Crna Gora

Vlada Crne Gore

MINISTARSTVO PROSVJETE I NAUKE

ZAVOD ZA KOLSTVO

predmetni program
ETIKA
OIP - dopuna maturskog standarda za predmet Filozofija
u IV razredu gimnazije

SADRAJ

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.

NAZIV NASTAVNOG PREDMETA....................................................................................................................... 3

ODREENJE PREDMETNOG PROGRAMA ........................................................................................................ 3
OPTI CILJEVI PREDMETNOG PROGRAMA..................................................................................................... 4
SADRAJI I OPERATIVNI CILJEVI PREDMETNOG PROGRAMA.................................................................. 5
DIDAKTIKE PREPORUKE ................................................................................................................................ 13
STANDARDI ZNANJA.......................................................................................................................................... 14
NAINI PROVJERAVANJA ZNANJA I STRUNE OSPOSOBLJENOSTI...................................................... 15
RESURSI ZA REALIZACIJU NASTAVE ............................................................................................................ 17
PROFIL I STRUNA SPREMA NASTAVNIKA/CA I STRUNIH SARADNIKA/CA .................................... 18

1.

NAZIV NASTAVNOG PREDMETA

OBAVEZNI IZBORNI PREDMET
NAZIV PREDMETNOG PROGRAMA
ETIKA

2.

ODREENJE PREDMETNOG PROGRAMA

a)

Poloaj, priroda i namjena predmetnog programa

Izborni predmet ETIKA predvien je u etvrtom razredu opte gimnazije sa 64 asa.

Iako je etika jedna od temeljnih filozofskih disciplina, nastavni predmet etika nema za cilj da uenike/ce samo uputi u razmatranje
etikih problema u odnosu na filozofske teorije ve, to je znaajnije, da ukae na povezanost filozofije sa svakodnevnim ivotom i
sa ivotom u zajednici, pouavajui uenike/ce da apstraktne etike principe prepoznaju i primjenjuju u konkretnim situacijama.
Ovaj predmet svojom koncepcijom treba da omogui razvoj unutranjih moralnih kvaliteta kod uenika/ca, razvoj sklonosti ka
izboru pozitivnih drutvenih vrijednosti i spremnosti za usklaivanje vlastitih vrijednosti sa vrijednostima zajednice. Etika treba da
utie na svijest o potrebi da se, kontinuiranim radom na sebi, razvijaju vlastita moralna uvjerenja i vrijednosti.
Znaaj vaspitne uloge ovog predmeta je naroito naglaen jer etika razvija moralnu svijest ali ne namee gotova rjeenja, ona
uenika/cu navodi da preispita svoje stavove i stavove drugih, da razmilja o svojim postupcima i da radi na vlastitom duhovnom
usavravanju. Ona budi svijest o tome da je smisao ivota pojedinca, njegovo samoostvarenje i, samim tim, i zadovoljstvo sobom,
srea, u njegovim/njenim rukama i da to ne zavisi samo od drutvenog poloaja, stepena obrazovanja i materijalnih posjedovanja
ve, prije svega, od spremnosti da bude ono to jeste, da preuzme odgovornost za vlastite postupke ...
Upoznajui se sa istorijskim tj. promjenljivim karakterom moralnih normi i sistema, upoznajui razliite poglede na moral i uviajui
da postoje razliiti ali jednako vrijedni moralni i etiki sistemi, kao i razliita ispravna rjeenja odreenih moralnih dilema, uenik/ca
uvia vlastite predrasude, razvija svijest o drugome i razumije vanost i znaenje tolerancije i potovanja drugaijeg. Kroz isti
proces uenik/ca ui da razlikuje moralno promiljanje od moralisanja, kritiko promiljanje od kritizerstva. U tom smislu se
vaspitna uloga ovog predmeta ne odnosi samo na moralno vaspitanje, ve jednako i na sve druge komponente vaspitanja,
intelektualnu, estetsku i radnu.
Ovo je predmet je u bliskoj korelaciji za raznovrsnim predmetima i utoliko omoguava ueniku/ci da uopti i povee svoja
3

dosadanja saznanja i da, sa jedne strane, bolje razumije opte ciljeve obrazovanja, a sa druge, da lake povee apstraktne
etike principe sa konkretnim situacijama.

b)

Broj asova po godinama obrazovanja i oblicima nastave

Nastava etike se izvodi u etvrtom razredu opte gimnazije sa 64 asa, dva puta sedmino. Predmetni program ETIKA sadri est
obaveznih i jednu slobodnu temu, s tim to svaka obavezna tema, izuzev este, predvia odreen broj asova za izborne
sadraje. Broj asova koji se odnose na obavezne teme je 57 - 47 asova za obavezne sadraje + 10 asova predvienih za
izborne sadraje, po dva asa na kraju svake od prvih pet tema. Broj asova predvienih za slobodnu temu je 7.

3.

OPTI CILJEVI PREDMETNOG PROGRAMA

S obzirom da se uenici/e po prvi put upoznavaju sa ovom sloenom filozofskom disciplinom, opti ciljevi programa ne mogu biti
usmjereni ka usvajanju teorijskog znanja u nekom irem obimu, ve jednako i ka usvajanju znanja i vjetina koje e ueniku/ci
omoguiti da kompetentno prosuuje o moralnim pitanjima i da ispravno razvija vlastiti moralni karakter.
Opti ciljevi nastave etike usmjereni su na:
- usvajanje znanja o temeljnim etikim pojmovima, problemima i stanovitima,
- razumijevanje temeljnih etikih principa i njihovo prepoznavanje i primjenjivanje u razliitim kontekstima,
- razvijanje svijesti o znaaju potovanja moralnih normi,
- usvajanje univerzalnih etikih vrijednosti (sloboda, dostojanstvo, pravinost, tolerancija),
- razvijanje kritikog i tolerantnog miljenja,
- unapreivanje moralnog karaktera,
- podsticanje moralnog samovaspitanja,
razvijanje sposobnosti kompetentnog procjenjivanja i samoprocjenjivanja,
razvijanje samokritinosti i samopouzdanja,
unapreivanje sposobnosti koje omoguavaju laku integraciju u drutvo,
unapreivanje svijesti o drugim ljudima i njihovim potrebama, stavovima i vrijednostima,
razvijanje osjeaja solidarnosti i odgovornosti za druge,
podsticanje potovanja prema onom to je drugaije,
razvijanje odgovornog odnosa prema prirodnim i kulturnim pojavama,
podsticanje spremnosti za nenasilno rjeavanje konflikata,
razvijanje sposobnosti za racionalno, a ne impulsivno, rjeavanje etikih dilema,
razvijanje komunikativnih sposobnosti i vjetina,
podsticanje inicijativnosti i aktivizma,
podsticanje volje za moralno djelovanje,
izgradnju duhovne samostalnosti i tolerancije.
4

4.

SADRAJI I OPERATIVNI CILJEVI PREDMETNOG PROGRAMA

Obavezne teme, rasporeene u skladu sa prirodom ovog programa, od apstraktnog ka konkretnom:

1. ODREENJE ETIKE
2. OSNOVNA ETIKA PITANJA
3. ETIKA STANOVITA
4. ETIKO-RELIGIOZNA STANOVITA
5. PRIMIJENJENA ETIKA
6. ETIKE DILEME
7. SLOBODNA TEMA
Broj
teme
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
UKUPNO:

NAZIV TEME
ODREENJE ETIKE
OSNOVNA ETIKA PITANJA
ETIKA STANOVITA
ETIKO-RELIGIOZNA STANOVITA
PRIMIJENJENA ETIKA
ETIKE DILEME
SLOBODNA TEMA

T*

V**

I.S.***

Ukupno

3
7
7
7
4
2

2
3
3
3
2
4

2
2
2
2
2

30

17

10

7
12
12
12
8
6
7
64

*- Teorijski i drugi oblici nastave za sve uenike/ce u odjeljenju.

** - Vjebe i svi drugi oblici nastave kod kojih se odjeljenje dijeli na manje grupe.
***- Izborni sadraji - u okviru svake teme.
Izborni sadraji nijesu predvieni u okviru este teme zbog samog njenog karaktera koji podrazumijeva slobodan izbor sadraja
etikih dilema i koji veim dijelom zahtijeva upotrebu metoda aktivne nastave i optimalnu ukljuenost uenika/ca u realizaciju
sadraja.
Izborne sadraje bira predmetni nastavnik/ca u saradnji sa uenicima/ama.
Ukupan broj asova koji se odnose na izborne sadraje i slobodnu temu: 17.

TEMA 1: ODREENJE ETIKE

Operativni ciljevi
Uenik/ca treba da:
- poznaje sadraj pojma etike,
- zna porijeklo i znaenje termina
filozofija i etika,
- razlikuje djelanje (praxis) od drugih
oblika djelatnosti (saznavalaka
(theoria) i tvoraka (poiesis)),
- upoznaje etiku kao praktinu filozofsku
disciplinu,
- razumije i obrazlae pojam djelanja
kao kljuni pojam etike (samosvjesno
odnoenje prema sebi i prema
drugima),
- poznaje osnovne antropoloke
pretpostavke ljudskog djelanja
(drutvenost, posredovanje govora,
razlikovanje dobra i zla, pravednog i
nepravednog),
- razumije i obrazlae problem
odreivanja univerzalnih propisa
djelanja,
- razlikuje osnovne tipove regulacije
ljudskog djelanja u drutvenoj zajednici
(politika, pravna, ekonomska,
obiajna, religijska, moralna),
- razlikuje moralno od drugih oblika
djelanja,
- obrazlae sloenost pojma morala i
njegovu istorijsku uslovljenost,
- poznaje karakteristike antikog, judeohrianskog, modernog i savremenog
pojma morala,
- razumije znaaj etike za razvoj
individue,
- razumije znaaj etike za savremeno
drutvo.

Aktivnosti
Uenici/e:
- sluaju izlaganje datog sadraja,
- biljee,
- uoavaju etimoloko i esencijalno
znaenje datih pojmova,
- iznose svoje miljenje o uzrocima
razliitih moralnih shvatanja,
- analiziraju sadraje pojmova,
- analiziraju odnos morala i etike,
- uoavaju osnovne karakteristike
uih i irih drutvenih zajednica i
inioce koji omoguavaju njihovo
funkcionisanje i trajnost (norme i
pravila),
- razgovaraju o razliitim formama
normi u zajednici,
- diskutuju o potrebi za etikim
standardima u zajednici,
- ispituju istorijske oblike pojma morala
i povezuju tu razliitost sa razliitim
shvatanjem stvarnosti u datim
epohama,
- ue da rade na izvornim tekstovima,
- piu esej na zadatu temu.

Pojmovi/sadraji

Korelacija

Filozofija; etika; oblici ljudske djelatnosti:

tvorenje (poiesis), djelanje (praxis) i
saznavanje (theoria); sistem djelatnih
pravila; regulacija djelanja; obiaj; moral.

Psihologija: Frojdova psihoanalitika

teorija (id, ego, superego); razvojna
psihologija (uloga govora u filogenezi i
ontogenezi); socijalizacija linosti (inioci
socijalizacije).
Maternji jezik i knjievnost: funkcije
jezika; znaaj knjievnosti za individualni
razvoj linosti i njen znaaj u drutvenom
ivotu; basna kao moralno - didaktika
vrsta, parabola odreene moralne ideje;
simbolizam kao identifikacija
civilizacijskog moralnog pada, ljepota kao
izlaz.
Graansko obrazovanje: znaaj
drutvenog dogovora za funkcionisanje
zajednice; sloboda, graanin i civilno
drutvo.

Izborni sadraji uz prvu temu: 1.TRADICIONALNO I MODERNO SHVATANJE POJMA DJELANJA; 2. ANTIKO SHVATANJE MORALA;
3. SAVREMENE DISKUSIJE O POJMU MORALA
6

TEMA 2: OSNOVNA ETIKA PITANJA

Operativni ciljevi
Uenik/ca treba da:
- poznaje neka od osnovnih pitanja
etike: o izvoru morala, uspostavljanju
moralnog karaktera, o djelatnim
oblicima moralnosti i o svrsi
moralnog djelanja,
- povezuje problem pitanja izvora
morala sa pitanjem o legitimacijskoj
osnovi ljudskog djelovanja uopte,
- povezuje pitanje o izvoru morala sa
pitanjem o moralnoj slobodi,
- uoava i obrazlae strukturu
slobodne volje,
- razlikuje karakteristike
tradicionalnog i modernog pojma
slobode,
- obrazlae pitanje o nainu
uspostavljanja moralnog karaktera i
povezuje ga sa pitanjem o izvoru
morala,
- upoznaje strukturu moralnog
karaktera - moralni motiv, uvjerenje,
namjera, odluka, izbor, odgovornost
- imputacija (uraunljivost) ,
samoocjena (stid, kajanje, savjest...),
- povezuje strukturu slobodne volje i
moralnog karaktera,
- analizira povezanost moralne
odgovornosti i psiholokih posljedica
moralne ocjene i samoocjene,
- poznaje problem vrijednosnog
ispunjenja moralnosti,
- procjenjuje znaaj savjesti za
moralnu svijest i moralni fenomen
kao takav.

Aktivnosti

Uenici/e:
- upoznaju temeljna etika pitanja,
- istrauju istorijsko-filozofske oblike
pitanja o izvoru morala,
- diskutuju o slobodi djelanja,
- piu esej o datoj temi,
- istrauju razliku izmeu
tradicionalnog i modernog pojma
slobode,
- analiziraju povezanost pojmova
slobode, moralnosti i
individualnosti u modernoj filozofiji
(Kant, Hegel - filozofija slobode),
- diferenciraju strukturu linosti
(intelekt, temperament, volja) i
analiziraju ulogu volje kao moi
unutranjeg usmjeravanja,
- identifikuju slobodnu volju kao mo
unutranjeg usmjeravanja,
- istrauju procese iji je rezultat
volja (ontogenetski i filogenetski),
- odreuju stepen razvijenosti volje
kod sebe i okoline,
- razgovaraju o nainu sticanja
moralnog karaktera,
- analiziraju strukturu moralnog
karaktera.

Pojmovi/sadraji

Korelacija

Ontoloki status moralnog djelanja;

antropoloka osnova moralnog
djelanja; djelatna sloboda; uslovljenost;
ravnotea prirode i duha; suprotnost
physis-nomos; autonomija volje;
individualnost; moralno vaspitanje;
moralni karakter (ethos); samosvijest;
navikavanje; trajna sklonost (habitus);
samovolja (parodija karaktera);
struktura moralnog karaktera; linost.

Maternji jezik i knjievnost: Antigona

(fizis-nomos, izbor, moralni motivi,
moralna uvjerenja); Kralj Betajnove
(krivica, kajanje, savjest); Pokondirena
tikva, Tartif, (parodija karaktera); Ilijada
(Hektor kao antiki uzor karaktera);
Gorski vijenac: iguman Stefan kao
primjer moralnog karaktera.
Psihologija: razvoj moralne linosti,
usvajanje moralnih normi.
Graansko obrazovanje: ovjek kao
individualno i drutveno bie - izgradnja
linog i drutvenog identiteta.

Operativni ciljevi

Aktivnosti

Uenik/ca treba da:

- povezuje pitanje o djelatnim oblicima
moralnosti sa pitanjem o nainu
uspostavljanja moralnog karaktera,
- identifikuje opte i konkretne svrhe
moralnog djelanja u razliitim
filozofskim uenjima: dobro, dunost,
vrlinu i moralni zakon,
- poznaje i obrazlae Sokratovo i
Aristotelovo uenje o vrlini,
- poznaje i obrazlae Kantove
kategorike imperative,
- povezuje prethodna etika pitanja sa
pitanjem o svrsi moralnog
djelovanja,
- prepoznaje pitanje o svrsi moralnog
djelanja kao pitanje o biti moralnog
fenomena,
- razumije moralno djelanje kao
relaciju izmeu zadatoga i datoga,
- razumije i obrazlae prirodu
moralnog principa kao svrhe
moralnog djelanja,
- obrazlae neke od najznaajnijih
moralnih principa: dobro i slobodu,
zadovoljstvo i korisnost,
- vrednuje znaaj prouavanja etike
za ivot u savremenom drutvu,
- povezuje osnovna etika pitanja sa
pojmom ljudskih prava.

Uenici/e:
- ispituju znaaj savjesti za razvoj
linosti,
- piu esej na zadatu temu,
- diskutuju o povezanosti ljudske
slobodne volje i moralnog
karaktera,
- iznose svoje miljenje o stidu,
kajanju, savjesti,
- analiziraju vlastita moralna
uvjerenja i njihovu kompatibilnost
sa stavovima zajednice,
- navode situacije u kojima su njihovi
postupci procjenjivani pozitivno i
negativno, identifikujui elemente
procjenjivanja,
- debatuju o primatu vrline ili
dunosti,
- diskutuju o vanosti pitanja zato
ovjek treba da bude valjan i da
tei dobru,
- identifikuju moralnu svrhu i moralni
princip,
- istrauju najznaajnije moralne
principe (dobro, slobodu,
blaenstvo, zadovoljstvo,
korisnost),
- diskutuju o pojmu zla,
- istrauju etiki osnov ljudskih
prava.

Pojmovi/sadraji

Korelacija

Opte moralne svrhe (dobro i dunost);

konkretne djelatne svrhe (vrlina i
moralni zakon); antike kardinalne
vrline (Sokrat); Aristotelove etike i
dianoetike vrline; kategoriki
imperativ; moralne vrijednosti; moralni
ideal; moralne norme; odnos zadatoga
i datoga; svrha zadatog: moralni
princip; moralni principi dobra i
slobode; zlo; princip blaenstva; princip
korisnosti; ljudska prava.

Psihologija: stavovi, sistem vrijednosti

(psihologija komunikacije).
Maternji jezik i knjievnost: Faust
(problem zla).
Graansko obrazovanje: drutvene
vrijednosti; ljudska prava; prava
djeteta; odgovornost.
Istorija: Spartakov ustanak, graanske
revolucije.

Izborni sadraji uz drugu temu: 1. SLOBODA KAO USLOV MORALNOSTI; 2. KARAKTERI U KNJIEVNIM DJELIMA; 3.
KARAKTER KAO OSNOVA MORALNOG DJELANJA; 4. STID; 5. SVIJEST I SAVJEST; 6. EGO I MORALNOST; 7. PROBLEM
SAVJESTI U NOVIJOJ KNJIEVNOSTI I UMJETNOSTI; 8. SOKRATOVO UENJE O VRLINI; 9. ARISTOTELOVO UENJE O
VRLINAMA; 10. ETIKI OSNOV LJUDSKIH PRAVA; 11. DOBRO I ZLO.
8

TEMA 3: ETIKA STANOVITA

Operativni ciljevi
Uenik/ca treba da:
- razlikuje neka od osnovnih etikih
stanovita,
- poznaje i obrazlae uenja nekih
od najznaajnijih zastupnika ovih
stanovita,
- razvija sposobnost samostalnog
korienja literature,
- razlikuje i obrazlae najznaajnije
pojmove datih stanovita,
- samostalno razvrstava data uenja
prema zajednikim pitanjima,
problemima, metodama,
- razvija sposobnost samostalnog
odreivanja i procjenjivanja
problema,
- razvija sposobnost povezivanja
znanja,
- procjenjuje i vrednuje neka od
datih stanovita polazei od
izabranih kriterijuma (savremena
drutvena situacija, istorijski
kontekst u kome se uenje javlja,
koherentnost, svrhovitost, opte i
individualno dobro i dr.).

Aktivnosti
Uenici/e:
- povezuju saznanja iz prethodnih
tema sa konkretnim primjerima u
odreenim etikim uenjima,
- uoavaju esencijalno i etimoloko
znaenje vodeih pojmova datih
stanovita,
- diskutuju o mogunosti primjene
datog stanovita u savremenom
drutvu,
- itaju i tumae originalne
tekstove,
- piu eseje na zadatu temu,
- istrauju povezanost drutvenoistorijskih promjena sa
izmjenama moralnih doktrina,
- ispituju povezanost etikih uenja
odreenih mislilaca sa njihovim
ivotima,
- porede i kritiki procjenjuju
suprotstavljene stavove pojedinih
mislilaca,
- diskutuju o pojedinim stavovima.

Pojmovi/sadraji
Stanovita s obzirom na opravdanje
moralnog djelovanja: teleoloko,
deontoloko, konsekvencijalizam;
stanovita s obzirom na razliite
formulacije moralne norme (ta treba
da inim?): egoistike (hedonizam,
eudaimonizam), altruistike (etika
simpatije, etika samilosti),
formalistike (etika dunosti);
stanovita s obzirom na procjenu
vrijednosti moralnog postupka: prema
namjerama (etike uvjerenja) i prema
posljedicama (etike ishoda); razliito
poimanje slobode u etikim
teorijama; determinizam
indeterminizam; heteronomija i
autonomija morala; moralnost i srea;
imoralizam.

Korelacija
Maternji jezik i knjievnost:
Antigona - razlika izmeu pravinosti
(nomos) i pravednosti (fizis);
Sofoklove tragedije - nesrea junaka
je odreena sudbinom, nakon
Sofokla tragini kraj junaka je rezultat
njihovog karaktera (nagoni, strasti,
osjeanje dunosti, ambicija, ljubav);
cilj komedije - promovie moral
ravnotee (epikurejstvo), srean je
onaj ko ivot posmatra sa vedrije
strane; Dekameron hedonizam;
primjeri ojstva i junatva i Kantovi
kategoriki imperativi; ia Gorio Votren (imoralizam).
Istorija: razvoj antikih polisa,
demokratija u Atini - razvoj uenja o
vrlini; stvaranje panhelenske drave prelaz sa pitanja o optem dobru na
pitanje o izvorima individualne
ljudske sree.
Graansko obrazovanje:
demokratija i utilitarizam.

Izborni sadraji uz treu temu: 1. DOSTOJANSTVENOG OVJEKA JE MOGUE UNITITI ALI NE I PORAZITI - SOKRAT, ORDANO
BRUNO; 2. ETIKI POJAM DOBRA; 3. PRED-ETIKE IDEJE SEDMORICE MUDRACA; 4. MORALNO DJELANJE, KOSMOS I SUDBINA; 5.
OPENHAUEROVA ETIKA PESIMIZMA; 6. FIHTEOVA ETIKA SLOBODNE LINOSTI; 7. IMORALISTIKI MORALIZAM - F. NIE, K. MARKS;
8. SPINOZA I STOICI; 9. AMOR FATI - U RAZLIITIM ETIKIM KONCEPCIJAMA; 10. MORALNO DOSTOJANSTVO.

TEMA 4: ETIKO - RELIGIOZNA STANOVITA

Operativni ciljevi
Aktivnosti
Uenik/ca treba da:
- razvija sposobnost uoavanja i
otklanjanja predrasuda
(samokritinost),
- razvija tolerantan odnos prema
onome to je neobino i drugaije,
- izgrauje odgovornost za druge,
- razvija duhovnu samostalnost i
otvorenost za drugaija stanovita,
- razlikuje i obrazlae neke od
najdominantnijih religiozno-etikih
sistema (monoteizam: hrianstvo,
islam, judaizam, budizam),
- uoava povezanost izmeu datih
religioznih sistema sa odreenim
filozofsko-etikim uenjima,
- procjenjuje znaaj date
povezanosti,
- razvija sposobnost primjene
usvojenih znanja i sposobnosti u
saznavanju novih sadraja,
- razvija komunikativne sposobnosti,
- obrazlae univerzalnost nekih
temeljnih etikih pitanja i normi.

Uenici/e:
- istrauju razliite religiozno-etike
sisteme, samostalno izrauju
projekat istraivanja, formuliu
problem, prikupljaju i sreuju
podatke iz razliitih izvora,
- analiziraju slinosti i razlike
unutar datih sistema,
- pismeno interpretiraju odabrane
tekstove,
- kroz argumentovanu diskusiju
razvijaju sposobnost aktivnog
sluanja, uvaavanja stavova i
elja drugih i jasnog izraavanja
vlastitih,
- analiziraju slinost i razlike
izmeu datih religiozno-etikih i
filozofskih uenja (npr. budizam i
konsekvencionalizam),
- uporeuju i povezuju date
sadraje sa ve steenim
znanjem,
- vrednuju vlastite stavove vezane
za datu temu na temelju steenih
znanja i rezultata
argumentovanih diskusija.

Pojmovi/sadraji
Religija; teologija; komponente
religije (predstavno-misaona,
emocionalna, praktiko-ritualna,
drutveno-organizacijska ...); funkcije
religije (filozofsko-saznajna,
emotivno-praktina, socijalnointegrativna..); eshatologija;
transcendencija; etika funkcija smrti;
vjera kao uslov moralnosti;
heteronomija i teonomija; dekalog;
zlatno pravilo; agape; asketizam;
istinoljubivost; samilost, neporonost,
istota; samosavladavanje;
sekularizacija; tolerancija.

Korelacija
Istorija: razvoj hrianstva; pojava
islama; reformacija; pojava i razvoj
sekularnih drava.
Maternji jezik i knjievnost: Stari i
Novi zavjet, Kuran (sistemi
religiozno-etikih normi); Kantovi
kategoriki imperativi, ojstvo i
junatvo i druga boija zapovjest (de
Unamuno); Proljea Ivana Galeba
(etiko-estetska funkcija smrti);
Dante - Boanstvena komedija.
Graansko obrazovanje:
multikulturalnost i inkulturalnost;
etnike integracije; religija kao oblik
drutvene svijesti; funkcije religije;
sekularizam; multikonfesionalno
drutvo; pravo na vjeroispovjest.

Izborni sadraji uz etvrtu temu: 1. VJERA U POBJEDU, NE JAEG, VE INHERENTNE MOI DOBRA - PRIMJERI I TUMAENJA; 2.
ODNOS SUDBINE I AKCIJE U RELIGIOZNOJ ETICI; 3. DA LI JE RELIGIJA CIVILIZOVALA OVJEKA ILI JE OVJEK CIVILIZOVAO SEBE
KROZ RELIGIJU; 4. RELIGIJA I EKOLOGIJA; 5. SEKTE - SVIJETLA I TAMNA STRANA; 6. DOSTOJEVSKI I RELIGIJA; 7. PASKAL: BIJEDA I
VELIINA OVJEKA; 8. ASKETIZAM I MORALNOST.

10

TEMA 5: PRIMIJENJENA ETIKA

Operativni ciljevi
Uenik/ca treba da:
- razumije i obrazlae povezanost
individualnih moralnih stavova sa
inter-personalnim svijetom
vaenja,
- obrazlae objektivni karakter
moralnosti,
- povezuje prethodna saznanja o
moralnom problemu sa svijetom u
kome ivi,
- razlikuje teorijsku od primijenjene
etike,
- razumije i obrazlae znaaj
adekvatnog etikog normiranja
raznih podruja ljudskih djelatnosti
(ekonomija, politika, nauka ...),
- razlikuje i opisuje etike kodekse
ponaanja unutar razliitih
podruja djelatnosti,
- vrednuje i argumentovano
obrazlae vanije koncepcije
savremene primijenjene etike,
- razvija odgovornost za svijet oko
sebe,
- razvija sposobnost rjeavanja
problema,
- razvija sposobnost stvaralakog i
kritikog miljenja,
- povezuje odreene oblike
primjenjene etike sa ljudskim
pravima.

Aktivnosti

Uenici/e:
- istrauju razliite norme
ponaanja unutar razliitih
drutvenih grupa,
- itaju i analiziraju odabrane
izvorne tekstove,
- uporeuju znaaj i vrijednost
razliitih formi primijenjene etike,
- konstruiu situacije u kojima bi
bili primjenjljivi odreeni kodeksi
ponaanja,
- ukazuju ne razliite forme krenja
kodeksa formi primijenjene etike,
- identifikuju u svom okruenju
probleme i svrstavaju ih u
razliite forme primijenjene etike,
- argumentovano diskutuju o
ljudskim pravima i prepoznaju ih
u pojedinim naelima
primijenjenih etika,
- debatuju na zadatu temu.

Pojmovi/sadraji

Korelacija

Pravinost i pravednost; drutvena

odgovornost; briga; nepovreivanje
ljudi; prava ivotinja; ekoloka svijest;
vrijednost slobode; vrste primijenjene
etike: etika okoline, poslovna etika,
pravna etika, novinarska etika,
medicinska etika itd.; eutanazija;
potovanje ivota; moralna prava;
jednakost; diskriminacija; protekcija;
ljudska prava.

Graansko obrazovanje: drutvene

grupe i drutvene ustanove; lini i
javni interesi; mehanizmi zatite
sloboda i prava; demokratska
kontrola rada javnih slubi
(zloupotreba drutvenih uloga,
korupcija, nepotizam, konflikt
interesa, transfer moi); funkcije i
ciljevi civilnog drutva; uloga NVO u
spreavanju diskriminacije, nasilja,
razvoju zdravih stilova ivota, zatiti
ivotne sredine; zdravi stilovi ivota;
znaaj ekologije i ekoloke svijesti.
Bologija: etika i genetika; genotip i
fenotip.
Psihologija: kadrovska psihologija;
psihologija rada; socijalna
psihologija.
Geografija: prirodni resursi,
geodiverzitet i biodiverzitet, smog,
kisele kie, ozonski omota.

Izborni sadraji uz petu temu: 1. SOCIJALNI DARVINIZAM; 2. KLONIRANJE, ZA I PROTIV; 3. KULTURA I EVOLUCIJA; 4. OVINIZAM
NAUKA - FAJERABEND; 5. ETIKA I MEDIJI; 6. DRUTVENA NEJEDNAKOST - UZROCI I POSLJEDICE; 7. PROBLEMI EKOLOKE ETIKE;
8. ETIKA DRUTVENOG UGOVORA.
11

TEMA 6: ETIKE DILEME

Operativni ciljevi
Uenik/ca treba da:
- primjenjuje i argumentovano brani
spoznate i usvojene moralne
principe,
- razvija inicijativnost i aktivizam,
- razvija sposobnost rjeavanja
problema,
- povezuje prethodna saznanja sa
iskustvom,
- primjenjuje saznato u datoj
situaciji,
- razvija sposobnost stvaralakog
miljenja,
- razvija sposobnost kritikog
miljenja,
- promilja naine rjeavanja
moralne dileme, opravdava ili
kritikuje moralne argumente,
- razumije i obrazlae neke od
osnovnih principa rjeavanja
dilema i povezuje ih sa odreenim
etikim stanovitima,
- razumije i obrazlae proces
donoenja etikih odluka,
- razumije i obrazlae vanost etike
za pojedinca i zajednicu,
- uporeuje i analizira odnos etike i
zakona, morala i ponaanja,
- obrazlae zato se danas, vie
nego ikada, govori o etici i o
potrebi za moralnim normama.

12

Aktivnosti
Uenici/e:
- kooperativno ue u saradnji u
kojoj pojedinac povezuje
odgovornost za svoje ponaanje
sa uspjehom grupe,
- zajedniki konstruiu problemsku
situaciju (moralnu dilemu) i
istrauju mogue implikacije i
rjeenja,
- u konstruisanoj moralnoj dilemi
identifikuju glavne take
donoenja moralne odluke,
- uoavaju mogunost da veina
dilema ima vie razliitih
ispravnih rjeenja i diskutuju o
tome,
- ue da ispravno formuliu svoje
stavove i da otkriju odgovarajue
argumente,
- ue da provjeravaju i osporavaju
poziciju drugih bez osporavanja
osobe ve samo stavova,
- postavljaju se u razliite
problemske situacije, analiziraju
ih i formuliu mogua rjeenja,
- ispituju tezu sve to nije
nezakonito, mora biti moralno,
- ispituju razliku izmeu morala i
ponaanja na konkretnim
primjerima,
- organizuju debate o konkretnim
moralnim dilemama.

Pojmovi/sadraji

Korelacija

Etika spremnost (volja za moralno

djelovanje); etika dilema; etika
situacije: kontekstualno
odgovarajue; dobro, ispravno; motiv
i namjera; moralne vrijednosti;
legalno i moralno; bonton; lini i
drutveni interes; ciljem zasnovano
razmiljanje; propisom zasnovano
razmiljanje; brigom zasnovano
razmiljanje; rodna ravnopravnost;
jednakost; ljudska prava.

Maternji jezik i knjievnost: drama

kao knjievna forma koja prikazuje
moralne dileme; Gospoda
Glembajevi (Leone), Neista krv
(Sofka); Gorski vijenac (vladika
Danilo).
Psihologija: konflikti; frustracije.
Graansko obrazovanje: pravni
sistem; ustav; graanski aktivizam;
nacionalni i meunarodni civilni
sektor; kultura, tradicija i rodna
neravnopravnost; ljudska prava.
Komunikologija: bonton;
nesporazumi i kreativno rjeavanje
konflikata; debata.

5.

DIDAKTIKE PREPORUKE

Raspodjela asova po pojedinim temama, kao i broj asova koji je odreen za izborne sadraje unutar pojedinih tema, zavisi od
dinamike rada i moe se mijenjati.
Oblici uenja koji, u skladu sa optim i operativnim ciljevima, mogu biti zastupljeni u nastavi ovog predmeta su:
- aktivno uenje,
- iskustveno uenje,
- uenje kroz interakciju,
- kooperativna aktivnost,
- uenje po modelu,
- divergentno i konvergentno uenje,
- rjeavanje problema i dr.
Iako se etika, kao i svaka druga filozofska disciplina, u nastavi oslanja na usmeno izlaganje i razgovor, to nikako ne moe biti
jedini nastavni metod. Metode koje se takoe mogu koristiti:
- rad na izvornom tekstu,
- grupna diskusija,
- brainstorming,
- igranje uloga,
- snena grudva,
- skandalon,
- akvarijum i dr.
Iako je pitanje moralnih dilema problematizovano kroz posljednju obaveznu temu, treba naglasiti da konstruisana, vjetaki
izazvana moralna dilema moe posluiti kao jedna od metoda rada u okviru svake teme - neki savremeni didaktiari upravo
moralne dileme, koje su otvorenog tipa, sa vie spornih pitanja i bez jednostavnih rjeenja, po modelu ispravno nasuprot
ispravnom, odreuju kao glavno didaktiko sredstvo moralnog vaspitanja.
Istraivaki radovi, pisanje eseja, izrada portfolia, takoe predstavljaju znaajne metode rada kojima se uenicima/ama prua
vea mogunost za samostalno uenje i savlaivanje programa. Naravno, uenike/ce treba prethodno uvesti u tehniku izrade
istih.
U okviru svake obavezne teme postoji i odreen broj asova predvien za izborne sadraje, ime nastava etike dobija vid
otvorenosti. Ove sadraje biraju nastavnici/e u saradnji sa uenicima/ama. Nain njihove realizacije zavisi od dinamike realizacije
same obavezne teme - mogu imati istraivaki karakter, karakter grupne diskusije, debate ili usmenog i pismenog izlaganja i dr.

13

6.

STANDARDI ZNANJA

ODREENJE ETIKE
Uenik/ca:
- poznaje pojam etike,
- poznaje i obrazlae odnos filozofije i etike,
- razlikuje oblike ljudske djelatnosti,
- poznaje i obrazlae pojam djelanja,
- poznaje osnovne tipove regulacije ljudskog djelanja,
- poznaje karateristike pojma morala,
- razlikuje antiki, judeo-hrianski i savremeni pojam morala,
- obrazlae znaaj etike za pojedinca i zajednicu.
OSNOVNA ETIKA PITANJA
Uenik/ca:
- poznaje osnovna etika pitanja,
- obrazlae povezanost pitanja o izvoru morala sa pitanjem o ljudskoj slobodi,
- tumai pojam slobodne volje,
- poznaje strukturu slobodne volje,
- poznaje i obrazlae pojam moralnog karaktera kao osnove moralnog djelanja,
- obrazlae povezanost strukture karaktera sa strukturom slobodne volje,
- poznaje i obrazlae strukturu moralnog karaktera,
- razlikuje opte od konkretnih svrha moralnog djelanja,
- poznaje Sokratovo i Aristotelovo uenje o vrlini,
- obrazlae Kantove kategorike imperative,
- obrazlae pitanje o svrsi moralnog fenomena,
- poznaje i obrazlae neke od najznaajnijih moralnih principa,
- povezuje moralne principe sa pojmom ljudskih prava.
ETIKA STANOVITA
Uenik/ca:
- poznaje neke od kriterijuma za podjelu etikih stanovita,
- obrazlae znaaj pitanja - ta treba da inim,
- poznaje karakteristike nekih od najznaajnijih etikih stanovita, teleolokog, deontolokog, konsekvencijalizma itd.,
- poznaje neka od tumaenja slobode u etikim teorijama,
- obrazlae distinkciju determinizam-indeterminizam,
- obrazlae pojmove heteronomije i autonomije morala,
- obrazlae pojam imoralizma,
- tumai relaciju moralnosti i sree.
14

ETIKO-RELIGIOZNA STANOVITA
Uenik/ca:
- obrazlae pojam religije,
- poznaje i obrazlae najznaajnije komponente religije,
- poznaje i obrazlae najznaajnije funkcije religije,
- poznaje karakteristike etiri najdominantnija monoteistika religiozno-etika sistema: judaizma, hrianstva, islama i
budizma,
- poznaje neke od najznaajnijih etiko-religioznih principa: istinoljubivost, samilost, neporonost, istota,
- povezuje etiko-religiozna uenja sa filozofsko-etikim uenjima.
PRIMIJENJENA ETIKA
Uenik/ca:
- poznaje pojam primijenjene etike,
- poznaje i tumai subjektivni i objektivni karakter moralnosti i implikacije koje iz toga proizilaze,
- obrazlae znaaj adekvatnog etikog normiranja raznih podruja ljudskih djelatnosti,
- razlikuje teorijsku od primijenjene etike,
- poznaje razliku izmeu pravinosti i pravednosti,
- uoava i analizira najznaajnije probleme u uoj i iroj zajednici,
- poznaje i tumai principe i kodekse najznaajnijih oblika primijenjene etike,
- procjenjuje i vrednuje znaaj primijenjene etike i njenih specifinih oblika.
ETIKE DILEME
Uenik/ca:
- poznaje i obrazlae pojam etike dileme,
- primjenjuje i argumentovano brani spoznate moralne principe,
- obrazlae moralne dileme na konkretnim primjerima,
- poznaje i primjenjuje principe rjeavanja moralnih dilema,
- razlikuje legalno od moralnog,
- razumije i obrazlae proces donoenja etikih odluka,
- razumije i obrazlae aktuelnost etike.

7.

NAINI PROVJERAVANJA ZNANJA I STRUNE OSPOSOBLJENOSTI

Ocjenjivanje predstavlja aktivnost koja pripada samom nastavnom procesu i, iako ocjena predstavlja izraz adekvatnog planiranja
nastave i dugotrajnog procesa provjeravanja i vrednovanja, za nju ne bi trebalo planirati posebne asove. Polazna taka
ocenjivanja treba da budu opti i operativni ciljevi programa.
15

Proces ocjenjivanja uenika/ca dio je ireg i sveobuhvatnijeg procesa vrednovanja tj. evaluacije, u kome ocjenjivanju prethode
procesi praenja i provjeravanja. Praenje podrazumijeva niz postupaka kojima se sagledava tok usvajanja znanja, sposobnosti i
vjetina kod uenika/ca tokom nastavnog procesa. Provjeravanjem sagledavamo stepen usvojenosti znanja, sposobnosti i
vjetina.
Ocjenjivanje uenika/ca obuhvata vrednovanje steenih znanja, vjetina i sposobnosti. Pri tome treba uzeti u obzir sljedee
komponente:
- znanje uenika/ca,
- rad i radne navike,
- interesovanje i zalaganje,
- subjektivne mogunosti i sposobnosti uenika/ca,
- objektivne mogunosti,
- ponaanje uenika/ca.
Nastavnik/ca treba da otkrije ta uenik/ca zna i umije i da to vrednuje, a ne da ga/je lovi u neznanju.
Pri vrednovanju znanja nastavnik/ca treba da manje uzima u obzir obim, a vie nivo (kvalitet) steenog znanja. Prema Blumovoj
taksonomiji znanja, koju smo koristili prilikom izrade programa i koju ovdje predlaemo, ali koja nije obavezna, od uenika/ce se
oekuje da:
- prepoznaje i razumije informacije (nabraja, definie, odreuje, pokazuje ...),
- razumije znaenje (poznaje informacije u novom kontekstu, interpretira, razlikuje, povezuje, uporeuje i predvia
posljedice ...),
- primjenjuje steena znanja (upotrebljava znanje u novim situacijama i kontekstima, rjeava probleme primjenjujui
steeno znanje, povezuje, isprobava, demonstrira ...),
- analizira steena znanja (uoava pravilnosti u pojavama, samostalno organizuje informacije, uoava skriveno
znaenje, identifikuje osnovne komponente datih pojava ...),
- sintetie steena znanja (uoptava na temelju poznatih injenica, povezuje informacije i znanja sa razliith
podruja, zakljuuje, planira, kombinuje, stvara nove koncepte na temelju starih ...),
- vrednuje (razlikuje vrijednosti i injenice, uporeuje i vri selekciju teorija, stanovita, injenica, prosuuje, izabira,
argumentovano preporuuje, donosi odluke na temelju argumenata).
Kod ocjenjivanja grupnog rada treba obratiti panju na uloge koje uenici/e imaju u grupi, na osnovu ega se moe ocjeniti
doprinos rezultatima cijele grupe. Ovo je odlina prilika da se kod uenika/ca razvija odgovornost i kritiko samoocjenjivanje, ali i
ocjenjivanje rada drugih uesnika u grupi.
Kod ocjenjivanja referata i eseja treba obratiti panju na:
- razumijevanje i kritiko preispitivanje injenica, pojmova, ideja, teorija i njihovih meuodnosa - kvalitet
argumenata,
16

svrsishodnu i kritiku upotrebu odgovarajue literature,

strukturu i prezentaciju argumenata,
ispravno navoenje referenci, literature ...

Kod ocjenjivanja istraivanja treba obratiti panju na tri elementa:

- sam karakter i tehnike istraivanja (kritika, kreativna i valjana upotreba razliitih izvora informacija poput filma,
romana, tekstova pjesama, asopisa, Interneta, linih iskustava, iskustava drugih ljudi, strune literature),
- analizu (interpretacija) istraivanja kroz pisani izvjetaj, plakat, portfolio (jasna organizacija injenica, pojmova,
ideja, kreativna i kritika upotreba izvora informacija),
- prezentaciju rezultata (jasan, slikovit i kreativan prikaz injenica, pojmova i principa ...).
Kod ocjenjivanja ne treba zanemariti nivo steenih vjetina i sposobnosti, ali treba imati u vidu da u ocjenu mogu ui samo
istraivake, interpretacijske i komunikacijske vjetine i sposobnosti, dakle one koje predstavljaju sposobnosti kritikog miljenja i
ocjenjuju se kroz aktivnosti uenja.
Stepen razvijenosti i usvojenosti moralnih principa kao i sposobnosti koje ulaze u afektivni domen nije preporuljivo ocjenjivati ali
se ipak ne mogu, zbog same prirode i ciljeva ovog nastavnog predmeta, zanemariti u potpunosti. Pri tome, nastavnik/ca prati i
ocjenjuje samo stepen razvijenosti moralnih principa, interes, kritiki stav i zalaganje uenika/ca, ali nikako njihov sadraj. Moralni
princip je, sam po sebi, pozitivan, inae ne bi bio moralni princip.
Ocjenjivanje treba da bude objektivno, pouzdano, javno, kontinurano i da stoji u slubi daljeg razvoja uenika/ca. Ono treba da
podstie individualnost i razliitost kod uenika/ca - u tom smislu je poeljna raznovrsnost u tehnikama ocjenjivanja, ali ni u tome
ne treba pretjerivati da bi se izbjeglo podreivanje kvaliteta nastave samom ocjenjivanju.

8.

RESURSI ZA REALIZACIJU NASTAVE

8.1.

Materijalni uslovi, standardi i normativi

Neophodna materijalna sredstva za realizaciju ovog predmeta su: opremanje radnog prostora - uionice, omoguen pristup
Internetu, tampanje prirunika i udbenika, ira literatura i dr.
Uspjena realizacija programa etike pretpostavlja struno-predmetnu osposobljenost nastavnika/ce, kontinuirano metodikodidaktiko osposobljavanje nastavnika/ca, opremljenost uionica u skladu sa zahtjevima savremenih metoda nastave i
fleksibilnost u kreiranju rasporeda asova (mogunost blok-asova).

17

8.2.

Okvirni spisak literature i drugih izvora

Literatura za nastavnike/ce
Primarna literatura:
1. Kider, R.: Etike dileme, CID, Podgorica, 2006.
2. Perovi, M.: Uvod u etiku, Savez pedagokih drutava Vojvodine, Novi Sad, 2003.
3. Singer, P.: Uvod u etiku, Izdavaka knjiarnica Slobodana Stojanovia, Sremski Karlovci, 2004.
Sekundarna literatura:
1. Mioinovi, Lj.: Moralni razvoj i moralno vaspitanje, Institut za pedagoka istraivanja, Beograd, 2007. - u drugom dijelu
knjige nalaze se primjeri moralnih dilema i uputstva
2. Jakovljevi, D. (priredio): Etika (ogledi iz primijenjene etike), CID, Podgorica, 1999.
3. Jakovljevi, D. (priredio): Savremena filozofija morala, Ratio, Podgorica-Beograd, 2002.
4. Meki, D.: Etika, Plato, Beograd, 2006.
5. Mabot, D. D.: Uvod u etiku, Nolit, Beograd, 1981.
6. Pavievi, V.: Osnovi etike, Kultura, Beograd, 1967.
7. Makintajer, A.: Kratka istorija etike, Plato, Beograd, 2000.
8. Raz, D.: Etika u javnom domenu, CID, Podgorica, 2005.
9. Jodl, F.: Istorija etike, Veselin Maslea, Sarajevo, 1975.
10. uri, M.: Istorija helenske etike, BIGZ, Beograd, 1976.

9.

PROFIL I STRUNA SPREMA NASTAVNIKA/CA I STRUNIH SARADNIKA/CA

Profesor/ica etike moe biti lice koje je u toku univerzitetskog obrazovanja steklo jedno od sljedeih zvanja:
- profesor filozofije,
- diplomirani filozof,
- profesor filozofije i sociologije.

Predmetni program ETIKA, OIP za IV razred gimnazije, izradili su:

ivko Keki
Jasminka Miloevi

18