Midzynarodowa ochrona

dbr kultury
w czasie konfliktw zbrojnych

Klaudia Zygarlicka
Anita Szymaniak

Czym s dobra kultury?

Jednym z najbardziej znaczcych czynnikw
narodowotwrczych jest kultura. Ogromne znaczenie dla
integracji narodowej posiadaj dobra kultury.

W rozumieniu konwencji haskiej dobra kultury to przede

wszystkim:
dobra ruchome lub nieruchome, ktre maj wielk wag dla
dziedzictwa kulturalnego narodu, np. zabytki architektury,
sztuki lub historii, stanowiska archeologiczne, zespoy
budowlane majce znaczenie historyczne lub artystyczne,
dziea sztuki, rkopisy, ksiki i inne przedmioty o
znaczeniu artystycznym, historycznym lub
archeologicznym, a take zbiory naukowe i powane zbiory
ksiek, archiwaliw lub reprodukcji wyej wymienionych
dbr kultury;
gmachy, ktrych zasadniczym przeznaczeniem jest
przechowywanie lub wystawianie dbr kulturalnych
ruchomych, np. muzea, wielkie biblioteki, skadnice
archiwalne, jak rwnie schrony majce na celu
przechowywanie na wypadek wojny dbr kulturalnych
ruchomych;
orodki obejmujce znaczn liczb dbr kultury, zwane
orodkami zabytkowymi

Ochrona dbr kultury w czasie konfliktw zbrojnych zajmuje istotne

miejsce w midzynarodowym prawie konfliktw zbrojnych.
Podyktowana jest ona zarwno interesem narodowym
poszczeglnych pastw, jak i wiadomoci uniwersalnoci
wartoci oglnoludzkich.
Straty wyrzdzone dobrom kultury jakiegokolwiek narodu stanowi
uszczerbek w dziedzictwie kulturalnym caej ludzkoci.

ZAGROENIA DBR KULTURY

Dobra kultury naraone s na rnorodne zagroenia. Naley stwierdzi,
na podstawie dowiadcze historycznych, e najwiksze straty
odnotowywane s w czasie wojny.
Natura zagroe jest dwojaka. S one powodowane przez

siy przyrody (trzsienia ziemi, huragany, ulewy, powodzie, wyadowania

atmosferyczne),

dziaalno czowieka (wojny, kradziee, podpalenia, akty wandalizmu,

nieposzanowanie, terroryzm),

zaniedbanie, lekcewaenie, ignorancj.

Zagroenia te maj charakter jednostkowy, lokalny lub

ponadregionalny midzynarodowy.

Jak wykazay dowiadczenia z minionych wojen, zniszczenia dbr kultury

byy dokonywane rnymi metodami i rodkami.

Najwaniejsze z nich to:

zniszczenia mechaniczne na skutek bezporedniego raenia bombami
lotniczymi, rakietami burzcymi, pociskami artyleryjskimi, ogniem z
cikiej broni maszynowej, adunkami wybuchowymi;
zniszczenia lub uszkodzenia powodowane przekroczeniem napre
dynamicznych na skutek wstrzsw, drga podoa i fundamentw,
silnych podmuchw i zawirowa powietrza;
zniszczenia spowodowane poarem na skutek dziaania pociskw i bomb
zapalajcych, podpalenia bezporedniego lub wynikajcego z
uszkodze instalacji wewntrznych, np. elektrycznych, ciepowniczych
lub gazowych;
uszkodzenia lub zniszczenia spowodowane dziaaniem substancji
chemicznych uywanych w celach bojowych;
zniszczenia lub uszkodzenia na skutek promieniowania po wybuchu
jdrowym (zwaszcza dekoracje malarskie i zabytki malarstwa);
zniszczenia ruchomych dzie sztuki i zbiorw powodowane grabie,
umylnym lub nieumylnym uszkodzeniem - utrata zbiorw lub
pojedynczych dzie sztuki przejtych w czasie dziaa wojennych przez
oddziay nieprzyjaciela lub skradzione w celu uzyskania zysku w
czasie pokoju.

Grabie polskich dbr kultury w

czasie II wojny wiatowej
Zorganizowany i uprzednio zaplanowany rabunek
polskich dbr kultury prowadzony w latach 1939
1945 na terytorium pastwowym Rzeczypospolitej
Polskiej.

Skala grabiey:

2,8 tys. obrazw znanych europejskich szk malarskich,

11 tys. obrazw autorstwa malarzy polskich,
1,4 tys. wartociowych rzeb,
15 mln ksiek z rnych okresw,
75 tys. rkopisw,
22 tys. starodrukw,
25 tys. map zabytkowych,
300 tys. grafik,
50 tys. rkopisw muzealnych,
26 tys. bibliotek szkolnych,
4,5 tys. bibliotek owiatowych
1 tys. bibliotek naukowych,
oraz wiele innych nieudokumentowanych eksponatw i
przedmiotw wartociowych (m.in. 5 tys. dzwonw
kocielnych)

Srebrna figura Madonny

Wieluskiej z 1510
zaginionej w 1939 roku

Niemcy wysadzaj koci w. Michaa z XIII wieku w Wieluniu

Fragment Pontyfikau Pockiego

sprzedanego po wojnie na aukcji
przez tajne suby NRD
Pikna Madonna z Torunia

Uwarunkowania prawne
24 kwietnia 1863 Kodeks Liebera ( regulamin
prowadzenia wojny zredagowany przez prawnika
Francisa Liebera ) - nakazywa zabezpieczenie
przed zniszczeniem podczas szturmu i oblenia:
klasycznych dzie sztuki, bibliotek, zbiorw
naukowych lub cennych przyrzdw oraz
wprowadzenie specjalnego oznaczenia w czasie
wojny: budynkw zawierajcych zbiory dzie sztuki,
muzew naukowych, obserwatoriw
astronomicznych lub cennych bibliotek, tak aby w
miar monoci udao si unikn ich zniszczenia.
Kodeks przewidywa karanie za zniszczenie dbr
kultury wbrew koniecznoci wojennej

1874 - deklaracja praw i zwyczajw wojny ldowej,

wypracowana na midzynarodowej konferencji w
Brukseli .
W deklaracji okrelono, e mienie gmin oraz
zakadw powiconych obrzdom religijnym,
dobroczynnoci i wychowaniu, sztukom i naukom,
nawet nalecych do pastwa, bdzie traktowane
jako wasno prywatna. Wszelkie zajcie,
zniszczenie lub rozmylne zbezczeszczenie
zakadw tego rodzaju oraz zabytkw
historycznych, dzie sztuki i nauki powinno by
cigane przez wadze cywilne.

Pod koniec XIX wieku na konferencji pokojowej w

Hadze dokonano kodyfikacji norm prawa
wojennego, dotyczcego ochrony dbr kultury.
Kodyfikacja ta wprowadzia do prawa traktatowego
zapisy obowizujce w prawie zwyczajowym.
Normy takie zostay zapisane w II konwencji
haskiej z 1899 r.
Normy prawne, dotyczce ochrony dbr kultury,
zawarte w II konwencji z 1899 r. zostay rozwinite
w IV i IX konwencji z 1907 r

KONWENCJA HASKA Z 1954

odbya si w Hadze na zaproszenie Rzdu Holandii od
dnia 21 kwietnia do dnia 14 maja 1954 r. i
przeprowadzia obrady nad projektami
przygotowanymi przez Organizacj Narodw
Zjednoczonych dla Wychowania. Nauki i Kultury
( UNESCO )
Caa Konwencja zostaa spisana w jzyku angielskim,
francuskim, hiszpaskim i rosyjskim.

Konwencja Haska miaa na celu obron dbr kultury

ruchomych oraz nieruchomych, na przykad:
- zabytki architektury, sztuki lub historii
- stanowiska archeologiczne
- dziea sztuki, rkopisy, ksiki i inne przedmioty o
znaczeniu artystycznym, historycznym lub
archeologicznym
- zbiory ksiek i zbiory naukowe

Dodatkowo ochron miay zosta objte gmachy,

ktrych zasadniczym przeznaczeniem jest
przechowywanie lub wystawianie dbr kulturalnych
ruchomych, na przykad:
- muzea
- wielkie biblioteki
- skadnice archiwalne
- schrony majce na celu przechowywanie dbr
ruchomych w razie konfliktu zbrojnego

Wedug art. 4 Konwencja Haska zobowizywaa do

poszanowania wszelkich dbr kulturalnych, nie
tylko na wasnym terytorium, ale te na terytoriach
innych Umawiajcych si Stron. Nie mogy one by
wystawiane na zniszczenie lub uszkodzenie, a
przede wszystkim koniecznym byo powstrzyma
wszelkie akty nieprzyjacielskie, ktre mogyby
zaszkodzi okrelonemu dobru. Zakazane s akty
kradziey, rabunku, bezprawnego przywaszczania
dbr kulturalnych, a wedug art. 5, podczas
okupacji kade pastwo, nawet te okupujce, musi
w miar moliwoci popiera wysiki waciwych
wadz narodowych terytorium okupowanego, majc
na celu zapewnienie opieki nad jego dobrami
kulturalnymi i ich zachowanie.

Kade dobro kulturalne ( ruchome oraz nieruchome), ktre ma

by chronione w czasie konfliktw zbrojnych, wedug Konwencji
Haskiej ma zosta opatrzone poniszym znakiem.

Aby przetransportowa dobra kulturalne, najpierw trzeba skierowa wniosek do

Komisarza Generalnego do Spraw Dbr Kulturalnych. Konieczne jest
wskazanie powodw, w przyblieniu poda ilo oraz znaczenie dbr, ktre
maj zosta przewiezione, rodki transportu, projektowan tras i dat
transportu oraz wszelkie inne informacje. Jeli Komisarz Generalny, po
zasigniciu opinii, sdzi, e przewz jest uzasadniony, konsultuje waciwych
delegatw Mocarstw Opiekuczych. Transport zawiera jedynie dobra
kulturalne i jest zaopatrzony w znak rozpoznawczy. Inspektor, bd
inspektorzy towarzysz transportowi a do miejsca przeznaczenia.
Gdy w gr wchodzi transport za granic, dochodz inne postanowienia, jak na
przykad: pastwo, ktre bdzie depozytariuszem dbr, zapewni tym dobrom
opiek co najmniej rwn tej, jak otacza wasne dobra kulturalne o
podobnym znaczeniu; zwrci dobra kulturalne dopiero po zakoczeniu
konfliktu, w przecigu 6 miesicy od zoeniu okrelonej proby; dysponowa
nimi nie bdzie mg ani deponent ani depozytariusz, chyba, e konieczne
bdzie przewiezienie dobra do kraju trzeciego.
Kada ze stron podpisujcych Konwencj moe zwrci si do UNESCO z
prob o pomoc techniczn w zorganizowaniu ochrony swoich dbr
kulturalnych, lub te sama organizacja jest uprawniona do wystpowania z
wasnej inicjatywy z propozycjami na ten temat.

Restytucja dbr kultury utraconych

w czasie II wojnie wiatowej
Przy pomocy sub dyplomatycznych i konsularnych
poszukiwane s obiekty utracone w czasie wojny. W
przypadku zidentyfikowania konkretnego dziea zesp
przygotowuje stosowny wniosek restytucyjny oraz
prowadzi lub koordynuje prace zmierzajce do jego
zrealizowania.
Za polskie starty wojenne uznaje si ruchome dobra
kultury utracone w wyniku II wojny wiatowej z terenw
Polski po 1945 r. pochodzce zarwno ze zbiorw
publicznych, prywatnych, jak i kocielnych.

Wiele z dzie polskich zostao odzyskanych, w tym:

portret Jana III Sobieskiego, odzyskany w padzierniku 2011 roku

Wiele z dzie polskich zostao odzyskanych, w tym:

portret Jana III Sobieskiego, odzyskany w padzierniku 2011 roku

Madonna z Dziecitkiem, cz rodkowa tryptyku , odzyskana z

Bostonu w 2004 roku:

Midzy innymi rwnie Puk 11-ty uanw Jana Chemiskiego,

odzyskany w listopadzie 2012, jak rwnie wiele innych dzie
tego autora:

Nadal jednak wielu dbr nie odzyskano, w tym obrazw,

rzeb, tkanin, rkopisw, rysunkw, wyrobw z koci czy
bursztynu, na przykad:
Adam w Raju

Chorgiew piechoty z czasw Krlestwa Polskiego: pat, grot,

drzewce

Order loratyski (ustanowiony przez krla Stanisawa

Leszczyskiego):

Ciekawostka
W zbiorze rodziny Czartoryskich, jeszcze na pocztku XIX wieku
znajdoway sitrzy obrazy, uznawane za bardzo cenne: Krajobraz z
miosiernym Samarytaninem Rembrandta van Rijna, Dama z
gronostajem Leonarda da Vinci oraz pereka kolekcji Portret
modzieca Rafaela Santi. Jednake podczas trwania II wojny
wiatowej dziea zostay naraone na niebezpieczestwo - wadze
okupacyjne zaplanoway przejmowanie polskich dbr kulturalnych,
przez co setki tysicy dzie i zabytkw ju nigdy nie wrcio do
prawowitych wacicieli. Wrd nich byy rwnie Portret modzieca
. 70 lat temu ostatni raz widziano go na Dolnym lsku i jak dotd,
mimo poszukiwa przez dziesitki specjalistw z wielu krajw, jego
losy nadal s nieznane. Caa historyczna zagadka wraz z prb jej
wyjanienia zostaa opisana w ksice Roberta Kudelskiego
Zaginiony Rafael

Wspczesne konflikty
zbrojne
Na caym wiecie toczy si okoo 50 konfliktw zbrojnych,
w ktre zaangaowanych jest ponad 60 pastw i 370
ugrupowa partyzanckich. Wedug tzw. indeksu pastw
upadych, przygotowywany przez amerykaski think
tank Fundusz dla Pokoju, w 2012 roku sytuacja w 33
krajach zostaa zaklasyfikowana jako "alarmujca",
podczas gdy "ostrzeenia" wydano dla 92 pastw. W
chwili obecnej jednym z gwnych, relacjonowanych na
bieco konfliktw zbrojnych jest konflikt na wschodniej
Ukrainie, w czci Donieckiej, ugaskiej oraz na
obszarach ssiednich. Separatyci wzniecili powstanie,
dc do uniezalenienia si tego terytorium od reszty
Ukrainy.

Wspczesne konflikty
zbrojne
Na caym wiecie toczy si okoo 50 konfliktw zbrojnych,
w ktre zaangaowanych jest ponad 60 pastw i 370
ugrupowa partyzanckich. Wedug tzw. indeksu pastw
upadych, przygotowywany przez amerykaski think
tank Fundusz dla Pokoju, w 2012 roku sytuacja w 33
krajach zostaa zaklasyfikowana jako "alarmujca",
podczas gdy "ostrzeenia" wydano dla 92 pastw. W
chwili obecnej jednym z gwnych, relacjonowanych na
bieco konfliktw zbrojnych jest konflikt na wschodniej
Ukrainie, w czci Donieckiej, ugaskiej oraz na
obszarach ssiednich. Separatyci wzniecili powstanie,
dc do uniezalenienia si tego terytorium od reszty
Ukrainy.

We Wrocawiu, na dworcu PKP mona obecnie podziwia

wystaw Grand Press Photo 2014, w tym w wikszoci zdjcia
zrobione podczas konfliktu na Ukrainie.

Jednake najbardziej dowiadczonymi wojn i konfliktami

czciami wiata s dzi: Azja oraz rodkowy i Bliski
Wschd. Kady z tych regionw jest aren omiu wojen i
jednego konfliktu. W Afryce toczy si obecnie sze
wojen i cztery konflikty zbrojne, a w Ameryce
Poudniowej i rodkowej ma miejsce jedna wojna i jeden
konflikt.

Program Bkitnej Tarczy

Celem programu jest ochrona dbr kultury w przypadku
konfliktw
zbrojnych,
zagroe
spowodowanych
klskami
ywioowymi
oraz
katastrofami
cywilizacyjnymi.
Do
gwnych
zada
Komitetu
powoanego
przez
organizacj
naley
zarwno
nawizywanie staej wsppracy ze specjalistami
konserwacji i strukturami obrony cywilnej, jak rwnie
tworzenie struktur terenowych odpowiedzialnych za
inwentaryzacj
dbr
kultury,
opracowywanie
i
wdraanie alertw, szkolenie funkcjonariuszy oraz
ochotnikw w celu usprawnienia dziaa naukowych.
Podstawowym
jednak
celem
Midzynarodowego
Komitetu Bkitnej Tarczy jest powoywanie komitetw
narodowych, ktre bd zajmowa si ochron dbr
kultury.

Ciekawostka na koniec:
Zamek w woj. Opolskim posiadajcy 365 pomieszcze i 99 wie,
wedug fantazji prawowitego waciciela Franza Huberta.
Jeden z niewielu nietknitych w czasie wojny dbr kultury, z wyjtkowego
powodu: p zamku podczas II wojny wiatowej zajmowaa armia czerwona,
wykorzystujc swoje skrzydo na szpital, a drug poow
wykorzystywali ( rwnie na szpital ) onierze niemieccy ( za zgod wacicieli,
pastwa von Tiele-Winckler, gdy sami byli Niemcami z pochodzenia ).
Niestety w rodku ocalao niewiele oryginalnych mebli - Armia Czerwona
wytuka wszystkie lustra w sali lustrzanej, wyrzucano za okna ksiki,
po czym je palono, zrywano ozdobne yrandole z sal balowych,
a galeri hrabiowsk wyczyszczono ze wszelkich dzie. Na cae szczcie
Rosjanie oszczdzili sam zamek w ramach podzikowa
za moliwo korzystania ze szpitala.
Jeszcze do 2013 roku miecio si tam Centrum Leczenia Nerwic,
a obecnie jest to obiekt hotelowy oraz udostpniany w wikszoci
obiekt do zwiedzania.

Ciekawostka na koniec:
Zamek w woj. Opolskim posiadajcy 365 pomieszcze i 99 wie,
wedug fantazji prawowitego waciciela Franza Huberta.
Jeden z niewielu nietknitych w czasie wojny dbr kultury, z wyjtkowego
powodu: p zamku podczas II wojny wiatowej zajmowaa armia czerwona,
wykorzystujc swoje skrzydo na szpital, a drug poow
wykorzystywali ( rwnie na szpital ) onierze niemieccy ( za zgod wacicieli,
pastwa von Tiele-Winckler, gdy sami byli Niemcami z pochodzenia ).
Niestety w rodku ocalao niewiele oryginalnych mebli - Armia Czerwona
wytuka wszystkie lustra w sali lustrzanej, wyrzucano za okna ksiki,
po czym je palono, zrywano ozdobne yrandole z sal balowych,
a galeri hrabiowsk wyczyszczono ze wszelkich dzie. Na cae szczcie
Rosjanie oszczdzili sam zamek w ramach podzikowa
za moliwo korzystania ze szpitala.
Jeszcze do 2013 roku miecio si tam Centrum Leczenia Nerwic,
a obecnie jest to obiekt hotelowy oraz udostpniany w wikszoci
obiekt do zwiedzania.