FOSFOR

NALAZISTA, DOBIVANJE, SVOJSTVA, SPOJEVI FOSFORA

Nalazista i dobivanje fosfora

Fosfor je jedini element 15. skupine periodnog sustava kojeg u

prirodi nema u slobodnom stanju. Nalazi se u stijenama u
sastavu mnogih minerala i u tlu, gdje nastaje razgradnjom stijena
ili biljnih ostataka. Poznato je oko 170 razliitih minerala fosfora,
od kojih su najvaniji fosforit (Ca3(PO4)2) i apatit, budui su
sirovine za proizvodnju fosfora i drugih fosfornih spojeva.

Fosfor je jedanaesti element po rasprostranjenosti u Zemljinoj

kori. Ima ga oko 700ppm.
Mineral hidroksiapatit je glavni sastavni dio zubne cakline. Moe
prijei u fluor-apatit reakcijom s fluoridnim anionima. Fluoridni
anioni dodani vodi za pie i zubnoj pasti sprjeavaju karijes, jer je
fluorapatit slabije topljiv u kiselinama u ustima od hidroksiapatita.

Fosfor je potreban za razvoj ivih organizama, koji ga

sadre u obliku raznih organskih spojeva i kalcijeva
fosfata. U biljkama su ti spojevi prvenstveno u
plodovima i zrnju, a kod kraljenjaka najvie u sastavu
kostiju i zubi, zatim u miiima, mozgu i ivanim
stanicama. Kalcijeva fosfata ima mnogo i u naslagama
izmeta ptica guano, koji se rabi kao mineralno gnojivo.
Maseni udio kalcijeva fosfata u kostima iznosi oko 60%.
Elementarni se fosfor dobiva redukcijom fosforita
koksom uz silicijev dioksid u elektrinim peima pri
1300-1450C.
Zbog visoke temperature u pei, fosfor se nalazi u
obliku para koje se odvajaju od ugljikova(II) oksida
kondenzacijom pod vodom. Dobiveni tekui fosfor se
lijeva u kalupe, u kojima skruivanjem nastaju ipke
bijelog fosfora. Produljenim grijanjem bijelog fosfora bez
pristupa zraka nastaje crveni fosfor.

Bijeli fosfor (P4)

To je poluprozirna, bezbojna krutina koja s vremenom pouti zbog

formiranja stabilnije konfiguracije crvenog fosfora u tragovima.
uva se ispod vode. Na zraku pokazuje kemiluminiscenciju i
pirofornost. Fosforescencija je, kao i fosfor, dobila ime po grkoj
rijei , posve je drukiji proces i nije odgovorna za
njegovo svijetljenje.
Bijeli fosfor je graen od etveroatomnih molekula koje imaju
oblik pravilnog tetraedra. Atomi fosfora su u vrhovima tetraedra i
svaki se vee s jo tri atoma fosfora jednostrukim kovalentnim
vezama. Gotovo se nikako ne otapa u vodi, ali je dobro topljiv u
ugljikovom disulfidu. Vrlo je reaktivan, pa se fino razdijeljen
spontano zapali na zraku ve pri sobnoj temperaturi, a u veim
komadima iznad 60 C. Da bi se sprijeilo samozapaljenje, bijeli
fosfor se uva u destiliranoj vodi

Primjer sagorijevanja crvenog fosfora

P4(s) + 5 O2(g) --> P4O10(s)
Sagorijevanjem fosfora nastaje bijeli gusti dim fosforovog (v) oksida

Zbog svoje samozapaljivosti

upotrebljava se u vojne svrhe za
punjenje granata i avionskih poarnih
bombi. Pri eksploziji granata ili bomba
komadii fosfora padaju na razne
objekte, zapale ih i izazivaju poar.
Bijeli fosfor je jak otrov, pa za ovjeka
letalna doza iznosi samo 50 mg. Za
dokazivanje tragova bijelog fosfora pri
trovanju u analitikoj se kemiji koristi
upravo pojava kemiluminiscencije.
Fosfor na koi izaziva opekotine koje
se teko lijee, a progutan se ponaa
kao sistemski otrov. Kronino
izlaganje bijelom fosforu dovodi do
osteonekroze vilice, izmeu ostalog.

Crveni fosfor (P4(n))

je krutina ija nijansa boje varira
izmeu crvene i ljubiaste i ovisi o
veliini estica. Stabilan je na suhom
zraku, a na vlanom se nakon par
godina namoi fosfornom kiselinom.
Dobiva se duljim grijanjem bijelog
fosfora na temperaturi iznad 260 C,
bez nazonosti zraka. Praktino je
netopljiv u svim otapalima. Zapaljiv je
i tijekom gorenja djelomice prelazi u
bijelu modifikaciju.
Njegova polimerna lanana molekula
sastavljena je od molekula P 4.

Crni fosfor
ima sloenu, polimernu, slojevitu
strukturu slinu grafitu, poluvodikih
je svojstava, a nastaje kao i crveni
fosfor, zagrijavanjem bijelog fosfora
bez pristupa zraka, ali pod visokim
tlakom od 12000 do 35000 bara,
ovisno o temperaturi. Predstavlja jo
sloeniju polimernu molekulu od
crvenog fosfora i postojan je samo pri
visokom tlaku. Na zraku se prekrije
tankim flojem fosforne kiseline zbog
ega ga je relativno tee zapaliti od
ostalih modifikacija. Nije otrovan.

spojevi

industrijski najvaniji spoj fosfora je fosforna kiselina koja se

dobiva iz fosforovog(V) oksida.

Kalcijev fosfat (fosforit) u prirodi nastaje kao produkt djelovanja

fosforne kiseline iz biolokih ostataka na kalcit; nastaje i
troenjem apatita