Osnove Raunarstva I

Pitanja i odgovori iz
OSNOVA RAUNARSTVA I

Mahmutovic Armin & Husic Ismir

Mahmutovic Armin
Husic Ismir

Osnove Raunarstva I

1.Binarni brojni sistem.

Binarni brojni sistem je brojni sistem sa bazom 2,pa prema tome potrebna su i dva
simbola za ispisivanje brojeva u ovom sistemu.Najcesce se zato koriste simboli ''0'' ili
''1'',koji vec postoje u decimalnom sistemu.Ove binarne cifre ili biti fizicki se
predstavljaju naponskim signalima sa dva nivoa: visokim za jedinicu, i niskim za
nulu. Pa se ponekad umjesto 0 i 1 za binarne cifre koriste i simboli L i H ( od eng.
rijeci Low i High). Vrijednost brojeva u napisanih u binarnom sistemu mogu da se
izracunaju pomocu jednacine :
X= an-12n-1+...+a121+a020 ,+ a-1 2-1+a-22-2+...+a-m2-m
gdje su ai binarni koeficijenti i mogu imati vrijednosti 0 i 1.
Prva pozicija sa lijeve strane zareza ima vrijednost 20, slijedea 21 itd. Prva pozicija
sa desne strane poslije zareza ima vrijednost 2-1 , slijedeca 2-2 itd. Broj cifara za istu
brojnu vrijednost je veci u sistemu sa manjom osnovom brojanja.Npr.U decimalnom
sistemu najveca vrijednost izrazena sa cetiri cifre je 9999, a u binarnom to ce biti
1111, sto odgovara brojnoj vrijednosti broja 15.Najveca brojna vrijednost koja se
moze predstaviti sa odredjenim brojem bita iznosi N = 2n 1 gdje je n broj binarnih
cifara u datom broju. Prema tome najveca vrijednost sa 7 bita bi bila 127, dok bi za
brojne vrijednosti od oko 1000 bilo potrebno 10 bita.
2.Konverzija binarnih u decimalne brojeve.
Konverzija binarnih u decimalne brojeve moze da se izvede pomocu formule
X= an-12n-1+...+a121+a020 ,+ a-1 2-1+a-22-2+...+a-m2-m
Kako je binarni broj dat kao niz jedinica i nula, svaka njegova cifra mnoi se
stepenom broja 2, zavisno od mjesta. Polazi se od mjesta sa najmanjim teinskim
faktorom koji se mnoi sa 20, slijedea se mnoi sa 21 itd. U slijedeem koraku, sve
binarne cifre pomnoene sa stepenom broja 2, sabiraju se, a kao rezultat se dobije
odgovarajui dekadni broj.
(10011)2 = 1 24 + 0 23 + 0 22 + 1 21 + 1 20 = 16 + 2 + 1 = 19
Iz primjera se vidi da binarni brojevi zauzimaju vie mjesta nego dekadni, to je
posljedica to su vrijednosti mjesta u binarnom brojnom sistemu manje od
odgovarajuih mjesta u dekadnom brojnom sistemu.
3. Konverzija decimalnih u binarne brojeve.
Za konverziju decimalnog broja u binarni postoji vise metoda a to su : metode
oduzimanja, dijeljenja,i mnozenja.
Metoda oduziminja:
Sastoji se u tome da se odrede najveci eksponenti osnove 2, koji se sadrze u datom
decimalnom broju i odgovarajucim njegovim ostacima.Za dati decimalni broj XD
iznalaze se postupkom oduzimanja diferencije :
d1=XD - 2n-1
d2 =d1- 2n-2
.................
dk-1=dk-2 - 21
dk=dk-1 - 20
gdje je n broj bita, a k je broj ponovoljenih postupaka u kojima je diferencija veca ili
jednaka nuli. Na taj nacin su odredjene pozicije binarnih cifara vrijednosti 1, dok su
cifre preostalih cifara u datom redoslijedu jednake 0.

Mahmutovic Armin
Husic Ismir

Osnove Raunarstva I

Metod dijeljenja koristi se za konverziju cijelih brojeva.

Pravilo(algoritam) za konverziju dekadnog broja u binarni zasniva se na uzastopnom
dijeljenju dekadnog broja sa 2. Prilikom tog dijeljenja postoji ostatak koji moe biti 1
ili 0, koji ujedno predstavlja cifru novog binarnog broja. Dobijeni rezultat se ponovo
dijeli sa 2 i ovo se nastavlja sve dok rezultat dijeljenja ne bude 0. Ako poredamo sve
ostatke tokom dijeljenja i to od kraja prema poetku dobiemo odgovarajui binarni
broj.
(42)10 = X2
42 : 2 = 21 ostatak 0 C1 = 0
21 : 2 = 10 ostatak 1 C2 = 1
10 : 2 = 5 ostatak 0 C3 = 0
5 : 2 = 2 ostatak 1 C4 = 1
2 : 2 = 1 ostatak 0 C5 = 0
1 : 2 = 0 ostatak 1 C6 =1
Za konverziju razlomackih brojeva koristi se metoda mnozenja.
Ova metoda se izvodi prema algoritmu:
XDB = X-1 + c-1
X-1B = X-2 + c-2
........................
X-(m-1)B = X-m+ c-m
Pri cemu je 0 X i < 1, a c-i su razlomackle binarne cifre.Gornji postupak se ponavlja
sve dotle,dok se ne dobije X m = 0 , ili dok se ne postigne oderdjena tacnost date
brojne vrijednosti. Pri konverziji mjesovitih decimalnih brojeva pokazani
postupci se primjenjuju posebno na deo sa celim i na deo sa razlomackim
vrijednostima.
4. Predstavljanje negativnih brojeva u binarnom brojnom sistemu
Negativne binarne brojeve mogue je predstaviti na tri naina : preko bita predznaka,
komplementa jedinice i komplementa dvojke.
-Prilikom predstavljanja negativnih binarnih brojeva preko bita predznaka, bit
predznaka je bit najvee vrijednosti, ako je bit predznaka jednak 1 broj je negativn, a
0 broj je pozitivan.
510 = 01012
-510 = 11012
-Kompelement jedinice nekog negativnog broja dobija se inverznijom binarne
predstave pozitivne vrijednosit tog broja.
510 = 01012
- 510 = 10102
-Kompmlement dvojke dobija se kada se izvri sabiranje binarne predstave
komplementa jedinice datog broja i 1.
510 = 01012
- 510 = 10102

1010
+ 1
Mahmutovic Armin
Husic Ismir

Osnove Raunarstva I

1011 - Komplement dvojke

5. Oktalni i heksadecimalni brojevi
U oktalnom brojnom sistemu baza je 8, a cifre su 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, to znai da je
teina najnieg mjesta 80, drugog 81 itd.
Oktalni sistem ima osnovu brojanja 8 pa je sotga pogodnij od binarnog sistema za
manipulisanje sa velikim brojevima.
Predstavljanje brojeva od 0 do 7 je isto kao i kod dekadnog sistema, meutim da bi
predstavili cifru 8 koristimo dva mjesta tj.
(8)8 = 10 = 1 81 + 0 80
Opi izraz za prikaz nekog broja u oktalnom brojnom sistemu je :
X= an8n+an-18n-1+...+a181+a080
gdje su ai cifre oktalnog brojnog sistema i mogu poprimiti vrijednosti 0, 1, 2, 3, 4, 5,
6, 7.
Hexadecimalni brojni sistem ima bazu 16, a cifre koje korsiti su 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8,
9, A, B, C, D, E, F. (A=10 ...) Kod ovog sistema teinski faktor najnieg mjesta je 160,
zatim 162 itd. Kako je baza ovog sistema 16 znai da je to i prvi broj koji se ne moe
predstaviti sa samo jednim mjestom, zbog toka se on predstavlja kao
(16)16 = 10 = 1 161 + 0 160
Opi izraz za prikaz nekog broja u hexadecimalnom brojnom sistemu je :
X= an16n+an-116n-1+...+a1161+a0160
gdje su ai cifre hexadecimalnog brojnog sistema i mogu poprimiti vrijednosti 0, 1, 2,
3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, A, B, C, D, E, F.
6. Binarno kodirani decimalni brojevi BCD
Kod koji predstavlja brojeve iz dekadnog sistema pomou binarne vrijednosti
pojedinih dekadnih cifara naziva se BCD kod ( Binary Coded Decimal). Ukoliko se
koriste samo 4 binarne cifre, moe se predstaviti najvie esnaest simbola. Za
predstavljanje alfanumerikih simbola (10 cifara, 30 slova i odreeni broj specijalnih
znakova) potrebno je najmanje 6 bita. Da bi se mogla provjeravati parnost broja bita,
potreban je sedmi bit. Zbog toga BCD kod koristi ukupno sedam bita.
Z
Y2Y1
X4X3X2X1
bit za parnost zonski biti numeriki biti
Numeriki biti se koriste za predstavljanje cifara BCD kodu ima ih 4.
Zonski biti slue za predstavljanje slova i specijalnih znakova a ima ih 2.
Bit za parnost se automatski postavlja na 1 (za neparan broj) ili 0 (za paran broj), ve
prema dogovoru.
BCD kod nije u iroj upotrebi jer pomou njega, npr. ne moemo predstaviti mala
slova.
Vrste BCD kodova su: 2 od 5, 3 od 5, Bikvinarni i kruzni kod
7. Prirodni binarni decimalni kod NBCD, BCD 8421
Kod 8421 je etverobitini teinski kod. U kodu 8421 kobinacije predstavlju redom
binarne brojeve od 0 do 9. Moe se primjetiti da je ovaj kod dobiven tako to su uzete
redom kombinacije binarnog etverobitnog niza. Zadnjih est kombinacija su
odbaene. Zato je ovaj kod dobio naziv NBCD, tj. Prirodni Binarni Decimalni Kod.
*Svi kodovi pomou kojih se, koristei binarne kombinacije, kodiraju cifre dekadnog
sistema nazivaju se BCD kodovima. Tako je mogue napraviti veliki broj razliitih
BCD kodova, a neznatan broj se koristi. Kodovi mogu, ali i ne moraju biti teinski.
Mahmutovic Armin
Husic Ismir

Osnove Raunarstva I

Teinski kod kod kojeg se svakom mjestu moe dodati odreena teina, pa, ako se te
mnoe s pripdanim bitom i sve skupa zbroji, dobije se iznos pripadne dekadne cifre.
Takvi kodovi se esto nazivaju prema teinskim mjestima npr. 8421, 5043210.
Npr.
(593)10 = (010110010011)NBCD
5
0101

9
1001

3
0011

8. Konverzija NBCD brojeva u binarne brojeve

Za konverziju NBCD brojeva u binarne brojeve postoji vise algoritama :
Algoritam sa sabiranjem i algoritam pomjeranja sa oduzimanjem.
Algoritam sa sabiranjem.
Svakoj binarnoj cifri NBCD broja pridruziti odgovarajuci tezinski faktor, zatim
izvrsiti sabiranje svih tezinskih faktora koji odgovaraju bitovima u NBCD broju cija
je vrijednost jedinica.Npr.
(001111110011)BCD = (11010101)2
Biti jdeinica na pozicijama, iduci sa desna na lijevo su: 1, 2, 5 i 10.
Tezinski faktori idu redom: 1, 2, 4, 8, 10, 20, 40, 80, 100, 200, 400, 800,....
1
+
10
1010
11001000
(11010101)2
Algoritam pomjeranja sa oduzimanjem.Podjeliti NBCD broj u grupe od 4 bita pocevsi
od pozicije najmanje tezine, krajnje desno.Izvrsiti pomjeranje za jedno mjesto udesno,
zadrzavajuci granice dekada.Ispitati da li su novi brojevi u granicama dekada veci ili
jednaki 8. Ako jesu od njih se oduzima 3.Postupak se ponavlja sve dok se udesno ne
pomjere svi bitovi NBCD broja.Bitovi koji izlaze na desnu stranu su cifre binarnog
ekvivalenta NBCD broja.
9. BCD kod vie 3 XS3
Ovaj kod se dobija na taj nacin sto se svakoj cifri decimalnog broja prvo dodaje
brojna vrijednost 3, pa se tako dobijene uvecane cifre pojedinacno koduju
odgovarajucim cetverocifrenim grupama prirodnog binarnog sistema.
On nije teinski kod, a prednost mu je to nema niti jedne kombinacije u kojoj se
pojavljuju sve etiri nule ili jedinice, to je korisno za otrkivanje prekida u prenosu.
2310 =

2
+3
5
( 0101

3
+3
6
0110 )xs3

10. Grejov kod

Grejov kod moze da se izvede iz prirodnog binarnogh sistema postupnim ispisivanjem
cifara iduci sa lijeva na desno.prva cifra,to jest bit najvise pozicione vrijednosti
Grejovog koda je isit kao i u binarnom sistemu.sljedece cifre Grjeovog koda dobijaju
se kao zbirovi susjednih binarnih cifara polazeci od bita najvece vrijednosti.Pri
sabiranju susjednih cifara izostavljaju se eventualne jedinice za prijenos.Npr:
Mahmutovic Armin
Husic Ismir

Osnove Raunarstva I

0 0 1 1- binarni broj 3
0 0 1 0 grejov broj 3
Ovaj kod nije teinski kod, a glavna karakteristika mu je da se redom svaka
kombinacija razlikuje od predhodne za samo jedan bit. Grejov kod pripada tzv.
reflektiranom kodu, kod kojeg se susjedni brojevi razlikuju uvijek u samo jednoj cifri.
To se poste mjenjanjem prirodnog redoslijeda brojeva.
Naprimjer, u dekadnom brojnom sistemu reflektirani niz izgleda :
0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, zatim se redoslijed mijenja
19, 18, 17, 16, 15, ..., 11, 10, 20, 21,...
a u binarnom brojnom sistemu :
0, 1 zatim se redoslijed mijenja 11, 10, 110, 111 ...
910 = 1101gray
11.Alfanumeriki kodovi.
Kodovi kojima se mogu prikazati slova i znamenke zovu se alfanumeriki kodovi. Ako
se ele prikazati i drugi znakovi, a ne samo znamenke dekadnog sustava, onda 4-bita
nisu dovoljna. Za prikaz slova, znamenaka i najvanijih simbola potrebno je najmanje
oko 50 znakova. Potrebno je zato unijeti 6-bitnu kodnu rije, to omoguuje kodiranje
26 = 64 znaka. Za interni prikaz unutar raunara to je obino dovoljno, ali na izlazu
iz sistema, npr. na pisau ili na ekranu, treba esto vei broj znakova, npr. mala slova.
Potrebni su i znakovi za upravljanje pisaem. Zbog takvih potreba razvijeni su 7-bitni
ili 8-bitni kodovi. Sa 7-bita moe se prikazazi 128, a 8-bita ak 256 znakova.
Razlikujemo 6-bitni interni, 7-bitni ASCII, te 8-bitni EBCDIC.
12. Kodovi za prijenos informacija
Ovi kodovi su namjenjeni za prenos informacija izmedju preifernih uredjaja,terminala
i racunara.Najcesce je u upotrebi Americki standardni kod za razmjenu
ibformacija(ASCII).Rijeci ovog koda sadrze 7 bita, tako da je moguce saciniti 128
kodnih slogova.Slogove cine 2 grupe bita: 4 nize i 3 vise pozicione
vrijednosti.Ponekad se ovom kodu dodaje i bit za konrolu parnosti,sto zanci da kodne
grupe postaju 8 bitne.Postoji i prosireni alfanumericki kod,koji se skraceno oznacava
sa EBCDIC.Kodni slogovi u ovom slucaju sadrze dvije grupe od po 4 bita, tako da se
ukupno moze saciniti 256 rijeci od po 8 bita.
13. Boolova algebra
Za opisivanje dogaaja u kojima veliine mogu poprimiti samo dvije vrijednosti
koristi se tzv. Boolova algebra. Temelj Boolove algebre je matematika logika, u kojoj
neto moe biti istina ili neistina, tj. postojati ili ne postojati. Postojanje neke veliine,
odnosno istine okarakterizirano je pridodavanje vrijednosti 1, a nepostojanje neke
veliine, odnosno neistina, dobiva brojanu vrijednost 0. Prema tome, vidimo da
izreke imaju binarna svojstva.
Boolova algebra, kao i svaka druga algebra, definira se skupom elemenata, skupom
operatora na elementima, te skupom zakona koji definiraju osobine operatora i
elemenata. Elemente Boolove algebre smo ve definirali, a to su 1 i 0, koje se jo
nazivaju i konstante Boolove algebre. Osnovni operatori, ili osnovni stavovi, Boolove
algebre su : konjukcija, disjunkcija i negacija.
Pomocu Boolove algebre se slozeni problemi mogu predstaviti u obliku matematickih
jednacina, sto olaksava formiranje odgovarajuce mreze elementarnih logickih kola.
Zatim zahvaljujuci primjeni bulove algebre, slozene matematicke funkcije mogu se
cesto svesti na mnogo jednostavnije oblike, sto je od posebnog interesa za tehnicku
realizaciju mreze.

Mahmutovic Armin
Husic Ismir

Osnove Raunarstva I

14. Operacija I
Bulova operacija mnozenja pbavlja se pomocu I kola i jos se naziva konjukcija
Operacija I ili operacija konjukcije dva iskaza A i B je sloen iskaz Z = A ^ B (ita se
a i b), koji je istinit samo ako su oba iskaza istinita. (slika)
A
0
0
1
1
Sema:
A
B

B
0
1
0
1

Z
0
0
0
1

Y=A*B

15. Operacija ILI

Bulova operacija sabiranja obavlja se pomocu logickog ili kola i jos se naziva
disijunkcija
Operacija ILI ili operacija disjunkcije dva iskaza A i B je sloen iskaz Z = A V B(ita
se a ili b), koji je istinit ako je barem jedan od iskaza istinit. (slika)
A
0
0
1
1

B
0
1
0
1

Z
0
1
1
1

A
Y=A+B
B
16. Operacija NE
Bulova operacija komplementiranja izvodi se pomocu logickog ne kola ovo kolo ima
samo jedan ulaz i jedan izlaz.
Operacija NE ili negacija iskaza A je iskaz koji je istinit samo ako je iskaz A
neistinit, i obrnuto.
A

0
1
1
0
A

Y=neA

17. Identiteti Bulove algebre

A(A+B) = A
A(neA + B) = A*B
AB+ neAB + AneB = A+B
(A+B)(A+neB) = A
Mahmutovic Armin
Husic Ismir

Osnove Raunarstva I

(A+B)(neA + C) = neAB+AC
ne((A+B)(C+neB))= (neA+B)(neC+neB)
18. Zakoni Bulove algebre
1.Zakon komutativnosti vai sa operacije konjukcije i operacije disjunkcije :
A+B=B+A
AB=BA
2.Zakon asocijacije
A + ( B + C ) = (A + B) + C
A ( B C ) = (A B) C
3.Zakon distribucije
A ( B + C) = A B + A C
A + B C = (A+B)(A+C)
4.Zakon apsorpcije
A+AB=A
A+ B =A+B
19. Teoreme Bulove algebre
Su znacajne prio radu sa slozenim izrazima.Posebno su koristne u slucajevima kada
se javlja potreba formiranja komplementa bulove funkcije.One i izrazavaju princip
dualnosti, koji je u osnovi zastupljen u bulovoj algebri.
Zakoni De Morgana
ne( A + B ) = neA neB
ne( A B ) = neA + neB
20. NI Operacija
NI operacija predstavlja operaciju koja se sastoji od operacije I i NE operacije, tj. to
daje operacija I jo se i invertira. Kod operacije NI odgovor je pozitivan samo ako
barem jedan uvijet nije ispunjen.
Z = ne (A B)
A
B
Z
0
0
1
0
1
1
1
0
1
1
1
0
Sema:
A
Y=ne(AB)
B
21. NILI operacija
NI operacija predstavlja operaciju koja se sastoji od operacije ILI i NE operacije, tj.
to daje operacija ILI jo se i invertira. Kod operacije NILI odgovor je pozitivan
samo ako nije ispunjen niti jedan uvijet.
Z = ne( A + B)
A

Z
Mahmutovic Armin
Husic Ismir

Osnove Raunarstva I

0
0
1
1

0
1
0
1

1
0
0
0

Sema:
A
Y=ne(A+B)
B

22. Specijalne logike operacije Inhibiciono kolo

Inhibicijsko kolo je ustvari elementarno i kolo kod koga je jedan ulaz negiran.
Inhibicono kolo na izlazu daje jednicu samo ako je na ulazu A ''1'', a B ''0''.
Z = A neB
A
0
0
1
1

B
0
1
0
1

Z
0
0
1
0

Sema:
A
Y=AneB
B
23. Specijalne logike operacije Implikaciono kolo
Ono je elementarno ili kolo kod koga je jedan ulaz negiran.
Implikaciono kolo na izlazu daje jedincu, osim ako je A na ulazu ''0'', a B ''1''.
Z = A + neB
A
B
Z
0
0
1
0
1
0
1
0
1
1
1
1
Sema:
A
Y=A+neB
B
24. Specijalne logike operacije Eksluzivno kolo (EX-ILI)
Ex-ILI kolo na izlazu daje jedincu samo ako su ulazni podatci razliiti. (slika)

Mahmutovic Armin
Husic Ismir

Osnove Raunarstva I

A
B
Z
0
0
0
0
1
1
1
0
1
1
1
0
Ex-ILI kolo moemo realizirati pomou logikih kola : invertora, I i ILI
Z = ( A neB) + ( neA B )
Sema:
B
Y=neAB + AneB
A
25. Specijalne logike operacije Ukljuivo I kolo
Ukljucivo I kolo na izlazu daje ''1'' ako su obje oba ulaza ''1'' ili ''0''.
Z = A B + neA neB
A
0
0
1
1

B
0
1
0
1

Z
1
0
0
1

Sema:
A
Y = AB + ne A ne B
B

26. Forme prekidakih funkcija

Funkcije kada se formiraju sadrze clanove koji su ustvari oblici promjenljivih od
kojih funkcija zavisi. Clanovi mogu biti nepotpuni ili degenerirani, nepotpuni ili
potpuni (standardni) ili savrseni clanovi. U funkciji od tri promjenljive, clanovi koji
sadrze sve tri promjenljive su potpuni, a oni koji sadrze dva ili samo jednu
promjenljivu su nepotpuni clanovi.
Primjer:
f(A,B,C)
ABC Potpuni clan
AC Nepotpuni clan
B
Nepotpuni ili degenerirani clan
Najcesce koristena forma je disjunktivna normalna forma (DNF) ili na engleskom
Sum of Products (SOP). To je forma funkcije u kojoj su clanovi proizvodi koji se
sabiru.
Mahmutovic Armin
Husic Ismir

Osnove Raunarstva I

10

Primjer:
f(A,B,C)= ABC+ABC+ABC+AC+AB
Postoji i konjuktivna normalna forma (KNF) ili na engleskom Product of Sums
(POS). To je forma u kojoj su clanovi zbirovi promjenljivih koji se mnoze.
Primjer:
F(A,B,C)=(A+B)*( A+B+C)*( B+C)* A
Potpuni oblik funkcije predstavlja funkcija koja je sastavljena od potpunih clanova, a
elementarni oblik predstavlja funkcija koja sadrzi bar jedan nepotpuni clan.
Pored normalnih formi postoje tzv. Proizvoljni oblici.Takve su funkcije koje sadrze i
clanove zbira i clanove proizvoda istovremeno.
Svaka funkcija ima minterm (mi) i maxterm (Mi).
Minterm je ona kombinacija promjenljivih koja daje clan funkcije u DNF-u, a
maxterm je ona kombinacija promjenljivih koja daje clan funkcije u KNF-u.
Primjer:
minterm
maxterm

P0=ABC
S0=A+B+C

P1=ABC
S1=A+B+C

I uvijek vrijedi da je Pi= Si, sto znaci da je minterm jednak negiranom maxtermu.
27. Formiranje funkcija
Funkcije se u sustini formiraju analizom problema. Formiranje prekidackih funkcija
najcesce se vrsi preko tabele u koju se unose sve moguce kombinacije vrjednosti
promjenjivih velicina, kao i odgovarajuce vrijednosti trazene funkcije.kao primjer
uzmimo funkciju f(A,B)za vrijednosti date u tabeli.Trazene funkcije moze da se odredi
u disjunktivnoj ili konjuktivnoj normalnoj formi.U prvom slucaju se radi o ispisivanju
logicke sume potpunih logickih proizvoda vrijednosti 1 tj. f(A,B)=P0+P1= AB+AB
U drugom slucaju treba ispisati logicki proizvod potpunih logickih suma vrijednosti
nula tj. f(A,B)=S0*S1= (A+B)*(A+B).
Oba oblika nadjene funkcije su matematicki ravnopravni, a koji ce se konacno
zadrazati, zavisit ce od eventualnih uslova zua njenu realizaciju.
Primjer:
Funkcija je istinita samo akoje jedna od promjenljivih istinita.

DNF

f(A,B)

f(A,B)=P0+P1= AB+AB
Mahmutovic Armin
Husic Ismir

Osnove Raunarstva I

KNF

11

f(A,B)=S0*S1= (A+B)*(A+B)

28. Maksimalan broj funkcija

Max broj razlicitih funkcija, koje se mogu formirati u prekidackoj algebri,zavisi od
borja promjenjljivih broj funkcija koje se mogu ostvariti na bazi n promjenjljivih
dobiuje se iz formule:
N=22n
Sa dvije prmjenjljive moze se formirati 16 funkcija, sa tri 256 i .......
29. Analiza funkcija pomou tabele
Pri transformaciji funkcija iz jednog oblika u drugi nismo uvjek sigurni da li je
ucinjena transformacija dobro izvedena,pa prema tome,i da li je dobijeni rezultat
tacan.Provjera tacnosti moze se izvesti ponavljanjem postupka transformacije u isto
ili obrnutom smjeru, uvodjenjem nekih drugih postupaka u proces transformcije .....
Vrlo jednostavan nacin provjere pogotovo ako se radi o manje slozenim funkcijama,
moze se izvesti primjenom kombinacionh tabela.Kao primjer uzet cemo ispravnost DE
MORGANOVE teoreme:
Ne(A+B) = neAneB
Dvije promjenjive A i B mogu da predstavljaju ukupno 4 kombinacije vrijednosti koje
su navedene u tabeli.Da bi ispisivanje konacnih vrijednosti funkcija ne(A+B) i
neAneB bilo lakse, u tabelu su unjeti i rezultati osnovnih operacija sabiranja i
komplementiranja promjenljivih A i B uporedjivanjem vrijednosti funkcija ne(A+B) i
neAneB moze se kontatovati da su one potpuno jednake, cime se i dokazuje ispravnost
navedene De Morganove teoreme.
A B
A + B
ne(A+B)
neA
neB
neAneB
0 0
0
1
1
1
1
0 1
1
0
1
0
0
1 0
1
0
0
1
0
1 1
1
0
0
0
0
Na slican nacin se moze dokazati i druga De Morganova teorema i sa tri
promjenjljive te se mogu provjeravati identiteti itd....................
30. Prekidake mree
Razlikujemo dvije grupe :
-kombinacione
-sekvencijalne
Realizacija kobinacionih mreza izvodi se pomocu logickih komponenata,dok u
realizaciji sekvencijalnih mreza presudnu ulogu imaju memorijske komponente.
Kod kombinacionih prekidakih mrea izlazno stanje zavisi od trenutne vrijednosti
signala na ulazima mree. Trajanje nastalog stanja je odreeno postojanjem
odreene kombinacije na ulazu.
Kod sekvencijalnih prekidakih mrea izlazno stanje zavisi od predhonih stanja koja
su se formirala u mrei. Ovo znai da sekvencijalne mree pamte prethodna stanja
zbog ega pored kombinacionih moraju imati memorijske elemente.
31. Sinteza prekidakih mrea
Pri sintezi neke prekidacke mreze polazi se najcesce od toga da se rad mreze najprije
prikaze kombinacionom tabelom, pa se iz te tabele odredjuju odgovarajuce jednacine.

Mahmutovic Armin
Husic Ismir

Osnove Raunarstva I

12

Tehnicka realizacija tih jednacina moze se izvesti direktnim predstavljanjem pojedinih

elementarnih funkcija odgovarajucim logickim komponentama.Sinteza je izvedena
preslikavanjem date funkcije u odgovarajuci dijagram elementarnih kola ovaj
postupak dovodi do trazenog rezultata al to ne znaci da se isti rezultat ne bi mogao
dobiti pomocu neke jednostavnije mreze logickih kola.Zbog toga, prije nego sto se
pristupi semiranju prekidacke mreze, treba ispitati da li data funkcija moze da se
minimizira.U tom slucaju cesto mogu da pomognu osnovni stavovi bulove
algebre.Sinteza mreze sa manjim brojem nivoa ima vise prednosti:
-manji broj kola
-stabilni nivo signala
-manji uticaj smetnji.....
32. Minimizacija prekidakih funkcija
Funkcije minimiziramo da bismo dobili jednostavniji oblik koji je lakse predstaviti
logickim kolima. Minimizirane funkcije obicno sadrze manje kola sa manje ulaza.
Smanjenjem broja kola i njihovim pojednostavljivanjem (manje ulaza i jednostavnija
kola) izvodjenje funkcije u vidu spajanja logickih kola iprekidaca biva jeftinije i
izvodljivije sto i jeste cilj minimizacije funkcije. Metode minimizacije logickih funkcija
su:
-algebarsaka metoda
-tablicna
-graficka
Algebarska metoda je metoda koja se sluzi identitetima,zakonima i teoremama
boolove algebre.
Tablicnih metoda minimizacije ima vise od kojih je vazno spomenuti Kvin
Meklaskijevu.
Graficka metoda, zajedno sa algebarskom metodom minimizacije, se najcesce koristi.
Ovom metodom se minimiziraju funkcije koristenjem Karnoovih mapa. Pored
Karnoovih mapa mozemo spomenuti i Vennove dijagrame i Vietove dijagrame.
33. Algebarska metoda minimizacije
Algebarska minimizacija i Boolova algebra
Algebarska metoda je metoda koja se sluzi identitetima,zakonima i teoremama
boolove algebre
Logicke operacija Boolove algebre:
-Logicko sabiranje (ILI-OR) +
-Logicko mnozenje (I-AND) *
-Negacija (NE-NOT)

(crta iznat slova koje oznacava promjenljivu)

Postulati Boolove algebre:

1) Operacije sa logickom nulom
0*A=0
0+A=A
2) Operacije sa logickom jedinicom
Mahmutovic Armin
Husic Ismir

Osnove Raunarstva I

13

1*A=A
1+A=1
3) Operacije sa istovijetnim vrijednostima
A*A=A
A+A=A
4) Operacije sa komploemntiranim vrijednostima
A* A=0
A+ A=1
. Identiteti Bulove algebre
A(A+B) = A
A(neA + B) = A*B
AB+ neAB + AneB = A+B
(A+B)(A+neB) = A
(A+B)(neA + C) = neAB+AC
ne((A+B)(C+neB))= (neA+B)(neC+neB)
Zakoni Boolove algebre:
1) Zakon komutacije
A+B=B+A
A*B=B*A
2) Zakon asocijacije
A+(B+C)=(A+B)+C
A*(B*C)=(A*B)*C
3) Zakon distribucije
A*(B+C)=A*B + A*C
A+(B*C)=(A+B)*(A+C)
4) Zakon apsorpcije
A+AB=A
A+ AB=A+B
Teoreme Boolove algebre (DeMorganove Teoreme):
(A+B)= A * B
(A*B)= A+ B
Primjer:
Minimizirati funkciju:
f(A,B,C,D)=(A+D)*(A*B*C)+ (C+D)* (B+A*D)
//DeMorganova teorema
Y=(A+D)*(A*B*C)+ (C* D)*(B* (AD))
//DeMorganova teorema
Y=(A+D)*(A*B*C)+B* C* D*(A+ D)
//distributivnost
Y=(A* A*B* C)+(D* A*B* C)+(B* C* D* A)+(B* C* D* D)
Mahmutovic Armin
Husic Ismir

Osnove Raunarstva I

14

//4. identitet
Y=(A*B* C*D)+(A*B* C* D)+(B* C* D)
//distributivnost
Y=(A*B* C)*(D+ D)+(B* C* D)

//4. identitet

Y=(A*B* C)+(B* C* D)

//konacan oblik

34. Tablina metoda minimizacije

Sustina minimizacije prekidackih funkcija svodi se na iznalazenje najmanjeg skupa
clanova logickih proizvoda ovaj posao moze preglednije da se obavi koristenjem
pogodnih tabela ka sto to pokazuje Kvin-Meklaskijeva metoda
minimizacije.uprostavanje date funkcije se vrsi postupkom sazimanja,
primjenjujuci ga na svaka dva clana koji se razlikuju po vrijednosti samo jedne
promjenjljive.na ovaj nacin smanjujemo broj clanova i broj promjenljivih.Ovaj
postpak se ponavlja i nastavlja sve dotle, dok se ne pronadju clanovi, koji se ne
mogu dalje da sazimaju .Ako se pri sazimanju pojavi vise puta isti redukovani
clanovi, oni se u novu tabelu upisuju samo jedanput.Nadjena funkcija je prostija od
prvobitne,ali to jos uvjek ne znaci da je minimalna.U slucaju da je nedjeni skup
preopsiran, iz njega treba ostvariti suvisne clanova i na taj nacin dobiti minimalni
npokrivac funkcije.Opisna tablicna metoda minimizacije je jednnostavna, ali moze
da bude dosta duga i naporna za rucnu obradu, pogotovo kda se radi sa vecim
brojem clanova proizvoda.
35.Grafika metoda minimizacije
Graficka metoda miimizacije funkcije je metoda koristenja Karnoovih mapa.
Karnoova mapa ili tablica zavisi od broja promjenljivih. Broj polja tablice je jednak
broju 2n gdje je n broj promjenljivih. Koarnoove mape se koriste za 2, 3 ili 4
promjenljive. Svako polje u mapi odgovara jednoj od mogucih kombinacija
vrijednosti konjukcija promjenljivih.
Primjer:
Za 4 promjenljive mapa izgleda ovako:
AB

CD
0000
0100
1100
1000

0010
0110
1110
1010

0011
0111
1111
1011

0010
0110
1110
1010

Redovi predstavljaju mijenjanje promjenljivih A i B, a kolone promjenljivih C i D.

U mapu se unose jedinice na ona polja koja zadovoljavaju funkciju, tj. ona polja za
koju je vrijednos funkcije logicka jedinica. Sljedeci korak je grupisanje jedinica u
grupe susjednih polja koje mogu da sadrze 1, 2 , 4 ili 2n jedinica koje su u susjednim
poljima. Pri tome treba nastojati da se formiraju sto vece grupe bez obzira da li ce se
neka jedinica ponavljati u vise grupa. Vazno je samo da grupa ne smije sadrzavati
prazno polje. Kod mapa sa 3 ili 4 projenljive mogu se grupisati i skroz lijeve mape sa
Mahmutovic Armin
Husic Ismir

Osnove Raunarstva I

15

skroz desnim mapama jer se tabela smatra cilindrom koji je zatvoren. Takodje ovo
pravilo vazi i za skroz gornje i skroz donje jedinice u tabeli. Takodje se mogu
grupisati cetiri jedinice sa coskova jer je tada tablica sfernog oblika, cilindricno se
zatvara i okomito i vodoravno. Zadnja faza je analiticko zapisivanje minimalne
forme logicke funkcije na osnovu formiranih grupa. Ova faza se sastoji iz sljedeceg:
za svaku grupu se definise konjukcija elemenata koji su nepromjenljivi. Kad se
formiraju konjukcije za sve grupe, konacna funkcija se dobija kao disjunkcija ovih
clanova.
Bolje objasnjenje dolazi iz primjera.
Primjer:
Minimizirati funkciju f(A,B,C)= A+(B* C)
A
0
0
0
0
1
1
1
1

B
0
0
1
1
0
0
1
1

C
0
1
0
1
0
1
0
1

A
1
1
1
1
0
0
0
0

C
1
0
1
0
1
0
1
0

B* C
0
0
1
0
0
0
1
0

A+(B*C)
1
1
1
1
0
0
1
0

f(A,B,C)
ABC
ABC
ABC
ABC
ABC
-

f(A,B,C)= ABC + ABC + ABC + ABC + ABC

A

BC
1

1
1

Minimizirana funkcija glasi:

Grupa 1 u kojoj se jedino promjenljiva A ne mijenja i stalno joj je vrijednost 0.
Grupa 2 u kojoj se B i C ne mijenjaju, i B ima vrijednost 1 a C ima vrijednost 0.
Krajnji oblik funkcije:

f(A,B,C)= A + BC

36.Memorijska kola
Po prestanku djelovanja ulaznih varijabli memorijska kola zadrzavaju privremeno ili
trajno postojeca stanja tj. Memorisu ih. Stanje ovih kola zavisi od sekvence njihovih
logickih stanja te se od njih izgradjuju sekvencijalne mreze.Ova kola su zavisna od
vremenskog redosljeda i od sekvencije logickih stanja.Prije projektovanja bilo kojeg
prekidackog kola potrebno je da se definisu logicke funkcije koje kolo treba da
ispuni.One mogu da se izraze u opisnoj formi, u obliku kombinacione tabele ili
pomocu vremenski dijagrama.
Flip-flop kolo koristi se za memorisanje podataka u binarnom obliku. On je osnovni
element digitalne elektronike. Bit informacije se prepoznaje postojanjem ili
nepostojanjem impuls ili logikim nivoom ''0'' ili ''1''. Stoga jedan flip-flop moe da
pamti samo jedan bit informacije, definisan jednim stabilnim stanjem.

Mahmutovic Armin
Husic Ismir

Osnove Raunarstva I

16

Informacije vee od jednog bita pamte se u ureenom skupu flip-flopova koji se

naziva registar. Ureeni skup registara ini memoriju veeg kapaciteta.
37.RS flipflop sa NI kolima
Njega karakterise da je i za vrijednosti R=1 i S=1 stanje je odredjeno tako da su oba
izlaza identicna i jednaka nuli.Prema tome, reklo bi se da ovakav memorijski element
nema uvjek komplementarne izlaze.Za setovanje RS flip flopa sa ni kolima neophodno
je da se dovede niski napon na ulaz R.Zbog toga se ovaj ulaz oznacava kao prikljucak
za setovanje, ali sa invertovanom pobudom.
RS flip-flop (Reset-Set filp-flop) je osnovni predstavnik memorijskih elementata.
Sastoji se od ukrtene veze dva invertorska kola (izlaz prvog spojen je na ulaz drugog
a izlaz drugog na ulaz prvog).
Na taj nain je ostavarena pozitivna povratna sprega neophodna pri promjeni stanja.
Konvencijom je usvojeno da se stanje flip-flopa predstavlja logikom vrijednou
napona na Q izlazu, koji se naziva glavni izlaz. Drugi izlaz je uvijek komplementan i
oznaava se sa Q negirano.
Ulazi RS flip-flopa oznaeni su slovima S iR (set i reset). Kada je na oba ulaza stanje
''0'', flip-flop ostaje u zateenom stanju, tj. ne mijenja stanje.
Dovoenjem stanja 1 na ulaz S, uz stanje 0 na ulazu R, flip-flop se postavlja u stanje
1, tj. Q izlaz flip-flopa prelazi u stanje 1 ako je prethodno bio u stanju 0, odnosno
ostaje u stanju 1 ako je prethodno bio u stanju 1.
Dovoenjem stanja 1 na ulaz R, uz stanje 0 na ulazu S, flip flop se postavlja u stanje
0. Izlaz Q prelazi u stanje 0 ako je bio u stanju 1, odnosno ostaje u stanju 0 ako je
prethodno bio u stanju 0.
Ako je istovremeno na oba ulaza stenje 1, bie tog trenutka na oba izlaza stanje 0.
Meutim, ovo stanje izlaza nije stabilono jer pri prelazu oba ulaza u stanje 0 nije
mogue pouzdano utvrditi koje e stanje biti na izlazu. Stoga se ova kombinacija ne
koristi, tj. smatra se zabranjenom.
38. T flipflop
I T flip-flop i D flip-flop, dobijemo jednostavnim prespajanjem RS flip-flopa. Kod
njega je takoe izbjegnuta zabranjena kombinacija ulaza S=R=1. T flip-flop ima
samo jedan ulaz koji se najee oznaava sa T. Zbog ukrtene povratne sprege sa
komplementarnim izlazima Q i neQ uvijek e samo jedno od ulaznih kola biti spremno
da propusti ulazni impuls. Npr. ako je Q=0 i neQ=1 ulazni impuls T moe samo da se
setuje RS flip-flop. U sljedeem trenutku (t+1) bie Q=1 i neQ=0 pa e ulazni impuls
T(t+1) resetovati RS flip flop. Ova pojava se dalje naizmjenino ponavlja, to znai
da pvaj flip-flop mijenja stanje na svaki ulazni impuls, to predstavlja funkciju
borjanja impulsa po emu je ovaj flip-flop dobio naziv brojaki i primjenu u
brojakim ureajima.
Qn+1 = TneQ+neTQ
39. JK flipflop
JK flip flop ima 2 ulaza J i K i prikljucak za taktne impulse CP.Posjeduje logiku RS i
T flip flopa stanje mu se ne mjenja ako su na njegovim ulazim nisko naponski
nivoi.Resetovanje kola vrsi se pri K=1, a setovanje pri J=1.Ako su J=K=1 ovo
memorijsko kolo radi kao T flip flop.Qn+1= JneQ+neKQ
Ova jednacina pokazuje da se naizlazu JK flip flopa uspostavlja stanje log. Jedinice
samo ako je kolo bilo setovano, a ulaz K je na niskom nivou ili ako je kolo bilo
resetovano, a ulaz J na visokom nivou.
Mahmutovic Armin
Husic Ismir

Osnove Raunarstva I

17

40. D flipflop
Logicka funkcija D flip flopa je vrlo jednostavna : ulazni signal prelazi na izlaz
sinhronizovano sa taktnim impulsom.Prvobitni naziv D za ovo kolo dato je iz razloga
sto izlazni signal po pravilu kasni u odnosu na ulazni.Danas medjutim,naziv D vise
ukazuje na cinjenicu da ovo kolo ima smao jedan ulaz podataka nazvan D to je
omogucilo povecanje gustine pakovanja ovih kola.D flip flop se vise koristi kao
osnovna komponenta za izgradnju drugih memorijskih kola.Qn+1=DneQ+DQ
Za vrijednosti J=D i K=neD logika JK flip flopa transformise se u logiku D kola, a za
S=D i R=neD logika RS flip flopa transformise se u logiku D kola.
41. Registri
Kolo koje slui za memoriranje, tj. pamenje podataka, naziva se registar. Osnovna
uloga mu je da prihvati djelimine ili konane rezultate u procesu obrade podataka.
Osim ovoga, registar je neophodan i na mjestima gdje treba ostvariti vezu imzeu
blokova razliitih brzina i tada ga nazivamo buffer registar. Registarska mrea sastoji
se od memoriskih elemenata, npr. flip flopova, iji broj zavisi od kapaciteta registra.
Pod kapacitetom registra podrazumijeva se maksimalna koliina informacija koja se
moe upisati u memoriski sistem. Znajui da flip-flop moe pamtiti samo jedan
podatak, broj flip-flopova jedank je ukupnom broju bita informacije. Kapacitet
registra, u poreenju sa ostalim memoriskim elementima, mali je i iznosi od 10-bita
do nekoliko kilobita. Po nainu izvoenja postoje stacionari i dinamiki registri, to
zavisi da li unesena informacija ostaje stalno ili ne u registru. Dinamiki registri su
vie poznati kao shift registri ili registri pomaka, a u ovu grupu spadaju i kruni
registri.
(Druga verziuja)
Najee koriteni elementi digitalnih ureaja su razliiti oblici registra.
Def : Registar je ureaj koji slui za memorisanje proizvoljnog binarnog broja
ograniene duine.
Svaka binarna cifra memorie se u zasebnom flip-flopu pa je za binarni broj od n
cifara potrebno n binarnih memorijskih elija. U primjeru je oblik signala u vidu
binarno kodiranog niza impulsa predstavljen binarni petocifren broj :
(10011)2 = 1 24 + 0 23 + 0 22 + 1 21 + 1 20 = 16 + 2 + 1 = 19
Krajnjem desnom memorijskom elementu data je najmanja teina 20 a krajnjem
lijevom 24. Redoslijed vrijednosti elija moe da bude i obrnut. Broj memorisan u
registru naziva se sadraj registra. Za ulaz binarnog broja u registar koristi se termin
upisivanje, dok za izlaz itanje.
Prije upisivanja broja u registar potrebno je elemente divesti u nulto stanje, tj. upisati
u registar nule. Ovaj postupak se naziva brisanje registra.
Upisivanje i itanje je mogue izvesti na dva naina :
a)paralelno tj. sve cifre binarnog broja ulzaa/izlaze istovremeno
b)serijski tj. informacija ulazi/izlazi iz registra cifru po cifru poevii od
najmaeg ili najstarijeg razreda.
Kombinacijom ova dva naina ulaza i izlaza infromacija mogue je formirati etri
tipaq registara.
a)registri sa paralelnim ulazom i paralelnim izlazom-stacionarni registar
b)regisri sa serijskim ulazom i serijskim izlazom
c)registri sa serijskim ulazom i paralelenim izlazom
d)registri sa paralelnim ulazom i serijskim izlazom
Mahmutovic Armin
Husic Ismir

Osnove Raunarstva I

18

Registri kod kojih dolazi do pomijeranja inforamcije od elije do elije (serijski ulaz
ili izlaz) nazivaju se dinamiki ili pomjeraki shift registri. Kod ovih registara sadraj
se neprekidno pomjera i ukoliko se ne oita na vrijeme biva izgbljen.
Registri su nepostojane memorije (zavisni od napona napajanja) pa su pogodni samo
za privremeno uvanje informacija. To su sloeni elementi pa je njihovo koritebhe
opravdano samo za memorije malog kapaciteta. Neophodni su na svim mjestima gdje
je potrebno ostvariti vezu sa razliitim brzinama za pretvaranje serujskog u paralelni
kod i obrnuto, za realizaciju aritmetikih operacija itd.
42. Stacionarni registar
Stacionarni registar ili registar sa paralelnim ulazom i paralelnim izlazom sadri
skup meusobno nepovezanih elemenata, iji broj zavisi od kapaciteta registra.
Registar se dovodi u poetno stanje nulto stanje na taj nain to se preko ulaza za
brisanje tj. R ulaza flip-flopova, dovodi logika jedinica u vidu kratkotrajnog
naponskog impulsa.
Upisivanje borja u registar viri se na taj nain to sve cifre binarnog borja, u
paralelnom obliku, pristupaju u registar preko ulaza. Dovoenjem naponskog
impulsa logike jedinice na ulazu za upisivanje, istovereno se otvaraju sva ulazna I
kola i broj se upisuje u registar setovanjem onih flip-flopova na ijim je ulazima bio
doveden signal logike jedinice.
Upisan broj ostaje memorisan u pojedinim flip-flopovima..
Radi oitavanja sadraja iz registra potrebno je dovest naponski impuls logike
jedinice na ulaz za itanje, ime se otvaraju izlazna I kola i broj zapisan u registru se
pojavljuje na izlazima sa svim ciframa istovremeno.
Sadraj registra se moe oitavati na vie puta uzastopno, to ne utie na taj sadraj.
Upisane informacije ostaju u memorijskoj eliji u koju su upisane do brisanja pa se
zbog toga ovakvi registri nazivaju stacionarni.
43. Pomjeraki registar
-je skup memorijskih kola koja su povezana tako, da se memorisani podatak moze da
pomjera od jednog do drugog stepena.Upisivanje i ocitavanje podataka obicno se
vrsi serijski i sinhronizovano sa taktnim impulsima.Ako je pri tome primjenjen princip
da se podatak, koji je prvo upisan moze prvo i da procita takav registar cesto
oznacava skracenicom fifo.Logika ovakvog registra je vrlo jednostavna: priu svakom
taktnom impulsu izvrsi se pomjeranje podataka iz prethodnog u sljedeci flip
flop :Qn+1na m.
U nekim primjenama pomjerackog registra javlja se potreba pomjeranja podataka ne
samo sa lijeva na desno nego i obrnuto.Pri konstrukciji obostranog pomjerackog
registra mora se,predvidjeti i kontrola naciuna rada registra.Registri se izradjuju sa
MS flip flopovima a mogu biti izgradjeni i sa drugim memorijskim kolima kao sta su
JK i taktovani RS flipflopovi.Najcesce se izgradjuju na standardno intergisanoj
komponenti sa 16 prikljucaka.U vezi sa tim kapacitet registara je ogranicen
predvidjenim mogucnostima u pogledu nacina rada.
44. Kruni registar
Memorisana informacija u kruznim registrima je stalno u pokretu.One neprekidno
kruzi od ulaza prema izlau vraca se na ulaz i ponovo cirkulise prema
izlazu.Memorisani podaci se u ovim registrima repetitivno ponavljaju na izlaz,sto je
od od posebnog interesa za neke primjene u digitalnoj elektrotehnici .Kao memorijski
medium upotrebljava se pomjeracki serijsko-serijski registar, veceg kapaciteta(1024
bita).Izgradjen najcesce sa statickim il dinamickim celijama u MOS tehnici.Brisanje
Mahmutovic Armin
Husic Ismir

Osnove Raunarstva I

19

registra moze se izvrsiti serijskim upisivanjem nula,ili direktnim resetovanjem

pomjerackog registra.Kruzni registri izgradjuju se uglavnom za specificne svrhe npr.
Registar od 132 bita, namjenjen za primjenu kod linnijskih stampaca sa 132 znaka po
liniji.
45. Arhitektura mikro raunara.
Osnovni dijelovi mikro raunara i njihove funkcije:
a) Procesor koordinira sve aktivnosti unutar m.r. i izvrava instrukcije u traenom
redoslijedu. On koordinira prenos podataka izmeu ulaza i m.r. i izmeu izlaza i m.r.
Takoe procesor obraujepodatke na nain kako to zahtjeva data primjena m.r.
Procesor m.r. se naziva mikroprocesor.
b) Sat omoguava jednoznaan vremenski period odvijanja svih operacija.
c) Ulazna vrata se sastoje od odreenog broja linija preko kojih se sa ulaza u datom
trenutku izvravaju ulazne instrukcije (unosi podatak).
d) Izlazna vrata se sastoji od linija na kojima se pojavljuje podatak koji treba
prenijeti na izmazni ureaj u trenutku izvravanja izlazne instrukcije.
e) ROM ili memorija za oitavanje slui za smjetaj podataka i/ili instrukcija koja
odravaju algoritme koje m.r. treba da izvrava u datoj primjeni. Poto u normalnom
radu ROM dozvoljava samo itanje to su u ovu vrstu memorije smjeteni programi u
svom konanom odnosno provjerenom obliku kao i fiksne konstante i tabele.
f) RAM ili memorija za itanje i upisivanje obezbjeuje privremeno smjetanje
podataka i/ili programa koji se unose preko ulaznih vrata ili se generiu unutar
procesora kao dio algoritamskog procesa.
46. Sabirnice
Su skupovi linija koje povezuju pojedine dijelove m.r.-skog sistema s ciljem prenosa
elektrinih signala. M.r-ske sabirnice se prema strukturi mogu podjeliti na :
a) Sistemi sa jednom sabirnicom
b) Sistemi sa odvojenom ulazno/izlaznom sabirnicom
c) Sistemi sa vie sabirnica
47. Sistemi sa jednom sabirnicom

Najjednostavniju strukturi ima sistem sa jednom sabirnicom koja preko svojih veznih
skolova povezuje sve morule. Uloga veznih sklopova je d aprilagodi el. Karakteristike
pojedinih moduka s ciljem postizanja mogunosti njihovog meusobnog
komuniciranja. Pod modulima se smatraju procesori memoruje i ulazno izmazni
ureaji. Sabirnica sistema se moe podjeliti na 3 dijela:
Mahmutovic Armin
Husic Ismir

Osnove Raunarstva I

20

a)sabirnica podataka kojom se prenose podatci izmeu modula sistema

b)adresna sabirnica kojom se vri izbor memorijskih lokacija i ulazno/izlaznih
ureaja.
c)upravljaka sabirnica kojom se prenose upravljaki signali.

48. Sistemi sa odvojenom ulazno/izlaznom sabirnicom

U sistemu sa odvojenom U/I sabirnicom
moduli sistema se povezuju preko 2 sabirnice.
Ulazno izlazna sabirnica spaja peocesor i
DMA modul(Direktni Memorijski Pristup bez
posrestva procesora) sa raznim U/I
uredjajima. Memorijska sabirnica povezuje
procesor i DMA modul sa modulima
memorije. Petiferni ureaji mogu da
komuniciraju sa procesorom i DMA modulom
preko veznih sklopova vezanih za ulazno
izlaznu sabirnicu svaki vezani sklop moe da
radi pod kontrolom mikroprocesora ili DMA.
49.Sistemi sa vise sabirnica?
Nema nigdje ovog sela.
50. Greke zbog polaznih aproksimacija
Javljaju
se kod

rjeavanja praktinih problema. Klase:

- greke modela
- greke metode
- greke u polaznim podacima
Greke modela:
Nastaju najee zamjenom slinih sistema (skale veliine, od atomskih struktura do
svemirskih sistema u skali sloenosti).
Stvarni problemi koji se ne mogu opisivati dananjim molekularnim teorijama ili su
previe sloeni za dananji stepen matematike.
Pojednostavljenja:
- kretanje u zamjenskim uvjetima (otpor zraka)
- primjena numerikih metoda (dobar model se zamijeni slabijim)
- upotreba modela u graninim sluajevima (sinx=x, x0)
Greke modela su neuklonjive. Na korisnicima je da procijene dobijaju li primjenom
datog modela oekivane rezultate.
Greke metode:
Nastaju kad se beskonani procesi zamijenjuju konanim.
- Izvod, limesi, derivacije i integrali
- Dijele se na:
a) Greke diskretizacije
b) Greke odbacivanja
Mahmutovic Armin
Husic Ismir

Osnove Raunarstva I

21

a)Greke diskretizacije
Nastaju: zamijenom kontinuiranim konanim diskretnim skupom taaka.
- kad se beskonano mala veliina zamijeni konkretno malim brojem,
- kada se derivacija zamijeni podijeljenom razlikom,
- kada se diferencijalna jednaina zamijeni diferencijskom,
- integral se zamijeni kvadratnom forumulom.
Tipian primjer greke diskretizacije:
Aproksimacije funkcije f na intervalu (segmentu) vrijednostima te funkcije na
konanom skupu taaka.
b) Greke odbacivanja
Nastaju:
- zamijenom beskonanog niza, reda, proizvoda konanim,
- odbacivanjem ostatak niza, reda, proizvoda.
- Diskretizacija je vezana za kontinuum (sluajevi R i C)
- Odbacivanje je vezano za diskretnu beskonanost (N i Z)
Objekti koji nedostaju pri tim zamjenama grade tip greke koji se naziva greka
metode.
Greke u polaznim podacima:
Izvor greke:
- mjerenje fizikih veliina,
- smjetanje podataka u raunaru,
- prethodna raunanja.
Greke mjerenja fizikih veliina i smjetanja podataka u raunaru, jednostavnije je
ocijeniti od greaka koje nastaju uslijed brojnih zaokruivanja u toku raunanja.
51.Greske zaokruzivanja
Greke koje nastaju u raunarima.
Raunari koriste konanu aritmetiku (aritmetiku sa pominom takom) kod koje je
unaprijed rezervisan odreen broj binarnih mjesta za eksponent i za mantisu.
Svaka raunarska operacija u kojoj sudjeluju 2 broja izraunava se sa malom
grekom koja moe biti nula. Ako je 0 onda je rezultat egzaktno izraunat. Ako greka
nije 0: Rezultat je izraunat sa malom grekom koja se moe precizno ocijeniti
greka zaokruivanja. Analiza greaka koje nastaju u toku izraunavanja:
Teorija greaka izraunavanja: Osjetljivost rjeenja matematikog problema u
odnosu na poznate u polaznim podacima: teorija pertubacije. Iracionalni brojevi,
mnogi racionalni brojevi, brojevi umjerene velicine kao i brojevi sa malo decimalnih
cifara ne moraju biti tacno reprezentirani u racunaru.X i Y brojevi koji su smjesteni u
racunar:X=fl(X) a Y=fl(Y)
Svaka aritmeticka operacija u racunaru izmedju ova dva broja kao rezultat daje broj
koji je aproksimacija tacnog rezultata.
52.Aritmetika sa pominom takom
Nauna notacija: -35.55
-3.555*101
- je predznak broja (ili mantise)
. je decimalna taka
3.555 je mantisa (signifikativni ili razlomljeni dio broja)
10 je baza
1 je eksponent
1
x=-35.55=-3.555*10
=1
0
-1
(3*100+5*101+5*10-2+5*10-2-3) x =1 (3*100+5*101+5*10-2+5*10-3)*10 1x=[(-1)
(3*10 +5*10 +5*10 +5*10 )]*10
Mahmutovic Armin
Husic Ismir

Osnove Raunarstva I

22

predznak broja je predznak mantise

Svaki realni broj se moe na pojedinacan nain zamijeniti u oblik m*10e gdje je
1m10
Raunari: pohranjivanje realnih brojeva sa reprezentacijom koja se zove
pomina taka (baza 2).
53. Reprezentacija brojeva u raunaru
Cjelobrojna aritmetika -> cjelobrojni tip podataka (konaan interval iz skupa
cijelih brojeva)
Realna aritmetika -> realni tip podataka (konani podskup racionalnih brojeva)
Tip brojeva u dvostrukoj preciznosti (mantisa dvostruko dua od mantise realnog
tipa) Kompleksna aritmetika -> tip kompleksnih brojeva (konani podskup skupa
kompleksnih brojeva)
Jedan byte (8 bita) -> reprezentacija jednog broja

Mahmutovic Armin
Husic Ismir

Osnove Raunarstva I

23

Predstavljanje cijelih brojeva u raunaru:

Posmatrani cijeli brojevi desno pozicionirani u 32-bitnoj eliji.
Mogue je predstaviti
sve brojeve od 0 (32 nule) do 232-1 (32
jedinice). Broj 232 je prevelik.
Negativni cijeli brojevi (u 32-bitnoj eliji) se predstavljaju sa bitom predznaka i
pomou drugog komplementa.
Sa bitom predznaka: 0 za pozitivne, 1 za negativne i ostaje jos 31 bit za
predstavljanje
brojeva.
Raspon brojeva 231+1 do 231-1.
Pomou drugog komplementa:
Nenegativni cijeli broj x: 0x231-1 smjeta
se kao binarna reprezentacija tog
broja. Nenegativni cijeli
broj (-x): 1x231-1 smjeta se kao binarna
32
reprezentacija broja 2 -x. Postupak:
(-111)10
0000000000000000000000001101111
1111111111111111111111110010000 prvi komplement
+
1
1111111111111111111111110010001 drugi komplement
Ugraene (hardverske) instrukcije za sabiranje
cijelih brojeva: Raunar ne javlja
nikakvu greu ako je rezultat izvan raspona: 231 do 231-1
54. Reprezentacija realnih brojeva u raunaru
Binarnae reprezentacija u naunoj notaciji
x=m*2 1m2
m=(b0. b1b2...bp-2bp-1)2 b0=1
Ovi izrazi predstavljaju normalizirani oblik ili reprezentaciju broja x. Normalizacija
je proces dobijanja tog oblika.
Primjer:
(111.5)10=(1101101.1)2*20
(111.5)10=(1.1011011)2*26
Binarna taka pomjerena za 6 mjesta ulijevo, eksponent se poveao
za 6. Zahtjeva se b0=1, tada je m=(1. b1b2...bp-2bp-1)2
Pohranjivanje normaliziranih brojeva u raunaru:
Memorijska rije (sadraj jedne elije) dijeli se na 3 dijela (polja):
Kod 32-bitnih raunara:
- 1 bit za predznak (0 za pozitivne, 1 za negativne)
- 8 bita za eksponent (e u granicama od -128 do 127)
-23 bita za mantisu (koristi se za smjetaj razlomljenog dijela mantise, jer je b0=1,
skriveni bit)
Realni broj x je egzaktno reprezentabilan u raunaru ili broj sa pominom takom
ako se na opisani nain moe bez greke pohrani u raunaru.
Ako nije egzaktno reprezentabilan tada se mora prije smjetanja u raunar
zaokruiti. Pr. x=(111.1)10=(1101111.0'0011')2 nije egzaktno reprezentabilan
Normalizacija:
x=(1.1011110'0011')2*26
predznak 0
eksponet 00000110
mantisa 10111100011001100110011
Zaokruivanje na 23 cifre iza binarne take i pohranjivanje u polje za mantisu.

55. Mainski epsilon, ulp i preciznost

Mahmutovic Armin
Husic Ismir

Osnove Raunarstva I

24

Broj bita u mantisi pri emu se rauna i skriveni bit predstablja preciznost p.
U brojnom sistemu s preciznoue p normalizirani broj sa pominom takom
ima oblik: x=(1.b1b2...bp-2bp-1)*2
Najmanji takav broj
koji je vei od 1 je:
(1.000..001)2=1+2-(p-1)
Razmak izmeu ta dva proja se naziva mainski epsilon (eng. machine epsilon):
r=2-(p-1)
Ako je x>0 (x<0) tada je ulp(x) (unit in the last place) razlika izmeu x i sljedeeg
veeg (manjeg) reprezentabilnog broja.
Za x=(1.b1b2...bp-2bp-1)2*2e i njegov prvi najmanjie vei
broj
-(p(1.0000...001)
2 ulp(x) je: ulp(x)=(0.0000...01)2*2 =2
1)
e
e
*2 = r*2
Format

Preciznost p

Mainski epsilon r

Single

24

-23

Double

53

-52

Intel

64
2-63
Preciznost kod IEEE formata

56. Brojni sistem za prikazivanje

57. IEEE aritmetika
IEEE 754 standard za binarnu aritmetiku 1985. god. Intel i
Motorola IEEE 854 standard vrijedi za svaku bazu
Bitni zahtjevi IEEE standarda su:
1) konzistentna reprezentacija brojeva sa pominom takom na svim raunarima
koja obuhvaaju standard,
2) korektno zaokruivanje raunske operacije u svim nainima rada,
3) konzistentno tretirana vanredna situacija kao to je dijeljenje sa 0.
IEEE:
1) Vodea jedinica normaliziranog broja je sakrivena
2) specijalna reprezentacija broja nula
3) specijalna reprezentacija brojeva 0 i
4) specijalna reprezentacija izmiljenih brojeva NaN (Not a Number)
5) IEEE format specificira dva osnovna formata (jednostruki i dvostruki)
58. Jednostruki format
Broj u jednostrukom formatu sprema se u eliju koja ima 3 polja:
- predznak, 1 bit
- eksponent (8 bitova, bitovi a1, a2, a3, a4, a5, a6, a7, a8)
- mantisa (23 bita, bitovi b1, b2, ..., b23)
a1 a2 a3 a4 a5 a6 a7 a8
b1 b2 ... b23
Pritom znak u nizu bitova znai 0 ako je predznak +, i 1 ako je predznak
Eksponent je predstavljen kao 127+e (karakteristika)
Reprezentacija jedinice:
0 01111111
0000...0
23 nule
Najmanji i najvei eksponent u tom formatu su emin=-126 i emax=127.
Najmanji noramlizirani broj:
Nmin=(1.00000....)2*2-126=2-126
Reprezentacija Nmin:
0 00000001 0000...0
23 nule
Mahmutovic Armin
Husic Ismir

Osnove Raunarstva I

25

Najvei normalizirani broj:

Nmax=(1.1111....)2*2127=(2-2-23)*21272128
Reprezentacija Nmax:
0 11111110
1111...1
23 jedinice
59. Dvostruki format
Koristi se zbog greaka zaokruivanja ili premalog raspona brojeva u jednostrukom
formatu.
Broj u dvostukom formatu sprema se u eliju koja ima 3 polja:
- predznak, 1 bit
- eksponent (11 bitova, bitovi a1, a2, ..., a11)
- mantisa (52 bita, bitovi b1, b2, ..., b52)

a1 a2 ... a11

b1 b2 ... b52

emin=-1022
emax=1023
Nmin=2-1022
Nmax=(2-2-52)*21023
60. BSPT i zaokruivanje u BSPT
Realni broj x lei u intervalu normaliziranih brojeva u sistemu sa pominom
takom ako vrijedi: Nmin|x|Nmax
Brojevi 0 i ne pripadaju tom intervalu iako pripadaju BSPT.
Neka je x realni broj koji nije reprezentabilan u sistemu brojeva sa pominom
takom. Tada je barem jedna tvrdnja tana:
- x lei izvan intervala normaliziranih brojeva, npr. x129 u single formatu
binarna reprezenracija od x zauzima vie od p bitova za egzaktnu reprezentaciju
(npr. x=0.1). Zamijeniti x brojem iz sistema s pominom takom:
x-xx+
Ako je x=(1.b1b2...bp-2bp-1bpbp+1...)2*2e,
e
e
Tada je x-=(1.b1b2...b
p-2bp-1)2*2 i x+=[(1.b1b2...bp-2bp-1)2+(0.00....01)2]*2 i razlika
p-1
e
izmeu x- i x+ je 2 *2 =ulp(x).
Ako je x>Nmax tada je x-=Nmax i x+=. Ako je 0<x<Nmin tada je x- ili nula ili
subnormalni broj, a x+ je subnormalni broj ili Nmin.
61. Korektno zaokruivanje osnovne raunarske operacije
IEEE standard definira korektno zaokruenu vrijednost od x koja se oznaava sa
round(x) na slijedei nain:
Ako je x broj sa pominom takom tada je round(x)=x.
Ako nije, onda je vrijednost round(x) ovisi o nainu (modu) zaokruivanja koji je
aktivan.
- zaokruivanje prema dole (jo se kae prema -): round(x)=x- zaokruivanje prema gore (jo se kae prema +): round(x)=x+
- zaokruivanje prema nuli (round(x)=x- ako je x>0 i round(x)=x+ ako je x<0)
- zaokruivanje prema najbliem (round(x)=x- ako je |x-x-|<|x-x+| i
round(x)=x+ ako je |x-x-|>|x-x+|
IEEE standard zahtijeva da se kao prvi (default) nain uzima zaokruivanje prema
najbliem.
IEEE standard zahtijeva preciznost osnovnih raunskih operacija: Rezultat mora
biti takav kao da je izraunat tano i tek onda zaokruen.
Sa ,,, su oznaene operacije +, -, * i / koje su stvarno implementirane u
raunaru.
Ako se sa: o i oznae odgovarajue operacije u algebri i u raunaru tada IEEE
standard zahtijeva da vrijedi:
Mahmutovic Armin
Husic Ismir

Osnove Raunarstva I

26

xy=fl(xoy)=round(xoy)=(xoy)(1+), ||u
gdje su o(+,-,*,/), (,,, ) i x,y reprezentabilni brojevi.
Aritmerika koja zadovoljava gornji izraz naziva se aritmetika sa konkretnim
zaokruivanjem. Lijeva strana u tom izrazu je broj u sklopu BPT, pa vrijedi:
1x=x xx=1
0.5x=x/2 xy=0 =>
x=y xy=yx xy=(yx) xy=yx
62. Osnovne karakteristike mikroprocesora i8086
Dijelovi mikroprocesora:
komandna jedinica
aritmetiko-logika jedinica
skup registara (16 bitni)
unutranje sabirnice podataka
cache memorija
Stek memorija je dio u memoriji za privremeno uvanje podataka i
adresa. Pristupanje po LIFO (Last In First Out) principu.
Najea primjena kod uvanja adrese na kojoj je dolo do prekidanja izvravanja
progama. Obino se nalazi na kraju memorije.
Sabirnica podataka:
Kod i8086 je veliine 20 bita -> 220=1048576=1MB RAM-a adresni prostor.
63. Registri mikroprocesora i8086
-

Memorijske jedinice veliine 2 bajta (16 bita) kojih ima 14.

Registri su adresirani svojim imenom.
Registri mogu biti jednonamjenski i vienamjenski.

Registri ope namjene (data registers):

- registri najraznovrsnije namjene,
- AX, BX, CX, DX: sastavljeni su od po dva osmobitna registra (registra nieg
(low) bajta i registra vieg (high) bajta).
Adresni registri:
Registri koji slue za adresiranje memorijskih lokacija:
- segmenti registri
- ofsetni (indeksni) registri
Fleg registar (status flag) SF:
Svaki bit ovog registra ima posebnu funkciju. Svaki bit (flag) predstavlja signal o
statusu u kojem se procesor nalazi, statusu izvrenja posljednje instrukcije i sl.
64. Segmenti i adresiranje
Fiziku adresu nekog bajta RAM memorije mikroprocesor sklapa pomou sadraja
dva registra: po formuli SR*16 + OR, gdje je SR segmentni registar koji sadri
segmentni dio adrese memorijske lokacije (SR je po pravilu neki od registara CS,
DS, SS, ES). OR je ofsetni (indeksni) registar koji sadri ofsetnu adresu memorijske
lokacije (OR je najee neki od registara IP, SP, BP, SI, DI, DX, BX).
Fizika adresa SR*16 + OR skraeno se oznaava sa SR:OR odnosno
SEGMENT:OFFSET. Npr. Ako registri DS i BX sadre brojeve
Mahmutovic Armin
Husic Ismir

Osnove Raunarstva I

27

DS=13622=(0011010100110110)2
BX=20628=(1010000100101000)2
Tada DS:BX predstavlja pokaziva na memorijsku lokaciju sa fizikom adresom
DS:BX=13622*16+20628=238580=...=(00111010001111110100)2
Segmenti su blokovi memorije (nizovi bajta) u kojima se
nalaze dijelovi programa. Maksimalna veliina jednog
segmenta odreena je maksimalnom vrijednou ofsetnog
registra, a to je 216=65536=64 KB.
Posljedica: fizika adresa prvog bajta nekog segmenta
mora biti djeljiva sa 16. Za OR=0, vrijednost SR*16+OR
je djeljivo sa 16. Jedinica od 16 bajta naziva se paragraf.
Segmenti:
a) kodni segment segment u kome se nalaze instrukcije programa
b) segment podataka segment u kome se nalaze podaci sa kojima program operie
c) segment podataka organizovanih u stek (stack segment) segment u kome se
nalaze podaci organizovani u stek sa kojima program operie. Stek moemo
zamisliti kao niz podataka promijenljive veliine gdje se neki novi podatak skladiti
tako to se kopira na kraj tog niza (vrh steka), a oitava se tako to se premjesti
sa vrha steka na neko drugo mjesto.
65. Format mainske instrukcije
Kada se asemblerska komanda prevede u mainsku instrukciju, ta mainska
instrukcija je u memoriji ili datoteci zapisana u binarnom kodu i zauzima nekoliko
bajtova.
U zavisnosti od toga koja je instrukcija u pitanju i koliko i koje operande ima, to
moe biti 1, 2, pa i 10-ak bajtova.
Prvih 1-2 bajtova sadre binarnu ifru same instrukcije, a ostatak binarne ifre
operanada, tj. adresni dio instrukcije.
Instrukcije mikroprocesora i8'86 imaju 0, 1 ili 2 operanda. Svaki operand je
adresiran tj. ifrovan na odgovarajui nain, u zavisnosti od toga da li se radi o
konstanti, adresi memorijske lokacije u RAM memoriji, ili registru.
66. Programiranje u asembleru
Tipian izgled jedne linije koda u asemblerskom
jeziku: Labela: <mnemonik> <operand> ;komentar
- labela simoblika oznaka adrese
- mnemonik odgovarajua instrukcija
- operand podatak nad kojim se vri obrada
Asemblerske direktive:
NAME definie ime programa
ORG adresa od koje poinje program
EQU definie konstante
DB rezervie bajt u memoriji
DW rezervie dva bajta u memoriji
DS- rezervie odreeni broj bajtova
END kraj programa
Proces prevoenja:
- Pomou editora piemo kod u asemblerskom jeziku.
- Koritenjem asemblera (programa za prevoenje asemblerskog jezika u
mainski kod procesora) izvriti kompajliranje asemblerskog koda.
- Korienjem simulatora verifikujemo ispravnost izvravanja programa.
Mahmutovic Armin
Husic Ismir

Osnove Raunarstva I

28

Postupak pisanja programa:

- definicija zadatka,
- formiranje algoritma,
- implementacija algoritma upotrebom asemblerskog jezika za mikroprocesor
8086,
- simulacija i verifikacija ispravnosti.
67. Operativni sistem kao prosirena masina?
Arhitektura (skup instrukcija, organizacija memorije, I/o i struktura magistrale)
vecine kompjutera na nivou masinskog jezika je primitivna i teska za programiranje,
narocito za I/O.Ako se kao primjer uzme rad sa flopi diskom vidjet cemo da je za
osnovne komande raed i write potrebno voditi racuna o velikom broju parametara
koji odredjuju pojedinosti kako sto su adresa bloka diska koji treba procitati ili gdje
treba upisati, broj sektora po stazi, mod snimanja koriscen na fizickom medijumu,
velicina slobodnog prostora izmedju pojedinih sektora i sl.mora se voditi racuna o
tome da li je motor ukljucen il nije. Prosjean programer ne eli da se previe
intimizuje sa programiranjem, npr. floppy diska ili hard diska. Umjesto toga, ono to
programer eli je da radi sa jednostavnom apstrakcijom visokog nivoa. U sluaju
diskova tipina apstrakcija je ta da disk sadri skup imenovanih fajlova koji se mogu
otvoriti, u njih se moe upisivati i iz njih itati, i konano zatvarati.
Program koji sakriva istinu o hardveru od programera i prezentuje lijepu i
jednostavnu sliku imenovanih fajlova u koje se mogu upisivati ili iz kojih se mogu
itati podaci je operativni sistem. Osim toga, operativni sistem sakriva dosta
neprijatnog posla koji se tie interrupt-a, brojaa, rada sa memorijom i drugih
pojedinosti nieg nivoa.
Ovako posmatrajui, uloga operativnog sistema je da korisniku predstavi proirenu
mainu ili virtualnu mainu koju je dosta lake programirati od postojeeg hardvera.
68. Operativni sistem kao upravlja resursima
Moderni kompjuteri se sastoje od procesora, memorija, brojaa, diskova,
mieva, mrenih interfejsa, tampaa, kao i dosta drugih ureaja. U sluaju kada vie
razliitih programa ele da istovremeno koriste neki od resursa na scenu stupa
operativni sistem koji treba da obezbijedi ureenu i kontrolisanu alokaciju procesora,
memorija i I/O ureaja izmedu tih programa. Ovako posmatrajui, glavni zadatak
operativnog sistema je da vodi rauna o tome ko koristi koji resurs, da dozvoli
korienje odredenog resursa, prati upotrebu istih i da posreduje izmedu konfliktnih
zahtjeva razliitih korisnika ili programa.
Upravljanje resursima ukljuuje multipleksiranje (podjelu) resursa na dva
naina: u vremenu i u prostoru. Vremensko multipleksiranje se javlja u sluaju kad se
razliiti programi smjenjuju u koritenju resursa. Prvo jedan program koristi
odreeni resurs, zatim drugi i tako dalje. Operativni sistem odreuje koji je program
sljedei i koliko dugo e on koristiti resurs. Primjer vremenskog multipleksiranja je
dijeljenje tampaa. Kada se javi vise zahtjeva za tampanje mora se doneti odluka
koji se dokument tampa sljedei.
Za razliku od vremenskog multipleksiranja, gdje se korisnici smjenjuju, kod
prostornog multipleksiranja svaki korisnik dobija dio resursa. Na primjer, glavna
Mahmutovic Armin
Husic Ismir

Osnove Raunarstva I

29

memorija je podijeljena izmeu nekoliko programa. Pod pretpostavkom da ima

dovoljno prostora za vise programa efikasnije je drati nekoliko programa u memoriji
odjedanput nego davati itavu memoriju jednom programu, naroito kad
multipleksiranje je potreban samo mali dio. Drugi resurs koji je prostorno
multipleksiran je hard disk. Tipian zadatak operativnog sistema je alokacija prostora
na disku i voenje rauna o tome ko koristi koje blokove diska.
69. Zadatak operativnog sistema
Operativni sistem je program koji objedinjuje u skladnu cjelinu raznorodne dijelove
raunara i sakriva od korisnika one detalje funkcionisanja ovih dijelova koji nisu
bitni za kortenje raunara. Znai, operativni sistem ima dvostruku ulogu. S jedne
strane, on upravlja dijelovima od kojih se sastoji raunar (procesor, I/O kontroleri,
radna memorija), sa ciljem da oni budu sto cjelishodnije upotrebljeni. S druge strane,
operativni sistem stvara za krajnjeg korisnika raunara pristupano radno okruenje,
tako to pretvara raunar od maine koja rukuje bitima, bajtima i blokovima u
mainu koja rukuje datotekama i procesima.
70. Pojam datoteke
Za pojam fajla su vezani sadraj i atributi. Sadraj fajla obrazuju korisniki podaci.
U atribute fajla spada, npr. veliina ili vrijeme njegovog nastanka. Atributi fajla se
uvaju u deskriptoru fajla. Datoteke omoguavaju korisnicima da organizuju podatke
u skladu sa svojim potrebama.
71. Oznaavanje datoteke
Svaka datoteka posjeduje ime koje bira korisnik. Poeljno je da ime datoteke ukazuje
na njen konkretan sadraj, ali i na vrstu njenog sadraja (radi klasifikacije datoteka
po njihovom sadraju). Zato su imena datoteka dvodijelna, tako da prvi dio imena
datoteke oznaava njen sadraj, a drugi dio oznaava vrstu njenog sadraja, odnosno
njen tip. Ova dva dijela imena datoteke obino razdvaja taka.
Npr. godina1.txt
moe da predstavlja ime datoteke koja sadri podatke o studentima prve godine. Na to
ukazuje prvi dio imena (godina1), dok drugi dio imena (txt) govori da je datoteka
tekstualna.Upravljanje datotekom obuhvata ne samo upravljanje njenim sadrzajem,
nego i upravljanje njenim imenom.Takodje Izmjena datoteke moize da obuhvati ne
samo izmjenu njenog sadrzaja, nego i izmjenu njenog imena.
72. Organizacija datoteka
Datoteke se grupiu u skupove datoteka. Skupu datoteka pristaje naziv direktorijum
(folder). Radi razlikovanja direktorijuma svaki od njih posjeduje ime koje bira
korisnik. Za direktorijume su dovoljna jednodijelna imena.
Npr. smjer moe da predstavlja ime direktorijuma koji obuhvata datoteke sa podacima
o studentima svih godina studija istog smjera.
Razvrstavanjem datoteka u direktorijume nastaje hijerarhijska organizacija datoteka,
u kojoj su na viem nivou hijerarhije direktorijumi, a na niem se nalaze datoteke koje
pripadaju pomenutim direktorijima. Hijerarhijsku oznaku ili putanju datoteke
obrazuje ime direktorijuma kome datoteka pripada i ime datoteke. Dijelove putanje
obino razdvaja znak / ili \.
Mahmutovic Armin
Husic Ismir

Osnove Raunarstva I

30

Hijerarhijska organizacija ima vie nivoa kada jedan direktorijum obuhvata pored
datoteka i druge direktorijume. Na vrhu hijerarhijske organizacije datoteka se nalazi
korijenski direktorijum (root).
Zahvaljujui hijerarhijskoj organizaciji, mogue je upravljanje cijelim
direktorijumima, kao npr. kopiranje cijelog direktorijuma.
Navodjenje potpune putanje datoteke (ili direktorijuma) je potrebno kad god je mogu
nesporazum, zbog datoteka sa istim imenima.Ali,ako postoji mogucnost odredjivanja
nekog direktorijuma kao radnog, tada se njegova putanja podrazumjeva i ne mora se
navoditi.
73. Zatita datoteka
Za uspjesnu upotrebu podataka neophodna je zastita fajlova,koja obezbjedjuje da
podaci,sadrzani u fajlu,nece biti izmjenjeni bez znanja i saglasnosti njenog vlasnika,
odnosno, koja obezbjedjuje da podatke,sadrzane u fajlu jednog korisnika, bez njegove
dozvole drugi korisnici ne mogu da koriste.Za izvrsne datoteke skracivanje prava
citanja je prestrogo, jer sprecava ne samo neovlasteno uzimanje tudjeg izvrsnog
programa,nego i njegovo izvrsavanje.Zato je uputno, radi izvrsnih datoteka, uvesti
posebno pravo izvrsavanja programa, sadrzanih u izvrsnim datotekama.Zahvaljujuci
posjedovanju ovog prava,korisnik moze da pokrene izvrsavanje programa, sadrzanog
u izvrsnoj datoteci,i onda kada nema pravo njenog citanja.
Pravo itanja, pravo pisanja i pravo izvravanja datoteke predstavljaju tri prava
pristupa datotekama na osnovu kojih se za svakog korisnika utvruje koje vrste
upravljanja su mu dozvoljene. Prava pristupa se ne definiraju za svakog korisnika
pojedinano ve se korisnici razvrstavaju u klase i za svaku od njih odredjuju prava
pristupa. Jednoj klasi pripada vlasnik datoteke, drugoj saradnici, a treoj ostali
korisnici. Nakon razvrstavanja korisnika u tri klase, evidentiranje prava pristupa
omoguuje matrica zatite. Za svaku datoteku je potrebno znati ko je njen vlasnik. To
se postie predstavljanjem korisnika. Korisnik predoava svoje ime (username), koje
je javno, i lozinku (password) koja je tajna. Predstavljanje je uspjeno ako su u spisku
imena i lozinki registrovanih korisnika pronaeni predoeno ime i navedena lozinka.
Upravljanje spiskom imena i lozinki korisnika moe vriti samo administrator
(superuser, root, admin...)Za uspjeh izlozenog koncepta zastite datoteka neophodno je
onemoguciti neovlasteno mjenjanje matrice zastite.Jedino vlasnik datoteke smije da
zadaje i mjenja prava pristupa.
Zastita datoteka potpuno zavisi od odgovornosti i povjerljivosti administratora,
odnosno tacnosti predpostavke da on nece odavati lozinke niti ih koristiti.Da bi se
pojednostavila provjera korisnickih prava pristupa, uputno je umjesto imena
korisnika, uvesti njegovu numericku oznaku.Numericka oznaka
korisnika.pojednostavljuje provjeru njgovog prava pristupa datoteci.

74. Pojam procesa

Za pojam procesa su vezani aktivnost (izvrenje), slika i atributi.
Mahmutovic Armin
Husic Ismir

Osnove Raunarstva I

31

- Aktivnost procesa odgovara angaovanju procesora na izvravanju korisnikog

programa.
- Slika procesa pokriva adresni prostor procesa sa naredbama izvravanog
programa, stekom i podacima koji se obrauju u toku izvravanja programa.
- U atribute procesa spadaju, npr. stanje procesa i njegov prioritet. Atributi
procesa se uvaju u deskriptoru procesa.
Stanja procesa su:
- aktivan (running)
- eka (blocked) i
- spreman (ready).
Proces je aktivan kada procesor izvrava program. On eka kada nisu ispunjeni
neophodni preduslovi za obradu podataka. Proces je spreman kad samo zauzetost
procesora onemoguuje izvravanje programa.Procesi omogucuju bolje
iskoristavanje racunara i njegovu brzu reakciju na desavanje vanjskih dogadjaja
istovremeno postojanje vise procesa omogucuje da se procesor prekljuci sa aktivnog
procesa na spreman proces cim aktivni proces predje u stanje (ceka)
Pojam niti (thread) Aktivnost procesa karakterie redoslijed u kome se izvravaju
naredbe programa. Ovaj redoslijed se naziva trag (trace) procesa. Trag procesa moe
da se prikae kao nit (thread) koja povezuje izvrene naredbe u redoslijedu njihovog
izvravanja. Ako se za proces vee jedna nit tada ona ima atribute procesa, znai
njegovo stanje i njegov prioritet. U toku aktivnosti niti izvravaju se naredbe koje ona
povezuje.Praksa pokazuje da je korisno za procese vezati vise od jedne niti.U tom
slucaju stek, prioritet i stanje se ne vezuju za proces, nego za njegove niti.svaka od
niti procesa ima svoj stek, svoj prioritet i svoje stanje tj. Svoj deskriptor.Procesi sa
vise niti odgovaraju izvrsavanju konkurentnih programa u kojima istovremeno postoji
vise relativno nezavisnih sekvenci naredbi.
75. Struktura operativnog sistema
Unutranji i zauzme stav da je zadatak operativnog sistema da upravlja fizikim i
logikim dijelovima raunara. Poto fiziki dijelovi raunara obuhvataju procesor,
kontrolere i radnu memoriju, a logiki dijelovi raunara obuhvataju fajlove i procese,
slijedi da zgled ili struktura operativnog sistema se moe lake sagledati ako se se
operativni sistem moe ralaniti na module namijenjene upravljanju:
-

Procesorom(zdatak ovog modula je da prekljucuje procesor sa jedne niti na

drugu)
Kontorlerima I/O ( upravlja raznim ulazni i izlaznim uredjajim koji su
zakaceni za kontroler.U ovakkve ulazno/izlazne uredjaje spadaju:
tastatura,mis,monitor,stampac,diskovi,diskete.........................Posto
upravljanje ovim uredjajima zavisi od vrste urdjaja,modul za upravljanje
kontorelim se sastoji od niza komponenti nazvanih driveri.)
Radnom memorijom(zadatak je da vodi evidenciju o slobodnoj radnoj
memoriji radi zauzimanja zona slobodne radne memorije.)
Fajlovima ( okmogucava otvaranje i zatvareanje fajlova, odnosno citanjem i
pisanjem njihovog sadrzaja.)

Mahmutovic Armin
Husic Ismir

Osnove Raunarstva I

32

Procesim(omogucava stvaranje i u nistavanje procesa, kao i stvaranje i u

nistavanje njihovih niti.Na taj nacin postaje moguce da istovremeno postoji
vise procesa (multiprocessing),vise niti ( multithreading), a to je preduslov za:
bolje iskoritavanje procesora
istovremenu podrku veeg broja korisnika (multiuser enviroment)
bru reakciju raunara na vanjske dogaaje.
76.Podjela operativnih sistema prema strukturi
a) Slojeviti operativni sistemi
Moduli operativnog sistema formiraju hijerarhiju, sastavljenu od 5 slojeva. Svaki od slojeva
je predodreen da sadri jedan od modula operativnog sistema. Raspodjelu modula po
slojevima diktira pravilo koje nalae da se iz svakog sloja pozivaju samo operacije uvedene
u niim slojevima hijerarhije u sloj na vrhu hijerarhije je smjesten modul za upravljanje
procesima.U prvi nizi sloj modul za upravljanje fajlovima, zatim modul za upravljanje
radnom memorijom pa modul za upravljanje kontrolerima dok u najnizem sloju se nalazi
modul za upravljanje procesorom.Slojeviti operativni sistem dozvoljava pozivanje operacija
stvaranja i unistavanja procesa samo iz sloja smijestenog iznad hijerarhije njegovih
slojeva.Razdvojenost korisnickih prostora od adresnog prostora operativnog sistema, koji se
naziva sistemski prostor, sprijecava da se pozivi operacija operativnog sistema zasnivaju na
koristenju poziva podprograma.Zato je neophodno uvodjenje posebnog mehanizma
sistemskih poziva koji omogucuje prelazak iz korisnickog prostora u sistemski prostor.radi
poziva operacija operativnog sistema
b) Monolitski sistemi
Monolitski sitemi nemaju pravilnu strukturu kao slojeviti operativni sistemi jer se sastoje od
modula ija saradnja nije ograniena pravilima kao kod slojevitih operativnih sistema. To
znai da se iz svakog modula monolitskih sistema mogu slobodno pozivati operacije svih
ostalih modula.Ovo je do sad najvise koristena organizacija.Struktura je takva da uopste
nema strukture.Operativni sisstem je napisan kao skup procedura, od kojih svaka moze
pozivati bilo koju drugu proceduru kad god joj zatreba.Cak je i u njima moguce postici
malo strukturnosti:
- glavni program koji priziva zahtjevanu usluznu proceduru
- skup usluznih procedura koje izvrsavaju pozive sistema
- skup korisnickih procedura koje pomazu usluznim procedurama
C) Virtuelne masine
Ovaj sistem se razvio iz potrebe mnogih korisnika prvih operativnih sistema za
vremenskim multipleksiranjem.Danas se ideja virtuelne masine puno koristi i to u
razlicitim kontestima.Mozda najcesca upotreba je izvrsavanje MS DOS programa
na pentiumima.Od drugih upotreba naglasit cemo samo JAVA program koji se
izvrsavaju pomocu virtuelnih masina.
d) EXKERNEL-i
U najnizem sloju softwera je program zvani EXOKERNEL, koji se izvrsava u kernel
modu.Njegov zadatak je da alocira resurse za virtuelne masine i onda provjerava
njihove pokusaje za koristenje tih resursa, da bi se uvjeriop da nijedna masina ne
pokusava da koristi resurs tudje masine.
e) Klijent-server

Mahmutovic Armin
Husic Ismir

Osnove Raunarstva I

33

Trend u modernim operativnim sistemima je premjestanje koda u vise nivoe, na taj

naci ga otklanjajuci iz KERNEL moda, ostavljajuci minimalni MIKROKERNEL.To se
obicno radi implementiranjem veceg dijela sistema u korisnicke procese.U ovom
modelu sve sto KERNEL radi je komunikacija izmedju klijenta i servera.Prednost
ovog modela je prilagodljivost upotrebi u distributivnim sistemima.

Mahmutovic Armin
Husic Ismir