajednicama. On podrazumeva

i itav sistem institucija, aktera, mera, normi i odgovarajue izvore sredstava, od lokalnog,
regionalnog i nacionalnog do meunarodnog nivoa.
Za istraivanje ruralnih problema i pratee politike, mogu se koristiti razliiti pristupi,
meu kojima se istiu: socio-ekonomski, regionalno-ekonomski i intersektorskoekonomski pristup. Pri svemu tome se ne gubi interakcijska komponenta stratekog
planiranja, izbora prioriteta i efikasnog korienja svih resursa.

POLITIKA INTEGRALNOG RURALNOG RAZVOJA U EVROPSKOJ UNIJI

Politika ruralnog razvoja predstavlja znaajan instrument politike Evropske unije. Brojni
su razlozi da ruralni razvoj zauzima znaajno mesto u ekonomiji i drutvu EU [EAR,
2006:1]:
Prvo, ruralno drutvo igra veoma vanu ulogu u demografskom, drutvenom i
ekonomskom razvoju;
Drugo, ruralne oblasti ostvaruju niz funkcija, ne samo za stanovnitvo koje tamo ivi,
ve i za drutvo u celini;
Tree, ruralne oblasti imaju svoje sopstvene drutveno-ekonomske strukture, u kojima
poljoprivreda, prehrambena industrija, umarstvo, zanati, mala, srednja i velika
preduzea posluju i pruaju usluge od najueg lokalnog do najireg meunarodnog
znaaja.
U tom smislu, politika integralnog ruralnog razvoja u EU obuhvata irok spektar
sektorskih politika i oslanja se na etiri kljuna stuba [Bogdanov, 2007:47]:
Poveanje konkurentnosti agrarnog sektora;
Unapreenje ivotne sredine i ruralnog ambijenta kroz podrku upravljanju
zemljitem;
Unapreenje kvaliteta ivota u ruralnim podrujima i promocija diverzifikacije
ekonomskih aktivnosti;
LEADER pristup program celovitog razvoja lokalnih zajednica u ruralnim
podrujima.

562

Ilustracija 1. Politika integralnog ruralnog razvoja u EU

Izvor: [Sotte, 2003:80].

Pri tome, kao znaajni principi upravljanja integralnom ruralnom ekonomijom u EU
navode se [EC, 2006]:
multifunkcionalnost poljoprivrede;
multisektorski i integralni pristup ruralnoj privredi, u cilju diverzifikacije aktivnosti,
kreiranja alternativnih izvora prihoda, zaposlenosti i zatite ruralnog naslea;
fleksibilna podrka ruralnom razvoju, bazirana na subvencionisanju i podsticanju
decentralizacije, savetodavstvu na regionalnom, lokalnom nivou i u okviru partnerstva;
transparentnost u sastavljanju projekata i u upravljanju projektima, bazirana na jasnoj i
preciznoj zakonskoj regulativi.
Osnovni principi ruralne politike sve vie se oslanjaju na uspostavljanje jednostavnijih
okvira za planiranje, operacionalizaciju i kontrolu razvojnih programa veoma heterogenih
ruralnih podruja. U praksi razvoja ruralnih podruja dominantno su zastupljeni endogeni
pristup i tzv. meoviti egzogeno/endogeni pristup ruralnom razvoju, koji naglaava
interakciju lokalnih aktera sa okruenjem. U zavisnosti od tipova i strukturnih
karakteristika podruja, mogua je primena sledeih programskih i razvojnih strategija
[Vasilevska i Ribar, 2007:203]:
strategija komplementarnosti za konsolidovana ruralna podruja, gde ve postoje
rezultati programskih aktivnosti;
strategija diverzifikacije i konsolidacije za nerazvijena ruralna podruja, kao podrka
novim proizvodnim linijama u razvojnom sektoru koji je ve dominantan;

563

 strategija oporavka i obnove restrukturiranje ruralnog podruja i formiranje baze za

razvojnu strategiju;
strategija rebalansa za ruralna podruja sa socijalnim i prostornim debalansima;
promotivna strategija za ruralna podruja sa velikim strukturnim i demografskim
problemima u prvim fazama programskih i planskih aktivnosti.
Pri tome se vodi rauna o tri razvojne oblasti: privrednom razvoju; ureenju prostora i
naselja; i socio-kulturnom razvoju.

STRATEGIJA I POLITIKA RURALNOG RAZVOJA SRBIJE

Ruralne oblasti u Srbiji, definisane prema kriterijima OECD-a, zauzimaju 85% teritorije, u
kojima ivi vie od polovine ukupnog stanovnitva (55,5%), sa gustinom naseljenosti od
63 stanovnika po kilometru kvadratnom. Od ukupno 165 optina sa 4715 naselja, 130
optina je okarakterisano kao ruralne optine, koje se sastoje od 3904 naselja (82,8%).
Tokom perioda 1991-2002. godine (popisi stanovnitva), broj stanovnika u ruralnim
oblastima je opao za 3,6%, a preko 50 godina starosti je 22,4% stanovnitva. Stopa
nezaposlenosti je visoka (21%) i odraava problem nedostatka prilika za zapoljavanje.
Infrastruktura, kako ekonomska, tako i socijalna, je slaba, nerazvijena i negativno utie na
konkurentnost ruralnih oblasti. BDP po stanovniku u ruralnim oblastima iznosi 74% od
nacionalnog proseka, a priblino milion ljudi se suoava sa visokim stepenom siromatva.
Meutim, ruralne oblasti u Srbiji se mogu svrstati u etiri homogene grupe optina, radi
identifikacije specifinih prednosti i slabosti ovih oblasti i izrade odgovarajuih strategija,
politika i mera za njihov razvoj u okviru Plana strategije ruralnog razvoja, a to su [MPV,
2009:8-11]: region visoko produktivne poljoprivrede i integrisane privrede; region u
kojem su zastupljeni sektori privrede tipini za manja urbana podruja sa poljoprivredom
u kojoj se intenzivno koristi radna snaga; region u kojem su privredne grane usmerene ka
korienju prirodnih resursa (uglavnom planinske oblasti) i region sa velikim turistikim
potencijalima. Zato ne postoji univerzalni program za razvoj ruralnih podruja, jer on
zavisi od prirodnih, ekonomskih, socio-kulturnih i demografskih karakteristika svakog
pojedinanog podruja. Kao pretpostavka modela razvoja seoskih podruja namee se
potreba adekvatne regionalizacije, koja bi poivala, kako na komparativnim prednostima
koje imaju pojedini regioni, tako i na jasnoj analizi ekonomskih pokazatelja razvijenosti i
kvaliteta ivota [Vujii i Risti, 2003:87].
Tabela 1. Uporedni pregled osnovnih obeleja ruralnih podruja Srbije i EU
ZEMLJE EU

SRBIJA

1. OSNOVNE KARAKTERISTIKE

Socioekonomska
struktura

564

ruralna podruja pokrivaju preko

90% teritorije EU, u kojima ivi oko
50% ukupnog stanovnitva Unije

ruralna podruja zahvataju oko 85%

teritorije Srbije, a u njima ivi oko 55%
ukupnog stanovnitva

u primarnom sektoru u ruralnim

podrujima zaposleno je 9,9%
stanovnitva

oko 30% ruralnog stanovnitva se bavi

poljoprivredom kao osnovnom delatnou

 20% aktivne ruralne populacije radi

u poljoprivredi

50% aktivne ruralne populacije radi u

poljoprivredi

visoka produktivnost

niska produktivnost

dobro opremljene farme prosene

veliine oko 20 ha

gazdinstva prosene veliine oko 3 ha,

loe opremljena mehanizacijom i sl.

podrka poljoprivredi u okviru SAR

od 1960-ih godina

nedovoljna budetska podrka i

informisanost korisnika

Ruralna
infrastrukt.

dobro razvijena ruralna

infrastruktura

nerazvijena, siromana (fizika,

ekonomska i socijalna)

Privredna
struktura

diverzifikovana

nedovoljno diverzifikovana

novi ruralni biznisi i servisi

nedovoljno razvijeni biznisi i servisi

Stanje
poljopri-vrede

2. RAZVOJNI POTENCIJAL
Ljudski
kapital

visok nivo kvaliteta i kvantiteta

raspoloivih resursa

nizak nivo lokalnih potencijala,

obrazovanja i inicijative

Obrazova-nje,
trening

od poetka 1970-ih godina

podravano SAR-om

fokusirano na tehnika znanja

Proizvodno
povezivanje

Lokalna
samouprava

razvijen savetodavni sektor

nedovoljne savetodavne usluge i

edukacija o menadmentu i marketingu

uspostavljena partnerstva

nerazvijeno partnerstvo

mrea institucija na zajednikim

projektima

spori progres u uspostavljanju

proizvoakih grupa i asocijacija

razvijene profitne organizacije i

lokalne akcione grupe (LAG)

nerazvijenost lokalnih akcionih grupa

inovativni i efikasni lokalni

preduzetnici i lokalna administracija

neefikasan sistem odluivanja (uglavnom

samo top-down) i nedovoljan uticaj lokalne
vlasti na razvoj preduzetnitva

3. PROGAMI I FINANSIJSKA PODRKA

Fondovi i
finans. resursi

Uesnici

strukturni fondovi, LEADER I,

LEADER II, LEADER +

donacije i pilot projekti

nacionalni programi

mala sredstva optinskih budeta, Agrarni

budet, Fond za razvoj

dravne institucije

MPV

nauka/istraivai

lokalni preduzetnici i donosioci odluka

lokalne akcione grupe

druge organizacije i institucije (sa malim

uticajem i malim fondovima)

druge organizacije i institucije

4. PRIORITETI RURALNOG RAZVOJA
Osnovni ciljevi

konkurentnost poljoprivrede

rast produktivnosti

zatita ivotne sredine

trgovina, prerada, MSP, ruralni turizam

multifunkcionalnost
Srednjo-roni
ciljevi

diverzifikacija ekonomskih
aktivnosti

razvoj infrastrukture, institucionalno i

organizaciono jaanje svih uesnika

Strategije i

usmerenost na sposobnosti lokalne

usmerenost na MSP i ruralni turizam

565

odgova-rajui
faktori

samouprave, kroz mobilizaciju

lokalnih potencijala

siromani fondovi i finansijska podrka

razvoj lokalnih servisa privatnojavnog partnerstva

nizak nivo zaposlenosti i mogunosti

novih biznisa
lokalni akteri bez dovoljno inicijative

Izvor: [Bogdanov, 2007:65-6].

I pored znaajne raznolikosti osnovnih obeleja ruralnih podruja Srbije i EU (tabela 1),
dosledna analiza sopstvenih potreba i mogunosti i usklaivanje programa razvoja sela u
Srbiji sa EU predstavlja stalni proces u kojem uestvuju svi kljuni akteri. Stoga, glavni
strateki prioriteti Srbije (koja trenutno ima status zemlje potencijalnog kandidata za
lanstvo u EU), koji su ukljueni u Nacionalni program za ruralni razvoj (NPRR) u
periodu 2009-2013. godine, su [MPV, 2009:22-3]:
1. Poboljanje konkurentnosti poljoprivredog, umarskog i prehrambenog sektora;
2. Ouvanje i poboljanje prirodne sredine i obezbeivanje odrivog korienja prirodnih
resursa;
3. Priprema i promovisanje lokalnih inicijativa za poboljanje konkurentnosti i kvaliteta
ivota u ruralnim oblastima; i
4. Poboljanje kvaliteta ivota i promovisanje diverzifikacije delatnosti u ruralnim oblastima.
U tom smislu, predloene mere ruralnog razvoja za postizanje i ispunjavanje ciljeva
Strategija su [MPV, 2009:30]:
Prioritetna osa 1 - poboljanje trine efikasnosti i primena standard Zajednice:
(a) Ulaganja u poljoprivredna gazdinstva kako bi se restrukturirala i dostigla standarde
Zajednice;
(b) Podrka za uspostavljanje udruenja proizvoaa;
(c) Ulaganja u preradu i plasman poljoprivrednih proizvoda kako bi se ove delatnosti
restrukturirale i dostigle standarde Zajednice.
Prioritetna osa 2 - Pripremne radnje za sprovoenje/primenu agroekolokih mera i
lokalnih strategija ruralnog razvoja:
(a) Aktivnosti u cilju unapreenja ivotne sredine i sela;
(b) Priprema i sprovoenje lokalnih strategija ruralnog razvoja.
Prioritetna osa 3 - razvoj ruralne ekonomije:
(a) Poboljanje i razvoj infrastrukture u ruralnim oblastima;
(b) Diverzifikacija i razvoj privrednih delatnosti u ruralnim oblastima;
(c) Poboljanje strune obuke.
U ruralnim podrujima je neophodan razvoj infrastrukture, kao vaan preduslov ekonomske diverzifikacije i socio-kulturnog razvoja, koji treba da omogui bolji ivotni standard
stanovnitva. Stoga je cilj politike ruralnog razvoja Srbije stvoriti najvanije pretpostavke

566

za integralni odrivi ruralni razvoj, te ovakva politika na sadanjem nivou razvoja zemlje
dobija sve vie na znaaju [Vujii i Risti, 2005:60].
Nacionalni program za ruralni razvoj finansira se iz dravnog budeta Republike Srbije,
namenjenih sredstava od 1.183,6 miliona evra u okviru I i II komponente IPA za period
2007-2012. godine i drugih donatorskih izvora. Kada Srbija dobije status zemlje kandidata za lanstvo u EU, za finansiranje dela javnih trokova oekuje se da e se koristiti i
druge komponente IPA(RD) fondova, ukoliko se iz dravnog budeta za petogodinji
period za ruralni razvoj obezbede sredstva u iznosu od 250.000.000 evra, kako bi mogla
da se ostvari stopa doprinosa EU(IPARD) za ruralni razvoj u iznosu od 187.500.000 evra
[MPV, 2009:40].
Ilustracija 2. Konzistentnost izmeu osa i eljenih stratekih ciljeva ruralnog razvoja

Izvor: [MPV, 2009:41].

Za uspenu primenu zacrtane strategije neophodan je kontinuirani rad na osnaivanju
lokalne zajednice i podrci lokalnim inicijativama za preduzimanje odgovornosti za sopstveni razvoj. Uspostavljanje Nacionalne mree za ruralni razvoj, sa regionalnim i podrunim centrima za informisanje i razvoj sela u svim optinama Republike Srbije je osnova
obezbeivanja interaktivne veze nacionalnog i lokalnog nivoa.

567

ZAKLJUAK
Koncepcija i praksa integralnog ruralnog razvoja Evropske unije bazira se, pre svega, na
diverzifikaciji ruralne ekonomije, ouvanju ruralnih vrednosti uz zatitu ivotne sredine i
seoskih predela, obnovi socijalnih, kulturnih i institucionalno-upravljakih funkcija
ruralnih zajednica. Republika Srbija u velikom delu ruralnih podruja ima adekvatne
preduslove za uspenu primenu koncepta integralnog ruralnog razvoja, meutim, prisutna
su i brojna ogranienja razvoja ovih podruja u procesu evropskih integracija. Zato treba
istai da nas oekuju krupne strukturne promene u proizvodnoj, organizacionoj i
upravljakoj strukturi, u duhu nove ruralne politike EU, iji je krajnji cilj jaanje
konkurentske sposobnosti ruralne privrede i razvoj lokalnih zajednica. Spoznaja pravaca
razvoja ruralnih podruja u EU je vaan kriterijum za usmeravanje ruralnog razvoja
Srbije, a korienje novog pristupa u razumevanju ruralnog razvoja, prisutnog irom
Evrope, od izuzetnog je znaaja za kreiranje i sprovoenje strategije ruralnog razvoja
Srbije.

LITERATURA:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.

EAR (2006) Ruralni razvoj kao veliki stub politike, Evropska agencija za rekonstrukciju, Beograd.
Bogdanov, N. (2007) Mala ruralna domainstva u Srbiji i ruralna nepoljoprivredna ekonomija, UNDP,
Beograd.
Sotte, F. (2003) An Evolutionary Approach to Rural Development: Some Lessons for the Policymaker, 2nd
Conference DAES, Ljubljana, Slovenia.
EC (2006) Agriculture and Rural Development, European Commission, Brussels. http://ec.europa.eu/
Vasilevska, Lj., Ribar, M. (2007) Strateki pristup ruralnom razvoju prednosti i ogranienja primene
dopunskih aktivnosti, Tradicionalno i savremeno u radu i ivotu ljudi u selu, Zavod za prouavanje sela,
Beograd, str. 200-210.
MPV (2009) Plan strategije ruralnog razvoja 20092013, Ministarstvo poljoprivrede, umarstva i
vodoprivrede, Beograd.
Vujii, M., Risti, L. (2003) The European Integrations - A New Challenge for Agricultural and Rural
Development in Serbia, Economy, 3-4, May-August 2003, YUISSN 0350-137X, UDK: 338 (497,1),
Faculty of Economics-University of Nis, p. 82-89.
Vujii, M., Risti, L. (2005) Agricultural Restructuring and Rural Development in Serbia: European Integration and National Responses, Integration and Globalization, ISBN: 973-690-385-0, University of Pitesti,
Romania, p. 56-63.

568

MANAGEMENT OF RURAL DEVELOPMENT IN SERBIA

WITHIN THE PROCESS OF JOINING THE EUROPEAN UNION
Prof. dr Milica Vujii
The State University of Novi Pazar-Department of Economics, vujicicmilica@yahoo.com

Doc. dr Lela Risti

University of Kragujevac Faculty of Economics, lelaristic1@yahoo.com

Selvija Reovi
The State University of Novi Pazar Center for quality, sresovic@np.ac.rs

Abstract: In the past decades the European Union went through the significant
transformation processes from the monofunctional to multifunctional agriculture, from a
single-sided to the polymorphic rural economy, as well as from an undeveloped concept of
rural development to a highly complex strategy of integrated development of rural areas.
Although the specific models and mechanisms of management of rural development
changed over time, the concept itself- seen as the instrument of modernization, restoration
and conservation of rural development and the important segment of the national
economy and society as a whole- remained the same. In practice, this concept is based on
a growing intellectualization of labor, diversification of rural economy, more efficient use
of resources and environmentally-friendly and competitive economy and social and
territorial cohesion. Regardless of the continuous evolution of the content and
significance of the integrated rural development concept, it is evident that it must be
based on the principles of sustainable development. The results of the application of this
concept are important both for the EU as a whole and, even more, for some of its member
states and candidate countries such as Serbia, whether it is the issue of the quality of the
diversification of rural economy, growing income of rural population or conservation,
restoration and improvement of the social and cultural values of the rural communities.
Therefore, active participation of local communities and management of solving problems
regarding the rural development are considered necessary.
Key words: rural development, management, sustainability, local community.

569

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

DIREKTNA STRANA ULAGANJA I RAZVOJ ENERGETSKOG

SEKTORA
Prof. doc. dr sc. Bogdana Vujnovi Gligori
Panevropski univerzitet Apeiron, Banja Luka, e- mail: bogdana_vujnovic@yahoo.com

Mr. sc. Ismet Kumali

Panevropski univerzitet Apeiron, Banjaluka, e-mail: kuismet@bih.net.ba

REZIME: Ulaskom direktnih stranih investicija u energetski sektor BiH osigurala bi se

dodatna sredstva za investicije, vei izvoz koji bi doveo do smanjenja platnog deficita,
vee zapoljavanje, vea kupovna mo. Prenosom znanja u oblasti organizacije; marketinga i finansijskog trita, uz komparativne prednosti, dovelo bi do jaanja meunarodne
pozicije BiH na SEE regionalnom tritu. Investicije u energetski sektor poveavaju BDP
priblino 2,4 puta sa svim daljim pozitivnim djelovanjem. Energetski projekti su objekti sa
dugoronim eksplatacionim i ekonomskim vijekom, velike vrijednosti i zato definisanje
javnog interesa (koncesija) na pravilan nain, donosi dugorone prinose. Pravna nesigurnost, sloene procedure i netransparentni postupci nisu stimulativni za strane investitore. Strane investicije imaju smisla kada su ukupne korisnosti za dravu vee od tete i
kada partnerima osiguravaju oekivani profit.
Kljune rijei: direktna strana ulaganja, energetski sektor, strateki partner, koncesije

UVOD
Strana ulaganja pedstavljaju jedan od naina osiguranja sredstva i znanja u cilju breg
privrednog razvoja zemlje. U BiH se dosta govori o stranim ulaganjima, pogotovo kada je
u pitanju energetski sektor. Nije upitno da direktne strane investicije sa sobom nose bri
razvoj, transfer znanja, veu zaposlenost i rast BDP. Za stranog investitora ulaganja u
drugu zemlju nose, pored uobiajenih rizika, i dodatne rizike. Do stranih ulaganja dolazi
kada zemlja primalac osigura poslovnu klimu, koja stranom investitoru garantuje pravnu
sigurnost i ostvarenje oekivanog profita u prihvatljivoj mjeri ili drugih ciljeva bitnih
investitoru. U BiH se manje govori, a jo manje ini na stvaranju poslovne klima koja e
osigurati i zatiti svaku, pa i stranu investiciju. U ovom radu se pokuava dati odgovor na
pitanje da li i u kojoj mjeri su stvorene pretpostavke za finansiranje razvoja energetskog
sektora modelom stranih direktnih investicija (eng. FDI: Foreign Direct Investment ).

570

POJAM I DEFINICIJA STRANIH ULAGANJA

Osnovni cilj svih ulaganja je stvaranje profita na nain da se maksimiziraju prinosi od
anagaovanja kapitala. Strana ulaganja se mogu definisati kao investicije koje poduzimaju
investitori iz jedne zemlje u projekte u drugoj zemlji. Profit se na inostranom tritu ostvaruje putem komparativnih prednosti koje se ogledaju kroz: proirenje i osvajanje novih
trita; nie cijene rada, kao troka proizvodnje; osiguranje sigurnosti u snabdijevanju,
posebno stratekih proizvoda; ulaganja radi zatite okolia ili smanjenja izdataka zbog
otklanjanja tetnih posljedica.
Sa stanovita zemlje u koju se ulae, interes je bri razvoj na osnovu kapitala koji se ulae
u zemlju [Hadovi,2002:20.]. Navedenom motivu se moe dodati poveanje zaposlenosti,
izvoza, tenja ravnotei platnog bilansa. Prema proraunima investicije u energetski sektor djelovanjem multiplikatora poveavaju BDP za 2,4 puta. Strani investitor ne ocjenjuje
samo projekat nego i ukupan rizik zemlje u koju eli da investira.
Postoji vie sistema vrednovanja poslovne okoline koja se izraava putem indeksa. Nakon
to se utvrde kriteriji vri se vrednovanje na osnovu koga se dolazi do broja koji odreuje
rang zemlje u odnosu na druge zemlje. Navodimo: Index globalne konkurentnosti(eng.
GCI-Global Competitiveness Index); Index poslovne konkurentnosti (eng. BCI- Business
Competitiveness Index); Index poslovne sredine (eng. DB-Doing Business) koji vrednuje
prednosti i atraktivnost poslovne okoline. BiH se nalazi na dnu ljestvice u odnosu na zemlje iz okruenja (SEE).
Prema GCI Indeksu za 2010. god. BiH se nalazila na 102. mjestu (od 130 zemalja), Srbija
96. Albanija 88. Makedonija 77[Izvor: www.weforum.org., ulaz 11.juni 2011.]. Prema
DB Indeksu BiH se nalazi na 110. mjestu (rangirano 183 zemlje) , Srbija 89; Hrvatska 84;
Albanija 82; Crna Gora 66 [Izvor: www.doingbusiness.org; ulaz 11. juni 2011.]. Ovako
niska pozicija BiH, odnosno posljednje mjesto u odnosu na zemlje iz okruenja, ukazuje
da BiH nije atraktivna sredina za strane investitore i da treba uloiti dodatni napor da se
zaustavi relativno zaostajanje i zemlja uini atraktivnom za strane investicije.

STRANI INVESTITORI KAO STRATEKI PARTNERI

Strana ulaganje se mogu podijeliti po razliitim kriterijima. Najznaajnija podjela je na:
portfolio ulaganja ili portfolio investicije i direktna strana ulaganja ili direktne strane investicije (FDI). Pod portfolio ulaganjem se podrazumijeva ulaganje kada strani ulaga ne
uestvuje u upravljanju, nego mu je cilj sticanje profita putem kamate ili po osnovu prinosa vrijednosnih papira na tritu kapitala. Oni predstavljaju pasivne investitore. Drugu
grupu ine FDI koja podrazumijevaju ulaganja kojima ulaga stie: vlasnitvo, kontrolu i
pravo upravljanja kompanijom u koju ulae radi ostvarivanja dugoronih ciljeva. Ova
vrsta investitora predstavlja aktivne investitore. Ulaganja u poslovne poduhvate ili projekte mogu biti samostalna ili zajednika sa drugim partnerima.
Kod izbora partnera jedan od bitnih elemenata je finansijska snaga partnera i njegova znanja i vjetine upravljanja finansijskim sredstvima. BH finansijsko trite je nerazvijeno i
ne prua mogunosti koje prua razvijeno finansijsko trite. Partner koji ima finansijsku

571

snagu i znanje, obezbjeuje potrebna sredstva istovremeno i na domaem i na stranom

tritu uz optimalne trokove sredstava. Kompanije koje ne ostvaruju respektabilne prihode i nemaju znaajnu poziciju na tritu, teko mogu odgovoriti potrebama internacionalizacije kao preduslovu FDI. Tehnoloka snaga je bitna u segmentu gdje BiH kompanije
nemaju dovoljno znanja i iskustva. U prvom redu se odnosi na kogeneracijska postrojenja
i koritenje obnovljivih izvora energije. Ukoliko BiH eli da iskoristi svoju ansu i da
bude lider na tritu elektrine enregije SEE zemalja, neophodno je da osigura respektabilne partnere koji poznaju navedeno trite.
Strane direktne investicije podrazumijevaju ulaganja koja osiguravaju pravo vlasnitva i
pravo upravljanja nad kompanijom u koju se ulau sredstva. Kompanije elektroeneregetskog sektora su u veinskom dravnom vlasnitvu i drava se ne eli odrei prava veinskog vlasnitva. Izraeni su suprotstavljeni interesi koji se trebaju pomiriti. Direktne privatne investicije (strane i domae) su cilj. Jedno od rjeenja izlaska iz situacije je uspostavljanje partnerskih odnosa izmeu drave i privatnih investitora kao prelazno rjeenje u
srednjem roku. Privatni investitor za cilj ima profit, a drava zatitu dobara i dobrobit graana. Kljuno pitanje partnerskih odnosa se svodi na postavljanje eljenih ciljeva i izboru
partnera. Ako se loe postave ciljevi uslijedie lo izbor partnera. Ako je dobar izbor
ciljeva, a lo izbor partnera koji nije sposoban da izvri svoje obaveze, nee doi do ostvarenja ciljeva. Problem se podjednako pojavljuje na objema stranama. Privatni investitor
trai sposobnu dravu koja e mu osigurati pravnu sigurnost i resurse. Drava trai sposobnog partnera koji e osigurati sredstva i unaprijediti poslovanje kompanije, kako bi se
poveala ukupna korisnost od ulaganja.
Za razliku od ogranienja postavljenih u stratekim dokumentima razvoja energetskog
sektora, u posljednjim najavama i odlukama uoava se promjena stava po pitanju veinskog vlasnitva. Sazrijeva spoznaja da drava treba da ima fleksibilniji stav, po pitanju
vlasnitva i da se partnerski odnosi mogu i trebaju zasnivati na veinskom vlasnitvu stranih partnera. Primjer za to su Rafinerija Bosanski Brod i posljednje Odluke Vlade RS
kada su u pitanju novi projekti izgradnje elektroenergana. Ovo predstavlja dobar pomak u
stvaranju vee atraktivnosti sektora za strane ulagae.

STRANA ULAGANJA U BIH

Kretanje FDI i zaduivanja u BiH u periodu 2000-2009. dato je u narednoj tabeli 1.
Tabela 1. Direktna strana ulaganja u BiH (u mio. KM) 2000-2009. god.

572

God.

BDP

FDI

Zaduivanje

% FDI

% zadui
vanje

Stanje
FDI

Stanje
duga

2000

11.789

310

1.276

2,63

10,82

2001

12.641

260

741

2,06

5,86

2002

13.946

551

890

3,95

6,38

2003

14.689

660

773

4,49

5,26

2.074

698

2004

15.946

1.109

548

6,95

3,44

2.838

1.063

2005

17.157

964

884

5,62

5,15

3.296

1.540

2006

19.272

1.195

804

6,20

4,17

4.083

1.793

2007

21.778

2.973

1.272

13,65

5,84

6.482

2.233

2008

24.717

1.245

1.669

5,04

6,75

7.319

2.331

2009

24.004

346

1.469

1,44

6,12

7.494

2.323

Izvor: CB BiH: godinji izvjetaj 2001-2010; Agencija za statistiku BiH.

Direktne strane investicije imale su tendenciju rasta do 2007. godine kada su dostigle
maksimalni iznos. Nakon 2007. godine FDI imaju tendenciju pada koja se nastavila i u
2010.god. Uee FDI u odnosu na BDP biljei isti trend i kretalo se izmeu 2,06% i
13,65% . Uee FDI u odnosu na BDP samo je u 2007.god. zabiljeilo procenat iznad
10% to pokazuje nizak nivo FDI u BiH. Ako se FDI uporede sa zaduivanjem primjetan
je suprotan trend. Zaduivanje je relativno opadalo kako su FDI rasle i obrnuto. Zaduivanje u posmatranom periodu se kretalo izmeu 10,82% i 3,44% u odnosu na BDP. Stanje
vlasnikih udjela krajem 2009. Dostiglo je iznos od 7,494 mrd KM sa tendencijom stalnog
rasta. Stanje duga se odrava na relativno istom nivou. Rast stanja FDI (vlasnikih udjela)
u vrijeme kada prilivi opadaju ili stagniraju ukazuju da strani investitori ne povlae profit,
nego ga reinvestiraju na domaem tritu.
Najvee uee direktnih stranih investicija bilo je u finansijskom sektoru ije se uee u
ukupnim investicijama kretalo u: 2004.god. 38,8%; 2005. 61%; 2006. 51,2%; 2008. 30,4;
2009. -29,2% (povlaenje). Iskustva u bankarskom sektoru su pokazala da se investicijama ne unosi samo kapital nego i tehnologija i organizacija rada. Najvea strana ulaganja u
energetski sektor (fosilna goriva) desila su se u 2007. kada su iznosila 316 mio. KM;
2008. 215 mio KM i 2009. 47 mio KM, to je u odnosu na ukupne investicije u tim godinama iznosilo 7,4%; 7,3% i 2,5%. S obzirom da se radi o stratekom sektoru, moe se
zakljuiti da su ulaganja u sektor bila na relativno niskom nivou [Izvor:CB BiH, godinji
izvjetaji 2004. i 2010]. Kretanja BDP, FDI i zaduivanja pokazano je na slici 1.
Slika 1. Kretanje BDP, FDI i zaduivanja u BiH , 2000 2009.

Izvor: tabele 1.

573

Na osnovu prethodnog grafikona moe se konstatovati da su prilivi po osnovu zaduivanje

i stanje stranih investicija po istom osnovu stabilni sa blagim trendom rasta. Direktne strane investicije, nakon tendencije rasta i maksimalnog priliva u 2007., biljee pad. Pad priliva stranih investicija ublaen je poveanim zaduivanjem. Stanje vlasnikih udjela
pokazuje tendenciju rasta i prati tendencije kretanja BDP. Da bi se zaustavio dalji pad i
osigurali novi prilivi, nuno je stvarati novu poslovnu klimu i nove prilike. Energetski
sektor predstavlja poslovne prilike.

POSLOVNO OKRUENJE
BiH nije zemlja koja bi, po svojoj atraktivnosti, mogla da privue direktne strane investicije u energetski sektor. Energetski projekti nisu radno-intezivni (osim rudnika) da bi razlika u trokovima radne snage kompenzirala rizik zemlje. Prosjene brutoplate u elekenergetskom sektoru iznose 1.235 KM [Izvor: Agencija za statistiku BiH-2010. prosjek] sa
tenjom izravnavanja sa EU zemljama to na dugi rok ne predstavlja komparativnu prednost. BiH je prihvatila standarde EU, po pitanju zatita okolia, tako da ne postoji trokovna prednost okolinskih razloga. Odreene rezerve postoje na kratki rok zbog neizgraenog regulatornog mehanizma. Na dugi rok e doi do izjednaavanja uslova sa EU. BiH je
zemlja koja izvozi elektrinu energiju i strani investitori nemaju motiva investiranja iz
razloga proirenja vlastitog trita.
Investiranje u postojee kompanije kroz portfolio ulaganja na tritu kapitala ne osigurava
prinose iznad 2,49 % (ROE) to je manje od kamatne stope na dravne obveznice. ta
moe biti motiv stranim investitorima da investiraju u energetski sektor BiH? Prvi motiv
ili cilj moe biti osiguranje sigurnog izvora energije kao stratekog proizvoda. Drugi
motiv je potencijalni profit koji se oekuje od projekta. Neiskoriteni resursi (posebno
obnovljivi) daju sigurnost dugoronog ekonomskog vijeka. Trenutna podcijenjenost
domae cijene elektrine energije u odnosu na inostrano trite, omoguuje da se izvozom
ostvari profitabilnije poslovanje kompanija. Izvoz elektrine oenergije daje vee prinose
koji osiguravaju povoljniju poslovnu i ekonomsku polugu. Navedenom se trebaju dodati i
efekti koji bi se postigli kroz poveanje produktivnosti, kao posljedica transfera znanja
(engl. know-how). Sigurno snabdijevanje, izvoz i disparitet cijena su jak motiv stranim
investitorima za investiranje u energetske projekte u BiH.
Domae kompanije iz elektroenergetskog sektora kao potencijalni korisnici stranih ulaganja, imaju dugogodinja iskustva u izgradnji i proizvodnji elektrine energije. Iskustva su
steena projektovanjem i gradnjom energetskih projekata u zemlji i inostranstvu. Kada je
u pitanju organizacija rada, situacija je neto drugaija i potrebna su dodatna znanja.
Domae kompanije nemaju dovoljno iskustva na meunarodnom tritu, pogotovo sa
organiziranim robnim tritima, gdje su uobiajene terminske transakcije (futuresi, opcije). I pored lanstva u regionalnom tritu SEE, domae kompanije kod prodaje vika
energije koriste kompanije iz drugih zemalja, to dovoljno govori o nedovoljnom znanju i
meunarodnom trinom iskustvu.

574

KONCESIJE I FDI
Startegija direktnih stranih investicija se ne moe odvojiti od politike i regulative kojom
se reguliu pitanja vezana za koncesije. Energetski sektor je najvei korisnik prirodnih
resursa kao nacionalnog bogatstva. Na drugoj strani koncesija predstavlja pravo na koritenje tog bogatstva uz plaanje naknade koja predstavlja troak za kompaniju. Koncesija
nije samo pravno i ekonomsko pitanje, ona je i drutveno pitanje i predstavlja javni interes. Prirodni resursi se ne mogu privatizirati niti prodavati u smislu prenosa vlasnitva nad
istim. Koritenje i upotreba pojedinih resursa utie na promjene okolia, pa se postavlja
pitanje zatite okolia i saniranje negativnih uticaja. Sva ova pitanja zahtijevaju ozbiljan i
studiozan pristup politici koncesija. Energetski sektor u BiH koristi od neobnovljivih
resursa fosilne ostatke (ugalj), a od obnovljivih vodne tokove. Ostala bogatstva se uglavnom ne koriste ili se nalaze u poetnoj fazi razvoja. Pravo koritenja resursa treba biti pravno ureeno kako bi se osigurala pravna sigurnost investitora i pravedna nadoknada zajednici za koritenje optedrutvenog dobra.
Koncesije se ureuju posebnim zakonom o koncesijama [Zakon o koncesijama: Slubene
glasnik BiH broj 32/02; Sl. Novine F BiH 4/02, izmjena 61/07; Sl. Glasnik RS 25/02.
Kantoni u F BIH I Distrikt Brko imaju svoje zakone] kojim se regulie pravo, nain
ostvarenja, naknada i regulatorni organi i druga pitanja vezana za dodjelu i koritenje koncesija. Pitanja koncesija u BiH su regulisana zakonima i podzakonskim aktaima na dravnom, entitetskim i kantonalnim nivoima. Zakoni odaju dojam da su harmonizirani, ali
praksa pokazuje neto drugo. Zakoni nisu u skladu sa regulativom EU [Kodeks EU broj:
2004/18/EC; 2004/17/EC; 2007/66/EC] direktivama, pogotovo ne u dijelu transparentnosti i albenog postupka. Zakoni odraavaju namjeru kreiranja pouzdane zakonske osnove
za dodjelu koncesija na teritoriji BiH ime se ele privui strani investitori u formi
koncesionih modela. Ispoljena slabost je naglasak na samoinicijativnim ponudama koncesionara ime se umanjuje znaaj javosti i transparentnost i razliitost kod definisanja pojmova i termina. Navedeno stvara sumnju investitora o dobrim namjerama i fer natjecanju.
U donoenje odluka ukljuene su Komisija za koncesije (3+11), entititske i kantonalne
vlade (2+10). Na nivou drave pored Komisije za koncesije, Vijea Ministara, koncendenta, potrebna je i saglasnost Parlamenta. Ne postoji jedinstven registar niti statistika. Naknade su neusklaene i obraunavaju se po razliitim metodama i kriterijima. Pored nejasnoe u pojmovima izraena je nejasnoa u nadlenostima organa to komplikuje sistem i
stvara opiranja u sprovoenju procedura za objekte koji prelaze teritorijalne granice
nadlenosti. Problem je posebno izraen kod velikih energetskih objekata koji po svojoj
veliini zalaze u iri prostor. Sloen, skup i nefunkcionalan sistem destimulirajue djeluje
na investitore i pokazuje neodgovoran odnos vlasti prema javnom dobru i javnom interesu.
U cilju prevazilaenja problema i unapreenja regulative i prakse u dodjeli koncesija u
BiH, bilo bi korisno uraditi jedinstvenu zakonsku regulativu u skladu sa EU direktivama,
uspostaviti jedinstven registar za koncesije, pojednostaviti proceduru i uspostaviti procedure koje se zasnivaju na transparentnosti i koje osiguravaju konkurentnost i nediskriminatorski odnosa prilikom natjecanja [SIGMA, 2008/2009:63-73].
Ureenost odnosa i dovoljna neovisnost komisija za koncesije u funkciji podrke potencijalnim koncesionarima su minimalni uslovi za privlaenje stranih investitora. Dosadanja

575

praksa i neiskustvo koncendenata u BiH ide na ruku iskusnim koncesionarima spremnim

da preuzmu rizik pravne nesigurnosti. Energetski projekti su objekti sa dugoronim eksplatacionim i ekonomskim vijekom, visoke vrijednosti i zato definisanje javnog interesa,
na pravilan nain, moe da donese dugorone prinose budetu. Pravna nesigurnost, sloene procedure i netransparentni postupci nisu stimulativni za strane investitore.

ZAKLJUAK
Direktne strane investicije, ne ovisno od naina i modela ulaska, sa sobom nose korisnosti
za investitora, domaeg partnera i dravu. Drava ostvaruje korisnost kroz nove investicije, poreze, zapoljavanje i koncesione naknade. Iz razlike bruto i neto plate (Bp/Np iznosi
1,59) najvei dio se izdvaja za jaanje socijalnih i penzionih fondova, ime se na principu
solidarnosti osigurava socijalna i zdravstvena sigurnost graana. Drava ubire poreze za
PDV po stopi od 17% i porez na dohodak po stopi od 10%. Suvlasnitvom u profitabilnim
kompanijama, koje se bave eksplotacijom stratekih resursa, ueem u profitu dodatno se
ostvaruju prinosi na resurse.
Eksploatacija primarnih izvora energije (koji nisu obnovljivi) umanjuje raspoloivo nacionalno bogatstvo. Postoji teta koja nastaje zagaivanjem okolia i saniranjem stanja i
terena nakon ekonomskog vijeka objekta. Kod obnovljivih izvora energije, u sluaju kada
se ne koristi, postoji teta od nekoritenja. Karekteristian primjer su vodni tokovi. Vode
tee i odlazi u nepovrat, ne ovisno da li pokree turbine ili ne. Strane investicije imaju
smisla kada su ukupne korisnosti po dravu vee od tete i kada partnerima osiguravaju
oekivani profit.
Uee direktnih stranih investicija u odnosu na BDP se nalazi na relativno niskom nivou,
to pokazuje da BiH nije iskoristila svoje mogunosti i nije stvorila poslovno okruenje
privlano za strane investitore. Kreditni rejting zemlje, ocjenjen sa visokim rizikom od
pekulativnih transakcija, ukazuje na dodatnu opreznost kod izbora stratekih partnera i
potrebu otklanjanja negativnih uticaja na kreditni rejting.

LITERATURA:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.

Agencija za statistiku BiH, www.bhas.ba [ulaz 11. juni 2011]

CB BiH, Godinji izvjetaji (www.cbbh.ba) [ulaz 11. juni 2011]
Hadovi Mehmedalija. (202), Direktna strana ulaganja , Slovo Mostar, strana 20.
International Finance Forum (IFC), www.doingbusiness.org [ulaz 11. juni 2011]
SIGMA, (Novembar 2008/ septembar 2009), Koncesije i javno privatno partnerstvo u BiH, Strukovni
pregled, Novembar 2008/ septembar 2009. www.koncesijebih.ba
Kodeks EU: 2004/18/EC; 2004/17/EC; 2007/66/EC
Zakon o koncesijama: Slubeni glasnik BiH broj 32/02; Sl. Novine F BiH 4/02, izmjene 61/07; Sl.Glasnik
RS 25/02.
Worlf Economic Forum, www.weforum.org. [ulaz 11. juni 2011]

576

FORIN DIRECT INVESTMENT AND DEVELOPMENT OF

ENERGY SECTORS
Abstract: Entry of foreign direct investment in the energy sector in BiH would provide
additional funds for investment, higher exports, which would lead to a reduction of payments deficit, higher employment, greater purchasing power. Transfer of knowledge in the
field of organization; marketing and financial market, with comparative advantages,
would lead to strengthening the international position of BiH in SEE regional market.
Investments in the energy sector, GDP increased by 2,4 times with all the further positive
effect. Energy projects are buildings with long-term exploitative and economic life, high
value and the definition of public interest (concessions) in a proper manner, can bring
long-term yields. Legal uncertainty, complex procedures and untransparency proceedings, are not stimulative for foreign investors. Foreign investments make sense when the
total utility for the state higher than schate, and when partners provide the expected profit.
Keywords: Foreign Direct Investment, energy sector, strategic partners, concessions

577

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

UTICAJ INFLACIJE NA USPOSTAVLJANJE MAKROEKONOMSKE STABILNOSTI U PROCESU TRANZICIJE REPUBLIKE

SRBIJE
Mr. Sandra Zajmi
Predava na Visokoj koli za raunovodstvo i berzansko poslovanje
Imotska 1, Beograd, zajmi@open.telekom.rs

Saetak: Godine iza nas ostavile su u naslee brojne nereene probleme. Ulaskom u novi
milenijum situacija u Srbiji se poboljala demokratizacijom i privatizacijom institucija, ali
greke uinjene u prolosti, ostavljaju mnogo dublji trag i komplikovanije naine izlaenja
iz krize.
Pored pojedinih pozitivnih trendova koje je ekonomija Srbije postigla u prethodnim godinama, zabrinjavaju podaci o ponovno rastuoj inflaciji iznad jednocifrenih razmera. To
samo potvruje injenicu da inflacija kao makroekonomski fenomen jo uvek na naim
prostorima predstavlja latentnu opasnost po makroekonomsku stabilnost. Reavanje problema inflacije i definisanje dugorone makroekonomske stabilnosti podrazumeva celovit
program ekonomskih reformi.
Sprovoenje procesa tranzicije i privatizacije, kao njenog kljunog dela, iznosi na povrinu mnogobrojne probleme. Da bi se uspeno sproveo proces prelaska na trinu privredu
i trine uslove privreivanja, moraju se uzeti u obzir svi problemi i uloiti napor za njihovo otklanjanje, prevazilaenje i mogue korienje u suprotnom smeru.
Nema sumnje da su stvaranje institucija sistema, stabilizaciona makroekonomska politika
i reformistika tranziciona politika ne samo put ka rastu efikasnosti ve i glavna magistrala evropske integracije Srbije. Meutim, pre Evropske Unije treba srediti stvari na
regionalnom nivou i u tom smislu nae neminovno okruenje jeste Zapadni Balkan.
Konano, sa stanovita ubrzanja i uspenosti procesa tranzicije, moe se rei da su sva
reenja praktino poznata. Ono to je neophodno jeste njihova dobra kombinacija i vetina primene.
Kljune rei: inflacija, makroekonomska stabilnost, Republika Srbija, tranzicija.

578

UVOD
Inflacija je jedna od najveih bolesti savremenog doba. Sama re inflacija pozajmljena
je iz medicinske terminologije. Potie od latinskog izraza inflatio, to znai nadimanje,
naduvavanje i oznaava bolesno stanje organizma. Inflacija, kao ekonomski fenomen, nije
novijeg datuma, ve je postojala i mnogo ranije. Smatra se da je ovaj termin prvi put upotrebljen u SAD da bi se oznaio nagli skok cena i novanog opticaja koji je nastao za vreme graanskog rata 1861-1865. godine, kao posledica tampanja papirnog novca za finansiranje rata. Poznata je konstatacija nepoznatog amerikog autora: Nekada smo odlazili u
trgovinu sa novcem u depu, a vraali se sa punom korpom namirnica. Sada odlazimo sa
korpom novca, a vraamo se sa namirnicama koje mogu da nam stanu u dep... [Marinkovi, 1999:187]
Inflacija je u poetku definisana iskljuivo kao monetarna pojava, koja predstavlja situaciju u kojoj suvie velika koliina novca juri za suvie malom koliinom robe. Danas imamo dva pristupa u definisanju inflacije: jedan, koji je tretira kao monetarnu pojavu, polazei pre svega sa aspekta tranje; i drugi, koji inflaciju definie polazei od globalne neravnotee izmeu ponude i tranje iji rezultat ne mora nuno i u svim sluajevima da se
ispolji putem rasta cena.
Monetaristi inflaciju definiu kao dodatnu koliinu novca u opticaju bez realnog robnog
pokria praenu porastom opteg nivoa cena. Oni izjednaavaju inflaciju sa rastom koliine novca u opticaju, pa prema tome, kada prestane rast novane mase, prestaje i rast cena.
Inflacija prouzrokovana veom agregatnom tranjom od agregatne ponude i praena optim rastom cena je globalni fenomen, pa se moe savladati jedino odgovarajuom makroekonomskom politikom. Ekonomisti smatraju da rast cena do 3% nije inflacija i da rast
cena do 5% (blaga inflacija) ima stimulativno dejstvo na ekonomski rast. Meutim, dobri
poznavaoci inflacije nee savetovati vlade zemalja da stimuliu rast ni blagom inflacijom,
jer se ona vrlo lako pretvara u umerenu, a ova u visoku i hiperinflaciju.
Prema drugoj definiciji, globalna neravnotea izmeu ponude i tranje ne mora nuno biti
praena rastom cena, ali se moe prepoznati po veoma visokim trokovima, niskom kvalitetu proizvoda i usluga i drugim neracionalnostima. Slino, i suprotna ekonomska pojavadeflacija, moe postojati usled vee globalne ponude od tranje, a da nije praena padom
cena. Ova definicija inflacije pomae da se uoe inflacioni procesi u privredama u kojima
su cene stabilne. Tako je u bivem Sovjetskom Savezu uoena inflacija, iako se cene
nekih proizvoda nisu menjale decenijama. Re je o sveoptoj kontroli cena, pa se inflacija
nije ispoljavala u rastu cena, ve kroz nestaice i velike redove ekanja graana.
Zbog ovog i mnogih drugih primera, potrebno je zaviriti ispod povrine pojave i pronai
sutinu koja je skrivena.

579

MAKROEKONOMSKA STABILNOST I NJENE IMPLIKACIJE NA RAZVOJNI

PROCES
Poslednje dve decenije, problem recesije i inflacije, predstavljaju stalnu preokupaciju
zemalja u tranziciji. Pitanja stabilizacije i rasta proizvodnje predstavljaju osnovu reavanja
ovih problema.
Makroekonomska neravnotea moe se pojaviti u raznim oblicima: veliki javni deficit,
poremeaj deviznog kursa, visok nivo spoljnog duga uz nemogunost pristupa tritima
kapitala, u veoj ili manjoj meri izraena stopa inflacije, pojava inflacionog poreza kao
izvora prihoda javnog sektora, veliki deficit tekueg bilansa, izraena nezaposlenost, veliki interni javni dug i sl. Strukturna neravnotea namee potrebu realokacije resursa, promene strukture proizvodnje i potronje i uspostavljanje efikasnog finansijskog, deviznog
robnog trita, trita rada itd.
U procesu tranzicije veoma je bitno uoavanje i dimenzioniranje moguih inflatornih arita kako bi se normalno i nesmetano sprovodio proces stabilizacije i daljeg razvoja. Inflacijski pritisci zavise od interakcije sledeih faktora: deficitno finansiranje koje produkuje
rast ponude novca; zatim finansijske institucije koje odreuju tranju za novcem; okovi
kojima je izloen budet i mogunost reagovanja na te okove monetarnim i fiskalnim
merama.
Jo jedan od generatora inflatornih pritisaka jeste depresijacija deviznog kursa. Stvarni
privredni oporavak i otpoinjanje privrednog razvoja mogui su samo u potpuno stabilnim
uslovima. Stabilni uslovi u veini zemalja u tranziciji, pre svega, podrazumevaju dugoronu stabilnost cena i deviznog kursa. [Veselinovi, 2003:305]
U cilju obezbeenja privredne stabilnosti potrebno je obezbediti trajnu konvertibilnost i
ukinuti/ne uvoditi ogranienja za kupoprodaju deviza. Time bi se eliminisala mogunost
nastanka crnog deviznog trita, koje nam je svima svakako poznato iz perioda 90-tih
godina, ime su devize dostupne svima-graanima, preduzeima, bankama po jedinstvenom kursu.
Obezbeivanjem dugorone konvertibilnosti domae valute, vratilo bi se poverenje u kreatore ekonomske politike, i omoguilo poveanje deviznih rezervi po raznim osnovama.
Jaanje deviznih rezervi omoguava reavanje brojnih drugih problema, izmeu ostalih,
otplatu stranih dugovanja.
Obaranje inflacije ispod 10% predstavlja jedan od bitnih ciljeva makroekonomske stabilizacione politike. Rast BDP-a u etvrtom kvartalu 2010. godine od 1,7% doneo je usporenje, u odnosu na rast u treem kvartalu koji je iznosio 3,1% meugodinje. Tako je na
nivou cele 2010. godine, rast BDP-a iznosio 1,8%. Najvei doprinos ukupnom rastu, posmatrano sa stanovita upotrebe BDP-a, poticao je od rasta neto izvoza. Za konane podatke za 2011. godinu oekuje se neto via stopa rasta BDP-a od 3% i to na osnovu nastavka
pozitivnog doprinosa neto izvoza, ali i znaajnijeg rasta investicija.
NBS je na sednici Izvrnog odbora odranoj 7. aprila poveala repo stopu na 12,5% (sa
12,25%). Simbolian rast od 25bp znak je odlunosti u sprovoenju restriktivne monetarne politike borbe protiv inflacije. Inflacija s druge strane, nastavlja ubrzan rast, koji je u

580

martu iznosio 14,1%, nakon rasta od 12,6% u februaru i 11,2% u januaru 2011. godine.
Glavna komponenta inflacije su cene hrane i poljoprivrednih proizvoda. S obzirom na
gotovo izvesan nastavak ubrzanja rasta cena sve do sredine 2011. godine, na ta e pored
prehrambenih proizvoda u mnogome uticati i planirane korekcije cene struje i eventualno
poskupljenje naftnih derivata zbog svetske cene nafte, dalja zaotravanja monetarne politike su takoe mogua. [Atanasijevi, Radia, 2011:3] Pored toga, bitno je obezbediti stabilnost cena i njihovo slobodno formiranje na tritu.
Tabela 1: Makroekonomski pregled
2009

2010

jan 11

feb 11

mar 11

2011.*

Realni rast BDP, meugodinje stope

-3.0%

1.7%

3.0%

BDP per capita, EUR

4.150

4.230

4.450

-12.1%

2.9%

3.8%

5.8%

5.1%

Obim industrijske proizvodnje, meugod. stope rasta

Inflacija (CPI), meugodinje stope

6.6%

10.3%

11.2%

12.6%

14.1%

8%

Kurs EUR RSD (kraj perioda)

95.89

105.49

104.61

103.22

103.60

103.0

Budetski prihodi, u milijardama RSD

615.0

712.2

58.6

51.6

62.6

726.4

Budetski rashodi, u milijardama RSD

719.9

812.5

59.8

69.3

71.6

846.9

Budetski suficit, u milijardama RSD

-104.9

-100.3

-1.2

-17.7

-9.0

-120.0

Konsolidovani javni deficit, u % BDP

-4.1%

-4.5%

-4.1%

Izvoz, u milionima EUR

5.962

7.393

541

649

8.132

Uvoz, u milionima EUR

11.157

12.622

970

1.058

13.884

Trgovinski deficit, u milionima EUR

-5.196

5.229

430

410

-5.752

Deficit tekueg rauna, % BDP

-5.7%

-8%

-9.2%

Deficit tekueg rauna, kumulativno, u

milionima EUR

1.743

-2.081,9

-273

-503

-2.700

SDI , neto, kumulativno, u milionima

EUR

1.373

860.1

45

42

2.200

Devizna tednja, u milionima EUR

5.895

6.928

6.992

7.034

7.580

Stopa nezaposlenosti, ILO definicija

16.6%

19.2%

18.0%

383

330

323

336

340

Krediti privatnom sektoru, u milionima EUR

13.422

14.454

15.440

15.551

17.000

Krediti privatnom sektoru ukljuujui

cross-bordere, u mil. EUR

24.292

25.071

24.929

25.006

25.800

Prosena neto zarada, u EUR

*procene i prognoze
Izvor: RZS, Ministarstvo finansija, NBS, prorauni Odeljenja za ekonomske analize Hypo Alpe Adria Bank ad
Beograd

581

U okviru fiskalnog prilagoavanja potrebno je smanjiti javnu potronju, smanjiti poresko

optereenje privrede i svesti budetski deficit na minimum, uz eliminisanje njegovog
inflatornog finansiranja. Ukidanje subvencija dravnim firmama, koje predstavljaju snaan izvor budetskog deficita, predstavlja jo jedan preduslov za obezbeenje makroekonosmke stabilnosti.
Predviene promene moraju biti vremenski usklaene i imati odgovarajuu drutvenu
saglasnost kako bi se uspeno obezbedila makroekonomska ravnotea.

KLJUNE PRETPOSTAVKE POKRETANJA RAZVOJNOG PROCESA U

TRANZICIJI NACIONALNE EKONOMIJE
Da bi se obezbedio oporavak, stabilnost i dalji razvoj nae privrede potrebno je izvriti
transformaciju privrede i drutva. Ta transformacija podrazumeva izgradnju drutva koje
uvaava trine principe kao preduslova za uspeno sprovoenje stabilizacionog programa. Za uspostavljanje zdravog privrednog i drutvenog sistema od bitnog znaaja je podsticanje domae tednje i investicija, stimulisanje izvoza i priliva inostranog kapitala i rast
profitabilne proizvodnje.
Ekonomski razvoj ne moe se zamisliti bez intenziviranja tednje stanovnitva i preduzea. Da bi se stimulisala tednja potrebno je vratiti poverenje u finansijske institucije. Kroz
tednju stanovnitva, preduzea (akumulacija) i drave (smanjenje javne potronje i oporezivanje), obezbedila bi se sredstva za investicije. Akumulacija je svojevrstan test na
kome se proverava odnos drutva prema privrednom razvoju. To je najbolji indikator brige drutva za raspoloivim potencijalima, svojoj budunosti i napretku. Sistem koji to ne
obezbeuje optereen je mnogim defektima i u njemu ne postoje prirodne snage koje
generiu visoku stopu akumulacije. [Rosi, 2000:257]
Investicije bi sa druge strane podstakle proizvodnju i privredni rast, a samim tim povealo
bi se bogatstvo pojedinaca, drutva i drave.
Dosadanju situaciju u naoj zemlji karakterie veoma nizak nivo investicija koje su pri
tom i neefikasne i neefektivne. Kljuni uzroci niskog nivoa investiranja nalaze se u nedostatku tednje, prevelike unutranje i spoljne zaduenosti privrede i poslovnih banaka i
nedostatku kapitala. Za stimulisanje tednje, kao i poveanja obima i efikasnosti investicija, prvenstveno je potrebno obezbediti ekonomsku stabilnost, tj. stabilnost cena i deviznog
kursa. Kao to je pokazala tabela 1, oscilacije kursa i dalje su visoke, naime od 2009.
godine do marta 2011. godine, kurs je porastao za ak 7,5%. tednja i investicije su preduslov za razvoj nacionalne ekonomije koji se u poetku zasniva na domaoj tednji i
tekuem dohotku, a kasnije na prilivu inostranog kapitala. Za pokretanje razvoja od presudne vanosti su domaa akumulacija, tednja stanovnitva iz tekuih dohodaka, kao i
namensko korienje akumulacije. Za vee pokretanje domaeg i stranog kapitala potrebno je formirati adekvatnu finansijsku infrastrukturu, investicione fondove i odgovarajue
kamatne stope, to naa privreda jo uvek samo zapoinje. U narednom periodu treba obezbediti rast uea investicija u drutvenom proizvodu u skladu sa dinamikom rasta proizvodnje. Stabilizacija politikih prilika u zemlji, zaustavljanje ponovo rastue inflacije,
vraanje poverenja u investitore, jaanje veze sa meunarodnim finansijskim instutucija-

582

ma, predstavljaju uslove za efikasno sprovoenje investicione politike privrednog rasta

zemlje.
Zemlje u tranziciji, nedovoljno razvijene zemlje, kao i zemlje u fazi prilagoavanja trinim uslovima privreivanja, svoj ekonomski razvoj ne mogu ostvariti bez priliva inostranog kapitala. Srbija je jedna od tih zemalja koja se nalazila u dugogodinjoj krizi sa stalnim nedostatkom domaeg obrtnog kapitala. Za obezbeenje njenog privrednog rasta
neophodno je privui strane investitore.
Stvaranje povoljnih institucionalnih okvira u domaoj privredi predstavlja bitan preduslov
za priliv inostranog kapitala. Direktna strana ulaganja obezbeuju povezivanje finansijskih, proizvodnih, logistikih i spoljnotrgovinskih tokova. Efekte SDI oseaju i privreda
zemlje domaina i privreda zemalja izvoznica kapitala. [Grandov, 2009:225]
Osnovni preduslovi za integraciju u meunarodne tokove kapitala na trinim principima
sastoje se u sledeem: 1) da zemlja bude prihvaena kao aktivna lanica meunarodnih
finansijskih i trgovinskih organizacija, 2) da se vodi stabilizaciona politika u cilju obezbeivanja stabilnosti opteg nivoa cena i deviznog kursa domae valute, 3) da zemlja razvija
trino orijentisan privredni sistem sa centralnom ulogom preduzea koja bi bila stavljena
pod kontrolu finansijskih institucija, 4) da se nastavi i ubrza proces tranzicije i privatizacije nae ekonomije kao uslov za normalno funkcionisanje robnih i finansijskih trita, 5) da
se izvri strukturno prilagoavanje nae privrede i da se rekonstruie bankarski sistem, 6)
da se jasno definie uloga drave u upravljanju privrednim tokovima i 7) da se obezbedi
dugorona sigurnost ulaganja kapitala.
Znaajan priliv stranog kapitala moe se obezbediti jedino ako se izgradi privredni sistem
koji funkcionie po trinim principima uz postojanje zakona i propisa koji obezbeuju
normalno funkcionisanje takvog sistema. Nita manje znaajni uslovi za priliv stranih
investicija predstavljaju atraktivnost ulaganja u pogledu profitabilnosti i rizika i sigurnosti
investicija.
Stabilnost makroekonomskog sistema i politike je vrlo znaajna za strane investitore. Njenom analizom sagledavaju se sadanji i budui izgledi stabilnog razvoja privrede odreene zemlje. Makroekonomska politika treba da obezbedi visoku stopu prinosa na investicije, konvertibilnost domae valute i stabilnost deviznog kursa, dugoroan i stabilan razvoj i
eliminisanje inflacije ili njeno postojanje na niskom nivou.
Privlaenje stranog kapitala mogue je ukoliko postoje institucionalna reenja za obezbeivanje njegove pravne sigurnosti. Zemlja, korisnik kapitala treba investitora da zatiti od
politikog rizika, da obezbedi zatitu svojinskih prava, transfer ostvarene dobiti, uee u
odluivanju u poslovanju i sl.
Pored navedenih, stimulativni faktori za privlaenje stranog kapitala mogu biti i sledei:
- efikasan bankarski sistem i potovanje finansijske discipline
- kreditna sposobnost i obezbeen pristup domaim i meunarodnim kreditima
- konvertibilnost domae valute,
- povoljan spoljnotrgovinski i carinski reim,
- uvoenje normativa i pravila koji obezbeuju kontrolu kvaliteta,
- razvijena infrastruktura,

583

jednostavna administrativna procedura registrovanja kompanija i odobravanja stranog

investiranja i sl.

Pri donoenju odluke o investiranju u odreenu zemlju, obavezno se uzima u obzir poreski
sistem i politika te zemlje. Kod inostranih investicija sve vie opada znaaj monetarne
politike, a raste znaaj oporezivanja. Zbog toga, mnoge zemlje u tranziciji imaju takav
poreski sistem koji stimulativno deluje na strane investitore. Kao takav, on je obino jednostavan i pogodan za primenu, usklaen sa meunarodnim poreskim pravilima, kompatibilan sa poreskim sistemom zemlje koja je najznaajniji privredni partner, sa umerenim
poreskim stopama i sl.
Pored stimulisanja inostranog kapitala, postoje privredno sistemska reenja koja predstavljaju ulaganja u odreene privredne sektore, dugotrajan postupak donoenja potrebnih
odluka, ogranienja u vezi sa poslovima spoljne trgovine, zabrane veinskog uea stranog investitora, propisivanje formi, ciljeva ili alokacije stranog investiranja, ogranienja
transfera profita posle oporezivanja i sl.
Nacionalna strategija u pogledu inostranog kapitala treba da bude fleksibilna. To podrazumeva prilagoavanje promenama u strukturi ponude stranog kapitala i promenama u
strukturi tranje u smislu agregatnih potreba, i preferencija od strane domaih preduzea i
finansijskih institucija. Na strani tranje treba sagledati koncept apsorpcionog kapaciteta
zemlje. To podrazumeva postojanje profitabilnih projekata, tako da kapital uloen u projekat zemlje korisnice kapitala ostvaruje bar neto viu stopu dogovorenog ili oekivanog
prinosa, nego da je investiran u zemljama koje ulau kapital.
Dakle, bez obezbeivanja stabilnosti makroekonomskog sistema, trino orijentisane privrede, uspenog sprovoenja tranzicije i privatizacije i institucionalnih prilagoavanja ne
moe se oekivati inekcija za ozdravljenje nacionalne ekonomije u vidu inostranog kapitala.

ZAKLJUAK
Poslednje dve decenije, problem recesije i inflacije, predstavljaju stalnu preokupaciju
zemalja u tranziciji. Pitanja stabilizacije i rasta proizvodnje predstavljaju osnovu reavanja
ovih problema. U procesu tranzicije veoma je bitno uoavanje i dimenzioniranje moguih
inflatornih arita kako bi se normalno i nesmetano sprovodio proces stabilizacije i daljeg
razvoja. Zemlje u tranziciji, nedovoljno razvijene zemlje, kao i zemlje u fazi prilagoavanja trinim uslovima privreivanja, svoj ekonomski razvoj ne mogu ostvariti bez priliva
inostranog kapitala. Srbija je jedna od tih zemalja koja se nalazila u dugogodinjoj krizi sa
stalnim nedostatkom domaeg obrtnog kapitala. Za obezbeenje njenog privrednog rasta
neophodno je privui strane investitore.
Stvaranje povoljnih institucionalnih okvira u domaoj privredi predstavlja bitan preduslov
za priliv inostranog kapitala. Stabilnost makroekonomskog sistema i politike je vrlo znaajna za strane investitore. Njenom analizom sagledavaju se sadanji i budui izgledi stabilnog razvoja privrede odreene zemlje. Makroekonomska politika treba da obezbedi
visoku stopu prinosa na investicije, konvertibilnost domae valute i stabilnost deviznog

584

kursa, dugoroan i stabilan razvoj i eliminisanje inflacije ili njeno postojanje na niskom
nivou.

LITERATURA:
1.
2.
3.
4.
5.
6.

Atanasijevi, J., i Radia, O., (2011), Economic Digest- Vodi kroz finansijske i trine trendove, Hypo Alpe
Adria Bank ad.
Grandov, Z., (2009), Meunarodna ekonomija i globalizacija, Beogradska trgovaka omladina BTO.
Marinkovi, R., (1999), Makro i mikro teorija cena, Ekonomski fakultet Kragujevac.
Rosi, I., (2000), Rast, Strukturne promene i funkcionisanje privrede, Kamino trade Kraljevo.
RZS, Ministarstvo finansija, NBS, prorauni Odeljenja za ekonomske analize Hypo Alpe Adria Bank ad
Beograd, dostupno na sajtu: www.nbs.rs
Veselinovi, P., (2003), Uticaj institucionalnih reenja na razvojne tokove nacionalne ekonomije, NIP,
Radnika tampa Beograd.

Abstract: Years behind left us a legacy of many unresolved problems. Entering the new
millennium, the situation in Serbia improved due to democratization and privatization of
the institutions, but mistakes in the past, left a deeper mark and more complicated ways of
getting out of the crisis.
In addition to some positive trends that Serbia's economy has made in recent years, there
is a concern about the data of reincreasing inflation above one-digit scale. This only confirms the fact that inflation is a macroeconomic phenomenon which is still in our region a
latent threat to macroeconomic stability. Solving the problem of inflation and the definition of long-term macroeconomic stability involves a comprehensive economic reform program.
The implementation of process of transition and privatization, as its key part, is bringing
on the surface many problems. In order to successfully conduct the process of transition
to market economy, all the problems must be taken into account and make an effort for
their elimination, overcoming and possible use in the opposite direction.
There is no doubt that creating of institutions of the system, stabilizing macroeconomic
politics and reformist transition politics are only way to increase efficiency, but also the
main way for Serbia's European integration. However, before the integration into European Union, there is a need to be dealt with things at the regional level and in that sense
our environment is inevitably the Western Balkans.
Finally, in terms of acceleration and the success of the transition process, we can say that
all solutions are already known. What is necessary is a good combination of those solutions and implementation skills.
Key words: inflation, macroeconomic stability, the Republic of Serbia, transition process.

585

I Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju

i ivotnom standardu
1st International Scientific Conference on economic
development and standard of living
EDASOL 2011 - Economic development and
Standard of living
Banja Luka, 23. 9. 2011.

IZRADA STRATEGIJE ZA RAZVOJ OBRAZOVANJA

U ZEMLJAMA ZAPADNOG BALKANA
Zunun Zununi, Phd,
FON University, Skopje, R. Macedonia, zunun.zununi@fon.edu.mk

Silvana Jovcheska, MSc,

FON University, Skopje, R. Macedonia, silvana.jovcheska@fon.edu.mk

Saetak: Zemlje sa Zapadnog Balkana imaju mileniumsu obrazovnu tradiciju i vec uspostavljen sustav obrazovanja u skladu s obrazovnim sustavima velikih europskih zemalja. S
obzirom da je sustav odavno uspostavljen i funkcionira u svijetu i da nema standardizirana struktura obrazovnog sustava, nema potrebe za opu reorganizaciju. Meutim, zbog
djelovanja socijalistikog reda u ovim zemaljima vie od pola stoljea, danas imamo ostatke komunistike ideologije u odgojno-obrazovnom sustavu. tovie, zbog krize koja je
prevladavala u posljednja dva desetljea, infrastruktura i oprema su degradirane u velikoj mjeri, a nova dostignua znanosti i tehnologije nisu dovoljno ukljuene u obrazovnom
sustavu.
Zapadni Balkan koji se nalazi u tranziciju poeo je mijenjati obrazovni sustav i prilagodavati se ka potrebima civilnog drutva. Analogno su se sporo i kaotinog mjenali i vlasnikih odnosa i reforme obrazovanja koji nemaju jasno definirane smjere. To je dovelo do
provedbe niza projekata i eksperimenata u obrazovanju koje nisu koordinirane jedni s
drugima. Nekoordinirano provedbu tih aktivnosti povlaa transparentnost i niske iskoritenosti domae intelektualne potencijale. Rezultati tih aktivnosti unato znatan iznos ulaganja su bile ograniene zbog nedostatka koordinacije i fokusacije.
Kako bi jasno definirati prioritete u reformi obrazovanja i pruiti jasnu sliku svih potencijalnih donatora kako bi reforme obrazovanja dali rezultate, potrebno je provesti strategiju
za razvoj obrazovanja.
Key Words/ : education system/ , reforms/,
strategies/
Uloga obrazovnog procesa i nunost podizanje razine obrazovanja stanovnitva u Zapadnom Balkanu je nesumnjivo vano. Znanstvenih i strunih zajednica imaju veliki interes o
promjene koje e dovesti do bolje obrazovanje. To dolazi kao rezultat usporenog procesa
na ovom podruju i ovisnost o drugim procesima u drutvu, njihovu kvalitetu i zadovoljavajue standarde. Poveanog interesa menadmenta koji su ukljueni u proces obrazovanja trebao bi biti vidljiva potreba za promjenama u profesionalnoj karakteri obrazovanja.
Novo vrijeme donosi nove izazove. Pitanje promjena u tom segmentu trazi primjenu
novih obrazovnih tehnologija. Ova potreba proizlazi kao injenica uzrokovana brzim raz586

vojem tehnike i tehnologije, potreba za stalnim auriranje znanja, poveanje svijesti o

vanosti poduzetnitva i poboljanje kvalitete ivota za ljude openito. Takve stvarnosti je
potrebno promijeniti kao prvo kod studenta, uenike, i od pasivnih sluatelja da se pretvore u aktivnih sudionik i osobe koja e biti u sreditu pozornosti, a ne kao granine sluatelja. Promjene trebaju ukljuivati uitelja koji nosi teret prolosti i sada kao predava aftoritaren morati biti ukljucen kao koordinator, voditelj, trener, voa... Promjene samo u
ovom dijelu nee dati eljene rezultate, osim ako u pratnji nije podizanja razine upravljanja, ljudskim resursima dostupno u obrazovnim ustanovama. Menaderi, uitelji, sociolozi, odgojitelji i svi ostali koji su ukljueni u obrazovni proces, kapacitet bi trebao uvijek
biti usmjeren ka stvaranje razine potrebne atmosferu i uvjete koji e pomoi studentima
stei potrebna znanja, pozitivnih navike i stavove, vjetine i sl.
U tu svrhu u svakodnevnom radu potrebna za primjenu naela pozitivne strategije i oblike u kojima spadaju: stalno vrednovanje u tijeku istraivanja, timski rad, rad sa
zajednikim problemima i izazovima, itd. Iskustva i percepcije ukazhuvat e oite slabosti
i ranjivosti u prilagodbi obrazovnog sustava, iz perspektive upravljanja ljudskim resursima. U svakodnevnom radu kole zadovoljiti rastue potrebe i interese razliitih ciljnih
skupina. Jedan od glavnih razloga koji su doveli do takve situlacija je nedostatak fleksibilnosti i prilagodljivosti u strukturama kola i njihov stav i pristup za promjenu. Takva
krutost esto dovodi do podjela i sukobljenih stavova i miljenja koji sprjeava ostvarivanje i prilagodbu nastavnih planova i programa. Ova situacija zahtijeva hitno praenje i
provoenje normama i standardima iz zemljama EU gdje se stavlja naglasak na uenje i
podizanje uenje kao pojedinca i na institucionalnoj razini do kraja zivota. Ovaj pristup je
vaan jer ima za cilj stvaranje drutva i ekonomskog razvoja koji se oslanja na znanje.
Takve osobine su vane jer su usmjerene na promicanje pojedinca kao aktivan sudionik u
drutvu, te naglasiti njegovu kljunu ulogu. To je od stratekog znaaja za menadzhment
ljudskih resursa u obrazovnim ustanovama. Posebnu panju treba dati ulaganjem u ljudske
resurse, nain rukovoenja, timski rad, inovativnost i primjenu znanstvenih tehnika pouavanja, odgovarajue vrednovanje znanja i tako dalje [, , 2009:106].
Upravljanje igra kljunu ulogu u obrazovnom sferi, defenira strategija obveze i odgovornosti, priprema kratkorone i dugorone planove, organizira i kontrolira ciljeve, odgovornosti i brine o konanih rezultata [ , 1998:12]. Obrazovne institucije
prestavljaju obrazovne organizacije zaduenih o obavljanju niz aktivnosti koje proizlaze iz
uenici, nastavnici, management, usluge, itd. Zadatak upravljanja takvih ustanova obavlja
ciljeva i performanse, a izravno ovisi o usklaenosti i sinkronizaciju svih sudionika u procesu.
Takva sinkronizacija i poravnanje je poznata kao koordinacija koja ukljuuje usklaenih
odnosa, razmjernosti, uzajamnog potovanja i tako dalje. Da bi se postigao takav cilj zahtijeva se velika suradnja ravnatelja - uitelji, nastavnici treba zajedno izgraditi viziju za
kolu i tako dalje. Direktor ili vodstvo u koli menadmenta je glavni lik i link koji podrava proces tako da njegova vjetina i profesionalnost u velikoj mjeri ovisi o konani
rezultat.
Aktivnosti u organizacijama je na elu skupine ljudi koji definiraju politiku planova i
zadataka, upravljanje materijalnim i ljudskim resursima, proizvodnju strukturne i druge
aktivnosti sa zajednikim ciljem postizanja eljenih rezultata u smislu zadovoljavanja
individualnih i zajednikih potreba i ciljeva.

587

Socijalno organizacijske jedinice su stvorene s unaprijed odreenim redoslijedom koja

ima svoje podruje djelovanja defenirano svojim aktivnostima i koja djeluje na principu
svijesti ljudi koji sa propisanim zakonima koordiniraju aktivnosti usmjerene ka postizanje
ciljeva unaprijed.
Da bi se postigle eljene ciljeve svake organizacije u svom radu obuhvaa sljedee tri
skupine elemenata:
a) Najbitniji tehniki resursi
b) ljudskih potencijala
c) Financijski resursi
Najbitniji tehniki resusursi su prostor, iventar kolske opreme i nastavnih sredstava i
pomagala. Ljudski resursi u sebi ukljuuju ljudske resurse na raspolaganju za organizaciju
oni predstavljaju jedan od najvanijih i najsloenijih komponenti u organizacvijata.Ovoj
segmentu djelovanja u sebi sadri [ ., 2000: 43-50]:
Ljudi koji su postavili i realizirali aktivnosti i zadataka
Njihov meusobni odnos koji je njihov interaktivni odnos
Interaktivnih odnosa trebaju biti pravilno postavljen u strukturi
Organizacija je mjesto gdje svatko moe ukazati, susreti i postichi svoje struno znanje
i ambicije
Pravilno imterakcija svih tih elemenata u organizaciji, prua realnu mogunost o razvoju i
implementaciju irokog osobnog i zajednikog cilja. Upravljanju, vodstvu i izvrenje
zadataka u organizaciji treba biti popraenene odreenim normama, kriterije i standarde
koji e pretstavti pozitivan pokreta u inovacije. S tim obrazovni proces ispunjava eljenu
namjenu za koju je prethodno uspostavljena organizacija i postize eljene rezultate o
ostvaranju svoje misije. Uenje organizacija predstavlja sloan i kompliciran
organizacijski sustav u kojem se, osim prethodno spomenutih komponenti vanu ulogu
imaju i financijskih sredstava. Financijski dio i pravilnog upravljanja predstavlja jedan od
glavnih imbenika u postizanju pozitivnih rezultata. Spoj ljudskog potencijala
organizacije i raspoloive materijani i financijska sredstva na raspolaganju je izaslanstvo
odgovornost i prijenos odgovornosti zaposlenika. Ako elimo imati pravilno i tonu sliku
od sudara barijere koje organizacija moe promatrati kao strukturu u kojoj kancelar treba
iventar, toan opis zadataka, ali da imaju odgovarajue zastupljenosti u upravljanju ili
vodstvo voa ponaanja mora postojati neformalnih kontakata unutar organizacije i s
vanjskim suradnicima, raznih strunih i strukovnih kvalifikacija i svakodnevne potrebe.
Nakon to je kola organizacije sustav meusobno povezanih elemenata jedinstva, ako
elimo ispravno proizvesti eljene rezultate trebao bi biti pravi menadment tima. Tim za
upravljanje mora prepoznati institucionalnih i individualnih (osobnih) dimenzija
organizaciji kole. Prva dimenzija se sastoji od slubenih uloge koje imaju osoblje
dodijeljeno za rektora i radna mjesta popraeno posebnim odgovornosti i pravom
regulirana. Druga dimenzija koju treba uzeti u obzir su individualne sposobnosti i
kvalifikacije idividualnite pojedinaca koji e doi do funkcionalnog formulu ravnotee
institucionalnih i individualnih detalja.

588

Ministarstvo obrazovanja i znanosti treba trajno i struno profesionalno ostvariti veinu

zadataka koji su pred njim. Tu, na primjer, i dalje se biljei nedostatak statistikih
kapaciteta za praenje pojava i procesa u obrazovanju i dodatne analize. Uz osnivanje
jedinice statistike i analize, omoguit e bre dohvaanje podataka potrebnih za planiranje
i promicanje aktivnosti i oni predstavljaju zemlju pred meunarodne institucije. Da bi se
dobio veu uinkovitost u radu potrebno je definirati precizne procedure rada i drugim
odjelima ministerstva.
Ovisno o razvoju lokalne samouprave u suradnji s drugim ministarstvima, s vremenom
treba prenijeti se' vecim dio odgovornosti lokalnoj i regionalnoj razini. Da bi se postigla
uinkovitost i odgovoranost rada, potrebno je provesti postupke za struno
osposobljavanje rukovodnog osoblja kako bi se dao prijenos iskustva i stvorila bi se
odgovornost na nacionalnoj razini. Sustav obrazovanja je sloen i znaajne unutarnje
snage koje dovode do razvoja su bez vanjske regulacije. Aktivnosti drave ne bi trebali
ograniiti razne inicijative za projekte razvoja teorijskih obrazovanja i kognitivnoj razini.
U tom smislu ovdje se treba istaknuti i razraditi iza prioritetnih ciljeva, i zahtijevaju
adekvatnu podrku od publike i meunarodni imbenik. Potrebne su dugorono planiranih
aktivnosti povezanih prvenstveno s prirodom obrazovanja kao sustava s visokim inercije,
gdje se uenici mogu vidjeti nakon jednog ili vie desetljea, a ne s namjerom za
dugorone programiranje potoka u obrazovanju. Prioritet ciljeva koji proizlaze
prvenstveno iz potrebe da se vrati obrazovna infrastruktura, donosi civilizacija u Europsku
uniju, stjecanje praktinih znanja i poduzetniki duh i podizanje prosjene razine
obrazovanja stanovnitva.

LITERATURE:
1.
2.
3.

, ., (2000), , , , page 43-50

, . , ., (2009), ,
, , page 102-123
, (1998), , , , page 12

Abstract: Countries of the Western Balkans have millennium educational tradition and a
system of education in accordance with the educational systems of large European countries. Since this system is long established and well functioning in the world and there is
no standardized structure of the education system, this means that there is no need of a
general reorganization. However, due to the effects of the socialist order in this part of
the World, more than half a century, today we have the remains of communist ideology in
the educational system, and partly traditional values that lie at the foundation. Moreover,
because of the crisis that prevailed in the past two decades, the infrastructure and equipment have been degraded to a great extent, and new achievements of science and technology are included in sufficient volume in the education system.
The Western Balkans is passed from one side of the parliamentary democracy and has
started to change the education system to its adoption of the civil society. This led to the
implementation of a number of projects and experiments in education that are coordinated with each other. Uncoordinated implementation of these activities, the withdrawal of
transparency and low utilization of domestic intellectual potential. The results of these

589

activities, despite a considerable amount of investment were limited due to lack of coordination and fokus.
In order to clearly define the priorities in education reform and provided a clear picture
of all potential donors in order to reform the education and outcomes, is needed to implement a strategy for the development of education.
:
.
, . ,

,
. ,
, ,
.


.
.
.
.
.
, , .

590

CIP

,
330.34(4):338.246(082)

EDASOL 2011 Economic
Development and Standard of living (1 ; 2011 ;
)
Zbornik radova [Elektronski izvor] / I
Meunarodni nauni skup o ekonomskom razvoju i
ivotnom standardu EDASOL 2011 - Economic
development and Standard of living, Banja Luka,
23.09.2011. = Proceedings / 1st International
Scientific Conference on economic development and
standard of living EDASOL 2011 Economic
development and Standard of living ; urednici
Zorka Grandov, Sanel Jakupovi. - 1. izd. Elektronski tekstualni i slikovni podaci. - Banja
Luka : Panevropski univerzitet Apeiron za
multidisciplinarne i virtuelne studije, 2011. - 1
elektronski optiki disk (CD-ROM) : tekst, ilustr.
; 12 cm. - (Edicija Ekonomska biblioteka =
; knj. 80)
Nasl. sa naslovnog ekrana. - Tekst na srp. i engl.
jeziku. - Bibliografija uz svaki rad. - Abstract.
ISBN 978-99955-49-66-4
COBISS.BH-ID 2182680

591

592