TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 177

Cem Sultann Trke Divannda Hacca

Dair Unsurlar
Elements Related With Hajj In The Cem Sultans Turkish Divan
erife UZUN
ZET
Bu makalede Cem Sultann Divannda hac ile ilgili hangi unsurlara ne ekilde yer verdii
ortaya konulmaya allmtr. nk dier air sultanlardan farkl olarak Cem Sultan hacca
gitmi ve hacca dair unsurlar iirlerinde olduka gl bir ekilde kullanmtr. O bunu hayal
eden deil gren ve yaayandr. Bu durum onun iirlerine de yansmtr. Cem Sultann Divannda konuyla ilgili pek ok beyit bulunmaktadr. Bu beyitlerde hacca dair unsurlara hem
gerek anlamlaryla yer verilmi hem de bu unsurlar mecaz anlamlaryla kullanlmtr. Bylelikle girdii taht mcadelesinin ardndan lmne kadar srgn hayat yaayan Cem Sultann hacca gidebilmi olma ayrcalnn iirlerine nasl yansd aka grlmektedir.

ANAHTAR KELMELER
Cem Sultan, hac, Kbe, air sultanlar

ABSTRACT
It was studied to put forward in this article that in Cem Sultans Divan how he gave place to
subjects related with hajj. Because unlike the other poet sultans, Cem Sultan went to hajj and
he used elements related with hajj in a fairly strong way. He was not a person who was dreaming hajj, he was a person that was seeing and was living. This situation reflected to his poems.
Lots of couplets which were related with this subject had been in Cem Sultans Divan. He used
elements which related with hajj both their real means and their metaphors. In this way, Cem
Sultan, who had lived in banishment until his death after throne struggle, reflected the privilege of going hajj to his poem and we see this in his poems clearly.

KEY WORDS
Cem Sultan, hajj, Kabe, poet sultans

Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Trk Dili ve Edebiyat Anabilim Dal Eski Trk
Edebiyat Bilim Dal Doktora rencisi.

178 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

Osmanl hanedannn en renkli, o lde de talihsiz kiilerinden biri kabul
edilen Cem Sultan, Fatih Sultan Mehmedin kk oludur. yi bir eitim alarak yetien Cem Sultan, babasnn lmnden sonra aabeyi II. Bayezidle taht
mcadelesine girimi, gittii Bursada halkn da gnln kazanm, orada adna hutbe okutup sikke bastrarak hkmdarln ilan etmitir. Ancak bu mcadeleyi II. Bayezidin kazanmasyla Osmanl tarihine bir hkmdar olarak deil, talihsiz bir ehzade air olarak gemitir.1 Onun ehzade olarak deil de
sultan olarak anlmasnn saltanat mcadelesinde srarc davranmasndan ya da
ksa sreli de olsa kendini hkmdar ilan etmi olmasndan kaynakland dnlebilir.
Cem Sultan, tahta gememesine ramen air sultanlar arasnda anlan ve iirlerinde ahs duygularn ifade etmekte baarl olduu kabul edilen airlerimizdendir. iir ve edebiyatla ok kk yalardan itibaren megul olan Cem
Sultann Konyada bulunduu dnemde evresinde adna Cem airleri denilen bir grup air bulunmutur ki Cem Sadsi, Haydar Bey, Seh, Kand, hid
gibi dnemin nl airlerinden oluan bu guruptan bazlar onu gurbette de
yalnz brakmamtr.2 Aabeyiyle mcadelesinde ok kt gnler geiren Cem
Sultanla birlikte bu airlerin ou ayn hayat yaamlardr. Avrupadaki esaret hayatna bile onunla beraber katlanmalar bu balln ihsan ve caize sebebiyle olmadn aka gstermektedir. Hatta Cem Sultann zel yazlarn ve
Divann, hem ehzadeye olan sadakati hem de iyi bir air olmasndan dolay
bu grubun en mehur airi kabul edilen Cem Sdisi yazmtr.3
Cem Sultann iirlerinde Ahmed Paay rnek ald, onun tesirinde kald, hatta gazel ve kasidelerinde onu taklit ettii iddia edilmektedir. Kerem
Kasidesini Ahmed Paann kerem redifli kasidesine nazire olarak yazmtr.
Ayrca eyh, Nect gibi Osmanl airlerinin ve ran edebiyatndan da Nizm,
Selmn ve Hfz gibi airlerin etkilerinin olduu bilinmektedir.4 iirlerinde kulland dil ise yaad dnem Trkesinin hususiyetlerini tamaktadr.
Cem Sultan, pek ok divan airi gibi yeterince rind, oka k, airlik kudretinden emin, gzellere dkn, ayn zamanda onlardan ikyetidir. Allahn
kinattaki esiz nizamna, ahengine ve hikmetine hayrandr fakat hkmdarlk
1
2
3
4

Byk slam Tarihi, stanbul 1989, C.10, s. 255.

Mustafa sen, A.Fuat Bilkan, air Sultanlar, Ankara 1997, s. 265.
Haluk pekten, Divan Edebiyatnda Edebi Muhitler, stanbul 1996, s. 167-168.
Halil Ersoylu, Cem Sultann Trke Divan, stanbul 1981, C. I, s. 18.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 179

iddiasnda bulunduu iin aabeyi II. Bayezidle savaacak derecede de hrsl

olduundan dier divan airlerden ayrlan bir dnya grne sahiptir. Bu durumu hanedan mensubu olmasna balamak mmkndr.
Cem Sultan dier sultanlardan ayran baka bir zellii de hacca gitmi
olmasdr. Osmanl sultanlarndan hibiri bu ibadeti yerine getirememi olduu
halde o, Msrda bulunduu dnemde ei ve annesi ile birlikte Kahireden Hicaza geerek hacca gitmi, bundan duyduu manev hazz u beyitlerle ifade
etmitir:
Sultnlk olmaz ise dervilik de hotur
Gr nice taht idindi taht ile tc Edhem
Olsan ehen-eh-i Rm olmazd hac nasbin
Bin kr kold rz bu devlet-i muazzez5
Cem Sultan Divannda hac ile ilgili unsurlar olduka zengindir. Cem Sultan bu unsurlar hem divan edebiyatnn kalplam ifadeleri eklinde hem de
gerek anlamlaryla kullanmtr. Onun hacca gidiine dair en mehur sylemi;
taht mcadelesine giritii aabeyi II. Bayezide gnderdii sitem ykl iiridir:
Sen pister-i glde yatasn evk ile handn
Ben hecr ile bli idinem hr sebeb ne
Bu saltanat- dny ola adle mukrn
Haccl-Haremeyn an taleb klsa aceb ne
II. Bayezid de buna karlk ona u cevab gndermitir:
n rz- ezel ksmet olnm bize devlet
Takdre rz virmeyesin byle sebeb ne
Haccl-Haremeyn oldugna rz olaydn
Bu saltanat- dnyevye bunca taleb ne6
Ancak bir baka iirinde de Mekkeye gidip Kbeyi tavaf etmesinin hibir
mlke bedel olamayacan ifade eden yine kendisidir:

5
6

Hilmi Yceba, air Padiahlar, stanbul 1960, s.47.

H. Yceba, age., s. 47

180 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

Mekketullh varup bir gn tavf eyledgn

Bin Karaman bin Arab bin mlket-i Osmndur (IX/2)
Hayatnn esaret altnda gemesiyle ilgili olarak felee;
Kffra esr itdi beni arh- bed-end
Ol dem kan kim mesken idi Kabe-i uly

(VI/58)

eklinde sitem ederken, belki de hayatnda teselli bulduu yegne zamanlardan

biri olan hac yolculuuyla ilgili olarak sevgilisine yle seslenmektedir:
Cemiyyet-i hacc itdi ger olsan ana hem-rh
Bin Kabe sevbn bulur ho sefer eyler (G. 41/7)
Ancak, bir baka yerde de hac olmann gereklerine yeterince uymadna
dair zeletiride bulunur:
Didm ey can kama Cemden hcdur gldi didi
Geri hcdur vel can virr oglan stine (G.301/8)
Bunlarn dnda daha ok divan edebiyatnn kalplam ifadeleri hline
gelen hac ile ilgili unsurlar Cem Sultann dilinden beyitlere dklmtr. Fakat kullanlan bu ifadelerde dahi haccn din bir ritel olduu gerei gz ard
edilmemi ve hac menasikine uygun ifadeler kullanlmtr. Biz de bu almamzda Cem Sultann Divannda hacca dair unsurlarn yer ald beyitleri konularna gre tasnif ederek aada verdik.
Kbe (Beytl-Haram, Beytl-Mutahhar, Beytl-Mukaddes, kblegh):
Divan iirinde hemen her airin birok beyitte sevgilisinin mahallesini Kbenin bulunduu topraklara; evini, kapsn, kapsnn eiini ya da mahallenin
kendisini Kbeye benzettii grlmektedir. Sevgilinin bulunduu yerin Kbe
olmasnn ya da o ekilde dnlmesinin birtakm det ve inanlardan kaynaklanan sebepleri vardr. nk Kbe Mslmanlarn kblesidir ve o yne
secde edilir. Mslman olmayanlarn ise Kbeye girmesi yasaktr. Kbe ve etraf gvenli bir snaktr. Ayrca Kbe meleklerin de bulunduu yerdir. Onlar
daima Kbeyi tavaf ederler. Bu durum Cem Sultann iirlerinde de dikkat
ekmektedir.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 181

Melik ide bir dem diy scd eyler

Ana ki Kabe-i kyun secdegh eyler (G. 52/3)
Ol dem kan ki Kabe-i kyun mekn idi
rmgh gnlmn ol sitn idi (G.335/1)
Sevgilinin kap ve eii de n yneldii, yz srmek istedii yer olmas
asndan Kbeye benzetilir. Mslmanlar nasl Kbeye ynelirlerse k da
bu eik ya da kapya ynelmekte ve ona secde etmektedir:
Harem hevsna balanma iy sanem ihrm
Cihna kblegeh ol sitne yitmez mi (G.339/6)
Hacc- vasla gelmiem say eylerem
Kabe-i kapunda vardur ihtiyc (G. 26/6)
ign Kabesi penhumdur
ki lemde secdeghumdur (G.43/1)
Hatta o, seher yelinin yllardr bu eie ulaabilmek iin estiini, ona ulaanlara da haset ettiini syleyerek sradan bir durum olan rzgrn esiini byle gzel bir sebebe balamtr:
ign Kabesine bir dem irem diy gezer
Nice yldur bu hevyla yiler bd- seher (G.92/1)
Hased itdi tavf itdgiyn
ign Kabesini bd- sab (G.2/3)
Hacca gitmek, zellikle de Cem Sultann dneminde meakkatlidir. air bu
gerei Kbe yollarnn dikenlerle dolu olduunu syleyerek dile getirir. Ancak
gerek bir mmin onlar diken olarak deil de bir iek gibi alglar. k da
sevgilisinin semtindeki dikenleri byle grr. Bu dnceden hareketle Cem
Sultan da sevgilinin semtindeki dikenleri yasemine benzetir:
Hra saymaz Kabe-i kyun mugaylnn gnl
Kim gl-i terdir ana ol ysemendir ysemen (G.236/4)

182 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

Kbe baz beyitlerde Beytl-Haram, Beytl-Mukaddes ve BeytlMutahhar gibi ifadelerle de karlanmaktadr. nk Kbe ierisinde baz yasaklar vardr. Bu yasaklarn orada yaplmas haramdr. Kbenin Beytl- Haram tabiriyle anlmas bu yasaklara dayanr. Ayrca Kbe Mslmanlar iin
kutsal bir mekndr, bir ibadet yeridir ve ibadethanelerin de temiz olmas esastr. Bu yzden Kbeye Beytl-Mukaddes veya Beytl-Mutahhar denir.
Vasle-i rahmet umar znet trzna mdm
Perde-i Beytl-Harm ihrm zlfnden senn
Bir nokta gibi direye ald fil-mesel
Beytl-Harm sahn- safs Muhammedn
Kaundur ke-i Beytl-Mukaddes
Saundur perde-i Beytl-Mutahhar

(G.190/4)

(Der Nat- Nebi/5)

(G. 110/4)

Kbe, kble olduu iin Mescid-i Haram ierisinde Kbeye bakan her yn
kbledir. Dolaysyla orada kble iin yn tayinine gerek yoktur. Buna bal olarak sevgilisinin yzn Kbeye, kan da mihraba benzeten air, Kbe olan
sevgilisinin yznde de kbleye yani kaa gerek olmadn syler:
Ebr-y siyh olmasa yznde kayurmaz
Zr sanem Kabeye mihrb ne hcet (G. 19/3)
Kabe yzinden budur kan tr itdgi yr
Kbledr her kesi mihrb ana hcet degl

(G.200/2)

Fikr-i ebrn eylemez Cem mescid-i hsnnde hi

Kabede dvnedr mahss mihrb isteyen7 (G. 254/9)
Cem Sultan Divannda Kbe, sevgilinin evi ve yz olmann dnda gnl
olarak da kullanlmtr. nk Kbe Allahn evidir, tasavvuf dnceye gre
ilh ak gnlde tecelli ettii iin gnl de Allahn evidir. Dolaysyla Allahn
evi kabul edilen yer de meleklerin duradr. Ayrca ziyaret edilmesi gereklilii,
yklamamas ve bir mahremiyet hline sahip olmas da dier hususiyetlerdir.
air bunlar u ifadelerle dile getirmektedir:

Benzer rnekler iin bk. G.34/1, G. 94/5.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 183

Bir dem giderme ravza-i dilden haylni

Zr harm-i Kabe melekler turagdur (G. 104/5)
Dil olal Kabe-i ka harm
ekdi hayl-i hatun ana harm

(G. 223/1)

Kbe rts:
Divan edebiyatnda sevgilinin yz Kbeye, kalar kbleyi gsteren mihrba, bazen Kbenin kesine benzetilirken, salar da siyah olmasndan dolay
Kbenin kara rtsne benzetilmitir. Bu konuyla ilgili Cem Sultann Divannda olduka zengin rnekler bulunmaktadr ki bunlardan bazlar aada
verilmitir:
Can virpdr zlf-i mgnn hevs ile Cem
Perde-i Beytl-Mutahhardan klun ana kefen

(G.236/5)

Cmi-i hsninde zeyn in ka mihrbna

Kabe rtsini asar kkl-i mgn-i dost (G.20/4)
stine zlfn asmaz idi Kabe rtsin
Cmi yznde olmasa mihrb- can kaun

(G.191/2)

Hacerl-Esved:
air yukardaki benzetmenin bir devam olarak sevgilisinin yzn Kbeyle e tutarken onun yzndeki beni de Kbenin duvarndaki cennetten
geldii rivayet olunan Hacerl-Esvede benzetmektedir ki nasl haclar tavaf
ederken o kara ta pmek iin abalarlarsa air de sevgilisinin benini pmeyi
yle dilemektedir:
Kabe yznde benn n Hacerl-Esved imi
Yaraur her nefes ol hl-i siyeh-kr pem (G.226/3)
Baka bir yerde ise sevgilisinin kalbini katlndan dolay taa, ama belki
de yeryzndeki talarn en kymetlisi olan Hacerl-Esvede benzetmektedir.
Buna bal olarak da haclarn Hacerl-Esvede kar dua etme istei duymalar
gibi kendisinin de sevgilisine kar byle dua etme arzusu ierisinde olduunu
belirtir:

184 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

Dil-i sengnn ile hlne hlm diyeyim

Hacerl- Esvede karu n olur arz- du

(G.6/2)

Altn Oluk:
Cem Sultan, Kbede bulunan altn oluktan da bahsetmektedir. O sevgilisi
uruna gznden akan yalarn yznden szlmesini Kbenin altn oluundan akan suya benzetmektedir ki bylece oluun sar olmasyla n yznn
sararm olmas arasnda da bir alka kurulmu olmaktadr:
n yalarum yzmden akar sitnna
Br yzm o Kabede zer nv-dn idn
Hattun hayline akal yaum iign
Bir Kabedr ki old anun nv-dn- mg

(G.187/3)

(G.183/5)

Kbede Yanan Ik:

Gnmzde olduu gibi gemite de geceleri Kbe ve evresinin aydnlatldn Cem Sultann iirlerinden renmekteyiz. O, orada sabaha kadar hi
snmeden yand bilinen ktan u ekilde bahsetmektedir:
Mihr-i hsnn grmeyince gitmesn dilden ruhun
Kim harm-i Kabede t subha dek yanar er (G. 162/3)
Yanar harm-i Kabe-i hsnnde subha dek
ksr-i gamdan olal zer nv-dn- em8 (G.161/4)
Tavaf:
Tavaf, Kbenin etrafnda dnlerek yaplr ve haccn gereklerinden de biridir. Sevgilisinin evinin etrafnda dolamay Kbeyi tavaf etmeyle e tutan
Cem Sultan bu durumun k asndan nemini u ekilde dile getirmektedir:
Iraa salma kapundan beni ki Merve hak
Tavf- Kabe-i kyun safym ey dost (G.17/2)
Gel bu snuklu gnlmn eyle ziyretin
Bulmazd tavf- Kabe-i ulyy bir nefes9
8
9

Benzer rnekler iin bk. G.207/4.

Benzer rnekler iin bk. G.3/4, G. 195/4.

(G. 138/6)

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 185

Say, Merve ve Saf:

Saf ve Merve Kbe yaknnda bulunan iki tepedir. Bu iki tepe arasnda yedi defa gidip gelinerek yaplan ibadete ise say denilmektedir. air bu unsurlar
genellikle birlikte kullanm, sevgilisinin mahallesinde dolamay say yapmaya
benzetirken bunun k iin ne kadar byk bir mutluluk olduunu da dile getirmitir.
Gam Mervesinde say idben hacc- vasln
Hccc- ka virilen ehl-i saf hak (X/53)
Merve hak say-i Kabe-i kyun
Cn hcsna safdur ey dost (G.16/13)
Ira itme kapundan Merve hakk
Kabe kyunun sayi Safdur

(G.68/4)

air bu konuyla ilgili olarak baka bir beyitte ise sevgilisinin dier klarnn yani rakiplerinin sevgilisinin mahallesinde dolamasn haclarn say etmesine benzetmi ve buna bir anlam veremediini ifade etmitir:
n saf bulmaz beni kapunda grdke mukm
Kabe-i kyunda nin say ider bilsem rakb (G.10/4)
Zemzem:
Konuyla ilgili bir baka unsur ise zemzemdir. Zemzem, Kbe civarndaki
mehur kuyunun suyuna verilen addr. air sevgilisi uruna gznden aktt
yalar zemzem suyuna benzetmektedir:
Dil urdugn yzmz ol havz- safdan
imdi yiridr dkse gzm Zemzem-i Bath

(VI/59)

n olmadum harem-i ky- dil-bere mahrem

Gzm bunar aktsa aceb degl zemzem (G. 211/1)
hram:
Haccn zel giysisi olan ihrama da yer veren air, onu beyaz ve dikisiz olma zelliinden dolay kefene benzetir. Ayrca haclarn giydii bu ihramn al-

186 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

tnda baka bir elbise bulunmay da n hl ve tavrna uymaktadr. Zira

k da sevgilisinin uruna dnyaya ait her eyden vazgemitir.
Hacc- vasl in ehd olanlarn
Cme-i hnnleri ihrmdur (G.78/5)
Giymesin devlet kabsn hrka-i kun giyen
nki ihrm zre giymez mahrem olanlar libs

(G. 136/2)

Kurban:
Kurban Bayramn iine alan gnlerde gerekleen hac ibadeti srasnda
kesilen kurban yerine ise Cem Sultan sevgilisine kendi cann sunar:
d ay diy Kabe-i kyunda dil-i Cem
Y kalaruna cnn kurbn ider iy dost

(G.15/7)

Arafat:
Cem Sultan, Divannda haccn farzlarndan biri olan vakfenin gerekletii, Mekke yaknlarnda bulunan Arafata ise sadece bir beyitte yer verir:
Say it ki mahrem-i Meden olasn gnl
Mekkdr iigi Araft Muhammedn (Der Nat- Nebi/19)
Sonu
Neticede Cem Sultann hacca gitmi, Hz. Peygamberin kabrini ziyaret etmi bir ehzade olarak iirlerinde hacla ilgili unsurlar dier airlerden ve zellikle de dier air sultanlardan daha zengin ve ayrntl bir ekilde kullandn
sylemek mmkndr.10 Zira bu durum bir eyi hayal etmekle grmek arasndaki fark kadar aktr. nk dier sultanlarn hibiri hacca gitmemiken o
srgn hayatna ramen bu erefe nail olmutur. Belki de btn bunlardan dolay onun Kbeye, Kbeyi iine alan kutsal topraklara duyduu ak ve zlem,
ldnde kefeninin Kbenin rtsnden yaplmasn istetecek kadar byktr.

10

erife Uzun, Trk slam Edebiyatnda Hac ve Kurban Motifleri (air Sultanlar rnei), Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, S Sosyal Bilimler Enstits, Konya 2007.