Analogna Integrisana Elektronika Operacioni Poja Cava Ci: Prof. Dr. Aljo Muj Ci C

Analogna integrisana elektronika
Operacioni poja
cava
ci
Prof. dr. Aljo Mujcic
mart 2011
Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli

Laboratorij za informacijsko-komunikacijske tehnologije
1 / 41
Integrisana kola
Namjena i sastav integrisanih kola
Tendencije u razvoju
Moor-ov zakon

2 / 41
Integrisana kola: podjela
Analogna: operacioni pojacavaci;
Digitalna: logicka kola, flip-flopovi, multiplekseri, mikroprocesori,

mikrokontroleri;
Kombinovana: A/D konvertori, D/A konvertori.

3 / 41
Operacioni poja
cava
ci
Realizacija
Osnovne karakteristike
Realizacija funkcija

4 / 41
Operacioni poja
cava
ci: historijski pregled
Prvi operacioni pojacavaci su realizirani sa elektronskim cijevima 1941. godine i

koristeni su tokom drugog svjetskog rata.
1961. godine realiziran je prvi operacioni pojacavac u diskretnoj tehnici na

stampanoj ploci.
Prvo monolitni operacioni pojacavac, A702, projektovao je Bob Widlar,

Fairchil Semidonductor, SAD a proizveden je 1963.
1967. godine proizvedeno monolitno integrisani operacioni pojacavac pod

nazivom LM101, nakon cega je samo godinu dana kasnije uslijedioi poznati
A741, integrisano kolo koje se pod raznim imenima radi svoje univerzalne
primjene proizvodi i danas.
Operacioni pojacavaci na bazi JFET unipolarnih tranzistora
Operacioni pojacavaci na bazi MOSFET unipolarnih tranzistora

5 / 41
Operacioni poja
cava
ci
Veliko pojacanje koje se postupkom negativne povratne veze moze svesti na

zeljenu vrijednost.
Bez povratne veze operacioni pojacavaci se ponasaju kao kompartori.
Naziv operacioni pojacavac (engl. operational amplifier), je nastao na osnovu

mogucnosti realizacije razlicitih matematickih operacija.

6 / 41
Operacioni poja
cava
ci
I
U osnovi je diferencijalni pojacavac koji pojacava razliku signala koja postoji na

ulaznim elektrodama.
Jedan ulaz ima pozitivan efekat i signal sa te elektrode ne obrce fazu ulaznog
signala (neinvertujuci (+)).
Drugi ulaz ima negativan efekat na izlazni signal i vrsi obrtanje faze ulaznog
signala (invertujuci (-)).
Napajanje
Slika: Oznaka operacionog poja

cava
ca na semama

7 / 41
Struktura operacionog poja

cava
ca
Operacioni pojacavac se sastoji iz tri stepena:
I
ulazni stepen diferencijalni pojacavac;
meustepen: naponski pojacavac;
izlazni stepen;
Slika: Blok predstava unutrasnje strukture operacionog poja

cava
ca

8 / 41

Sema
operacionog poja
cava
ca 741
Slika: Sema
operacionog poja
cava
ca 741

9 / 41
Pregled izvoda operacionog poja

cava
ca 741
I
I
I
I
I
I
I
I
12345678-
sluzi za regulisanje naponske razdesenosti;

je invertujuci ulaz
je neinvertujuci ulaz
napajanje (-U)
sluzi za regulisanje naponske razdesenosti;
izlaz
napajanje (+U)
nije koristena elektroda
Slika: Raspored no
zica na ku
cistu operacionog poja
cava
ca 741

10 / 41
Diferencijalni poja
cava
c
Ulazni stepen obezbjeuje:

I
veliku ulaznu otpornost;
malu ulaznu struju;
veliki CMRR;
mali naponski i strujni offset i drift.

11 / 41
Meustepen
Pojacavacki stepeni se povezuju direktno.
Pomak istosmjerne komponente signala i koristenje odgovarajucih spojeva za

kompenzaciju pomaka
Realizira kao Darlingtonov pojacavac sa kolima za namjestanje radne tacke

tranzistora, te ugraenom frekventnom kompenzacijom.

12 / 41
Izlazni stepen
Ostvarivanje maksimalne snage na niskoomskom opterecenju.
Obicno se realizira kao pojacavac snage koji radi u klasi AB.
Izlazni stepen cine dva komplementarna tranzistora u spoju sa zajednickim

kolektorom tako da je ulazna otpornost velika a izlazna otpornost veoma mala.

13 / 41
Realni operacioni poja

cava
ci: parametri i karakteristike
Karakteristike idealnog operacionog pojacavaca nije moguce ralizirati sa realnim

integrisanim kolima.
Realni operacioni pojacavaci imaju dobre osobine tako da nesavrsenosti koje

postoje ne ometaju funkcionalnost i u vecini slucajeva ne predstavljaju
ogranicenje da se posmatraju i analiziraju kao idealni operacioni pojacavaci.
Nesavrsenosti operacionih pojacavaca se moraju poznavati.
Operacioni pojacavaci izraeni na bazi JFET-a ili MOSFET-a

14 / 41
Nesavr
senosti realnih operacionih poja
cava
ca
Ulazne nesavrsenosti
I
postojanje ulazne struje polarizacije;
postojanje strujne razdesenosti na ulazu;
postojanje naponske razdesenosti na ulazu;
konacna ulazna otpornost;

15 / 41
Nesavr
cava
ca
Prenosne nesavrsenosti
I
konacna presjecna ucestanost;
konacno naponsko pojacanje;
faktor potiskivanja srednje vrijednosti signala (CMRR);

16 / 41
Nesavr
cava
ca
Izlazne nesavrsenosti
I
opseg izlaznog napona je manji od napona napajanja;
izlazna struja;
postojanje izlazne otpornosti;

17 / 41
Nesavr
cava
ca
Prelazne nesavrsenosti
I
konacna brzina promjenje (engl. slew rate);
vrijeme rasta ( za koje izlazni napon naraste sa 10 % na 90 % maksimalne

vrijednosti)

18 / 41
Nesavr
senosti ralnih operacionih poja
cava
ca
Ostale nesavrsenosti
I
pocetna struja napajanja koju pojacavac sam za sebe trosi bez ikakvog
potrosaca;
konacan koeficijent potiskivanja smetnji iz napajanja;
temperaturna zavisnost strujne i naponske razdesenosti;

19 / 41
Ulazne nesavr
senosti: Ulazna struja polarizacije
Kroz ulazne prikljucke pojacavaca teku struje (bazne) i one se zovu ulazne struje
polarizacije.
Pri realizaciji sa bipolarnim tranzistorima su reda 10-100 nA, a pri realizaciji sa

FET-ovima ulazna struja je zapravo struja gejta, koja iznosi reda pA.
Srednju vrijednost ulaznih struja predstavljamo kao struju polarizacije ( bias ) :

IB =
IB1 + IB2
2
(1)

20 / 41
Ulazne nesavr
senosti: Struja razde
senosti
I
Razlika struja ulaznih struja se naziva strujni ofset ( razdesenost ) i iznosi

Ios = IB1 IB2
(2)
Za struju polarizacije (IB ) smjer je poznat, jer zavisi od tipa tranzistora, dok je
struja ofseta (Ios ) potpuno slucajnog karaktera.
Strujni offset definisemo kao struju koju treba dovesti izmeu ulaznih
prikljucaka tako da se ulazne struje diferencijalnog pojacavaca izjednace pri
vA = vB ( vos = 0 ). Reda je 20 nA.
Slika: Komparator sa idealnim operacionim poja

cava
cem

21 / 41
Ulazne nesavr
senosti: Naponska razde
senost na ulazu
I
I
I
I
Nasataje zbog nemogucnosti potpunog uparenja tranzistora.

Napon na izlazu operacionog pojacavaca nece biti jednak nuli kada su ulazni
naponi jednaki.
Napon koji treba dovesti izmeu ulaznih prikljucaka tako da napon na izlazu
ima nultu vrijednost pri jednakim ulaznim naponima naziva se napon
razdesenosti vOS , ofset napon ( offset voltage).
Polaritet nije moguce unaprijed odrediti
Tipicne vrijednosti ovog napona se krecu u granicama 2-10 mV.
Slika: Modeliranje naponskog ofset-a u realnom operacionom poja

cava
cu

22 / 41
Ulazne nesavr
senosti: Ulazna otpornost
Otpornost koja se vidi izmeu ulaznih krajeva opearcionog pojacavaca.
Kod idealnog operacionog pojacavaca se uzima da je beskonacna, ali u realnim

slucajevima ona jeste velika ali konacna.
Vrijednost zavisi od tehnologije izrade (100 k do 10M i reda G)

23 / 41
Prenosne nesavr
senosti: Kona
cno poja
canje
Definise se kao kolicnik izlaznog i ulaznog napona.
uizl
uul
U idealnom slucaju ovo pojacanje je isto na svim ucestanostima, ali kod realnih
pojacavaca ono je funkcija ucestanosti. Realni operacioni pojacavac takoe ima
konacno pojacanje. Razlikujemo 3 rezima rada:
I Linearni re
zim; nagib pojacanja je izuzetno velik
I Plus zasi
cenje; Uul = +Uzas
I Minus zasi
cenje; Uul = Uzas
Oblast linearnog rada je veoma uska i iznosi oko 10V .
Au =
(3)
Slika: Prenosna karakteristika

24 / 41
Prenosne nesavr
senosti: Faktor potiskivanja srednje vrijednosti
signala (CMRR)
Faktor potiskivanja srednje vrijednosti CMRR (Common Mode Rejection Ratio)
Kod diferencijalnog pojacavaca izlazni napon je proporcionalan razlici napona na

ulaznim prikljuccima
udif = uul1 uul2
(4)
nezavisno od njihove srednje vrijednosti

us =
uul1 + uul2
2
(5)
Kod realnog pojacavaca, ulaz ce zavisiti i od us , pa se uvodi pojam pojacanja

srednje vrijednosti As , pored diferencijalnog pojacanja Ad .

25 / 41
Prenosne nesavr
senosti: Faktor potiskivanja srednje vrijednosti
signala (CMRR)
Napon na izlazu iznosi:

uizl = Ad udif + As us
(6)
pri cemu su diferencijalni ulazni signal udif = uul1 uul2 , i us srednja vrijednost
ul2
ulaznog signala us = uul1 +u
2
Kao mjera kvaliteta uvodi se CMRR faktor i definise se kao odnos:

CMRR =
Ad
As
(7)
Kvantitativno odrazava koliko pojacavac pojacava razliku ulaznih napona

nezavisno od njihove srednje vrijednosti. U idealnom slucaju on je beskonacan (
jer je As = 0 ), ali se kao jako dobri pojacavaci smatraju oni kod kojih je CMRR
reda 100dB .

26 / 41
Izlazne nesavr
senosti: Opseg izlaznog napona
Naponi zasicenja
Umanjenost za pad napona na izlaznim tranzistorima
Slika: Prenosna karakteristika

27 / 41
Izlazne nesavr
senosti: Izlazna struja
Konacna vrijednost
Realni elementi
Prekostrujna zastita

28 / 41
Izlazne nesavr
senosti: Izlazna otpornost
I
Vrijednosti izlazne otpornosti se krecu u okvirima 50 500.
U slucaju idealnog operacionog pojacavaca iznosi 0.
Konacna vrijednost otpornosti na izlazu moze bitno da utice na ponasanje

pojacavaca.
Slika: Modeliranje izlazne otpornosti u realnom operacionom poja

cava
cu

29 / 41
Prelazne nesavr
senosti: Kona
cna brzina promjene
Konacna brzina promjene (engl. slew rate) operacionog pojacavaca predstavlja
maksimalnu mogucu brzinu promjene njegovog izlaznog napona u vremenu:

duizl

SR =
dt max
(8)
Nastaje zbog prisustva kondenzatora za podesavanje frekventnog odziva operacionog

pojacavaca. Da bi se signal tacno reprodukovao na izlazu, njegova promjena, tj.
najveca brzina promjene mora biti manja od SR, tj:

duG

(9)
SR >
dt max
gdje je uG napon na ulazu operacionog pojacavaca.
Za sinusni ulazni signal uG = UGm sinm t imamo da je duG /dt|max = VGmm , pa
mora biti SR > UGm m (zavisi od amplitude i ucestanosti signala na ulazu).
Maksimalna brzina prebacivanja iznosi

V
SRmax = 2fUGm
(10)
s
pri cemu je UGm u voltima a frekvencija signala data u MHz .
30 / 41
Prelazne nesavr
senosti: Vrijeme porasta

31 / 41
Ostale nesavr
senosti
Ofset napon i struja se mijenjaju sa promjenom temperature, zbog razlicitog stepena

neuparenosti komponenti na razlicitim temperaturama. Ova pojava se kvantitativno
izrazava preko promjena ofset napona (struje) sa temperaturom (offset
voltage(current) drift).
Uos Ios
i
(11)
T
T
Znaci, kao posljedica temperaturne zavisnosti javlja se drift. Njegove vrijednosti su
reda 2 10V /C .

32 / 41
Frekventne karakteristike poja

cava
ca
Pojacanje pojacavaca cesto izrazavamo velicinom izrazenom u dB. Znaci, ako je
pojacanje A (neimeno-van broj), onda je a = 20logA[dB]. Kod idealnog pojacavaca
pojacanje (amplitudska karakteristika) je nezavisno od ucestanosti, dok u realnom
slucaju nije tj. A = const. samo do neke granicne frekvencije. Jedinicna ucestanost
op.pojacavaca je ona na kojoj je pojacanje ravno 1(0 dB).
Slika: Frekventna karakteristka

33 / 41

cava
ca
Slika: Frekventna karakteristika
A0
f
1+j f
A
g
=
Ar =
1 j A
1 + A0 f
(12)
A0
1+A0
f
j fg (1+A
0 )
(13)
1+j f
g
Ar =
1+
Ar 0
f
1 + j fgr
gdje su
Ar 0 =
A0
i fgr = fg (1 + A0 )
1 + A0
(14)

34 / 41

cava
ca
Vidimo da, ako se povecava propusni opseg, to se vrijednost pojacanja smanjuje i
obratno. Najveci propusni opseg ima jedinicni pojacavac i on je jednak granicnoj
ucestanosti, ali tada je pojacanje najmanje (a= 0 dB tj. A=1). Njegova amplitudska
karakteristika je prikazana na slici
Znaci, kako se pojacanje u propusnom opsegu smanjuje (srazmjerno funkciji reakcije)

to se granicna ucestanost povecava za isti odnos, i obratno.

35 / 41

cava
ca
Proizvod pojacanja u propusnom opsegu i granicne ucestanosti ostaje stalan i
odreen je jedinicnom ucestanoscu tj. jedinicnim pojacanjem (a =0 dB).
A0 fg0 = fT = const
(15)
A0 fg0 = A1 fg1 = fT
(16)
odnosno
ilustrovano na slici .
Povecanje proizvoda propusnog opsega i pojacanja pojacavaca u cjelini moze se

postici kaskadnim vezivanjem vise pojacavackih stepena.
36 / 41
Idealni operacioni poja

cava
ci
Teoretski za bilo koju vrijednost ulaznog napona idealni operacioni pojacavac bi

ispunjavao sljedece karakteristike:
I
beskonacna ulazna otpornost (rezultuje nultim ulazim strujama)
nulta izlazna otpornost (rezultuje time da se izlaz ponasa kao idealni naponski
izvor)
beskonacno pojacanje u otvorenoj petlji (engl. open loop gain)
beskonacna sirina propusnog opsega (engl. bandwidth)
beskonacna brzina odziva (engl. slew rate)
beskonacan faktor potiskivanja srednje vrijednosti signala (CMRR)
nulta naponska i strujna razdesenost (engl. voltage and current offset)
nulti sum

37 / 41
Idealni operacioni poja

cava
ci
Na slici 14 prikazana je prenosna karakteristika idealnog operacionog pojacavaca.
Ako je Uul > 0, onda je Uiz = +Uzas , a za Uul < 0, onda je Uiz = Uzas . Kada je Uul
izmeu Uzas i +Uzas , onda je Uul = 0.
Slika: Prenosna karakteristika idealnog operacionog poja

cava
ca

38 / 41
Komparator sa idealnim operacionim poja

cava
cem
Slika: Komparator sa idealnim operacionim poja

cava
cem

39 / 41
Model idealnog operacionog poja

cava
ca
Slika: Model idealnog operacionog poja

cava
ca

40 / 41
Literatura
T. E. Price,
Analog Electronics,
Prentice Hall, 1997.
T. Brodic,
Analogna integrisana elektronika,
Svjetlost, Sarajevo, 1989.
A.S. Sedra, K.C. Smith,
Microelectronic Circuits, 4th ed.,
Oxford University Press 1998.
P. R. Gray, P. J. Hurst, S. H. Lewis, R. G. Meyer,
Analysis and Design of Analog Integrated Circuits,,
John Wiley & Sons, 2001.
P.Biljanovic,
Elektronicki sklopovi,
Skolska
knjiga, Zagreb, 1995.

41 / 41

Analogna Integrisana Elektronika Operacioni Poja Cava Ci: Prof. Dr. Aljo Muj Ci C

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Analogna Integrisana Elektronika Operacioni Poja Cava Ci: Prof. Dr. Aljo Muj Ci C

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Analogna integrisana elektronika

Prof. dr. Aljo Mujcic

Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli

Namjena i sastav integrisanih kola

Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli

Integrisana kola: podjela

Analogna: operacioni pojacavaci;

Digitalna: logicka kola, flip-flopovi, multiplekseri, mikroprocesori,

Kombinovana: A/D konvertori, D/A konvertori.

Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli

Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli

Prvi operacioni pojacavaci su realizirani sa elektronskim cijevima 1941. godine i

1961. godine realiziran je prvi operacioni pojacavac u diskretnoj tehnici na

Prvo monolitni operacioni pojacavac, A702, projektovao je Bob Widlar,

1967. godine proizvedeno monolitno integrisani operacioni pojacavac pod

Operacioni pojacavaci na bazi JFET unipolarnih tranzistora

Operacioni pojacavaci na bazi MOSFET unipolarnih tranzistora

Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli

Veliko pojacanje koje se postupkom negativne povratne veze moze svesti na

Bez povratne veze operacioni pojacavaci se ponasaju kao kompartori.

Naziv operacioni pojacavac (engl. operational amplifier), je nastao na osnovu

Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli

U osnovi je diferencijalni pojacavac koji pojacava razliku signala koja postoji na

Slika: Oznaka operacionog poja

Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli

Struktura operacionog poja

ulazni stepen diferencijalni pojacavac;

meustepen: naponski pojacavac;

Slika: Blok predstava unutrasnje strukture operacionog poja

Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli

Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli

Pregled izvoda operacionog poja

sluzi za regulisanje naponske razdesenosti;

Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli

Ulazni stepen obezbjeuje:

veliku ulaznu otpornost;

malu ulaznu struju;

mali naponski i strujni offset i drift.

Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli

Pojacavacki stepeni se povezuju direktno.

Pomak istosmjerne komponente signala i koristenje odgovarajucih spojeva za

Realizira kao Darlingtonov pojacavac sa kolima za namjestanje radne tacke

Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli

Ostvarivanje maksimalne snage na niskoomskom opterecenju.

Obicno se realizira kao pojacavac snage koji radi u klasi AB.

Izlazni stepen cine dva komplementarna tranzistora u spoju sa zajednickim

Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli

Realni operacioni poja

Karakteristike idealnog operacionog pojacavaca nije moguce ralizirati sa realnim

Realni operacioni pojacavaci imaju dobre osobine tako da nesavrsenosti koje

Nesavrsenosti operacionih pojacavaca se moraju poznavati.

Operacioni pojacavaci izraeni na bazi JFET-a ili MOSFET-a

Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli

postojanje ulazne struje polarizacije;

postojanje strujne razdesenosti na ulazu;

postojanje naponske razdesenosti na ulazu;

konacna ulazna otpornost;

Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli

konacna presjecna ucestanost;

konacno naponsko pojacanje;

faktor potiskivanja srednje vrijednosti signala (CMRR);

Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli

opseg izlaznog napona je manji od napona napajanja;