Danijela Vasili

ENSKE MOBE IZ BOSANSKE KRAJINE

UVOD
Cilj ovoga rada je da pokuamo dati mali doprinos u prouavanju enskih moba
(jedan od oblika udruivanja i meusobnog ispomaganja radne snage na selu) koje su
rasprostranjene na cijelom srpskom etnikom prostoru.
Koliko su pojedine enske mobe bile zastupljene u naim krajevima, zavisilo je od
fiziko geografskih uslova (nadmorske visine, vrste zemljita i klime), koji su direktno
ili indirektno uticali na ivot i rad ovjeka, od stepena korienja savremenih
mehanizacionih sredstava u obavljanju seoskih radova i od kupovine industrijskih
tekstilnih sirovina i proizvoda.
enske mobe kao jedan od oblika udruenog rada u veini krajeva zadrale su se do
50-ih godina XX vijeka, dok su nekim siromanijim, izolovanijim i manje pristupanijim
krajevima, gdje se tradicija naeg naroda due zadrala ove vrste moba se i danas
primjenjuju.
Meutim, pored osnovne funkcije mobe da se pomogne drugom u obavljanju nekog
posla, narod se najee odazivao na mobe radi pjesme, igre i veselja, odnosno, radi svih
oonih lijepih stvari u toku rada koje su naeg ovjeka veselile, i zbog kojih je u veini
sluajeva iao na mobe.
O znaaju i funkciji enskih moba u srpskoj tradicionalnoj kulturi pisali su T.
Brati, Milan Z. Vlajinac, Milan T. Vukovi i mnogi drugi. Oni su u svojim radovima,
bavei se nauno-istraivakim radom prikazali, koliku je ulogu i znaaj imala moba u
socijalnoj kulturi naeg ovjeka.
POJAM MOBE
Moba je jedan od najbitnijih radnih obiaja, koje je na narod upranjavao u svojoj
tradiciji, a koji se i danas moe primjetiti u neto izmjenjenom obliku, prilagoeno
vremenu i uslovima u kojem ivi dananji ovjek sa sela.
Opisujui koliki je znaaj i ulogu imala moba u svakodnevnom radnom ivotu
ovjeka, moramo jasno razlikovati mobu od drugih vrsta udruenog rada (pozajmice,
sprege, kuluka i sl.).
Moba je dobrovoljno, besplatno pruanje pomoi komiji, roaku u obavljanju
razliitih poslova, koji su dio svakodnevnog ivota ovjeka od kosidbe, etve, kopanja
kukuruza, komuanja kukuruza, berbe groa i sl.
Po Milanu T. Vukoviu: Moba, mobarenje, molba je najei obiaj meusobnog
pomaganja na selu. Kada se ukae potreba za radom, domain saziva potreban broj radne
snage. Rad je besplatan i dobrovoljan, a domain je obavezan radnike to bolje da
ugosti.1 Toma Brati definie mobu kao jedan od oblika udruenog rada, gdje jedan

Danijela Vasili, profesor geografije i etnologije, kustos-etnolog u Muzeju Republike Srpske

M. T. Vukovi, Narodni obiaji, verovanja i poslovice kod Srba, Beograd 1985, 170

ovjek sazove vie osoba, samih ili sa volovima i konjima da mu radi neki posao, pa mu
za ovakvu radnju nije obavezan platiti.2
Moba, kao obiaj udruenog ljudskog rada, terminoloki je objedinjavao i kao takav
se koristio u Bosni i Hercegovini, Dalmaciji, Sremu, i Crnoj Gori. Prvobitni oblik termina
moba je mlba, koja se najee koristi u Srbiji, manje u BiH. U nekim srpskim
krajevima narod kae da ide u mobu ili molbu. U svim naim krajevima ova dva termina
imala su istu funkciju i znaaj, izuzev Crnogorskog primorja, gdje je molba predstavljala
obiaj kada se nekoliko mladih ljudi i ena udrue, pa jedan drugom sve poslove redom
obavljaju, dok je moba predstavljala udruivanje mladih radi obavljanja konkretnog
posla. Meutim, najstarija terminoloka odrednica udruenog ljudskog rada zove se
moljba. Funkcija i znaaj moljbe u ovjekovom radu pominje se na prvim pisanim
spomenicima i narodnim pjesmama. Simboliki znaaj molbe okarakterisan je u znaenju
vjerske molitve, odnosno moljenje za razne usluge. U Bosni i Hercegovini u jednom
kraju, najee se uje da neko ide u umobu ili umobinju, a u drugom u mobinu ili
mobinju. U pjesmi: Ljubovi i Ivankovia Kosa, pjeva se kako je Ljubovi sakupljao
golemu mobinju: Ali u istoj pjesmi se kae: Sva je moba dola na uinu.3 (to znai da
se na mobu ilo, tamo gdje je bilo ia i pia).
Osnovni cilj i zadatak zbog ega se moba saziva je, da se sakupi to vei broj
mladih ljudi (momaka i djevojaka), koji e se uz igru, pjesmu zbliiti a samim time i
motivisati da to kvalitetnije obave posao zbog kojeg su doli.
Mobe se mogu podjeliti na enske, muke i mjeovite. Meutim kategoriki izvriti
selekciju moba na muke i enske je veoma teko. Tako npr: u veini enskih moba
prisutni su mukarci, negdje da pripomognu u radu, a uglavnom radi druenja i
zbliavanja. A kada ne bi bilo tako, te enske mobe bi izgubile smisao za njihovo
postojanje, odnosno sazivanje, jer su se na mobama raale neke nove ljubavi, pronalazili
brani suprunici (najee iz susjednog sela).
Najee enske mobe su: prela ( kada su imala funkciju da se pripomogne
domaici u ijoj kui se saziva prelo) od eljanja i predenja vune do spremanja
djevojakog ruha (trikanja, pletenja, ivanja i vezenja, etva (vie mjeovita, muka i
enska).4 Prela su najee sazivana u Bosanskoj Krajini.
Moda jedne od najznaajnijih moba, koje bi dosljedno opravdale svoju funkciju i
sadraj su mobe iz sevapa i milosra tj. milosrdne mobe. Ove mobe se obavljaju kod
siromanijih domaina koji ne mogu sami da urade svoje poslove, kod bolesnih, kod
inokosnih (udovica) ena i kod kue u kojoj nema enske eljadi.
Za razliku od mobe, pozajmice se moraju vratiti. Sva deavanja koja se primjeuju
u toku mobe, u pozajmici su dosta skromnija (od broja ljudi koji uestvuju, od veselosti
samih ljudi do gozbe koja je skromnija). Pozajmica se moe obaviti tako da se
pozajmljuje stoka umjesto ovjeka ili za jednog kosaa se vraaju dva kopaa (zato to je
kosaki rad tei od kopakog).
Sprega, sastavljanje, etvorenje je isto to i pozajmica, samo to se kod sprege ide
u pozajmicu sa radnom stokom, da se ore, vue ito, sijeno, drvo, kamen i sl.5
2

M. Z. Vlajinac, Moba i pozajmica, Srpka Kraljevska Akademija, SEZB, knjiga XLIV, Drugo odjeljenje,
ivot i obiaji narodni, knjiga 18, Beograd 1929, 21
3
Isto, 8
4
Isto, 41
5
M. T. Vukovi, isto, 171

Za razliku od mobe i pozajmice gdje je rad dobrovoljan, nekada za vrijeme

srednjevijekovne srpske drave i turskog perioda obiaj je bio da se radna snaga prisilnim
putem skupi i radi besplatno. Taj besplatni rad zove se kuluk. Ovaj rad su obavljali
seljani za srednjevijekovne feudalce, a kasnije za turske age i begove i za potrebe
okupatora ( u I i II svjetskom ratu).6
SAZIVANJE MOBE
Mobe sazivaju siromani, srednjaci i bogatai (ee sazivaju mobe i na njihove
mobe se vie ljudi odazove). Obiaj je da mobu saziva domain kue mobilac, ili neko
mlai iz njegove kue, koga on poalje, ovjek koji se odaziva na mobu zove se mobar
ili molbar. Moba se saziva zbog nemogunosti eljadi iz jednog domainstva da obave
neke poslove u odreeno vrijeme. enske mobe sazivaju domaice ili njihove keri, radi
toga to one ne mogu same da obave svoje poslove, a i da se potpomogne u spremanju
djevojakog ruha.
Mobe se sazivaju u razliito doba godine u doba dana u zavisnosti od posla koje
treba obaviti. Na osnovu ovoga vano je istai da se prela, kao jedan od oblika enskih
moba vie sazivaju zimi i u jesen, kada su dani krae, a noi due, kada ima manje posla
u polju. Kada djevojke obave sve svoje dnevne radne obaveze, onda se u toku dugih
zimskih noi upuste u prela koja traju negdje i do kasno u no. U Bosanskoj Krajini
enske mobe obino traju od Boinih poklada pa sve do asnog posta.7 Na predenje
kuine i vune ene idu kod kominice uoi petka jer se tada ne valja kod svoje kue
presti.
U veini sluajeva na mobe su pozivani ljudi iz istog sela, meutim rado su
pozivane i komije iz susjednih sela radi druenja i zbliavanja, a deavalo se da se neki i
orode. Na enske none mobe kao to su prela, uglavnom su pozivane djevojke iz sela
u kojem se moba saziva, dok su momci prisutni na tim prelima najee iz susjednih sela.
Na narod se rado odazivao na mobu, jer je smatrao da je ljudski pomoi nekome,
odnosno da je to red. Djevojkama je bila asta da budu pozvane na prelo, jer nije svaka
djevojka mogla biti pozvana na prelo. Na prelu su djevojke prikazivale svoje umjee
izraeno u vezu, tkanju, pletenju i sl.
PRELA U BOSANSKOJ KRAJINI
Prela su jedan od oblika enskih moba (nonih) koja su u prolosti bila vie
primjenjivana u Bosankoj Krajini, nego danas. Prelo je u naem narodu imalo dvojaku
fukciju. Za nas je interesantno prelo koje je bilo u funkciji enskih moba, odnosno kada
se na prelo ilo i da se neto uradi drugome, a ne samo radi pjesme i veselja. Druga vrsta
prela je prelo ija je osnovna funkcija bila zabaviti se i neto uraditi za sebe.
Petar St. Ivanevi u svom radu Srpski narodni obiaji kae: Da su prela i sijela
u Bosanskoj Krajini bila omiljena svuda, na selu i varoi. Na prelu se pjeva, veseli, igra a
stariji ljudi pripovjedaju svoje doivljaje, istoriju naeg naroda. esto si mogao vidjeti
ponosnu i milu Srpkinju da u dan prede ili sa preslicom hoda. Da, kad se ide na poljski
rad, to vilogojne eri Krajine ljute-djevojke i mlade snae, uzmu prelu, pletivo ili vez, da
6
7

M. Karanovi, Nekolike velike porodine zadruge u BiH, Glasnik Zemaljskog Muzeja u BiH, 1938, 172
M. Z. Vlajinac, isto, 82

nijesu praznih ruku. Putem predu i pletu, a na uini i odmoru vezu. O pretenini i
suknenini radi se obno. Na prelo se zovu cure udavae, inokosne ene i mlade snae. Uz
djevojke i snae ide, ko njihov, da na prelu i sijelu paze na njihovo ponaanje. Starije
djevojeke i ene pouavaju i sjetuju mlae. I beari, ljudi bez enska u kui zovu i
skupljaju prela, a uz prelo ide i sijelo. Ako se prelje zovu daje im se jelo. Iznese se
ljenjaka, orasa, kruaka i po koja jabuka. Na prelo pored enskadije dolaze i momci.
enska eljad prede, momci zametnu igru i igraju se. Prelje se natjeu koja e vie
napresti. Momci ukradu od cura puna vretena, pa se onda rugaju kako je ova ili ona lijena
i malo je prela. Dok koja od snanijih i slobodnijih ena ne skoi meu mukarce, nae i
otme vretena pa povrati djevojci i u ali ga pone ruiti. Djevojke i mlade pjevaju
predui. Svakog e momka i djevojku pripjevati i spomenuti, a osobito ako znadu da se
vole.
Jedna pjesma kae:
Gerdan kiti ljuba Ivanova,
Gerdan kiti gerdanu govori,
Moj gerdanu, moje suvo zlato,
Kakav e te junak potrgati!
Nee Gavro, iv majci ne bio!
Hoe Rade, radosna mu majka!
U drugoj naoj narodnoj pjesmi se kae:
Prelo se je sastajalo,
Mladi momci i djevojke,
Meu sobom spominjali?
Lijepa Joka govorila,
Da bi Pera najvoljela.
Na prelu se igralo i zborako kolo ili djevojako kolo ali se kae i samo kolo.
Mladi momci Krajinici igraju tu igru na prelu i sijelu. Njih nekoliko pohvataju se za
ruke, drugi se popnu na njihova ramena, pa se oni pohvataju i igraju kolo naokolo.
Gornji momci pjevaju:
Ovako se kolo igra, kolo igra,
Oni donji odgovaraju:
Nije tako, ve ovako rode mili.
Momci su igrali tako to jedan od njih uzme kaike, obino tri, izmeu prstiju stavi
dvije, a sa treom udara u one dvije, tako da im daje takt. Svi sa prela gledaju u te
momke. Svojat hvali svoj rod, kako je jak, snaan i vjet. Poneka djevojka se smijei, a
milo joj je to se tolika hvala prosiplje na njezinog dragog.8
8

P.St. Ivanevi, Srpski narodni obiaji, Bosanska Vila, 1904. godina, 292

Prela su enske none mobe koje su u svim naim krajevima sazivane zimi i u
jesen, kada su dani krai a noi due, i kada nije bilo posla u polju.
Ona su manje ili vie u svima krajevima Bosanke Krajine bila slina. Postojale su
dvije osnovne funkcije prela: pomoi drugome i to bolje se proveseliti.
U ovom radu pokuaemo dati mali opis prela iz prnjavorskog kraja, sa Zmijanja i
sela Ravnog kod Kupresa.
Prema kazivanju Nedeljke Vuji (roene Gavri) iz sela Crkvene kod Prnjavora, a
sada nastanjene u Banjaluci prela kakvih se ona sjea 60-ih godina XX vijeka bila su
ovakva: Domaica, a najee mlada djevojka sazivala je svoje kolegice, djevojke iz
komiluka iz istog sela, a ponekad i iz susjednog sela ukoliko iz poznaje da dou na
prelo.

Skupljanje djevojaka za prelo

Djevojke su u dogovoru odluivale, a najee uz prjedlog djevojke domaice u

koliko sati e se doi na prelo. Prela su poinjala zimi u dvadesetjedan as, a zavrala oko
dvanaest sati po ponoi, zato to roditelji nisu dali da se ostane due. Veinom su prela
sazivala imunije djevojke, radi prostoru i gozbe. Kod njih je moglo doi vie djevojaka i
momaka, to znai da je moglo biti veselije. Nije bilo velike razlike u godinama, najee
su bile priblino istih godina. Na ta prela pozivane su i majke djevojaka, ukoliko su one
poznavale majku od djevojke domaice. Njihove majke su bile u zasebnoj prostoriji.
Djevojke su se posebno ureivale kada su ile na prelo. Kada se doe na prelo, prvo se
malo posjedne, pa djevojka domaica ih poasti sokom, peenim utipcima,
jabukama, orasima i ljenjacima. Djevojka domaica odluuje ta e se raditi. Jedne su
prele, druge trikale, tree vezle (najee na bezu i leokrilu). Plele su puno priglavaka
i arapa, posebno ukoliko se neka spremala za udaju.
Momci su dolazili sat vremena poslije. Dolazili su u grupama dvojica do trojica.
Davali su znakove djevojkama, osvjetljujui baterijskom lampom sa vana prozore sobe
u kojoj su bile djevojke. Djevojke su prepoznavale iji je momak stigao na osnovu tih
znakova. Momci su veinom dolazili iz drugih sela. Oni su noi obilazili sela traei kue
u kojima je prelo. Obiu za jednu no oko 10 kua, a onaj momak koji se zagleda u neku
curu tu ostane, a oni drugi odu. Momci su sjedali pored cura koje im se sviaju. Udvarali
su se djevojkama, zadirkivali ih, uzimajui im klupka, vretena i sl. Djevojci je bilo drago
5

da je zadirkuje, ali samo onaj momak koji se njoj svia, dok je od drugog bjeala na neko
drugo mjesto. U toku rada, ovbavezno su pjevale. Momci su lupali orase i ljenjake i
davali ih djevojkama. Ponekad su mame ulazile u sobu da vide kako se mladi ponaaju.
Kada se ue ve kasno u no, prelo se privodilo kraju. Momak je pratio curu kui, a od
djevojke domaice momak je ostajao jo malo da posijedi.
to se tie prela na Zmijanju, Grozda Regoda u svojoj knjizi Sazvuja Zmijanja
kae: Da se prelo sazivalo u toku dugih zimskih noi, ija je osnovna funkcija bila skratiti
duge zimske noi i upotpuniti ih pto veselijim sadrajem. enska eljad bi uvee prela, a
mukarci su im pravili drtvo. Na prelima su se priale ve poznate prie, zagonetalo se i
pjevalo. Najee je bio i jedan guslar, koji bi opjevavao znaajne junake iz srpske
istorije: Miloa Obilia, Marka Kraljevia, kneza Lazara i dr. Neka od djevojaka je itala
pjesnaricu, pogaale se zagonetke i sl.9 Meutim, i na ovom prelu je pored veselja bilo i
rada. ene su prele trikale, vezle i plele.
Gubi Ljubomir u svom radu Porodina zadruga Medii opisujui ivot ljudi u
porodinoj zadruzi Medii istie da: ene zimi predu, pletu i tkaju u sobi glavne kue.
Zimi ene neprekidno predu od jutra do mraka. Organizuju se prela nou da bi se to
due prelo. enska djeca poinju plesti i presti u osmoj godini, a tkati u esnaestoj.10
Prema kazivanju Ljubice Konti iz sela Ravnog (kupreki kraj), a danas nastanjene
u Banjaluci, na prelu je znalo biti i po 20 djevojaka i neto manje momaka. Prelo se
sazivalo zimi, u nonim satima. Na prelu je upana vuna, tkalo se, trikalao se i sl.
Kada se doe kui u kojoj je prelo, obiaj je bio da ih domaica poasti sa onim to
se u kui nae najbolje od hrane. Bilo je veselo sa puno smijeha i ale. Po zavretku
radova koje su djevojke trebale da urade, dobijale su poveerak(najbolja hrana, voe,
neto od slatkog ako se nae). Na prelu su bili i momci, koji su ometali djevojke u radu.
Gaali su ih smotuljcima vune, kao znak udvaranja. Nakon zavretka poslova igralo se
kolo. Domaica je po polasku svaku djevojku darivala jabukom poeljevi joj puno
zdravlja i sree.
ETVA
etva je jedan od oblika enskih moba koje se sazivaju po danu. U nekim naunim
prikazima preovladava shvatanje da je etva vie mjeovita moba, to je opravdano zbog
skoro podjednakog broja ena i mukaraca koji uestvuju u etvi.
etva je moda jedna od najveselijih dnevnih moba koje je na narod primjenjivao.
etvu saziva domain kue. Na etvu se se ilo radnom zorom. Polazak je bio od
domainove kue ili se ilo pravo u polje.

G. Regoda, Sazvuja Zmijanja, Zaviajno drutvo Zmijanje, Knjievna zajedinca Vaso Pelagi,
Banjaluka 2002. godina, 98
10
LJ. Gubi, Porodina zadruga Medii, Zbornik krajikih muzeja, Banjaluka 1969. god. 178

ene i mukarci u toku etve

Prema kazivanju ve pomenute Nedeljke Vuji u prnjavorskom kraju etvu je

sazivao domain kue. Na etvu se ide rano ujutro u sedam sati. Najee je u toku etve
bilo sedam ena i neto manje mukaraca ali to je zavisilo koliko polje ima duluma
zemlje. eteoci su ili pravo u polje, nisu se okupljali kod domainove kue. ene anju
penicu srpom u snopove, a mukarci prave ue i veu snopove i tako sve do ruka. Do
ruka nema pauze, nita im se ne daje od hrane, samo voda. Mlae djevojke su ile po
vodu, ukoliko je bio blizu izvor, ukoliko nije domain bi donosio ujutro rano vodu od
kue u kantama i ostavljao je u hlad. U dvanaest sati je ruak, koji se donosi na njivu. U
hladu se jelo. Jede se kuhani pasulj, pile i krompir, pita od sira i treanja. Odmor je trajao
oko sat vremena. Oblaili su radno odijelo. Djevojke se na noge oblaile arape zbog
bodljevine strnja od penice, i povezivale su glavu maramom zbog vruine i praine.
U toku etve bilo je veselo, sa puno smijeha, ala i poalica. Mukarci su pomagali
enama. Zbog svoje fizike snage oni su vezali snopove, po etiri snopa sastavljali skupa
i uspravljali ih da se sue. Uina je bila oko esnaest sati. Donoena je svjea raznovrsna
hrana. Uz uinu se odmaraju jedan sat. Radilo se do sumraka. Svako je poslije obavljenog
rada iao svojoj kui. Ukoliko se ne zavri etva toga dana nastavlja se sutradan.
Na Zmijanju etva se sazivala kada je ito zrelo za etvu. Najvea teta bi bila ako
zbog nevremena propadne zrelo ito. Narod na Zmijanju molio bi Boga da ne udari
kakvo nevrijeme, led ili kakva druga mraka. Bilo bi: e se bijo? Nie. ta si radijo?
Nita. enskadija je bila spretnija u etvi od mukaraca. Djevojke i mlae ene su
uestvovale u etelakoj mobi. Najee se elo u zajam. Na Zmijanju kau: Danas
e ti eti meni, poto je moje ito prispjelo za etvu, a jutra e roeni moj, kad tvoj ito
bude zrelo, moja eljad eti tebi.11 U toku etve pjevaju se enske pjesme. Pjevale su
neke pjesme spontano koje su se u radu raale.
U veini krajeva etve su se zavravale uz pjesmu , igru i veeru kod domainove
kue.
11

G. Regoda, isto, 71

ZAKLJUAK
enske mobe kao jedan od oblika udruenog ljudskog rada i meusobnog
pomaganja od davnina je na ovjek upranjavao u svom ivotu.
Osnovni cilj ovih moba je da se drugome pomogne i da se ljudi zblie. Kako su se
prela odravala zimi i u jesen, to je bila jedinstvena prilika da se mladi zblie, jer su imali
vie vremena za razonodu, dok su ljeti vie vremena provodili u radu na polju.
enske mobe su u naem narodu danas manje primjenjuju. Sve se vie koriste
savremena mehanizaciona sredstva u obavljanju poljoprivrednih radova (etve), dok sa sa
druge strane mladi ljudi okreu gradu i njegovom raznovrsnom sadraju.

LITERATURA:
1.
2.
3.
4.

5.
6.

Milan T. Vukovi, Narodni obiaji, verovanja i poslovice kod Srba sa kratkim

pogledom u njihovu prolost, Beograd 1985. god.
Ljubomir Gubi, Porodina zadruga Medii, Zbornik krajikih muzeja, Banja
Luka 1969. god.
Grozda Regoda, Sazvuja Zmijanja, Zaviajno drutvo Zmijanje, Knjievna
zajednica Vaso Pelagi, Banja Luka 2002. god.
Milan Z. Vlajinac, Moba i pozajmica, Narodni obiaji udruenog rada, opis,
ocena i njihovo sadanje stanje, Srpska Kraljevska Akademija, Srpski
Etnografski Zbornik , knjiga XLIV, drugo odjeljenje, ivot i obiaji narodni,
knjiga 18, Beograd 1929. god.
Milan Karanovi, Nekolike velike porodine zadruge u BiH, Glasnik
Zemaljskog Muzeja u Bosni i Hercegovini, 1938. god.
Petar St. Ivanevi, Srpski narodni obiaji, Bosanska Vila, 1904. godina

Pripovjedai: Nedeljka Vuji, (roena Gavri) iz sela Crkvene kod Prnjavora a sada
nastanjena u Banjaluci, Ljubica Konti iz sela Ravnog (kupreki kraj) a sada
nastanjena u Banjaluci