BATI'DA DEVRMLER VE DEVRMC GELENEK

BATI'DA DEVRMLER
VE DEVRMC GELENEK

1560 - 1991

David Parker (derleyen)

Trkesi: Kemal inal
ekiz farkl devrimsel kesit zerine kurulu b u alma, devb J rimler tarihi alannda alan renci ve retim grevlileri iin pratik bir alm olma amacn gdyor. Devrimlerin
nedenleri, onlara zemin hazrlayan siyasi ve toplumsal etmenler, devrimlere y n veren ideolojik ve felsefi kavramlar, devrimlerin ksa ve uzun vadede yaratt dolayl ve dolaysz sonular
ve bu devrimlerin deerlendirilmesinde benimsenen bak alar ve y n t e m nerileri, kitabn temel eriini oluturuyor.
Devrim ve devrim kavram konusundaki yazlardan derlenmi
zellikli bir seki.

David Parker

(derleyen)

UN 4 7 1 ' l t H ' O I " 2

tarih
devrimler tarihi, siyasi tarih

DOST

Bat'da Devrimler ve Devrimci Gelenek

1560-1991

David Parker
Aratrmac David Parker, Leeds niversitesi'nde
ada Tarih alannda okutman olarak grev yapmaktadr.

Kemal inal
lk, orta, lise ve yksek renimini zmir'de tamamladktan sonra, O D T Sosyoloji B l m ' n d e
yksek lisans ve A . . Eitim Bilimleri Fakltesi'nde doktora yapt. 1 9 8 9 - 2 0 0 1 yllar arasnda
Eitim Bilimleri Fakltesi'nde aratrma grevlisi, D T C F Sosyal A n t r o p o l o j i A n a b i l i m Dal'nda
retim yesi olarak (alt. N e i l Postman, Bryan S . Turner, Russcll Spears'dan yapt eviriler
yaymland. Radikal,

Evrensel,

Evrensel

Kltr, Birikim, Vngiil gibi gazete ve dergilerde y a n l a n k n .

u sralar Strasbourg'da T r k ii ocuklar zerine sosyolojik-antropolojik bir aratrma yrtyor.

BATI'DA DEVRIMLER VE
D E V R M C G E L E N E K 1500-1991

David Parker

Porker, David (der.)

Bol'do Devrimim ve Devrimci Gelenek 1 5 6 0 - 1 9 9 1
I S B N 9 7 5 - 2 9 8 - 0 8 7 - 2 / Trkesi; Kemal inal / Dosl Kitabevi Yaynlan
Eyll 2 0 0 3 , Ankara, 2 8 5 sayfa
fctlh Devrimler Torihi-Slyasi Tarih-Dtzin

DHS

I kitabevi

indekiler

ISBN 975-298-087-2
Revolutions and he Revolutionary Tradition
lntheWest 1560- J 991
Derleyen, DAVD PARKER
Rouledge is an imprint of he Taylor & Francis Group
Ali Rights

Rcserved

David Parker, 2000

Her blmn telifi yazarlarna aittir.

Bu kitabn Trke yayn haklar

Dost Kitabevi Yaynlar'na aittir.
Birinci Bask, Eyll 2003, Ankara
ngilizceden eviren, Kemal inal
Teknik hazrlk, Ferhat Babacan - Dost ITB
Bask ve cilt, Pelin Ofset, Ankara
Dost Kitabevi Yaynlar
Karanfil Sokak, 29/4, Kzlay 0 6 6 5 0 , Ankara
Tel: (0312) 418 87 72 Fax: (0312) 419 93 97
www.dostyayinevi.com
bilgi@dostyayinevi.com

Yazarlar zerine Notlar

nsz
Teekkr
1 Giri: Devrime ilikin yaklamlar

7
9
jj
J3

DAVD PARKER

2 Felemenk Ayaklanmas 1566-81: Ulusal bir devrim mi?

30

MARJOLEIN T H A R T

3 1649 ngiliz Devrimi

52

ANN HUGHES

4 1688: Siyasal Bir Devrim

75

W . A. SPECK

5 Amerikan Devrimi 1763-91

94

COLIN BONWICK

6 Fransz Devrimi 1789-99

GWYNNE LEWIS

j 18

7 1848 Devrimleri
JOHN BREUILLY

Yazarlar zerine Notlar

8 Ondokuzuncu ve Erken Yirminci Yzyld

Devrimci Gelenek
DICK G E A R Y

9 Rus Devrimi
MAURHEN PERRIE

10 ki Sava Aras Avrupas'nda

Kar-devrim ve Devrimin 'Baarszl'
c . j. WRIGLEY

11 Sadan Devrim: Faizm

R O G E R GRIFFIN

12 Sovyetler Birlii ve Dou Avrupa'da

Anti-Komnist Devrimler: 1989-1991
R O B E R T V. DANIELS

Dizin
Colin Bonwick, Keele niversitesi'nde Amerikan tarihi profesr ve
Londra niversitesi'nde Birleik Devletler almalar Enstits'nde
retim yesidir.
John Breuilly, Birmingham niversitesi'nde modern tarih profesrdr.
Robert V. Daniels, Vermont niversitesi'nden (ABD) emekli tarih profesr ve Amerikan Slav almalar Gelitirme Dernei'nin eski bakandr.
Dick Geary, Nottingham niversitesi'nde modern tarih profesr, AIexander von Humboldt Vakf bilim kurulu yesi ve Ruhr niversitesi
(Bochum) Avrupa Emek Tarihi Enstits'nde aratrma doentidir.
Roger Griffin, Oxford Brookes niversitesi'nde dnce tarihi profesrdr.
Marjolein 't Hart, Amsterdam niversitesi'nde ekonomik ve toplumsal
tarih okutmaktadr.
Ann Hughes, Keele niversitesi'nde erken modern tarih profesrdr.
Gvvynne Lewis, Warwick niversitesi'nden profesr olarak emekli olmutur ve Southampton niversitesi'nde onursal aratrma profesrdr.

YAZARLAR ZERNE NOTLAR

Maureen Perrie, Birmingham niversitesi, 'Rusya ve Dou Avrupa al-

Ons?

malar Merkezi'nde Rus tarihi profesrdr.

W . A. Speck, Leeds niversitesi'nden emekli modem tarih profesr ve
Tarih Derneinin bakandr.
C. J. Wrigley, Nottingham niversitesi'nde modern Britanya tarihi profesr ve Tarih Dernei eski bakandr (1996-99).

Bu kitap, devrimler hakkndaki bir birinci snf lisans dersinin gelitirilmesi

ve retimi sonucunda tasarland. Her ne kadar renciler belli bal
Avrupa devrimlerinden yalnzca zerinde younlatlarsa da, beklenti, rencilerin daha yeni bilgileri zmleme ihtiyacyla birleen entelektel bir meydan okumayla, genie ve karlatrmal bir dizge oluturabilmeleriydi.
Tarihilerin dnda, sosyologlar ve siyaset kuramclarmca da devrimler
zerine oka ey yazlm olmasna ramen, bu girite tavsiye edilebilecek
tek bir cilt kitabn bile olmamas ilk bakta artc grnmektedir. Ancak, dnnce bunun hi de artc olmad grlr; zira tek tek akademik uzmanlarn bylesi bir grevi yerine getirmek iin gerekli olan
hacim ve derinlikte bilgileri yoktur. Devrim zerine en etkili ve uyarc
karlatrmal yaptlar, kanlmaz biimde, kendi alanlarnda seici
olmulardr. Bunlar, zellikle ingiliz, Amerikan, Fransz ve Rus devrimlerini kapsayan Brinton'n Aratomy of Revolution, arlkl vurgusu Rus
ve in devrimleri zerine olan Skocpol'un States and Social Revolution s
(1979) ile Fransa ve Kuzey Amerika'daki devrimlerin farkl yaplarnn
doasna ynelik gl karlatrmasyla Arendt'in On Revolution balkl
eserlerini kapsamaktadr. John Dunn'n Modern Revolutions adl alnmas,

10

NSZ

geni bir corafi alan kapsamasna ramen, yakn dnemlerle snrldr.

Tilly'nin ok geni bir devrim tanm kullanan ve 'devrimci durumlar'm
kapsaml listesini ieren son almas European Revolutions: 1492'1992,
baz bakmlardan farkldr, fakat Hollanda, Britanya, Fransa ve Rusya
tarihlerinin geni alanlarn snrl bir meknda ele almakta ve rnein
1688'e birka imal cmleyle deinmektedir.
Hacimle derinlii birletirebilen bir kitabn retilmesinin ortak bir
abay gerektirdii aa kmtr. Bununla birlikte, eserin birbirleriyle
ilikisiz uzmanlk almalarnn basit bir toplamndan daha fazlasn iermesi son derece nemliydi. Bu nedenle, kendi varsaymlarm, kitabn
yaps iinde ve katlmc yazarlardan dikkate almalarnn istendii temalarda yanstlmaktadr. Tercihlerim, bir lde, her ne kadar bilinen
uzmanlklar tek bana bunu hakl karsa da, katlmc yazarlarn seiminde de grlebilir; te yandan, belirli devrimlerin gerekliini neredeyse inkr eden revizyonist tarihiler ya da devrimci sreleri deimekte
olan entelektel sylem erevesinde ele alan post-modernistlere almada ok az yer verildi. Fikir retmek ve belirli bir uyum dzeyini yakalamak zere, Haziran 1998'de, katlmc yazarlardan hari, tmyle
bir beyin frtnas oturumu dzenlendi. Yazm aamasna gelindiindeyse, her blmn yaps ve vurgusu bireysel kararlarn konusuydu.
Tm katlmc yazarlar uzmanlatklar olaylara devrim teriminin uygulanabileceini savunuyor olsalar da, yine de, aralannda kimi anlamazlklar
grlebilir ve bu bazen apaktr. Umarm okuyucularmz da, meslektalarmn buyurucu olmakszn bilgilendirici ak olma abalarn en az benim
kadar takdir edeceklerdir. Benim yazdm giri, izleyen blmlerdeki
fikir ve malzemelere dayal olmas nedeniyle, kapsaml olma gayreti ierisinde deildir. alma arkadalarm, szlerine ekleyeceim herhangi
bir aklayc nota ilikin elbette sorumluluk tamamaktadrlar. Sonu
niteliinde bir blmn olmamas, okuyuculara, gerekli olduunu hissettikleri sonular yazmak bakmndan bir ardr. Bu kitabn niyeti,
her eyden nce, zelde devrimlerin daha ileri dzeyde incelenmesi, geneldeyse devrimin doas zerine daha geni dnce edinimi iin bilgilendirici ve uyarc bir kalk noktas salamaktr.

Teekkr

Bu kitap hakknda dnmemi salayan rencilerime ve kitab yazmak

konusunda benimle gr birliinde olan katlmc meslektalarma teekkr ederim. Hepsi, tm alma boyunca son derece duyarl oldular. Yayncm Heather McCullum, tam da bu kitap tamamlanrken ve kusursuz bir
alma ilikisine dayal birka yln sonuna gelinirken Routledge'den ayrlyordu. Bu kitabn tamamlanmasnda gsterdikleri cokulu ve verimli
almadan dolay ona ve alma arkadalarna da teekkr borluyum.
David Parker
30 Eyll 1999

1. Giri
Devrime ilikin yaklamlar
David Parker

Bu kitap, onaltnc yzyldan yakn zamanlara dein Bat toplumunun

tarihini srekli blen byk devrimler hakkndadr. Bat toplumu, bu
balamda, Avrupa'nn genilemesi nedeniyle devrimin gerekletii ve
Avrupa siyasi kltrne sahip olan Amerika'nn anlaml eklenimini de
ieren Avrupa toplumudur aslnda. Birleik Devletler'in kuruluu ve daha
sonraki evrimi, Avrupa deneyimi asndan nemli olduu kadar, hem
benzerlikleri hem de farkllklar bakmndan reticidir. 1989-90'da
komnist rejimlerin knden bu yana, Bat Avrupa zerinde Amerikan toplumsal ve ekonomik rgtlenme modelini benimsemesi dorultusundaki basklar daha da artmtr. Kukusuz, devrimlerin yelpazesini,
Avrupal ynelimler tayan bir devrim yaklamna sahip olan dier blgelere doru amak da mmknd, fakat burada kavrand biimiyle
'Bat', tarihteki belirli devrimci geleneklerin kayna olduu gr bir
anlam tad lde tarihsel bir anlama kavuur ve bylesi bir odak,
idaresi kolay ve tutarl bir kitaba uygun dmektedir.
Benzer bir pragmatizm, izleyen blmlerin her biri asndan devrimlerin seimini belirledi. Hemen hemen iki tanesi dndaki tm rnekler
kolayca seildi, nk seimi kolay olan rnekler, genelde tarihsel yaklamlarn nemli bir ksmnca devrim olarak grlmlerdir. Dier ikisi

1 4 DAVD PARKER

-Almanya ile talya'daki faist devrimler ve Sovyetler Birlii'nin varlnn

son bulmas henz geleneksel Avrupa devrimleriyle ilgili tarihyazm
iine tam olarak dahil edilmemitir, fakat gnmzde bu konuda hibir
ciddi deerlendirme bunlar gz ard edemez. Bir utan dierine, seilen
devrimlerin listesi, nemli lde farkllklar gstermektedir. Liste, yabanc
egemenliine kar gerekletirilmi ulusal devrimleri, 1688'de ingiltere
Kral olarak Orange'li Willem'i ynetime getiren st snf devrimini, szde
'baarsz' 1848 devrimlerini, solun ve san devrimleri ile Dou Avrupa'da
1989-91 arasnda gerekleen 'st-ast' devrimini de kapsamaktadr.
ncelenen devrimlerin farkl yaplar ve yazarlarn bireysel yorumlar
nedeniyle, izleyen blmlerde tek bir kalp bulunmamaktadr. Yine de,
farkl vurgu noktalarna sahip olmakla birlikte, yazarlar, devrimci hareketlerin nedenleri, geliim sreleri ve sonularn rneklemek ve deerlendirebilmek iin birka anahtar tema belirlemilerdir. Yazarlar, her
devrimi kendi zgl siyasal ve toplumsal balamna yerletirerek, ekonomik gelimeler ve koullarn nemini, dncelerin ya da ideolojinin
roln ve 'd' basklarn etkisini tartmaktadrlar. Devrim sreci, bir
ayaklanmann devrime nasl dnt, stteki ve alttaki dzenler arasndaki iliki ile gerek ksa gerekse uzun dnemli sonulara dair baz kestirimlerle ilikili nermeler zerinden, deiik alardan incelenmektedir.
Olduka farkl iki blm -birincisi ondokuzuncu ve erken yirminci yzylda devrimci gelenek, ikincisi de 1917 sonras yllarda Bat Avrupa'da
yaplmaya allan bir sol-kanat devrimin baarszlnn nedenleri zerinedir- devrimci arzular ekillendiren ama daha sonra onu snrlayan
uzun dnemli gelimeleri yanstmaktadr.

GR

15

devrimlerin toplumsal yapnn temelden dnmnde nemli bir halk

desteine veya sonuca sahip olmas gerektiini dnenlere dnsel
gereke salamaktadr. Hem Marjolein 't Hart hem de Colin Bonwick,
1560'larda Felemenkler'in, 200 yl sonra da Kuzey Amerikallar'n yabanc
egemenliine kar giritii bakaldrnn srf ulusal ayaklanmalar olarak
-her ne kadar yle balamsa da- snflanamayacam ne sren grlerinde srarcdr. Bu devrimler de, siyasal yapda derin bir krlmayla egemenliin devredilmesi ve bizatihi devlet aygtnn yeniden yaplandrlmasyla nitelendirilmitir. Bu ulusal devrimler, aslnda, Boleviklerce ya
da istikrarl bir ynetim biimi aray iinde Fransa'ya huzursuz onlarca
yl miras brakan Fransz devrimcilerce gerekletirilenden daha istikrarl
ve srekli bir siyasal dnm retmitir. ou ksa sren bu dnmler,
Avrupa'nn ana monarik rejimlerinin 1848'de, birka hafta iinde ve
srad bir hzla kmesi sonucu gerekletirilen siyasal deiimlerdi. Hzl
bir muhafazakr tepki, geride, ncesine gre ok daha derinlere yerlemi
otoriter rejimler brakt - bu, John Breuilly'nin ileri srd, az ok paradoksal bir kavram olan 'baarsz devrim'e yol aan bir olgudur.

Devrimci krlmalar

Ancak, Breuilly'nin gsterdii gibi, 1848 bakaldrlar, ksa srmelerine karn, eski dzenin zayflamasnn, rakip iktidar merkezlerine yer amasnn ve devrim sahnesine yeni aktrler kartmasnn ilk rneini sunmutur. Bu sre, yeni yeni g kazanan temsiliyet kurumlarnn -1640'lardaki ngiliz Parlamentosu, 1792'dekiyeni Fransz Yasama Meclisi, 1905'teki Rus Dumas- srasyla Yeni Model Ordu, Paris Komn ve ii konseyleri (Sovyetler) gibi rakip iktidar odaklaryla kar karya geldii lkelerde iyice belirgin bir biim almt. Bunlar, dalmakta olan rejimlerde
iktidarn hangi yollarla paralandn ve rakip bir dizi kurum veya hareket arasnda nasl daldn sergileyen ileriki blmlerde yer alan rneklerden yalnzca en ak olanlardr.

Burada temsil edilen yazarlarn hibiri, gz nne alnan olaylarn devrimci

niteliklerini yadsmamaktadr. Robert Daniels, komnist rejimlerin ortadan kalkmasna bal snrl miktardaki iddete ve bu rejimlerin muhaliflerinin mevcut kurumlar zerinden yaptklar devrimci olmayan almalara dikkat ekmesine ramen, kesin sonu, eski dzenin siyasal ykm
ve iktidar konumundaki devrimci deiimdi. Daniels'in yaklamyla Bili
Speck'inki arasnda belirgin bir koutluk vardr. Ona gre, her ne kadar
1688'de II. James'in reddedilmesi grece az kii tarafndan gerekletirilen
biiyiik lde barl bir eylem olsa da, bu olayda iktidarn kraldan parlamentoya gemesi, iktidarn devrimci bir deiimine de sahne olmutur.
Speck'in konumu, iddetin devrimlerin temel bir nitelii olduu ya da

Sonu olarak, ortaya kan istikrarszlk, devrimlerin, eski devlet yaplarndan ok farkl olmalarna ramen, neden baskc olabilen devlet yaplarnn oluturulmasyla ve dzenin restore edilmesiyle son bulduunu
aklamaya yardm edebilir. Ancak, grlecei gibi, bu, deimez bir sonu olmaktan olduka uzakt. Baz devrimler, demokrasi uzak bir umut
olarak kalsa bile, daha az otoriter, daha az merkezi ve daha temsili rejimler retmitir. Bylesi bir devrim, iktidar mcadelesinden kaynaklanan
kat bir devlet biimi tarafndan deil, devletin paralanmas, yeniden
yaplandrlmas ve kullanld amalar tarafndan tanmlanr. Bu tr terimlerle konuya bakldnda, bu, ok ak bir ifade olarak grlebilir.
Bununla birlikte, devrimlerin, gerekten de iktidar halka gtrmekle

16 DAVD PARKER

ilikili olduu ve, Babeuf n renkli deyiini dn alarak ifade edecek

olursak, bir hrsz gruhunun bir bakasyla yer deitirdii devrimlerin
ya baarsz olduu ya da hi de devrim olmadklar varsaymyla sk sk
karlaldn ifade etmek nemlidir. Bu konu bir kez kavranrsa, Roger
Griffin'in vurgulad gibi, bilinli bir biimde totaliter bir devletin oluturulmasn amalayan Nazizm'i devrimci olarak betimlemek mmkn olur.

Devrimler ve ilerleme fikri

Bu dnceler, bizi, devrimlere ilikin tarihyazmnda sakl olan daha
derin bir soruna gtrr: Devrimlerin aslnda ilerici ve zgrletirici olduu dncesine. Bu dnce, byk lde, baz ynlerden atan iki
temel dnce okuluna mal edilebilir. Her ne kadar bunlar emsiye etiketler olsa da ve her biri, altnda barndrd farkl yorumlar yetersiz bir
biimde aa karabilse de, geni anlamda, bu dnce okullarndan
biri liberal, dieri de Marksist olarak tanmlanmaktadr.
Liberal okulun kklerinin bir ksm, 1688'in, kaybedilen zgrlklerin yeniden elde edilmesinde belli bal dnm noktalarndan biri olduunu ieren Whig inancnda bulunmaktadr. Bu, daha sonra, ngiltere'de
zgrlk ve demokrasinin douuna ilikin alabildiine kaytsz bahislere
eklemlenen bir grtr. Fransz Devrimi sonucunda, pek ok aydnn
kukularna ramen, mutlak monarinin feodal ayrcaln yerine ussal
ve meritokratik bir sistem getirmesiyle balatt sre zerinden devrimin devam ettiini dnen bir eit Fransz Whigi'lii de ortaya
kmtr. Erken modern devrimlerin aslnda liberalizm ve demokrasinin
douunu hazrlad varsaym, daha ok Amerikan deneyimine uygun
der. Amerikal tarihi R. R. Palmer, 1959 ylnda, Age of Democratic
Revolution adl kitabnn ilk cildini yaymlayarak, ingiliz, Amerikan ve
Fransz devrimlerini kitabna semi olduu baln savunduu erevede birbirine balayan bir sentez ortaya koydu. Birka yl sonra, Hannah
Arendt (Hitler Almanyas'ndan kap 1941'de Amerika'ya yerleen bir
mlteci), Fransz Devrimi'nin 'insanolunu siyasal aralarla yoksulluktan kurtarma' abas tarafndan trajik bir biimde yolundan saptrldn
ileri srd parlak ve kkrtc almasnda, Palmer'in grne meydan
okudu. Yine de, Arendt, Palmer'in almasnn, Fransz ve Amerikan
devrimlerinin 'gze arpan benzerliinin',1 eski zgrlkleri yeniden ele
geirme giriimi olduu konusunda 'hakl' olduunu onaylad.
1) Hannah Arendt, On Revolution, Londra, 1990, s. 114, 180.

GR

17

Arendt, onsekizinci yzylda zgrlk savunusunun mlkiyet savunusuyla eanlaml olduunu da -John Locke'un 1680'lerde alabildiine
aka ifade ettii bir gr- yazd. Geleneksel Whig tarihinin birka
onyldan beri srekli saldr altnda kalmasna ramen, bu dncenin,
gnmzde ou liberal dnceye hl nfuz eden bir varsaym olduu
eklenebilir. Gerekten de, devrimci srecin doal son noktasnn liberalkapitalist bir demokrasi olduu dncesine komnist rejimlerin k
sonrasnda hz verilmitir - en ikna edicisi olmasa da, en nls Francis
Fukuyama tarafndan ileri srlen bir gr.2 Robert Daniels, Rusya'daki
devrim sonras durumun belirsizliklerine ynelik daha ll bir zmleme sunmaktadr; bununla birlikte, 1989'da ortaya kan eyin, daha
lml devrimci ilkelere bir dn, benzerlerini hem Fransa'da (1830) hem
de ingiltere'de (1688) bulduumuz uzun bir devrimci srecin doruu olduunu da ne srmektedir.
Marksist tarihiler, uzun zaman boyunca, yksek siyasal ve anayasal
konular snfsal ve ekonomik sorunlardan ayran Whigi eilimi, devrimlerin toplumsal ieriklerinin iini boaltmakla eletirdiler. Marx'a gre,
ingiliz ve Fransz devrimleri sadece siyasal deil, ayn zamanda burjuvaziyi iktidara getiren toplumsal ve ekonomik devrimlerdi. Dick Geary'nin
iaret ettii gibi, Marx, zgrln, ekonomik ve toplumsal ilikilerin
daha ileri ynde bir dnm olmakszn gerekleemeyecei sonucunu karmt. Buna ramen Whigi ve Marksist tarihyazmlar, ou zaman dnldnn aksine, baz bakmlardan daha yakndr. Marx,
evrensel anlam iinde burjuva devrimlerinin bir ilerleme oluturduundan kuku duymamtr. Yeni ynetici snf tarafndan desteklenen hukuksal ve parlamenter ynetimin eitlik ilkesi evrensel zgrlemeyi getirmemi, fakat burjuva devrimler feodal ayrcalk zerine temellendirilen bir
sisteme kar ilerlemeyi temsil etmitir. Daha da nemlisi, devrimler, feodalizmin kstlamalarn krarak kapitalizmin nihayet ortaya kmasn salam ve, doru biimde kullanrsak, herkesin yarar grebildii retkenlik
kapasitesinde devasa llerde bir art mmkn klmtr.
Marksistler, elbette, John Locke'un sadece zgrlk ve mlkiyet savunusunun eanlaml olduu grn deil, mlkiyetin korunmasnn ynetimin asli ilevi olmas gerektii eklindeki grn de asla kabul etmediler. Fakat Marksistler, Locke'u, dncesi burjuva ideolojisinin bir grnm olan tarihsel bir kaynak olarak kabul etmekte glk ekmediler.
Mlkiyet haklarnn savunusu, erken modern devrimlerin merkezinde
2) Francis Fukuyama, The End of History and the Last Man, Londra, 1992.

14

DAVD PARKER

yer almaktayd. O yzden, ou liberal ve Marksist, ikinciler iin tarihsel

sre kapitalist rejimlerin kurulmasyla sonulanmyor olsa bile, ayn fikirde olabilmektedir. Bu rejimler, daha sonra, kapitalizmin yaratt proletarya tarafndan alt edilecektir. Yoksullar dnyay miras alacak, snflar
ortadan kaldrlacak ve snfl ynetimi koruyup srdrmek iin gereken
liberal ya da baka nitelikli devlet aygt yok edilecektir.
Robert Daniels'in ne srd gibi, ok uzun sredir yozlam olmasna karn, Sovyet tarz komnizmin 'post-devrimci, emperyalist diktatrle' doru k, sosyalizmin siyasal gndemden kmasna yol amtr.
Geriye dnp bakldnda, aktr ki, Avrupa'da devrimci sosyalizmin
beklenen ilerlemesi uzun zaman sorun olarak kalmtr. Christopher Wrigley'in iki sava aras dneme ilikin tartmalarnda aklad gibi, Lenin'in Avrupal glerin (iktidarlarn) devrim asndan Rusya'y izleyecei beklentisi gereklememitir. Gericilik, kar devrim ve faizm egemen olmutur.
Elbette, bundan, devrimlerin, ister istemez, snf mcadelesinin sonucu
olduuna inananlarn yanldklar sonucu kmaz. Ancak 1989 olaylarnn
ncesindeki gelimeler, sol kanatta yer alan birok aydn aknlk iinde
brakt; burjuva devrimi fikri muhafazakr ve revizyonist tarihiler tarafndan srekli olarak eletirildi. Artk Hollanda, ngiliz ve Fransz devrimlerinin kapitalizmin ilerlemesini saladn dnmeye devam edenler
bile, genellikle, devrimlerin bu kargaalarn nedeni olmaktan ziyade onlarn bir sonucu olduuna inanmaktadr. Bu devrimlerden nce bilinli
bir devrimci kapitalist snf tanmlayabilmenin gl, onsekizinci yzyl
ortalarna kadar ekonomik liberalizm dncesi aka gelimi olsa bile,
kantlanmtr. Bunun dnda, bu kitabn yazarlarnn ortaya koyduu
gibi, burjuvazi, erken modern devrimlerin oluumunun hzlanmasnda
bir rol oynamadysa bile, ayn rol derebeyler, soylular, zanaatkrlar ve
kyller de oynamlardr. Burjuvazinin asl kazanl kan kesim olmasnn nedeni, burjuvaziye hayat veren ve baka ekilde gereklemesi dnlemeyecek olan devrimlerdi. Ayrca, ngiltere rneinde, onsekizinci
yzylda siyasal adan egemen durumda bulunan soylularn ve aristokrasinin artk feodal unsurlar olarak deil, baka kapitalist giriimlere yatrm
yapan kapitalist toprak sahipleri olduklar gz nne alnrsa, bu sav ancak desteklenebilir. Bu sorun, onsekizinci yzyldaki ngiliz toplumunun
yapsna ilikin karmak ve bazen de kavgac tarihsel tartmalar zerinde etkili olmaktadr.
Grlecei gibi, b kitaba katkda bulunan yazarlar, bu konulara dair
yaklamlarnda farkllklar gstermektedirler. Erken modern devrimle-

GR

18

rin giderek ticarileen ekonomilerin -aslnda en gelimi Avrupa ekonomilerinde- izdii balam ierisinde gereklemi olmas, kanlmaz bir
biimde, tarihileri bu iki grng arasndaki iliki -tabii eer varsazerine kafa yorma sorunuyla kar karya brakmtr.

Devrim ve modernleme
Bu kitabn yazarlarndan ziyade baz revizyonist tarihilerin daha kapsaml ekilde kafa yorduklar bu soruna dair olas bir yant, 'd' glerin
ve olaylarn etkisine vurgu yaparak toplumsal ve ekonomik deiimin
nemini azaltmaktr. yleyse 1688'e, Avrupa hanedan politikasnda
Orange'li Willem'in ban ektii bir blm, 1917 Devrimi'ne de Birinci
Dnya Sava'nm -bazen, bu sava olmasayd, Rusya'nn liberal kapitalist demokrasiye doru bir geliim gstermi olaca ne srlr- bir sonucu gzyle baklabilir. Elbette, 'dsal' basklarn devrimci durumlar
yaratmaya katkda bulunduunu yadsmak aptalca olacaktr. mparatorluk yneticilerinin mali taleplerinin hzlandrd Felemenk ve Amerikan
bakaldrlar rneklerinde bu basklar belirgindi. Gerek Fransa gerekse
Rusya, kendi yneticilerinin saygnln ortadan kaldran ve varolularnn
dayand zemini kerten ykc d politika sorunlarna bulatrld. Yine
de, Felemenk ve Amerikan ayaklanmalarn emperyal koruma ve liderliin getirdii avantajlar muhafaza etmeye tevik eden gl bir itki de
sz konusuydu. Bu bakaldrlarn ulusal devrimlere doru beklenmedik
dnm, yazarlarmzn ortaya koyduklar gibi, ancak her iki lkenin
farkl toplumsal ve siyasal yaplar ile iinde bulunduklar gerilimlerin
dikkatli bir zmlemesiyle aklanabilir.
Fransa ve Rusya rneklerinde ortaya kan en nemli soru, gemiin
bu gl monarilerinin, konumlarn byk gler olarak srdrmeleri
iin gerekli reformlar yapacak zmlere ve aralara neden sahip olamadklardr. Gwynne Lewis ve Maureen Perrie, her ikisi de zorunlu ve gecikmi bir siyasal ve/veya ekonomik 'modernleme' yaayan Fransz ve Rus
devletlerinin yapsal zayflklarna dikkat ekmilerdir. Modernleme, Lewis
ve Perrie'nin farkl vesilelerle geri dndkleri bir kavramdr. Bu savn
deeri, sadece basite toplumsal aklamalarla karlamadklar 'dsal'
basklarn bir zmlemesini olanakl klmasnda yatmaktadr. Modernleme, gerekte, Skocpol'un srarla belirttii gibi, bir rejimi ancak dieriyle
karlatrmak iin kullanldnda tam olarak anlaml olmaktadr.' Fransz
3) T . Skocpol, States and Social Revolucions, Cambridge, 1979, s. 5-19.

14

DAVD PARKER

rejiminin onsekizinci yzylda kar karya kald sorun, ya Britanya'nn

ekonomik ve idari becerisini ve donanmasnn stnln rnek alp
onunla boy lmek ya da smrge elde etmek veya ticaret konusundaki rekabette yenilmekti. Sonunda, Fransa'nn ngiltere'yle boy lemedii grlm ve Fransz ynetiminin temel reformlara ynelik olduka
gecikmeli giriimi, devrim yolunu aan bir dizi siyasal tkankln oluumunu hzlandrmtr. Benzer biimde, ondokuzuncu yzyl Rus devleti de, Bat Avrupa'y 'yakalama' gereksinimiyle kar karya kald ve ayn
ekilde bir siyasal kmaza girdi. Bir sre, arlarn baaramadn planl
ekonomi baarr gibi grnd; ne var ki, uzaya ilk insan gndermi olmasna ramen, ar merkeziyeti ve teknolojik adan kstl Sovyet ekonomisi, bir yandan yaam standartlarn ykseltmeye devam ederken,
te yandan ABD'yle girdii silahlanma yarn srdremedi. Gorbaov'u,
1985'te, daha sonra tm rejimin alt yldan daha az bir srede zlmesiyle sonulanan reform srecine gitmeye zorlayan bu gereklikti. Tm
bu rnekler, devletlerin, reform yapmaya giritiklerinde her zamankinden daha krlgan olduunu syleyen eski vecizeyi dorulamaktadr. Bu
rnekler, Skocpol'un belirli kritik dnemlerde reformu kanlmaz klan
temel srecin, kapitalizmin eitsiz yaylm olduuna dair grn de
desteklemektedir. Geride kalan lkeler asndan, bir modernleme patlamas, mevcut yapsal zayfl gn na karan ve bu zayfl younlatran yaamsal bir riske dnmektedir.

Devrimci sre
Elbette, tm bask ve yapsal kriz dnemleri devrime yol amaz. Aslnda,
mevcut rejimin iktidar aygt zerinde denetimini yitirdii noktada, devrime dnme potansiyeli tayan tm durumlar tam bir devrim haline
gelmeyebilir. XIV. Louis ynetimi esnasnda, spanyol basks kapdayken,
krallk rejiminin mali politikalarna kar muhalefet, byk soylulardan
kyllere dein hemen hemen her toplumsal grubu kapsayan ak bir
isyana dnmt. Ocak 1649'da (ngiltere Kral I. Charles'n idam
edilmesinden hafta nce) gen kral, hukuksal egemenlii Paris Parlamentosu'nun de facto denetimine brakarak bakentten kamaya zorland. Bunu i sava izledi. Bununla beraber, mali sistemin urad geici
felce ramen, bu bakaldrnn devrime dnme olasl pek yoktu. Aslnda, geriye dnp bakmann yarar gz nne alnrsa, bunun, Fransz
tarihinde krala ait g ve saygnln en nemli ifadesine bir giri olduunu biliyoruz.

GR 20

Bir bakaldry devrime neyin dntrdne ilikin genellemede

bulunmak neredeyse olanakszdr. Her ne kadar bir devrimi grdmzde
ne olduunu anlyor olsak da, hatta devlet iktidarnn geri dnlmez biimde kaybedildii bir devrimci an -siyasal krlma an- tanmlama riskini
stlensek bile, bu noktaya gelene dein, ngrlm bir dizi aamann
gereklemi olduundan sz edilemez. Aksine, burada incelenen devrimlerden ortaya kan sonu, devrim srecine katlanlarn sk sk bir krizden
dierine yalpalamalardr; dolaysyla, gemie dnk bir bak asyla
bile, 'geri dnmenin mmkn olmad nokta' hakknda dogmatik olunamaz. Marjolein 't Hart'a gre, Felemenk bakaldrsnn balang yl
1566'dr. O, bu isyan, spanyol otoritelerine has dinsel ve mali politikalara kar direniin ak bir isyana doru gidiyor olmasnn ekonomik durgunluk ve siyasal baskyla krklendii nemli bir 'dnm noktas' olarak betimler. Fakat, olduka dank direni merkezlerinin yzlerini ulusal bir ayaklanmaya dndrme umudu, 1572 baharnda, bir deniz dilencileri gruhu tarafndan stratejik liman kenti Brill'in -neredeyse nceden planlanmayan- ele geirilmesiyle durumun dnmesine dein uzak
bir olaslkt. Hzlandrc etki ok byk olmu, ayaklanmann temellerini geniletmi ve Temmuz'da, kendi topraklar zerinde yetke sahibi
olduklarn iddia eden Hollanda Eyaleti* Zmrelerinin 'devrimci bulumas'n kolaylatrmt. Ondan sonra bile kralln resmi stnl yalan
devam ettirildi. Egemen g, 1579'a kadar yeni Birleik Eyaletler Federasyonu'nca kabul edilmedi ve II. Felipe 158l'e dein tahttan indirilmedi. spanya'nn Hollanda Cumhuriyeti'nin egemen statsn resmen tanmas iin 1648'e gelinmesi gerekti.
Birok kii tarafndan uzun zaman beklenen ve Lenin tarafndan bilinli bir ekilde hazrlanan Rus Devrimi bile ne biimde evrimleecei
ngrlemeyen bir devrimdi. Lenin'in pek de beklemedii sonular retecek nemli bir olay dieri izledi: ubat 1917'de arn tahttan ekilmesi, Ekim'de Bolevikler tarafndan geici hkmetin alaa edilmesi,
Ocak'tan itibaren Kurucu Meclis'in Boleviklerce zorla datlmas, d
mdahale, i sava ve Stalin'in ykselii... Maureen Perrie'nin gzlemledii gibi -neredeyse tm devrimlere kolayca uygulanabilecek bir gzlem- Rus Devrimi, bir olaydan ziyade bir sreti. 1688'de, son tahlilde
aldatc bir biimde ani bir coup d'etat'ya** benzetilen bir mdahaleyle,
* Province: Eskiden baz imparatorluklarn kendi ierisinde ayr bir btn oluturan
temel idari blmlerinden biri. (.n.)
* * Hkmet darbesi, (.n.)

14

GR

DAVD PARKER

ngiliz tahtnn Orange'li Willem'e devredilmesi bile, Bili Speck'in akla

kavuturduu gibi, karmak bir siyasal srecin sonucuydu. Bu srece,
gerek ayrlk din siyasas iin lkede yeterince geni bir taban gvence
altna almak, gerekse bu siyasalar gittike sabr tkenen tebaasna dayatma abasnda baarsz olduu iin bir oyundan dierine savrulan II.
James'in kendisi yol at.
Devrimleri bir aamadan sonrakine sevk eden unsurlarn incelenmesi, bu unsurlarn tamamn kapsayan genel bir devrimci sre modeli
oluturmann gln hemen ortaya karmaktadr. Elbette, yinelenen ayrc zellikler vardr: Haksz vergi talepleri, yneticilerin uzlamay
reddetmeleri, gzda verme ve bask yapma konusunda ou zaman boa
km giriimler; te yandan, silahl glerin kar tarafa gemesi, st
snflar arasndaki blnmeler, devrimci hareket iindeki blnmeler,
ekonomik skntlar, halk kitlelerini etkisizletirmek iin onlar zerine
normal kstlamalar biiminde uygulanan bask, mdahale edememek ya
da mdahale tehdidine uramak gibi. Bununla birlikte, bu elerin karm, evrensel lde uygulanabilecek bir modelin ayrmtlandrlmasn
olanakl klmak asndan, tm devrimler karsnda yeterince sabit deildir. Belki de en yakn noktaya, devrimlerin trafik lambalarna benzediini ne sren Charles Tilly'nin dncesiyle ulaabiliriz. Bu eler,
maalesef 'deimez dzenlilikler' gstermeyen birok farkl nedenden
dolay farkl koullarda ortaya kmaktadr... Her biri, grece kendi iinde
ngrlebilmesine ramen, tekilerden grece bamszdr.4 Devrimleri
kanlmaz, fakat kestirilemeyen tkanklklar dizisi olarak ele alan bu
yaklam, elbette, fikir vericidir, ancak model, yetersiz olarak deerlendirilebilecek bir soyutlama dzeyinde kalmaktadr.

Fransz Devrimi: Bir model ve bir dnm noktas

Tarihiler, Fransz Devrimi'ni, sklkla, daha genel dnceler asndan
bir balang noktas olarak almlardr. Fransz Devrimi'nin gerek bir
devrimin en 'eksiksiz' rneini sunduu dncesi, ancien regime'den* kalan
en ufak bir izi bile silmeyi ve ie en batan balamay isteyen devrimcilerin
varlyla da ksmen dorulanmaktadr. Bunun, en nemli olmasa bile, en
simgesel sonucu, 22 Eyll 1792'de, Cumhuriyet'in admda, haftann on
4) Charles Tilly, European Revolutions, An Introduction to the Analysis of a Political
Phenomenon, Cambridge, MA, 1995, s. 7.
* Eski rejim, (.n.)

22

gne blnd ve Yl 1 'e tarihlenen yeni, daha 'ussal' bir takvimin balatlmasyd. Ancak Fransz Devrimi'nin zgnl, byk lde, ncekilerle kyaslandnda 'halk'm kararl bir rol oynamas olgusunda aranmaldr. Paris halk yeni oluturulan Ulusal Meclis'i korumak ve ardndan monariyi yok etmek iin ilk kez mdahale ederken, 1798 yaznda kyllerin
ayaklanmas krsal blgelerdeki feodal ilikileri ykmt. Devrimci kalabalklarla birlikte, alkantl bir sokak politikas ortaya km, d mdahale
tehdidi, ihanet korkusu ve ihanet kltryle heyecann doruk noktasna
kt bir iddet ortal altst etmiti. Sonunda, Fransz Devrimi, Avrupa'y savala geecek onyllara srkleyerek, gnmzde hl kullanlan
'Sol' ve 'Sa' terimleri - 1 9 8 9 sonras dnyada bu terimlerin iaret ettii
olgunun ok daha az ak olmas gereine ramen- iinde zetlenen
siyasal bir ereve oluturarak bir Avrupa meselesi haline geldi.
Fransa'daki devrimci mcadelelerin uzun bir srece yaylan doas,
tarihileri baka zaman ve meknlara da uygulanabilecek bir devrimci
sre modelinin aamalarn tanmlama konusunda cesaretlendirdi. Crane
Brinton'un ifade ettii gibi, bu model, 'lml' fakat baarsz bir anayasal
ynetim deneyiminden sonra devrimin sola kayd, Thermidorcu tepkinin (Haziran 1794'ten Kasm 1795'e dein) -nceki rejim tarafndan dlanan birok insan yeniden onunla btnletirmeden nce 'arc' Jakoben diktatrln dourduu fikrine dayanmaktadr. Bununla birlikte,
Gwynne Lewis tarafndan ileri srlen nedenlerden tr, Thermidor,
istikrarl bir ynetim biimi retememi, Napoleon'un 1799'daki coup
d'etat'sn kolaylatrmtr. Baz tarihiler, bundan, devrimci srecin her
zaman bir Napoleon, bir Cromwell ya da bir Stalin'le sonulanaca
karmnda bulunmulardr. te yandan, Robert Daniels, devrimci dngy, 1830 Temmuz Monarisi'nde somutlaan nihai lml uzlaya kadar uzatmaktadr. Fransz Devrimi'nin 'dngsel' kalplarnn baka bir
yerde yeniden retildii ereveyi belirlemek ve genel devrimci sre
modellerinin deerine karar vermek okurlarmza braklmaktadr.

Devrimci ideoloji
Bu kitabn asl amac, sistematik bir model inasna kalkmak deil, gelien bir devrimci gelenek balamnda en devrimci anlar tarihsel bir dizge
iinde ele almaktr. Fakat, bu balamda, Fransz Devrimi'nin muazzam
nemi, bu devrimin sadece daha sonraki kuaklara yeni bir 'devrim' kavramn miras brakm olmas gereinden tr ok fazladr. 'Devrim'
terimi, onbeinci yzyl sonrasndaki siyasal ayaklanmalara uygulanm

14 DAVD PARKER

olmasna ramen, imdi bunun hem doal hem de arzu edilir olduunu
varsayan daha kapsaml tarihsel deiim grlerine, dier bir deyile, bir
ilerleme kavramna ilitirilmeye balamtr. Aydmlanma'dan nce,
deiim, genellikle kt bir ey, tanr vergisi doal dzenin deitirilmesi
olarak dnlrd. Erken dnem devrimleriyle ilgili blmlerin de aa
kartt gibi, bu devrimlerde, ayaklanmalarn meruluunu salama
giriimleri, hemen hemen birbirinin yerine kullanlabilir terimler olan,
eski zgrlklerin veya imtiyazlarn savunulmas ya da restore edilmesi
noktasna odaklanmaktayd. Dnemimizin balangcnda, bunlar, kasabalarn ve tara geleneklerinin beratlarnda yazl olan, soylular zmresine
ye olmakla elde edilen haklar ve bazen de vergilendirmenin onayland temsilciler meclisinin haklan arasnda bulunan mterek ya da kolektif
zgrlkler olarak anlalmaktayd. Bu tr haklara saldran ve geleneksel
dzeni korumakta baarsz olan hkmdarlara, birok kii tarafndan,
bizzat bu amala, Tanrnn kendilerine bahettii iktidar ktye kullanm kimseler gzyle bakld. Dnemin dnrlerinin onaltnc ve onyedinci yzyllar boyunca tutkuyla tartm olduklar zorlu sorun, krallarn
ktlklerinden tr sadece Tanr'ya kar sorumlu olup olmadklar
ya da uyruklarna da hesap verip vermeyecekleriydi.
Her eye ramen, krallarn Kutsal Hakk ile onlarn eski yasalar ve
treleri yrrlkten kaldrmak konusundaki mutlak iktidarlarn savunan
monari propagandasna ve bu dnlemeyecek ie girienlerin tereddtlerine karn, yalnzca hkmdarlarn snrsz bir iktidara sahip olduklar
fikrine kar gelmek zere deil, iktidarn hkmdardan zorla alnmasna
ya da kullanmna ciddi snrlamalar getirilmesine dair de yeterince ideolojik kanaat oluturulmutur. Hollanda ve ngiltere zerine olan blmlerde gsterildii gibi, bu ideolojik kanaatlerin ou, deiik biimlerde,
Protestanlk tarafndan ortaya kondu. Protestanln zellikle doal olarak ykc ya da gittike ticarileen toplumlara daha iyi uyum salayan bir
din olup olmadna ilikin karmak bir tartmaya girmenin yeri buras
deildir. Ak olan, din ve politikann hem yneticilerin hem de ynetilenlerin dncelerinde ayrlmaz olduudur. Hkmdarlar iin, dinsel
birlik, yetkelerinin korunmas iin temel bir unsurdu. Bu gr, gerek II.
Felipe'nin gerekse I. Charles'n tebaalaryla aptalca ve aresiz bir biimde kar karya gelmelerine sebep olan bir srece yol amt. I. Charles
iin, papaln aka ya da rtl bir biimde krallar tarafndan terfi
ettirilmesi, tiranlk ya da mutlak monariyle eanlamlyd.
Hem II. Felipe hem de I. Charles, eski haklar ineyerek halklaryla
aralarndaki 'szlemeleri'nin gereini yerine getirmekte baarsz olmakla

GR 2 5

sulandlar. 1688 olaylarnn daha anlaml ironilerinden biri, Orange'li

Willem'in, yetkesini ihsan ettii kimselerin 'yerleik yasalar, zgrl
ye treleri korumak ve srdrmek abasna bal olmalar' temelinde,
ngiltere'yi igalini merulatrmaya alm olmasdr. Daha da ironik
olan, hemen hemen bir yzyl sonra, Amerikal devrimcilerin, Norman
Istilas'ndan nce zgr domu ngilizler'in haklarnn temsili bir ynetim sistemiyle korunmu olduu fikrini kullanmalardr. Her eye ramen,
'Norman Boyunduruu' kuram, I. Charles'n mutlakyeti iddialarna
kar parlamento savunucular tarafndan kullanlan yedek savlardan biri
olmutu; fakat, imdi bu sav, iyice yerlemi ve tutucu hale gelmi olan
ayn parlamentonun egemen iddialarna kar dndrld.
Baz tarihilerin mutlak monari ile anayasal ynetim biimleri arasndaki seimin ondokuzuncu yzyldan nce nemli olmadn ne srmelerine karm, bu kitabn yazarlarnca bu yaklam tam anlamyla desteklenmemektedir. Erken modern ayaklanmalar, bazen zmnen ve ou zaman
da aka, iddialar ou zaman kraln 'uursuz vekillerine kar saldrya
geme planyla sulandrlm olsa bile, kraliyet yetkesinin snrsz olduu
fikrine kar kmtr. Ayrca, mcadele sresince yeni fikirler ortaya
kt ve farkl ynetim sistemlerini hakl gstermek zorunlu oldu. Kraliyet yanls yazarlarca istismar edilen, sadece tek bir yasa kayna olabilecei fikrine dayandrlan egemenlik kavram, baka biimlerde de kullanlabildi. Felemenkler'in yerel zerklik konusundaki savunusu, olaylarn
basks altnda eyalet meclislerinin egemenliinin savunulmasna dnt,
ingiltere'de imtiyaz haklarna ilikin kraliyet beyan ok pahalya patlad. I. Charles, iktidarnn snrlarn at gerekesiyle idam edildi ve
bundan ders almam grnen II. James, halefinin kim olacan belirleme gcnn bile parlamentoya getii olaylar zincirini hzlandrd.
Felemenk ve Amerikan devrimlerini kapsayan iki yzyl sresince
yavaa ortaya kan bir dier fikir, rgtsel yaplar kadar bireylerin de
haklarnn olduu dncesiydi. Ayrca, bu tr haklar, efsanevi bir eski
anayasa iinde deil, doal bir anayasa iinde kklendirildi; yani, insanlar, doal hallerinden kp sivil topluma girdikleri ve kendilerini korumak iin siyasal ynetimler oluturduklar zaman bu haklar edinmilerdi.
Colin Bonwick, Amerikan zgrlk savunusunun, bamszlk ilan edildikten sonra nasl da doal haklar savunusu haline geldiini belirtmektedir. Herkesin doal eitliini varsayan bu tr fikirler, egemenliin halka
bal ve devredilemez olduu eklindeki Rousseaucu dnle beraber
ele alndnda, 1789 ile 1794 arasndaki patlamann ideolojik bileenleri
yerli yerine konmu oldu.

14

DAVD PARKER

Bu yllar, devrim kavramnn da hayat bulduu bir dnem olarak muazzam bir dnm noktas oldu. imdi, tarihilerden devrimcilerin bizzat
kendilerine dein her tr aydn iin devrimin doasn, nedenlerini ve
hedeflerini tartmak mmknd. Hedefleri ilerleme ve insann zgrlemesi adna mevcut dzeni bilinli biimde ykmak olan siyasal akmlar, tarikatlar ve partiler ortaya kmt; bu tr gelimelerin neredeyse
kanlmaz bir sonucu, zellikle yirminci yzyln ilk onyllarnda, ounlukla sonusuz kalan, bazen de ac sonular veren ve nemli blnmelere yol aan, bir tr teoloji haline gelmi devrimci taktik ve strateji
tartmalarnn solda yol at potansiyel blnmeydi. Fransz Devrimi,
tanr vergisi doaya ilikin olarak, artk dinsel varsaymlara dayanmayan
yerleik dzenin ak savunusu saylabilecek (bu tr tutumlarn yirminci
yzylda da pekl grlebilmesine ramen) modern muhafazakr ideolojiye de hayat vermitir.

'Toplumsal sorun' ve 'halk'

Hannah Arendt'in izinden giden Dick Geary ve Gwynne Lewis de Fransz
Devrimi'nin byk bir yoksulluk ve toplumsal eitlik sorununu belirgin
bir konuma getirdiini vurgulamaktadr. Arendt'e gre, 'toplumsal sorun'un Amerikan Devrimi'ni esinlemi olan zgrlk araynn yerine
gemesi, ksa sren, nemsiz bir ykmd. zgrlk aray ve toplumsal
eitliin sonuta birbirleriyle badap badamad, bu giri yazsnn ya
da tarihilerin zm retme gcnn ok tesine geen genilikte ve
nemde bir sorundur.
Halk katlmnn lii ve etkisinin Fransz Devriminde beklenmedik
bir dzeye ulamasna ramen, 'halk'm varlnn daha nceki devrimlerin
bazlarnda da kesinlikle hissedilmi olduundan sz edebiliriz. Marjolein
't Hart'm ortaya koyduu gibi, ekonomik skntlarn sk sk yol at
halk basks, baz yerel otoritelerin isyan kampna itilmesinde nemli bir
rol oynamtr. 1640'larn balarnda, ngiltere'deki parlamento davasna
Londra halknn katlm, Fransz Devrimi'nin ilk aamalaryla ilgin baz
koutluklar gstermektedir. Eitlikilerin (Levellers) ajitasyonunun l
ve etki bakmndan baldrplaklarnkiyle (sansculottes) kyaslanamayaca sylenebilir, ancak onlarn toplumsal eitlikilii, mlk sahiplerine
kesinlikle rktc grnmekteydi. Ann Hughes, devrime yol gsteren
soylularn da daha sonraki devrimlerde liberal orta snflarn karlat
ve Fransz Devrimi esnasnda baa klamaz hale gelen sorunla yzletiini
gsterir: Denetimi elden brakmadan halkla nasl ittifak kurulur ve sr-

GR

26

drlebilir? Aslnda, devrimci liderlerle 'halk' arasndaki ilikinin hi de

sorunlu grnmedii tek devrim 1688 devrimiydi ve bunun nedeni, bir
lde, 1688' in 1640 devriminin deneyimlerini tekrarlamayan bir ereveye sahip olmasyd.
Daha yakn dnemlerde yoksulluun ortadan kaldrdmas ve toplumsal eitlik talebi temel itici g olmasna ramen, devrimci akm ve partiler, nfusun en yoksul ve en ezilmi kesimleri tarafndan oluturulmad.
Zanaatkrlar ve daha sonra da nitelikli iiler, hem sra neferliinin hem
de liderliin tipik bileenleri oldular. Baz rneklerde, artan teknolojik deiim hz tarafndan hazrlksz yakalanan zanaatkrlarn niteliklerini kaybederek gszlemeleri tevik edici bir etmendi. Fakat, Dick Geary'nin
iaret ettii gibi, devrimcilerin kendi deerinin farknda olmas ve radikal siyasete ayracak kaynaklara ve zamana sahip bireylerden kmas
daha olasyd. Mutlak yoksulluun yan sra, artan fakat karlanamayan
beklentiler, modern devrimlerin gcn aklayabilmektedir. Byle olduu iindir ki 'toplumsal sorun', devrimci ideoloji iin merkezi hale gelmitir. "Devrimler," diye belirtir Crane Brinton, "sradan insan iin artan vaatlerle ilgilidir."5

Fikirlerin gc
Devrimlerin oluumunda fikirlerin oynad son derece nemli rol, bu
kitabn yazarlarnn makalelerinde aka ortaya konmaktadr. ktidar
ilikileri ve devlet yaplar zerine younlaan Skocpol ve Tilly gibi yazarlarn eilimi veri alndnda, bu, vurgulamaya deer bir noktadr. Devletler, ok geni kapsaml, toplumsal, siyasal ve kltrel fikirlerce merlatrlm ve srdrlmtr. Chris Wrigley, iki sava aras dnemde Bat
Avrupa'da devrim umutlarn kstlayan yaygn varsaym, deer ve nyarglarn oynad nemli rol ortaya koymaktadr. Tersine, hibir ey, yetke
sahiplerinin inanlarn ykan ve muhalifleri cesaretlendiren yeni fikirlerin geliiminden daha istikrarszlatrc olamaz. leriki sayfalarda zaten
derinlemesine zerinde durulan ve tartlan ideolojik 'izm'ler, tekrar
tekrar ele alnmaktadr: Her eye ramen, zgrlk ve eitlik kavramlaryla birlikte Protestanlk, cumhuriyetilik, liberalizm, milliyetilik, sosyalizm, Marksizm, faizm. Elbette, bu fikirlerin varl, ister istemez, kendiliinden devrime yol amamaktadr ve katlmc yazarlarn bazlarnn ne
srd gibi, bu fikirlerin geliimi, devrimlerin nedeni olmaktan ok sonu5) Crane Brinton, Amtorny of a Revolution, New York, 1938, s. 262.

2 8 DAVD PARKER

cu olabilir. Ne var ki, siyasal ve toplumsal sekinler, kurulu dzene ve

kendilerine duyduklar inanlarn muhazafa ettikleri srece nemli deiimlerin gereklemesi beklenemez. Dier yandan, soylular ve kraliyet
grevlileri Kutsal Hak'a olan inanlarn kaybettiklerinde, komnist hkmetler ii snfnn karlarn temsil ettiklerine dair inanlarn yitirdiklerinde ya da Alman orta snflar parlamenter ynetimin deerinden kuku
duymaya baladnda, ykc etkinlikler iin ideolojik bir boluk domu
oldu. Bu tr fikirlerin kendi iinde elikili olmas ve birok farkl ynelime
yol amas, eyleri dzene koymann farkl ve daha iyi bir yolunu dnmenin olanakl hale gelmesi gereinden belki de daha az nemlidir.
Eer Aydnlanma modern Avrupa'ya bir ilerleme kavramn miras
braktysa, bu entelektel mirasa, Gvvyme Lewis'in szleriyle, 'siyasal yenilenmenin ahlaki yenilenme olmakszn baarlamayaca inanc' elik
etmitir. Erdemli yurttalar yaratmaya ynelik Rousseaucu ukde, kapitalizmin ortadan kaldrlmasnn insann yabanclamasnn stesinden geleceine dair Marksist inan, ulusun yeniden douu ve yeni bir insann
yaratlmasna ilikin faist gr, hepsi de ahlaki yenilenme inancna dayanyordu. Bu akmlar, taraftarlarn, ayn dncede olmayan insanlara
ynelik ykc sonularla birlikte, bir btn olarak insanln karlarn
temsil ettikleri eklinde nemli bir kanaate de inandrdlar. Belki de,
modern devrimci rejimlerin bana bela olan asl sorun, yoksulluu sona
erdirmek zere yanl siyasal aralarn kullanlm olmasndan ziyade, bu
ideolojik belirsizlik ve siyasal baskyd. 1989'dan sonraki olaylar, mdahalesiz braklan bir kapitalizmin zenginler ile yoksullar arasndaki uurumu
kolayca genileteceini ne srenlere destek salamasna ramen, komnist rejimlerin kamuoyu desteini salamlatrmalarnn nedeni, ou
zaman etkili refah siyasalar deildi.
Bu deerlendirme zerine, bir ekilde olumsuz bir sonu karmak
kolay olacaktr. Avrupa'nn devrimci geleneinin barutunu en azndan
ngrlebilir bir gelecek iin- tketmi olmasnn yan sra, baka aralarla
elde edilmesi mmkn olmayan zgrlk, demokrasi ve toplumsal eitlikle
de ok az ey baarlabildii ileri srlebilir. Devrimlerin nasl gerekletiini
gsteren bir bilgisayarla Avrupa'nn tarihini yeniden yaatmak olanaksz
olduuna gre, elbette, gerei asla bilemeyeceiz. Fakat baz uyarc szlere
gerek vardr. lk olarak, John Dunn'n iaret ettii gibi, eer devrimler hedeflerine ulaamazsa, devrimci olmayan rejimler de hedeflerine ulaamaz.6
6) John Dunn, Modem Revolutions, An Introduction to the Analysis of a Political Phenomenon, Cambridge, 2. bask, 1989, s. 246.

GR 2 9

Ayrca, eski rejimler ya deiim basksna yant vermekte baars; olduklarnda ya da gecikmi bir reform programn uygulayamayacaklar ortaya
ktnda, devrimlerin amaz biimde gerekletii eklindeki kesin yarg
yanltr. Hkmdarlar, felaket onlar alt edene dein iktidarlarn elde
tutmaya zellikle yatknlard. Ders tekrar edildikten sonra bile, yneticiler
bu dersleri zmlemekte ok yava kalabildiler. Parlamenter rejimler kamu basksna kar daha duyarlyd ve reform konusunda daha byk bir
maharet gsterdiler. Bu olgu, farkl dnemlerde Marx ve izleyicileri tarafndan da kabul grd. Bazlar, ii snfinn devrim olmadan da toplumsal
eitsizlii azaltmak iin yeterince bask uygulayabilecei, hatta barl
tarzda sosyalizmi gerekletirebilecei sonucuna vardlar. Bununla birlikte,
Bat Avrupa'da refah devletinin geliiminin, Ekim Devrimi'nin yol at!
korku ve verdii ilham olmasa ok daha yava gerekleecei biraz kukuludur. Bu, tpk Fransz Devrimi'nin ondokuzuncu yzyl toplumsal ve
siyasal gndemini ekillendirmesi gibi, yirminci yzyln ou blm iin
Avrupa'nn (ve tesinin) toplumsal ve siyasal gndemini ekillendiren
olayd.

ileri okuma
Hannah Arendt, On Revolution, Londra, 1990 (ilk bask New York, 1963).
Crane Brinton, Anatomy of Revolution, New York, 1938.
John Dunn, Modern Revolutions, An Introduction

to the Analysis of a Political

Phenom-

enon, Cambridge, 2. bask, 1989.

E. J. Hobsbawm, The Age of Revolution:

Europe

1789-1848,

Londra, 1973.

R. R. Palmer, The Age of Democratic Revolution. A Political Histo'ry of Eurobe and

America, 1760-1800 (2 cilt), Princeton, NJ, 1959, 1964.
T . Skocpol, States and Revolutions, Cambridge, 1979.
Charles Tilly, European Revolutions 1492-1992, Oxford ve Cambridge, MA, 1995.

FELEMENK AYAKLANMASI 1566-81

2. Felemenk Ayaklanmas

1566-81

Ulusal bir devrim mi?

Marjolein 't Hart

Giri
Gerekten de, siz Majesteleri'nin erzaklarnn salanmasndaki gl ve halkn yaamn ve maln mlkn bu bakaldrnn hizmetine sunmasndaki
serbestlii grmek, beni neredeyse deli edecek. (Genel Vali Alva'dan spanya
Krah'na, 11 ubat 1573.) 1

Hollanda Eyaleti Zmresi* 19 Temmuz 1572'de, eski Dordrecht kentinde yaplan devrimci bir toplantda bir araya geldi. Krala balln srdrmeye devam eder grnmelerine ramen, ilk kez kendi topraklar zerinde egemenliklerini ilan ettiler. Dordrecht delegeleri, Lahey'de olmalarn isteyen kraliyet ar belgesini reddederek, Alva Dkal Genel
Valisi tarafndan atanan Kont Bossu'nun yerine Orange'li Willem'i yeni
Stadhouder'leri (meru egemenin temsilcisi) olarak ilan etmeye de karar
verdiler. Meclis, Orange'li Willem'i, snrlar hemen hemen belirlenmi
bir toprak, sava iin dzenli fonlar (vergilendirme!) ve gl bir siyasal
destek vererek silahl direniini devam ettirmesini salayacak aralarla
da donatt. Dordrecht toplants olmasayd, Felemenk Ayaklanmas, spanyol glerinin, yerel ynetimin tipik hizipi yapsnn da yardmyla
kolaylkla baa kabilecekleri yerel isyanlarn, ekyaln, dinsel srtmelerin ve i savan tuhaf bir karmndan ibaret kalacakt. Bylece,
1572 ilkbaharnda, Hollanda kent halknn ayaklanmas ve bun izleyen
1) Alnty yapan Lotrop Motley, The Rise of the Dutch Republic. A History, Londra,
1873, s. 478.
* Estate: zellikle Fransz Devrimi'nden nce toplumsal veya siyasal snf; feodal Ortaa Avrupas'mt derebeylik snf birimi; kl soylular, ruhban ve avam. (.n.)

31

yaz mevsiminde bamsz Eyalet Zmreleri'nin anlamas, spanya'ya kar

direniin odak noktasn oluturdu; bu, teki kent ve eyaletleri Ayaklanma'ya katlmada cesaretlendirdi ve gerek bir ulusal devrimle sonuland. Burada, Charles Tilly'yi izleyerek, 'devrim' terimini, her biri nfusun
nemli bir blmnn desteine sahip olan rakip iki bloun, devleti ele
geirmek zere uzlamaz iddialarda bulunduklar bir durumda, iktidarn
gce dayal biimde ele geirilmesi anlamnda kullanyorum.2
Yine de, Dordrecht'teki toplanty daha geni bir balama oturtabilmek ve devrimin anlamn tam olarak kavrayabilmek iin geriye, 1566
ylma gitmek gerekir. O tarihte, Brksel'deki genel valinin yasalar ve
brokrasisiyle ynetilen ve on yedi eyaletten oluan gevek bir federasyon
olan Hollanda, spanyol Habsburg mparatorluu'na balyd. Flandre,
Brabant ve Hollanda, Avrupa'nn en zengin, ticarilemi ve kentlemi
blgeleri arasndayd; Hollanda Eyaleti'nin nfusunun yzde 50'sinden
fazlas kentlerde yaamaktayd. Kral ile olan ilikilerinde eyalet sekinlerinin temsilcileri (soylular, yksek ruhban snf ve kentsel yneticiler),
eyaletin deiik blgelerinde dzenli aralklarla toplanyorlard. Kral, her
yl vergi toplamak iin onlarn onayn alyor ve eyalet karlaryla ilgili
ynetim politikalar da tartlyordu. II. Felipe'nin bakanlnda yaplan
grmeler, son derece tartmal iki tasar etrafnda younlamaktayd:
lki, Katolikliin zor yoluyla gcnn artrlmas, ikincisi de vergi rejiminin yeniden ayarlanmas.
Her iki tartma da II. Felipe'nin siyasal stratejisinin gerekli birer parasn oluturuyordu. Ona gre, Katolikliin uzlamaz uygulamalar, blge bar ile blgenin btnl ve refahnn korunmasn salyordu.
spanya mparatorluu iin, Trkler'e kar Akdeniz'de giriilecek bir savata vergi dzenlemesi eit lde zorunlu grnyordu. Her iki tasar
Eyalet Zmreleri iindeki temel gruplarn birbirlerinden uzaklamalarna
yol amasna ramen, neriler, kendi iinde, ayaklanma iin yeterli bir
neden oluturmuyordu. Gl bir imparatorlua ballk, nemli kazanmlar da beraberinde getiriyordu: Bar ve dzenin gstergeleri olarak gvenli snrlar, gl bir para sistemi ve ticaretin boyutlarna dair avantajlar, tm imparatorlukta yerlemi grnyordu. Bu avantajlar, etkili bir
tccar snf iin devrimci bir rejim altndaki belirsiz bir gelecee kyasla
ok daha ekiciydi. Daha sonra aka gsterilecei gibi, devrim, ciddi
ekonomik skntlarla, dinsel olarak honutsuz olanlarn kkrtmasyla
ve silahl eteleri ciddi rahatszla yol aacak biimde ortalkta dolaan
2) Charles Tilly, European Revulutions, 1492-1992, Oxford, 1993, s. 8.

3 2 MARJOLEIN 'T HART

baz soylularn engellenmi tutkularyla birleen uygunsuz hkmet politikalar tarafndan harekete geirilmiti.
Aadaki zmleme -pek ok bakmdan ibirlii yaptklar gneyli
Felemenk devrimcilerden daha az radikal olan- Hollandal kent sakinlerinin ayaklanmak iin nasl olup da harekete geirildiklerine younlamaktadr. Gney, spanya mparatorluu'nun yeniden denetimi altna sokulur
ve imparatorlua dahil edilirken, Hollanda'nn devrimci kazanmlar devam etmitir. 1572'den sonra, Kuzey Hollanda'daki* birka eyalet, Hollanda ile birlikte ayaklanmaya katlmt. 1579'a gelindiinde, Genel Meclis liderliinde yeni bir eyaletler federasyonu ekillendirilmiti. Fakat bu
idare tarznda eyaletler egemenliklerini srdrd ve onlara nderlik ederek onlar birletiren biri olmad; Stadhouder, yetkesini her bir Eyalet Zmresi'nden ayr ayr ald. Birka onyl boyunca bamsz kalan Birleik Eyaletler, sonunda, 1648'de bir bar imzalanana dein spanya ile sava
srdrd.

1566: Geri dnlmez nokta

1566'da hz kazanan krizle birlikte geni apl bir ayaklanma iin koullar
artk hazrd. Dinsel sorunlar, bu koullarn merkezinde bulunuyordu.
Reformasyon, farkl eilimler iinde, hem alt hem st snflarn nemli
bir aznl arasnda yaylmt bile. Kentsel nfus iindeki yksek okuryazarlk oran ve bu kesimin karmak bir yaync ve kitabevi ama ulaabilmesi, ekimenin artmasn kolaylatrmt. Yerel yetkililer, Protestanlar'a
kar sert kstlamalar getirilmesine giderek daha isteksiz bakyorlard;
stelik, artan sayda ynetici sekin, reforma tabi olmu inanlara bizzat
dahil oluyordu.
Ekonomik skntlar gerilime katkda bulunmutu. 1560'larda bir Danimarka-sve sava, Hollanda kentlerine tahl arznda birincil derecede
nemi olan, Sound zerinden yaplan ticareti sekteye uratmt. Dokuma
imalat, ngiliz ambargolarndan dolay azalm, bunun etkileri baka bir
yerden nce Flaman sanayi merkezlerinde hissedilmiti. Ayrca 1565-66
yllar, hayal krkl yaratan hasatlardan dolay ar ktlk ve yksek bir
enflasyon dnemiydi. zleyen yllarda durum daha iyiye gitmedi. 1570'te,
Btn Azizler Gn'nde korkun bir sel, yalnzca kuzey ky blgelerinde
25.000 insann lmne yol aarak, geni ekili arazileri yok etti. 1571 ve
1572 salgnlar srasnda, korsanlk ve son derece sert geen k, fiyatlar
*

Netherlands.

FELEMENK AYAKLANMASI 1566-81

33

yeniden yukar ekerek yiyecek arzn azaltmt. Ksacas, 1570'lerin balar, srekli ekonomik durgunlukla nitelenmitir.
Bu durum, ynetici sekinlerin zmre gelirlerinde de dmeye yol
aarken alt snflar arasndaki genel honutsuzluk dzeyini ykseltmiti.
Ayn zamanda, soylular, siyasal etkinliklerinde genel bir dme olduunu
sezinlemilerdi. Bunlarn en nde geleni, Hollanda'daki zengin maliknelerin yan sra Orange'deki Fransz prensliini miras alm olan Orange'li
Willem'di. Willem, 1559'dan 1567'ye kadar kral adna Hollanda, Zeeland
ve Utrecht eyaletlerinde Stadlouder'lik grevini yerine getirmiti. Willem,
II. Felipe'nin babas Karl'n gzdesi olunca, spanyol gdml sarayn
emellerini boa kartt; dahas, Stadhouder'lerin gleri de azaltlmt.
Bu yzden, yerel soyluluun siyasal etkinlii ve himaye (patronaj) gleri
azaltlarak, piskoposlarn, barahiplerin ve devlet yetkililerinin atanmas,
gitgide Brksel Saraynn dar evresiyle snrland. Ayrca, on drt yeni
piskoposluk blgesinin oluturulmas ve Lovain niversitesi'nin konumunun glendirilmesi de dahil, kilise topraklarnn yeniden dzenlenmesiyle ilgili gizli planlarn spanyol Engizisyonu tarafndan zorla kabul
ettirildii sylentileri yaylmt. Gerekte, Hollanda topraklarnda bu
plan hibir zaman ilemese de, ileyeceine ilikin dedikodular, zellikle
Protestanlk binlerce yeni katlmc kazanp yeni dinsel sapknlk kart
yasalar da gndeme getirilirken yaylmt. ok saydaki temsilcisi araclyla Eyalet Zmreleri'ne korku salan Engizisyon, yerel yasal yetke
snrlarn bir kenara itecek ve hem kentlerin geleneksel zerkliini hem
de taradaki daha kk soyluluun ynetsel glerini ykacakt.
Huzursuz soylular, merkezi ynetimin giderek artan otoriter politikalarna kar koyabilmek iin birlik oluturdular. En nemlisi, yaklak 400
kadar kk soylu, Katolik, Lutherci ve Calvinci'nin dinsel sapknlk kart buyruklarn yumuatlmasn talep etmek iin bir araya geldikleri 1565
Anlamas'yd. Nisan 1566'da, o dnemde Hollanda Genel Valisi ve Felipe'nin vey kz kardei olan Parma Desi Marguerite'e bu giriimi bir
dilekeyle sundular. Kendilerini 'ok hrmetkr vasallar' olarak sunduklar Marguerite ve kral, buyruklarnn yumuatlmas konusunda uyardlar:
Halkn sabr o derece tkenmitir ki, korkanz, nihai sonu, ak bir ayaklanma ve tm eyaletlere zarar verecek ve onlan sefalete gtrecek genel
bir bakaldr olacaktr... Bu arada, ktlk gnden gne artmaktadr ki,
ak bir ayaklanma ve genel bir bakaldrnn eli kulandadr.3
3) 5 Nisan 1566 Dilekesi'nin orijinal szleri, eviren: E. H. Kossman ve A. F. Mellink,
Texts Conceming the Revolt of the Netherlands, Cambridge, 1974, s. 63.

3 4 MARJOLEIN T HART

Grne baklrsa, Marguerite'in temsilcilerinden biri, valiyi yattrabilmek iin dileke sahiplerini, Franszca'da dilenci anlamna gelen gueux
diyerek kovmutu. Bylece, huzursuz ve gerekten de nemli bir ksm
yoksullam olan soylular, onur iareti olarak kabul ettikleri Geuzen terimini kullanmaya baladlar. Marguerite, kendi payna, her ne kadar
tereddt ederek de olsa, sylentinin varln kabul etmi ve dinsel bask
tehdidini azaltmay, geici de olsa da, baarmt.
Fakat, 1566 yaznda, Calvinciler'in dinsel vaazlarnn (ak hava toplantlarnn) hzla yayl, Brksel ynetimini alarma geirmiti. Privy
Konsili'nin Bakan Viglius, 2 Austos'ta yle yazmt:
Dierlerinin arasnda, Ieper kenti, sanki kahramanca ve byk bir sava
yapacakm gibi silahl ve savunmaya hazr binlerce insanyla, ak hava
hizmetlerine katlacak ierideki ve dardaki gzpek nfusuyla, byk
bir sava macerasna hazr bulunmaktadr. lk dalgann manastrlan ve
ruhban smfi alaa edecei ve yangnn Kemen yaylacandan korkulmaktadr.4
lk dalga 10 Austos'ta geldi. Bakaldrlar ilk olarak Flandre'da aniden
patlad, fakat byk lde militan Calvinciler'in kkrtmasyla dier
biiyk eyaletlere srad. Kiliseler ve rahibe manastrlar yamaland, resimler yerlere atld, tablolar ve goblenler paraland. Bu Katolik ve spanyol kart olaylar karsnda, II. Felipe'nin fkesi, tahmin edilebilecei gibi, ok iddetli oldu. ok daha sert bir genel vali, Marguerite'in
yerini almak zere geldi: Alva Dk.
Alva, ikona krclk* biimine dein varan taknln intikamn alabilmek iin kral ile yerel sekinler arasnda geri dnlmez bir kopua yol
aan ve hzla 'Kanl Kurul' olarak anlan bir mahkeme kurdu. spanyol
Engizisyonu'nun bir arac olmamasna ramen, kurulun etkinlikleri, pek
ok yerel 'engizisyon'unkine benzer biimde, ok biiyk bir huzursuzlua
yol at. ki yl iinde 12.000 Felemenk kurulun nnde yargland; Egmond ve Hornes'in sz geen byk soylular da dahil -ciddi aklamalar
yaparak krala sadakatlerini ifade etmelerine ramen- 1.000'den fazlas idam
edildi. Uzlama imzalam olan daha alt dzey soylularn nemli bir bl4) Geoffrey Parker'den alnt, The Dutch Revolt, Londra, 1977, s. 52.
* Iconoclastic: Yaygn olarak benimsenmi inanlara ve geleneklere kar kp bunlara
saldrmak; szck ikonadan tretilmi olup, ikona, Ortodoks Kilisesi'nde sa, Meryem
veya azizlerin geleneksel tarza gre yaplm olan ve kutsal olarak kabul edilen resmi,
heykelciidir, (.n.)

FELEMENK AYAKLANMASI 1566-81

35

mnn de aralarnda olduu kiiler, ldrlme korkusuyla katlar. Kaaklarn tahmini saylar 50.000 ile 60.000 arasnda deimekteydi. Bazlar denizlere alp aylak aylak dolarken, Geuzen ya da Watergeuzen ad
altnda Alva ynetimine kar silahl gler oluturdular.
Muhalefete byk lde dahil olmu olan Orange'li Willem de lkeyi
terk etmeye karar verdi. Almanya'daki aile topraklarnda paral askerlerden
oluan bir g toplad. Alman ve Fransz Calvinciler'i arasnda davas iin
destek arad ve bunu elde etti; Hollanda kydarnda hkmet izniyle korsanlk yapan birok Watergeuzen'i harekete katt. Bu arada, Alva, Aa
lkelerdeki* spanyol gleri iin denmesi zorunlu addedilen bir sat
vergisi de dahil, mali reform ve dinsel olarak 'pasifletirme' planlarn deitirdi. Bu glerin ve izledikleri taktiklerin Orange'nin tasarrufu altndakilerle karlatrldnda ortaya kan stnl, balangta isyanclar arasnda bir dizi talihsiz kampanyayla desteklenmi gibi grnmtr. ou
zaman kendileri gibi korsanlk yapan arkada ve hasmlarna kar da korsanlk faaliyetlerine girien Geuzen'lerin ounun disiplinsizlii, isyanclar
hakknda ok zayf bir umut beslenmesine yol amtr. Bununla beraber,
kk bir liman kenti olan Brill'in 1572 Nisan'nda Deniz Dilencileri tarafndan beklenmedik ekilde ele geirilmesiyle grnm aniden deimitir.

Deniz Dilencileri ve Hollanda'da

ilk kentsel ayaklanmalar
1571'de 3.500 civarnda yerleimcisi olan bu kent (Brill), bir spanyol garnizonuna ev sahiplii yapyordu. Her naslsa, k dneminde hibir saldr beklenmiyordu ve spanyol askerlerinin ou kydan ierilerde kalyordu. Birka ay boyunca nemli bir Deniz Dilencileri grubu, I. Elizabeth
korsanlar kovmaya karar verene kadar, Man Denizinin te yanna snabilmilerdi. Rzgr, Gney Hollanda'dan gelen bir srgn olan Kont
Lumey de la Marck'n nderlii altnda harekete geen ve yzlerce silahl adam olan yirmi ya da daha fazla gemiyi Meuse'n giriine kadar srkledi. Brill'in hkimleri, korsanlarn kente girmelerine izin verip vermemekte kararszken (Deniz Dilencileri tarafndan yamalanmakla spanyol
birliklerinin muhtemel kanl intikam arasnda seim yapmalar gerekiyordu), asiler, yerel bir denizcinin yardmyla, ieri girmek zere kentin kaplarndan birini zorladlar.
* Gnmzde Hollanda, Belika ve Lksemburg ile Fransa ve Almanya'nn baz blmlerini ieren blge, (.n.)

3 6 MARJOLEIN T HART

Deniz Dilencileri'nin korkunluuyla n salm saldrlarndan haberdar olan kent sakinlerinin ou, saldr ann beklemeden kendilerine
komu kylerde snak arad. Ancak bu srada, muhtemelen nderlerinden biri de bizzat Brillli bir srgn olan Dilenciler, ani bir geri ekilmenin
ardndan yamaya girime biimindeki bildik planlarn uygulamadlar.
nderler, Lumey'i saldrmamaya ikna ettiler ve kent, kararn Orange
lehinde belirledi. Birka Katolik tutukland ve idam edildi, fakat yamala-

FELEMENK AYAKLANMASI 1566-81 3 7

ma kilise ve manastrlarla snrland; rahibe manastrlarnda bulunan tahllar msadere edildi ve yoksullara datld.
Brill nfusunun kk bir ksm Deniz Dilencilerini honutlukla karlad. ou, kaba ve kestirilemeyen davranlarndan dolay onlardan korkuyor gibiydi. Kukusuz, Katolikler'in infaz, halktan az da olsa destek bulmutur. Orange'li Willem'in kendisi bile, -askeri adan erken grnenBrill'in ele geirilmesi sorumluluunu zerine almakta isteksizdi. Lumey'in
durumu idare etme becerisinden de endieliydi; bu yzden, Temmuz aynda Orange'nin resmi yneticisi olduktan sonra bile, gerek bir sorun olmaya devam eden iddete dayal kargaalara hazrlklyd. Yine de, Brill'in ele
geirilmesi, Orange ve baka yerlerdeki sempatizanlar iin muazzam bir
esin kayna oldu. Felemenke'de 'gzlk' anlamna gelen bril szc
zerine kurulan zl bir halk iiri, bu olayn simgesel nemini gstermektedir: "Gnlerden 1 Nisan'd, Alva'nn gzlkleri alnverdiinde."
Brill'in uyannn ardndan, nfuslar 3.000 ve 5.000 olan dier iki
kentte, Flushing ve Enkhuizen'de de isyanlar ortaya kt. Ele geirilen bu
iki kent, Watergeuzen'lere Hollanda'nn denizar ticaret yollan zerinde
son derecede stratejik bir konum salad. Brill'in ele geirilmesi Meuse'n
denetimini ve Rotterdam'n, Delfshaven'in (Delft), Schiedam'n, Dordrecht'in ve baka yerlerin denizcilik faaliyetlerinin kontrol edilmesini
salad. Enkhuizen, Amsterdam'a giden ana denizyolunun komutasn
ve daha kuzeydeki dier birka limann isyanclar tarafndan ele geirilmesini salarken, Flushing, gneydeki Anvers, Middelburg ve dier birok kentin ana kaps olan Scheldt nehir aznn egemenliinin elde edilmesini mmkn kld.
Brill'in kar tarafa gemesi Deniz Dilencileri'nin basksyla gereklemi olsa da, Flushing ve Enkhuizen'deki kargaa, alttan gelen bir ayaklanma nitelii kazand. Brill'in kaybndan sonra Alva dk, Flushing'e
doru iki blkle hzla harekete geti. Ne var ki, kentteki kalabalklar,
birliklere kar beslenen korku ve nceden yaplan uyaryla kaplar kapattlar, vergi toplayc ile levazm subayn kentten dar attlar (6 Nisan
1572). ki hafta sonra da (22 Nisan), Deniz Dilencileri'nin kente girmelerine izin verildi. Flushing'de tesadfen bulunan nl bir talyan mhendisle birlikte baz spanyol grevliler alelacele asld. Bylece, Orange,
Zeeland Eyaleti'nde gl bir s elde etmi oldu.
Enkhuizen, Orange iin seilecek bir sonraki kentti. Kent milisi, Mays
aynn ilk gnlerinde, limanlardaki sava gemilerinde bulunan birliklerin
halka kar kullandaca endiesiyle iki spanyol askerinin kente girmesini
reddetti. Bunu, kentte bulunan tm yabanc birliklerin kovulmas, Ispany<>1

34

MARJOLEIN T HART

FELEMENK AYAKLANMASI 1566-81

donanmas yanls amiralin tutuklanmas ve spanyol birliklerine ayrlan

silah ve cephanenin msadere edilmesi izledi. Yine de, silahl kentliler,
Hollanda Calvinci nfusunun nemli bir blmne ev sahiplii yapm
olan Dou Friesland'da bulunan Emden'deki iki srgnn kente geliinden nce, isyanclarn topraklarna girmesine izin vermemilerdi. Aralarnda
birok isiz denizci ve balknn bulunduu bu tezcanl kiiler, Orange'ye
desteklerini ilan etmeye ikna edildiler. Balklar, byle davranmann, her
eyden nce Watergeuzen'lerin korsanlnn yol at ktlklerden kurtulmann en iyi arac olduuna inanmlard. Stadlouder Bossu, Enkhuizenliler adna spanyol ynetimiyle yeni bir ittifak yapmay talep ettii zaman,
btn yurttalar ak bir isyan balattlar. 21 Mays'ta belediye bakanlar
hapsedildi ve Orange bayra kent surlarnda yeniden dalgalandrld.
Bossu'nun durumu tersine evirme giriimi baarszlkla sonuland.
Brill'i yeniden ele geirmeye dnk abalarnda, komu Dordrecht kentinin desteini arad. Fakat kaplar kapatld; yetkililer, hem halkn tepkisinden korkuyorlard hem de kent milisinin gvenilirliliinden kuku
duyuyorlard. Yapabilecekleri tek ey, askerleri Brill'e tayacak gemi
salamakt. Daha sonra, 8 Nisan'da, Bossu, Rotterdam'a gemeyi talep
etti. Hkimler izin verdi, fakat ynlar spanyollar ieride tutmaya o
kadar niyetliydiler ki, kaplardan gei engellendi. Yetkililere sadk kalan kent milisleri bile onlar denetleyemedi. Bir gn sonra, tannm bir
papaz sayesinde kaplar nihayet ald, fakat birlikler ylesine taciz edilmilerdi ki hemen orada baz Rotterdamllar' vahice boazladlar. Kayp,
muhtemelen, krk. kiiydi; fakat bu rakam daha sonra isyan propagandas
yapanlar tarafndan 400 olarak yayld. Bir onaltmc yzyl arks yle
der: " [Rotterdam] sokaklar, salamura ringa balklar gibi kan krmzsna
dnmt." 5 Daha nce, spanyol askerleri, kuzeyin belli bal kent halklarndan herhangi birine bu derece iddetli bir darbe indirmemiti. Vahet
haberleri, tm Hollanda Eyaleti'nde spanyol kartln younlatrd.

1572 Ayakianmas'mn yaylmas ve pekimesi

En nemlisi, Rotterdam'daki krmn, bundan sonra spanyol birliklerini
kentlerinden atmaya karar veren birok yerel milis gcnn devrimci eilimini glendirmesiydi. Birok yerel hkmet artk kendi silahl gcne
bel balamt. Milis kuvvetlerinin nderleri normalde kent konseyi tara5) T . S. Jansma, 'Dordrecht wordt Geus', Ecommisch-Historische
voor Prof. Dr. Z. W. Sneller iinde, Amsterdam, 1947, s. 36.

opstellen

geschveren

39

fmdan atanyordu, fakat baz milisler, bundan byle, yeni nderlerini kendi
aralarndan semeye baladlar. Nfusu yaklak 5.000 olan Hoom'da kent
milisinin yeni nderleri, kent meclisleriyle birlikte, Byk Meclis'i oluturdular. Bu kurul, 18 Haziran'da, Orange'nin lehine yerel bir darbeye
sahne oldu. Bu ana dein yerel ayaklanmalar youn ve hzlyd. Bitkin ve
aresiz Bossu, Alva'ya 'talar bile bana kar ayaklanyor,'6 diye yazmt.
Daha byk, yani 10.000'in zerinde nfusu olan kentlerde harekete
geme srecini zmlerken grlecei gibi, ayaklanmaya katlmann elbette ok ve eitli nedenleri vard. Ayaklanmaya katlan kentlerden ilki
olan Gouda, yeni dine bal az saydaki kentliyi saymazsak, samimi biimde Katolik'ti. 1566'da, kentte, ikona krc herhangi bir ayaklanma yaanmamt. nk Brksel ynetiminin sapknlk kart yasalar zerinde
uzlamamaktaki srar, topluluu blm ve kiisel ekimeleri iddetlendirmiti. Muhaliflerin srgn edilmesi ve infaz, halk ve benzer ekilde
hkimler arasndaki derin endieyi kkrtmt. Ayrca, ekonomik eliki,
geni nfus kesimlerini ayaklanma propagandasna son derece duyarl
klarak Gouda pazarndaki ticaret hacmini azaltmt.
Rotterdam'da katliam olduuna dair haberler, korkuya kaplm kalabaln spanyol ss olan yerel bir kaleye ve frerleri* halk arasnda Engizisyon ile balantlandrlan Fransisken Manastr'na saldrmasna yol at.
Bu ayaklanmalar, kent (yurtta) milislerinin yardmyla bastrld. Ancak, her yl yaplan resmi milis geitinde, bir grup silahl kentli, belki de
daha kk kentlerdeki Watergeuzen'in baarlarndan cesaret bularak,
Orange F'rensi'ne desteklerini aka bildirdi. Kent meclisi korku iinde
olduundan, milise gvenilemezdi. Dahas, drt belediye bakanndan
biri, ayaklanmaya duyduu sempatiyi giderek ak biimde ortaya koymaya balamt. Kk bir komu kentin gzda verilerek ele geirilmesiyle olaylarn arkas geldi: Gouda halk, sve'ten nemli bir lordun
muazzam byklkteki ordusuyla birlikte kenti Alva'nn despotluundan kurtarmak iin geldiine inanmaya balamt. Kap nbetleri kasten gevetilmiti ve 21 Haziran'da, afaktan nce, sadece altm ya da
yetmi kiilik gc olan bir Geuzen birlii, Gouda'ya kolayca girdi.
Bu saygn kent merkezinin ayaklanmaya katlmas, devrimci harekete
muazzam bir itici g kazandrd. Dier byk kentler de ayn yolu izledi.
6) 17 Haziran 1572, alnty yapan J. J. Woltzer, Tussen vrijheidsstrijd en burgeroorlog.
ver de NederLmdse Opstand 1555-1580, Amsterdam, 1994, s. 52.
* Dilenci kei; Ortaa'da Hristiyan tarikatlarndan birinin yesi olup yalnzca dilenerek yaayan, hibir mal mlk, evi bark olmayan ve lke iinde dolaarak Hristiyan
dinini reten kimse, (.n.)

34

MARJOLEIN T HART

Bunlar arasnda, geleneksel olarak tahta ballyla bilinen saygn bir kent
olan Dordrecht de vard. Gouda gibi bu kent de, 1566'daki ikona krc
tahriklerden uzak durmutu. Milisler, muhtemelen, spanya'ya kar olduklarnda Katoliklie kar deillerdi. Kraln bir grevlisine gre, tpk Gouda'dakiler gibi, 'sapknlarn kolaylkla aralarna karabildii kaba ve akdsz
insanlar' olan Dordrechtli denizciler arasnda nemli miktarda isiz bulunuyordu.7 Baka yerlerde olduu gibi, yerel ynetim, burada da ynlardan
korkuyordu ve gruhlarn milis olup olmadklarndan emin olamyordu.
Orange'yle dzenli temas olan baz Protestanlar, kent meclisinin yesiydiler. 25 Haziran'daki taraf deitirme, yurtta milislerinin nderleriyle konseyin devrimci hizbiyle beraber gerekletirilen sradan bir eylemdi.
Leiden'deki devrim farkl bir yol izledi. Bu kentin byyen dokuma
endstrisi durgunlua girmi ve dokuma iileri arasnda kitlesel isizlie
yol amt. Gouda ve Dordrecht'teki resmin aksine, ikona krc kargaalar, 1566'da geni bir reformcu akmn glenmesine yol aarak birdenbire
patlamt. Ardndan gelen acmasz bask dneminde kente byk kalabalklar akmt. Srgndeki en inanl Protestanlar'la birlikte 1572'nin
balarnda yeniden canlanan ayaklanmalar, sadece dinsel ya da devrimci
cokudan deil, spanyol askerlerinin bekleniyor olmasndan da kaynaklanmt. Bu tr bir zoraki misafirperverliin yaratt usan sonunda halk
patlamt. Ynlarn basksyla, belki de geri dnen baz srgnlerin etkisi
altndaki kent yneticileri, isyanc birliklerin kente 26 Haziran'da girmelerine izin vermiti. Yine de, bu, halkn honutsuzluunu yattrmak iin
yeterli olmamt. Artk ynlarn fkesi, sadece kilise ve manastrlara
deil, zenginlerin evlerinin de yamalanmasna ynelmiti.
Haziran'n ortalarndan sonra, hzla, ard ardna gelen kent ayaklanmalar gerekleti. Haarlem'deki yetkililer, srgnden dnenlerin grd
halk destei nedeniyle, Orange'yi Stadhouder' leri olarak tanmaya zorlandlar. Bu kent 3 Temmuz'da ayaklanmaya katld. Dier kentler farkl yollar izledi. Bazlar aadan gelen ayaklanmalarla devrime katlmaya zorlandlar, bazlar Dilenciler tarafndan ele geirildiler, dierleri de bir darbe
ya da basit bir siyasal karar nedeniyle taraf deitirdiler. Temmuz ortalarndan itibaren Alva tm silahl glerini gneye doru ekme ihtiyac
duyarken, grnm tamamen Hollandal devrimciler lehine deimiti.
spanyol birlikleri, dierleri gibi bu kentlerin de ayaklanmaclar tarafna
gemesine izin vererek, Rotterdam, Delft ve Schiedam'dan geri ekildiler.
7) Alnty yapan J. C. Boogman, 'De overgang van Gouda, Dordrecht, Leiden en
Delft in de zomer van het jaar 1572', Tijdschrift voor Geschiederis, 1942, c. 51, s. 95.

FELEMENK AYAKLANMASI 1566-81 40

Hollanda'nn Brksel'e uzak olmas, alak ve batakl andran topraklar

nedeniyle, corafi koullar da isyanclarn yaratt srekli korku altnda
ilerlemeye alan spanyol birliklerinin aleyhineydi. Kukusuz, Alva, eyaletin kentlerini daha sonraki bir tarihte yeniden ele geirebileceini hesaplamt. Bununla birlikte, yaz aylarnda ayaklanma iin salam ve kesin bir
temel kurulmutu. lk olarak, yerel yetkililer taraf deitirdiler; din adamlar da kar tarafa gemeye karar verdiler; meclis ya da milisler devrimci
bir tarzda tasfiye edildikten sonra Reformdan Geirilmi Hollanda Kilisesi
her yerde kurumlarn oluturdu. Bunlarn yan sra, Eyalet Zmreleri, Temmuz 1572'de, devrimci bir toplantyla Alva'dan bamszln ilan etti.
Yaz mevsiminin sonlarnda, Amsterdam, Ispanyollar'n elinde kalan
tek byk Hollanda kentiydi. Bu olgunun, baka birok kentin ayaklanmaya katld aka ortadayken aklanmas gerekmektedir. Amsterdam,
yllardan bu yana eitli reformcu eilimlere ev sahiplii yapmt. 1566'da
ikona krc ayaklanmalar iddetle srmekteydi. zleyen bask dneminde
paral birlikler kent milislerinin yerini almlard. Tm kentin gl bir
Katolik tavr sergilemeye balamasna yol aacak ekilde, iki meclis ile
dinsel nderler arasnda yeni bir birliin kurulmas art koulmutu. spanya'ya ve Katolik Kilisesi'ne kar hareketlerin tm emareleri daha bata
denetim altna alnmt. 1572'de, kent yetkililerinin, kent sakinleri adna, gereksiz bir rahatszlk ve zarardan kanmak iin spanyol askerlerini
kabul etmemeye karar verdii dorudur. Ancak, 1578'e kadar krala tmyle sadk kalan ve nemli pazarlarla tm balarn koparm olan Amsterdam, Deniz Dilencileri'nden gelen basklara artk dayanamad.
Amsterdam rnei, st-snfn birliinin nemini ortaya koydu. Kentsel topluluklar, zellikle de (sivil milisler ya da, Amsterdam'da olduu
gibi, paral birlikler tarafndan desteklenen) kent liderleri, isyanclara
kar koymaya karar verdiklerinde isyanclarn baar ans ok az olmutur. Dilenci glerinin yaratt gncel askeri tehdit, daima, sayca kk
ve disiplin asndan zayf olmalarndan dolay, nemsenmeyebilecek nitelikteydi. Watergeuzen ticarete ve balklk sanayisine engel olabilmekteydi, fakat bu sadece uzun vadede ie yaramtr: Amsterdam rneinde
kuatmalar be ya da alt yl srmtr.

Dinsel etmen
Daha nce ifade edildii gibi, kentsel nfusun harekete geirilmesi srecinde
dinsel inancn oynad rol, bir kentten dierine farkl olmutur. Amsterdam'n kat Katolik inancndan Gouda ve Dordrecht Katolikleri'ni esnek

4 2 MARJOLEIN 'T HART

yaklamna, Enkhuizen ve Haarlem'deki Calvinci srgnlerin gl inanlarndan Leiden ve Brill'deki adamakll blnm Protestan topluluklarna dein, dinsel blnmenin her iki tarafndaki tutumlar da trde olmaktan uzakt. Dahas, genelde, siyasal birlemeler nadiren dinsel farkllklarn
ardndan gelmitir. Birok Katolik, Orange'li Willem'i desteklemi ve
kuzeydeki ou Katolik de lml grlere sahip olmutur. nemli sayda
papaz, kilise dogmalarn gzettikleri srece Protestanlar'a kar esnek bir
tutum taknmtr. Gl bir hmanist gelenek, farkllklar en aza indirmeye almtr. te yandan, Protestanlar, byk lde uyumlu Lutherciler'den eitli Calvinciler'e ve daha radikal Anabaptistler'e varncaya kadar
blnmlerdi. Hatta daha sonrakiler, militanlklarndan, resmen ilan ettikleri pasifizm lehine vazgemilerdi. Protestanlarn says genellikle azd;
saylar tm ayrlk mezhepler hesaba katldnda bile hibir yerde nfusun yzde onunu gemiyordu. 1566 yl boyunca dinsel vaazlarda yer alan
ok sayda insana, srf meraktan dolay, birok bakalar eklenmitir.
Ayrlklar,* aznlkta olmalarna ramen, toplumun btn snflarndan geliyorlard ve kuzeydeki hemen hemen tm kent ve kylerde bulunmaktaydlar. Reformasyon'un ilk dnemlerinden itibaren, Anabaptistler, zellikle kentsel alt snflar arasnda gl bir yer edinmilerdi. Soyluluk her ne kadar Luthercilik taraftar olsa da, baz Deniz Dilencileri de
dahil olmak zere birok alt mertebeden soylu, hararetli bir biimde Calvincilik'i desteklemeye balamt. 1566 yazndaki yaygn dinsel vaazlardan sonra kuzeyde birka Calvinci kilise kurulmu, fakat bu gelime 1572
ncesinde snrl kalmt. Yine de, zellikle yaygn dinsel vaazlarnn poplaritesi ve 1566 ayaklanmalarnda oynadklar rol sayesinde tednyac
Anabaptistler'i sahnedeki merkezi yerinden eden Calvinciler'in artc
rgtsel becerileri, saysal zayflklarn fazlasyla telafi etmekteydi.
Ancak, btn tasvir-krclar Protestanlar tarafndan ikna edilemiyordu. Kilise ve manastrlara ynelik saldrlar, zellikle gneyde, bir lde
de kuzeyde, zaman zaman gnbirliine kiralanan ufak isiz etelerinin
gerekletirdii dzenli bir i haline gelmiti. Calvinciler'in ikona krcl
denetleyemedikleri yerlerdeki dinsel rahatszlklar, kolayca, daha geni
toplumsal kargaalar halini alabiliyordu. Baz yerel yetkililerin kilise ve
manastrlar, bizzat kendi grevlileri tarafndan soyulup soana evrilmiti.
Bu soyguna gz yumarak potansiyel bir yaygn huzursuzluk nedeni savuturulmu oluyordu. Kuzeydeki birka kentte, zellikle Gouda ve Dordreeht'te ikona krclnn hi ortaya kmamas da dikkate deerdir.
* Dissenters: Ayrlklar; Anglikan Kilisesi'nden ayrlm kilise mensuplan. (.n.)

FELEMENK AYAKLANMASI 1566-81

43

Alva'nn baskc nlemlerinden dolay ok sayda Protestan srgne

gitmiti. Bunun sonucunda, 1572 kent isyanlar esnasnda, Ayrlklar,
hibir kitlesel gsteri ya da sokak eylemine girimemilerdi. Ancak baz
kiiler, zellikle baz srgnlerin Emden'den geri dnmeleri iin nemli
basklar yapmlard. ok kk bir aznlk olmalarna ve bunlarla bir
devrim srecine gidilemeyecek olmasna karn, bu kiiler, honutsuz topluluklar arasnda srekli destek aramlard. Belki de, etkileri, yurtdndaki deneyimlerinden edindikleri zmlerin son derece ak olmas nedeniyle ok geni olmutu.
Reformdan Geirilmi Hollanda Kilisesi, kendilerini dierlerinin yan
sra gl Fransz Huguenot'lara da balayan uluslararas Calvinci adan
byk avantajlar elde etti. Sadece srgndeki topluluklar deneyim alveriinde bulunup kilise rgtlenmesi modelleri salamakla kalmadlar,8
ayn zamanda Orange'li Willem, d askeri destei harekete geirebilmek iin de uluslararas a kullanabildi. Brill'in ele geirildii haberleri
zerine srgndeki topluluklar, zellikle Londra, Norvvich ve Emden'dekiler, para kaynaklarn, gemilerini ve birliklerini artrarak hzla karlk
verdiler. Bamszln kazanlmasyla birlikte Reformdan Gemi Hollanda Kilisesi, Birleik Hollanda'nn ayrcalkl kilisesi oldu. Bu, sadece,
bu kilisenin saysal stnlnden deil -keza onyedinci yzyla gelinceye dein yeleri Katolikler'e gre sayca stnd- fakat nder ve kurumlarnn amalarn dayatma baarlarndan dolayyd. Bununla beraber, bu konuda onlara, Flandre ve Brabant'm spanyollar tarafndan yeniden fethedilmesinden sonra gneyden gelen Calvinci mltecilerin
muazzam aknn da yardm oldu.
Bata Emden'de olmak zere, srgn cemiyetlerinin oluumu da ak
bir milliyeti duygunun geliimine katkda bulunmutur. Calvinciler, Hollanda'ya olduka farkl yerlerden gelmelerine ramen ortak deneyimleri
yerel kimlik duygularn aabilmelerini salad. Bu yeni milliyetilik, kendisini, onlara yoldalk eden vatandalarn ou tarafndan hissedilenden daha yaygn bir spanyol kart bilin biiminde ortaya koymutur.
Birok Deniz Dilencisi de Calvinci inanlarn aka ilan etmiti, nk
Calvinci olmak, ncelikle ar bir spanyol kart tutumun gstergesiydi.
Dinsel meselenin, sekinlerin blnmesinde ak bir etkisi olmutur.
zellikle Alva ynetimi altndayken, dinsel bask politikas Brksel'deki
ynetimi Hollanda'daki kentsel otoritelerin ounluundan yaltmtr.
8) Andrew Pettegree, Emden and the Dutch Revolt, Exle and Develpmene of Reformed
Protestanism, Oxford 1992, s. 230-241.

4 4 MARJOLEIN T HART

Hollanda'daki kentsel otoriteler, sapknlarn zor kullanarak tepesine binmek konusunda genel olarak olduka isteklilerdi. Ayrlklar lml ve
sakin davrandklar srece, yerel otoriteler onlar serbest brakmay tercih etmilerdir. Otoriteler, Ayrlklara kar alan baz davalarn ok
ciddi halk ayaklanmalarna yol atnn farkndaydlar. Baz vakalarda,
dinsel tutuklular hapishanelerden salverilmi, idamlar engellenmi ve
sulanan kitaplar yaklmaktan kurtarlmt. Yetkililer, Ortodoks olmayan yabanc tccarlarn ekonomik etkinliklerinin engellenmemesinin
teminat altna alnmas konusunda da endieliydiler.
Kentsel sekinlere, Orange'li Willem'in Calvinci radikallerle 'Alva'nn
despotluu' arasnda bir uzlama nerisi ieren fikrinin ok daha ekici
gelmesi artc olmasa gerek. Lutherci bir ailenin en byk olu olan
Willem, Katolik ounlukla uyumlu bir iliki iinde olduundan, daha
az militan bir Protestanln yannda yer alyordu. O, srekli olarak, Calvinciler'in dinsel vaazlarna kar km ve, kiisel olarak, Calvinciler'in
Anvers'te bastrlmasna katkda bulunmutu. kona krc hareketlerden
tiksinmi ve devrim sresince Geuzen'lerin Katoliklie kar eylemlerini
srekli olarak knamtr. 1572'de Calvincilik'e dnmesinin nedeni inanarak Calvinci olmas deil, sadece askeri destek isteiydi. 'Tek doru din'in
dayatlmasm amalayan birok Calvinci'nin aksine, Orange'nin amac,
aka, nemli lde dinsel hogr zerine kurulacak bir dinsel bar
tesis etmekti. Bu, ibadet zgrl dahil, vicdan zgrlnn dsal ifadeleri iin nemli bir serbestlik salayacakt.
O yzden, birok yerel ynetici, Orange'ye verdikleri destein yakn
gelecekte akla uygun bir bar ve dzenin salanmas anlamna geldiine
inanmtr; te yandan, bu yerel otoriteler, Alva'nn srekli olarak ayaklanma riski tayan sapknlk kart yasalar kat bir ekilde yrrle
koymaktaki srarndan da rahatsz olmulard. Bundan baka, dinsel engizisyonun sradan hukuki ilemleri engelleme tarzndan da rahatszlk
duymulardr. 1570'te, Haarlem'de bir muhafz, geici olarak kentine dnm olan bir dinsel srgn tutuklamt. Kent sakinleri tarafndan kurtarlan adam kam, ancak muhafz, adamn karsn tutuklayarak onun
ikenceye alnmasn istemiti. Yerel mahkeme bu istei reddetmiti. Muhafzn ikyeti zerine Alva'nn verdii yant, onun gcn artrmak
olmutu. Ancak yerel yneticiler, zellikle spanyol kart olmamalarna ramen emre uymay reddetmilerdi.9 Daha genel bir dzeyde, Dk,
9) Joke Spaans, Haarlem na de Reformatie: stedelijke cultuur en kerkeljik leven, Lahey,
1989, s. 38-9.

FELEMENK AYAKLANMASI! 566-81

45

1567'de dinsel engizisyona da hizmet eden hukukun yeniden dzenlenmesine ve dava ilemlerinin birletirilmesine giriti.

Tenth'e kar direni: Muhalefetin birletirilmesi

Merkezi ynetimin dinsel politikalarla ilikili emirleri, hem merkezi devletle yerel kent ynetimleri arasndaki genel gerilimi yanstm hem de
bu gerilime katkda bulunmutur. Davalarla ilgili yasal srelerin olas
yeniden dzenlenmesi, belediye bakanlar ve kent meclislerinin geleneksel otoritesine ynelik nemli bir tehditti. Bylece, Alva'nn nerisi,
Tenth ya da genel sat vergisinin balatlmas oldu. Bu, sadece kentlerin
ticari refahna kar yeni bir engel oluturmayacak, vergi yknn dalmn geleneksel biimde belirlemi olan Eyalet Zmreleri'ni de ortadan
kaldrm olacakt. Allm olduu zere, kral, daima, ayr Eyalet Zmreleri'nden vergi alrken merkezi ynetimin onlara neden ihtiyac olduunu anlatmaya zorlanmt. Eer nemli gelir getiren daimi bir vergi olarak Tenth hemen ve herkes tarafndan oylansayd, btn sre atlatlm
olacakt. Kral, Alva'nn ona yazd gibi, nihayet 'senor assoluto'10 olmu
olacak, kent ve eyaletlerin siyasal etkisi acmaszca krlacakt.
Eer Tenth kendi iinde son derece elikili bir uygulama idiyse, bunun nedeni, Alva'nn onu uygulamaya karar verdii yntemdi. 1569'da,
uzun mzakerelerden sonra, Habsburglular'n Burgundiya mirasnn bir
parasn oluturan bu blgelerin Eyalet Zmreleri -zellikle Hollanda,
Brabant ve Flandre'nkilerin hepsi- kralla, 1571'e kadar olan dnemi
kapsayacak ekilde nerilmi olan verginin yerine toplu bir gtr vergisi demeyi kabul etmilerdi.11 Fakat 1571'de, Alva, daha ileri bir neriyi
kabul etmeye hazr deildi ve verginin her yerde toplanmas gerektiinde srar etti. Ona gre, Eyalet Zmreleri 1569'da Tenth'i ilkesel olarak
kabul etmilerdi; dedikleri gtr vergisi ise sadece geici bir imtiyazd.
Zmreler tarafndan Tenth'le ilgili karara kar bir mcadele balatld
ve Alva' nn keyfi tutumu yaygn bir kargaay kkrtt. Zmrelerdeki temsilcilerden bazlar, zellikle II. Felipe'nin ta giyme treninde kentlerin
ve kasabalarn vergi imtiyazlarn destekleyeceine yemin etmesiyle, srad imtiyazlar elde edecekleri beklentisine kaplarak spanyol tahtna
duyduklar geleneksel sadakat zerine kumar oynadlar. Baz yerel yneti-

10) Ferdinand H. M. Grapperhaus, Alva en de Tiende Pennmg, Zuthpern, 1984, s. 309.

11) Bunlar, zaman zaman, daha sonra elde edilenlere tezat biimde, 1477'dc miras
alnm pederahi zmreler olarak tanmlanmaktadr.

34

MARJOLEIN T HART

iler, spanyol Kral'nn Alva'nn bu vergi toplama uygulamasn asla kabul

etmeyeceini savundular.
Bu tutum, spanyol Kral'nn yapt yanln ortaya kaca beklentisiyle eyalet ve kentlerin zamana oynamalarna yol at. 1571'in sonlarna kadar hibir imtiyaz elde edilemedi. Alva, temel mallarn ve baz ihra
rnlerinin vergi oranlarn drd, fakat Tenth deimeden kald. Kent
meclisleri, buyruu yaynlamay ve tahsildarlar atamay reddetti, fakat
Mart 1572'ye kadar protesto olaslklar tkenmiti. Tahsildarlar, vergi
toplamay engelledikleri takdirde cezalandrlmakla tehdit edilen yerel
yetkililer aradan karlarak, bizzat Alva'nn adamlar tarafndan atand.
Bu cezalar, yksek bir kamu grevlisinin yllk maann toplam tutarndan bunun yirmi be katna kadar kmaktayd. Bylesi bir yldrma uygulamas, kent yetkililerinin morallerini ve saygnlklarn zedeleyerek, fke
ve adaletsizlik duygularnn kabarmasna katkda bulunmutur.
Tenth, alt ve orta snflar arasnda da ciddi rahatszlklara yol at.
Brksel ynetimine kar muhalefet trmanr, askerler ayaklanma tehdidinde bulunurken, fonlarn toplanmasnda birliklerin kullanlabileceine ilikin korkular da artmtr. Sonu olarak, spanyol askerlerinin kentlere girii reddedildi. rnein, Flushing olaynda, ynetimin birlikleri tarafndan dayatlan vergiye kar duyulan nefret ve korku, Nisan 1572'deki
ayaklanmay aka hakl karmtr. Halktan kaynaklanan rahatszlklarn, kendilerini, dzeni restore etmek iin spanyol glerine bavurmaya
zorlayacandan ve bylelikle bamszlklarn azaltacandan korkan kent
otoriteleri dikkatle hareket ettiler. Bylece, vergi tahsildarlarnn birou, kendilerini, belediye bakanlar ya da yerel milislerce korunmadklar
bir durumda buldu. Sonunda, Tenth ile ilgili olarak bir penny bile toplanamad. Alva, 1572 Haziran'nda planlarndan vazgemeye karar verdi.
Bununla birlikte, siyasal ykm srd. Tenth mcadelesi, toplumun
u katmanlarnn muhalefetini bir araya getirdi: Ruhban snf, kentli sekinler, orta ve alt snflar. Aralarnda Gney Hollanda'dan baz piskoposlarn da bulunduu ruhban snfnn nemli yeleri, vergiye kar seslerini ykselttiler ve bunun yasad olduunu ilan ettiler. Baz papazlar, bu
vergiye yeterince muhalefet etmemi olan yerel liderlerle birlikte, Tenth
toplayclarn aforoz ettiler. Kent otoriteleri, statlerini alaltan ar cezalar kadar dayatmann yasad niteliini de knadlar. Orta snflar, satlarnn ve rnlerinin engellenmesine kzdlar. Ekmek ve ikinin fiyatnda
art olaca korkusuyla alt snflar ayakland. Nihayet, Dilenciler, Tenth'i
hemen hemen tm bildirilerinde, ark ve trklerinde yrttkleri Alva
kart propagandada kullandlar.

FELEMENK AYAKLANMASI 1566-81 4 7

Tenth zerindeki gr ayrlklar ve tartmalar, yeni bir ideolojinin

geliimini hzlandrd. Kurtulu iyice belirginlemi ve zgrlk 'Hollanda'nn ocuu, refah ve adaletin kayna'12 olarak grlmeye balamt.
Hollanda zmreleri, giderek lkenin gerek koruyucular olarak grlmeye baladlar. 1572'de, bu su gtrmez grevi yerine getirebilmesi iin
kentler ve yerel soyluluk, nce geici olarak, 1581'den itibaren de snrsz biimde zmrelere egemenlik payesini bahettiler. Bu arada, btn
'yabanc' ynetim, krala duyulan biimsel ballklar srmesine ramen,
reddedildi. Orange, 1572 Haziran'nda bir duyuruda yle yazmt:
"Halka, kurtulu sonucu elde edilen evleri, mallan, miras niteliinde olan
zmre haklar, onurlu isimleri, zgrlkleri, ayncalklar ve yasalar geri
verilecek... Siyasal meselelerle, kraln kendisi ve her eyalette seilen ve
yalanclklar ve agzllkleri var olan sorunlara yol aan satlm yabanclar tarafndan gizlice gnderilmemi olan Zmreler ilgilenecektir.""
Eyalet Zmreleri'ne verilen byk arlk, Dordrecht'teki nl bulumalarndan birka hafta sonra prensin sarfetti u szlerde de grlebilir:
"Eyalet Zmreleri, eski biimlerinde ve tam bir gle, kraln koruyup
srdrmek zere yemin ettii ayncalk ve haklara uygun olarak, Alva'nn
despotluunca ya da baka bir ekilde bask altna alnan ve ortadan kaldnlan kentlerin tm ayrcalk, hak ve greneklerini yeniden yaplandrmann ve dzenlemenin en iyi ve uygun aralarn bilahare tartacak ve
din grevlilerini atayacaktr.'14
Dordrecht toplantsnn devrimci nitelii, delegelerin birounun karakterini de yanstmtr. Kentsel vekillerin ou, Eyalet Zmreleri'nin bir
toplantsna ilk kez katlyordu. 1572'den sonra, en byk alt kent ve
soyluluun yan sra on iki yeni kent temsil edilmitir.s Bu yeni politik
temelden geldikleri iin, Alva ile yaplan ibirlii gelenei, zmrelerin
hibirini engelleyememitir. Toplantnn Dordrecht'te dzenleniyor olmas gerei, asla bir uzlama deildi. Hollanda'nn en eski berat ve ay12) Manin vanGelderen, The Political Thoughtofthe Dutch Revolt 1555-1590, Cambridge, 1992, s. 263.
13) eviren Kossman ve Mellink, Texts, s. 96-7.
14) 'Ynerge ve neri (...)', eviren Kossman ve Mellink, Texts, s. 99.
15) J. W . Koopmans, De Staten var Holland en de Opstand. De etwikkeling var hun
functies en organisatie in de periode 1544-1588, Lahey, 1990, s. 36-9. Eyalet Zmreleri, en
sonunda, Lahey'i makam olarak setiler.

4 8 MARJOLEIN T HART

ncalklarma sahip olan Dordrecht, geni lde, bar ve dzene uzun

zamandr bal olarak biliniyor ve bu eyaletin geleneksel 'bakenti' olarak grlyordu. Ge onaltnc yzyla dein Amsterdam, Hollanda'nn
en nemli ekonomik merkeziydi, ama politik adan Dordrecht'e daha
fazla sayg gsteriliyordu.
1570'lerde Eyalet Zmreleri'nin delegeleri, temsili konum ve egemenlik haklarn en radikal biimde yorumlamaya devam ettiler; Orange'den
bile daha radikal olmak istiyorlard; kald ki, Eyalet Zmreleri'nin otoritesinin genilemesiyle Orange'nin denetimi azalmt. Aslnda, Zmreler'in muazzam gc, Orange-Nassau Hanedan'nn daha sonraki prenslerinin monarik arzularna srekli bir engel olmaya devam edecekti. 1795'e
kadar Stadhouder'lerin gc Eyalet Zmreleri tarafndan ciddi biimde
snrlandrlmt; bu, ondokzuncu yzyl Avrupa devletlerine 'snrlandrlm monari' modelini miras brakt.

Dinsel devrim mi, burjuva devrimi mi,

yoksa bir ulusal devrim mi?
1572'deki ayaklanmann Hollanda'nn tm kentlerinde yaygn olarak patlak vermesi, her biri deiik arla sahip nedenlerin zgl bileiminin
sonucuydu. Denizcilikle geinen kentlerde, balklk ve ticarette Watergeuzen'in yol at skntlar nem tamaktayd; sanayi ehri Leiden'de
snfsal blnmeler zellikle glyd; tek tek srgnler, bir yerde baka
bir yerde olduundan daha inandrc grnmekteydi; bir yerde yeni ideoloji dinsel grler zerinde ar basm, baka bir yerde bunun tam tersi
geerli olmutur. Ayaklanmaya katlma karar daima bir karklk ve sknt dneminde almyordu. spanyol askerleriyle yerel milisler arasndaki kk anlamazlklar, yeni vergilerin dayatlmas ve direnii bastrmak
niyetiyle binlerce Dilenci topluluunun ya da bir spanyol birliinin yaknda geleceine ilikin uydurma sylentiler gibi kk olaylar, Orange'ye
destek veren bir baka bildirinin daha ortaya kmasna yol aan olaylar
dizisini tetikleyebiliyordu.
spanyol ynetimine kar honutsuzluu krkleyen ekonomik skntlarn, var olan durumda nemli bir unsur olduu gzden karlmamaldr. Askeri birlikler ve babo dolaan serserilerden duyulan korkuyla
birleen yaygn alk ve ktlk dikkate alndnda, isyanlar atma olmadan da ortaya kabiliyordu. Bununla beraber, ekonomik koullar, kendi
iinde, bize direniin ynelimi hakknda ok az ey syler. Felemenk Ayak-

FELEMENK AYAKLANMASI 1566-81

49

lanmas'na niteliini kazandran unsurlar, onun spanya kart bak asn belirleyen unsurlar, yani her eyden nce Dilenciler'in az ya da ok
birlikte tasarlanm eylemleri, tm toplumsal tabakalardan Tenth'e kar
yneltilen muhalefet ve Katolik engizisyon korkusuydu.
Daha sonraki mitlerin aksine, Felemenk Ayaklanmas, Calvinci bir devrim deildi. Reformdan Gemi Hollanda Kilisesi, sadece mcadele srecinde merkezi bir rol oynad. Dordrecht delegeleri 1572 Temmuzu'nda
bir araya geldikleri zaman, dinsel srgnlerin ou hl yurtdndayd.
Bundan baka, nfusun ounluu hl Katolikti ve Ayrlklar arasnda pasifist Anabaptistler, militan Calvinciler'e sayca stnd. Genel bir
ifadeyle, Protestanla ynelik kraliyet politikasndaki uyumazlk, 1566
krizinin ardndaki asl rasyoneli oluturmasna ramen, Ayaklanma'nn
kkleri dinsel honutsuzlukta deildi.
Felemenk Ayaklanmas, bir burjuva devrimi de deildi. Elbette, Hollanda, hzla gelimekte olan kapitalist bir lkeydi ve kentsel sekinler,
devrimci Zmreler'e delege gndermeye karar verirken ok nemli bir
rol yerine getiriyorlard. Ancak onlarn yaknmalarna ilikin hibir ey
zgl olarak burjuva deildi ve toplumsal yaplarnn ou bozulmadan
kald. Aslnda, soylulua kar hibir ideolojik duru da gelitirilmedi.
Aksine, kent topluluklarnn liderlerinin ou, yerel soylulardan rahatszd. Yerel soylular, Eyalet Zmreleri'nde spanyol ynetimine saldrmak
iin bir araya geliyorlard. ou aa toplumsal konumdan gelen kuzeydeki hemen hemen tm soylular, Orange'nin arkasmda toplanyordu;
ou, nl 1565 Uzlamas'n imzalamt. Burjuvaziyi soylulua balayan bir baka unsur, alt snflarn huzursuzluuna ve ayaklanacaklarna
ilikin ortak korkuydu. Daha sonra ileri srlenin aksine, Felemenk tccar
ve giriimciler, spanyol-Habsburg mparatorluu'na bal kalmaktan
dolay nemli avantajlar elde etmilerdi; olabildiince bar ve dzenden
yanaydlar. Bunun en gze arpan rnei, tm eyalet Ayaklanma'ya katddktan sonra bile krala sadk kalan Amsterdam ticari topluluudur.
Ulusal devrim, Hollanda Ayaklanmas iin ok daha uygun bir terimdir.
spanya'ya kar nitelii, muhtelif toplumsal tabakalardan ve birok farkl
kentten gelen isyanclar bir araya toplamakta Calvincilik'ten ya da burjuva
taleplerinden ok daha deerliydi. Hollanda kentlerinde yaayan halk, Alva'nn politikalarnn uygulanmasna byk lde tepki gsteriyordu: Onlar, spanyol birliklerine, uzaktaki bir rejime yeni vergiler denmesine, dogmatik ve yabanc dinsel tutumlann dayatlmasna kar kyorlard. Bununla
birlikte, spanya'dan bamszln elde edilmesinin bata planlanm bir
seenek olduunu dnmek yanltr. Eyalet Zmreleri'nin asl koruyucular

34

FELEMENK AYAKLANMASI 1566-81 51

MARJOLEIN T HART

olarak grlmeye balamasyla 'zgrlk' ve 'egemenlik' talepleri iinde ifade

edilen yeni ideoloji, muhtemelen 1572'den sonra, yalnzca mcadele ierisinde gelitirilmiti. Gittike zerkleen politik bir evre iinde, Orange'li
Willem'in dinsel hogrye ilikin grleri, Calvinci srgnler tarafndan
gelitirilen byme halindeki milliyetiliin yapt gibi verimli bir zemin
buldu. Nitekim, geriye dn olmayan bir noktaya gelindikten sonra, bamsz bir Birleik Hollanda yaratma fikri giderek ekici hale gelmitir.
Sonu olarak, Felemenk Ayaklanmas, erken modem Avrupa'da hibiri
de ayrks olmayan birka atma blmnn rnyd. Hemen her yerde
merkezileme ile daha fazla yerel zerklik istemi arasnda bir gerilim vard.
Reformasyon'un balangcndan itibaren dinsel meseleler de birok lkede
iddetle ne karlmt. Vergi artlar ve askeri birliklerin varl, tm
erken modern devletlerde yaygn ayaklanmalara yol amt. Ama hl
Ayaklanma'nn hedefi, erken modem Avrupa balamnda srad ve devrimciydi. Bu, Hollanda kentlerinin ve soylularnn Eyalet Zmreleri iindeki
ortak eylemiyle aklanabilir. Onlarn ortaya koyduklar rnek, 1579'da
Utrecht Birlii iinde bir araya geldikleri zaman komu kuzey eyaletleri
tarafndan da izlenecekti. Bu ulusal devrim esnasnda, ondokuzuncu yzylda ok daha moda olan, hem ngiliz hem Fransz devrimlerinde rol oynam, devrimci vicdan zgrl ve snrsz monari mefhumlar gelitirildi.

1563
1566
1567

1568
1569
1572
1573-75
1579
1581
1648

Felemenk soylularnn Brksel ynetimine kar ak direnii.

Hollanda'da ikona krc isyanlar.
Alva Dk'nn tm Hollanda'nn genel valisi olmas;
isyanclarn ve Protestanlarn iddetli biimde bastrlmas.
Orange'li Willem tarafndan ilk silahl saldrnn gerekletirilmesi; Dilencilerin denizlerdeki ilk eylemleri.
Alva Dk'nn youn kar klara yol aan vergi sistemini getirmesi.
Hollanda Eyaleti'ndeki kentlerin ayaklanmas.
spanyol birliklerinin Kuzey Hollanda'nn birok kesiminden geri ekilmeye zorlanmas.
Kuzeyde Hollanda Bamsz Cumhuriyetine temel tekil
eden Utrecht Birliinin Kuruluu.
Kral II. Felipe'nin yemin etmesi ve Kuzey Hollanda'dan
vazgeirilmesi.
Vestfalya Bar; spanya'ya kar Felemenk Bamszlk
Sava'nn sona ermesi; Birleik Eyaletler'in bamsz birer cumhuriyet olarak genel lde tannmas.

Zamandizin

leri okuma

1425
1433

A. Duke, Reformation in the Low Counries, Londra, 1990.

Martin van Gelderen, The Political Tlought of the Dutch Revolt 1555-1590, Cambridge,
1992.
Gordon Griffiths, 'The revolutionary character of the Revolt of the Netherlands',
Comparative Studies in Society and History, c. 2, 1959-60, s. 4 5 2 - 7 2 .
Marjolein 't Hart, The Makingof a Bourgeois State. War, Politics, and Finance during
the Dutch Revolt, Manchester, 1993.
C. C. Hibben, Gouda in Revolt. Particularism and Pacifism in the Revolt of the Netherbnds
1572-1588, Utrecht, 1983.
lonathan I. Israel, The Dutch Republic. Its Rise, Greatness, and Fail, 1477-1806, Oxford,
1995.
Henk van Nierop, 'Similar problems, different outcomes: the Revolt of the Netherlands and the Wars of Religion in France', Karel Davids ve Jan Lucassen (yay.
haz.) iinde, A Miracle Mirrored. The Dutch Republic in European
Perspective,
Cambridge, 1995, s. 26-56.
Geoffrey Parker, The Dutch Revolt, Londra, 1977.
J. W . Smith, 'The Netherlands Revolution', Robert Forster ve j a c k P. Greene (yay.
haz.) iinde, Preconditions of Revolution in Early Modem History, Baltimore ve
Londra, 1970, s. 19-54.

1477

1506
1516-19
1531
1548
1555
1558

Hollanda'nn son bamsz kontunun lm.

Hollanda ve Aa lkeler'den baka baz eyaletlerin
Burgundiya mparatorluu'na dahil olmas.
Hollanda eyaletlerinin, Burgundiya Dk'nn merkezi
iktidarna kar, Burgundiya mparatorluu iinde haklara sahip olduklarn iddia ederek Byk Ayrcal kaleme almalar.
Burgundiyal V. Karl'm Hollanda'y miras olarak almas.
V. Karl'm spanya Kral ve Habsburg mparatoru olmas.
V. Karl'n Brksel'de ynetimi kurmas.
Augsburg Antlamas: V. Karl'm Hollanda'nn on yedi
eyaletini birletirmesi.
spanya Kral II. Felipe'nin, Hollanda'nn en byk hkmdar sfatn alarak babas V. Karl'n yerine gemesi.
Hollanda'da kilise reformunun balamas; Protestanln
bastrlmaya devam edilmesi.

1649 NGLZ DEVRM 5 3

3.

I649 ngiliz Devrimi

Ann Hughes

ile tatmin edici olmayan bir bar antlamas yapmaya hazrlanan parlamento yelerinin (ounluunun) meclisini tasfiye etmiti. Tasfiye edilmi
olan Avam Kamaras'nm bildirisi yle haykrd:
Tanr'nn yannda yer alan halk, tm adaletli iktidann kaynadr. (...)
Halk tarafndan seilen ve halk temsil eden Parlamentoda bir araya gelmi
ingiliz Avam Kamaras, bu lkedeki en yksek gcn sahibidir... Avam
Kamaras tarafndan yasalatrlan ya da yasa olarak kartlan her ey
yasa gcne sahiptir; bu ulusun insanlar, Kral'n ya da Lordlar Kamaras'nn onay ve uzlam olmasa bile, bu biimde bir antlama yapmlardr.1

Giri
Tatsz bir k gnnde, 30 Ocak 1649 Sal gn, srad ve ei grlmemi
bir dram iinde, ngiltere, Iskoya ve rlanda'nn kutsanm kral I. Charles,
Whitehall'da idam edildi. Kraln lm gizli, gzlerden uzak bir idam
deildi. 'Bir kede infaz edilmemiti', fakat daha sonra bir radikalin direttii gibi, 'O, Tanr'nn yasalarn aka inedii iin, gizlice zehirlenerek
ya da gzden uzak baka biimlerde deil, dnyann gz nnde yarglanmal, mahkm edilmeli ve almalyd'. Charles, halkna ve ngiltere
yasalarna kar iledii sulardan yargland. 'lke yasalar tarafndan
snrlandrlm ve bu yasalara uygun biimde (...) halknn iyilii ve yarar
iin kendisine ynetim gc verilen' kral, 'kendi iradesine gre ynetimde bulunmak amacyla snrsz ve despota bir g' tesis etmek iin 'haince
bir tasar' hazrlamakla suland. Charles, parlamentolarn sk sk tekrarlanan adaletsiz ynetimine deva olan, kralln temel anayasasna saldrm
ve halkn 'doal olmayan, zalimane ve kanl savalara' sokmutu. Kral'n
Iskoyal ve rlandal tebaasna danlmam, Edinburgh'da bulunan olu,
II. Charles sfatyla ta giymiti; ne var ki, idamdan nce ingiltere'de bir
askeri darbe olmutu. Parlamentonun Londral radikallerle iliki iinde
olan siyasallam ordusu, kenti ele geirmi, 1648 Aralk aynda Charles

Bu, aka, devrimci bir eylem gibi grnmektedir; fakat daha yakndan
incelendiinde baz aklamalarn yaplmas gerekmektedir. Kral, bir kurum olarak monari ortadan kaldrlmadan nce yarglanp suland ve
lm oyland. Aslnda Charles'n idam, yeni bir monarkn egemenliini
ilan etmesini nlemeyi hedefleyen bir yasann alelacele karlmasndan
dolay, birka saat geciktirilmiti. Parlamento ordusunun ad var kendisi
yok kumandan Sir Thomas Fairfax, lgnca bir tavrla, kraln hayatn
kurtarmak zere, son anda kurtarma giriimlerine katlanlar arasnda yer
almt. Monarinin ve Lordlar* Kamaras'nm resmi olarak ortadan kaldrlmas, 17 ve 19 Mart Yasalar'na kadar tamamlanmamt. Parlamentonun 'kendisine sava amaya niyetlenen hain danman tarafndan ayartlan krala' istemeyerek sava ilan ettii 1642 yaznda, kraln katledilmesi hi kimse tarafndan arzulanan ya da beklenen bir eylem deildi.
Saltanatn srdren bir hkmdar ipe gtren bu dnm noktasn
evreleyen belirsizlikler, dikkatimizi, bu olaylar yorumlarken karlatmz sorunlara ekmektedir. Gelimelerin bir devrim olarak nitelenip nitelenemeyecei; bu gelimelerin nceki eilimlerin aklanabilir bir sonucu
olarak m, yoksa ngiliz tarihinde ksa ve bambaka bir dnem olarak m
grleceine dair derin gr ayrlklar vardr. Burada, 1649'da ortaya
kan gelimenin en azndan ksa ve orta vadede ngiliz ynetsel yapsnda
farkl bir deiimi retmesi bakmndan aka devrimci nitelikte olduu
iddia edilecektir. Yaanan, bir kraln yerini bir bakasnn almasndan
ibaret basit bir sre deil, aksine, yelerinin ynetsel bir Devlet Kon1) Alntlar Edraund Ludlow'dan, The Voice from the Watch Touer (Camden Society,
l'ourth Series, 21, 1978); John Keynon, The Stuart Constitution (Cambridge, 1966); S. R.
(ardiner (yay. haz.); Constitutional Documents of the Puritan Revolution, (Oxford, 1992), s. 151.
* ngiltere'de be soyluluk rtbesinden -Baron, Vikont, Kont, Marki ve Dk- birisine
.sahip olan ve Lordlar Kamaras'nda bulunmaya hakk olan kimse, (.n.)

5 4 A N N HUGHES

seyi'ni setii tek kamaral bir Parlamento tarafndan kolektif bir ynetimin tesis edilmesiyle birlikte iktidar yapsnda gerekleen deiimlerdi.
kincisi, ngiltere'nin yneticilerinin toplumsal statlerinde muazzam bir
deiiklik olmu, yneticiler sonraki onyllarda aristokrasi saflarndan
deil, asl olarak toprak sahibi snflarn gemii grece belirsiz yelerinden gelmilerdi. Bu yneticiler, 1640'tan nce sadece kendi yakn evrelerinde nemli olan kiilerdi. ncs ve erken modern balamda ok
nemli olan, 1649 Devrimi'nin hem zorunlu ve kapsayc Ulusal Kilise'nin kn hem de Protestanlar iin beklenmedik bir dinsel serbestliin varln kesinletirmesidir. Bu blmde, 1640'larn, yeni siyasal uygulamalarn douuna ve devrimci sreleri meydana getiren yeni siyasal
iletiim ve hareketlenme biimlerine tanklk ettiini de iddia edeceim.
Siyasal ve dinsel fikirler, radikal farkllklar gsteren gelecek anlayn
kolaylatrmtr. Bu gelimelerin ngiltere'nin (ya da Britanya'nn) toplumsal ve siyasal geliiminde srekli ya da uzun dnemli deiimler biiminde devrimci bir sonu retip retmedii daha tartmaldr, fakat bu,
btn devrimler iin geerlidir.

Devrimin nedenleri
Hakknda ortaya konan aklamalarn, atmalarn doasna ilikin
tanmlamayla kopmaz bir biimde bal olduu 'ngiliz Devrimi'nin nedenleri etrafnda pek ok tarihsel tartma gelimitir. Bir i sava m,
bir isyan m yoksa bir devrimi mi aklyoruz? 1640'lar, devrimci bir srece
mi yoksa bir ksm kesinlikle 'devrimci olmayan', o gne dein grlmemi
bir dizi dnm noktasna m tanklk etti? Conrad Russell gibi tarihiler,
siyasal krizler iinde, uygun olduu lde farkl aklamalara haiz deiik
aamalar ayrt etmemiz gerektiini ileri srmtr. Ona gre, hayatta
kalmas ngiltere'nin kuzeyindeki bir igalci sko ordusunun varlyla
gvence altna alman reformcu Uzun Parlamento 1640'ta toplandnda,
ncelikli sorun, Charles ynetiminin en azndan iki krallktaki knn
hesabn vermekti. Fakat, 1642'de i savan patlak vermesiyle, odak noktas, (1640'dan beri toparlanma gsteren) kraln gcn artrma yeteneine ve Parlamento'nun ona kar bir rgtlenme isteine kaymtr. Russell,
devrimin, i sava deneyimleriyle radikalleen bir aznlk tarafndan balatlarak ancak 1649'da ortaya ktn ne srmektedir. Baz tarihilere
gre, bunun yol at, kraln katledilmesi olay bile devrim deildi: Kraln
katledilmesi, sava lgnlnn, nasl olursa olsun, pek ok kiiyi bar
isteine sahip kma noktasna getirdii bir durumda, gvenilmezlii apa-

1649 NGLZ DEVRM

55

k olan bir kralla anlamann nasl baarlacana ve sava yllarnn semeresinin nasd gvence altna alnabileceine ilikin zmsz bir ikilemden
kamaya dnk umutsuz bir giriimdi.
Yirmi be yl ncesine kadar, Kta Avrupas'ndaki erken isyanlarla ve
ada mcadelelerle kyaslanan ngiltere'deki bakaldrnn farklln
vurgulamak, etkili tarihsel gelenekler iinde olaand. Marksist gelenek
asndan, ngiliz Devrimi, bir bakma, modern kapitalist sistemin feodal
toplumsal yapnn yerini almas cihetiyle bir 'burjuva devrimiydi. 'Liberaller' ya da Whigler asndan, ngiliz Devrimi'nin farkll, modern zgrln -anayasal monari, bireysel haklar ve dinsel zgrlk- douuna
yapt katkda yatmaktadr. te yandan, ou yakn dnem tarihbilimci, ngiliz Sava'n daha ok gemie, geleneksel isyanlara balayarak,
yeniden ziyade eskiyi vurgulamtr. sava srasnda sadakatin belirlenmesinde dinsel balln oynad merkezi rol, John Morrill tarafndan
ne srlen, atmann, Avrupa'nn ilk byk devriminden ziyade son
byk din atmasn imledii eklindeki nl yargy canlandrmtr;
1640'ta bir Parlamento kurulmasn ya da 1645'e kadar Parlamento'nun
askeri komutasnn, 1648'den itibaren de siyasal kurullarnn devamn
talep edenlerin nde gelen lordlar olmas, John Adamson'u, i savan,
Charles ile onun en sk destekileri olmas gereken biiyk soylular arasndaki gvenin ortadan kalkmas, baronlar arasndaki geleneksel tipte bir
Ortaa atmas olarak grlmesi gerektiini ileri srmeye sevk etmitir.
Gnmzde, Charles'a kar var olan muhalefetin radikal olmad, aksine, pek etkili olmasa da, muhteris bir mutlak monarka kar geleneksel
zgrlklerin muhafazakr bir savunusunu yapt eklindeki ortak yarg,
Kta Avrupas'ndaki ada olaylarla yaplan kyaslamalar zerinden vurgulanmtr. Charles'n sorunlar, ou Avrupal monarkm krallklarna
bal farkl blgelerle urarken karlatklar glklerin bir rnei olarak sunuldu. Biz, belki de, bir ngiliz i sava ya da devriminden ziyade,
bir 'Britanya sorununu aratrmalyz. Charles, birbirlerinden ok farkl
(Galler'i de katarsak drt) krall birden ynetti; sava, maliye ve
vergi toplamaya ilikin 'normal' sorunlarla ve uzaktaki sekinleri patronaj alar iine katmann getirdii glklerle birlikte, Katolik rlanda,
Calvinci skoya ve blnm ngiltere'yi ieren karmak dinsel gerilimlerle baa kmas daha da zordu. Charles'n hoa gitmeyen bir dua kitabn
dayatmadaki baarsz giriimi, skoya'da yaygn bir ulusal ayaklanmay
ateledi. Bu, 1640'ta skolarn saldrsn pskrtmeye alan ynetimin
giriimlerini sonu olarak ok az desteklemi olan ngiltere'deki banaz
Protestanlarn byk sempatisini kazanan bir ayaklanmayd.

54

A N N HUGHES

Conrad Russell'in 'devrimci olmayan ngiltere' teriminde yapt vurguya, son dnemde baka almalarda kar klmtr. ngiltere'nin
1603'te, 1640'ta veya 1642'de kanlmaz bir ekilde devrime yneldiini ne srmek, olaylar ok basite indirgemek olurdu. Russell, bizzat i
savan ei grlmemi olaylarnn her iki cinsten insanlarn nne byk
olanaklar karttn vurgularken belki de haklyd. Yine de, devrimin,
1640'a kadar ngiliz siyasal kltrnde zaten var olan potansiyelleri gelitirdii ileri srlebilir. ngiliz yaam tarznn olaan hareketsizliinden
ve hiyerarik kalbndan bir sapma olmaktan ok uzak olan 1640 olaylar, ngiltere'nin toplumsal, dinsel ve siyasal geliimi iindeki daha yaygn
eilimlere gre aklanabilir. Bu blmn geri kalan ksmnda bu boyut
ayrntl olarak incelenecektir.
lk olarak, ekonomik ve toplumsal deimeyi incelersek, ou aratrmann, i sava ve devrimin feodalizmden kapitalizme geite yaanan
deiimle dorudan balantl olduunu ne sren eski Marksist sav savunmay zorlatrd aktr. savata hkmdara balln toplumsal
nitelikleri zerine yaplan almalar, atmann kralc ve feodal bir snfla
parlamenter bir burjuvazi arasnda gemediini kesin olarak gstermitir.
Bununla beraber, toplumsal ve ekonomik dzenlemedeki asl ncelikleri
ticari, smrgeci ve endstriyel giriimlerin gelimesine yardmc olmaktan ziyade, vergi olarak alnan kazanlar artrma ynndeki monarkn
kaprislerinin, toprak sahipleri arasndaki nfuzlu kesimleri rahatsz etmi
olmas muhtemeldir. Lord Brooke ya da Kont Warwick gibi Amerika'da
ve Karayipler'de smrgeci karlar bulunan ateli Protestan lordlar, krallk tarafndan byk irketlere bahedden ayrcalklardan yararlanamayan
Londra kentinin yeni ortaya km tccar unsurlaryla dinsel olduu kadar
ekonomik bir ortak temele de sahiplerdi. Daha genel anlamda, bu deiim
yzyl, geni toplumsal gruplar kapsayan bir parlamento lks zerinden
krala kar kdmasn hzlandrmt. Artan nfus ve ekonomik genileme,
sekinler arasnda, toplumsal hareketlilik ve toplumsal ayrmalar, yoksullarn artan saysyla birlikte hiyerariye kar ykselen 'tehdit' konusunda
endie yaratt. Ayn dnemde, lordlar snf ve toprak soylular arasnda
yer alan birok kii, yerel evrelerinde, kendine gvenen, gl kiiler
haline gelerek zenginlemiti. Bunlar, iktidarlarn, bamllktan ziyade
tahtn cretsiz hizmetileri olarak ellerinde bulundurdular; hkmdar,
sorumluluu kendisine ait olmak zere, onlarn desteini kaybetti. Hiyeraride onlarn altnda bulunan ve son dnemlerde birok tarihsel almann konusu olan 'orta boy' toprak sahipleri, zanaatlar ve tccarlar
iin de toplumsal deimenin etkisi iki ynlyd. Bazlar enflasyon ve

1649 NGLZ DEVRM

56

artan borlardan dolay tkezlemiti, fakat 1640 itibaryla, kilisenin idaresindeki ou blgede, epeyce ticarilemi olan bir toplumdan kazan elde
etmi olan aile reisleri, kilise mtevellisi* ve st dzey grevlilerin ya da
yoksullarn nezaretisi olarak yerel jrilerde etkin olan ky ileri gelenleri
vard. Mlk sahibi erkek hane reislerinden ou, ynetim yaplarna katlarak yasal sreler ve yerel siyaset hakknda bir kavray gelitirmilerdi.
Bu, onlar devrimci bir snf ya da kanlmaz biimde parlamento yanls
yapmamt, ama 1640'larda kendilerini hedef alan siyasal mesajlara karlk verebilecek ve bu mesajlar zerine harekete geebilecek yeterlilie
sahiplerdi. Ekonomik genilemenin 1620'lerden itibaren bunalm ve durgunlukla sonulanmas da konuyla dorudan ilikilidir; dier devrimci
durumlarda olduu gibi, ekonomik skntlar, politik durumun ktlemesine yol aan bir dier etmen olmutur. Son olarak, 1649 yl civarnda,
ingiliz ekonomisi tarihinin en umutsuz dnemlerinden birini yaamaktayd, zira uzun ve ac bir savan ekonomide yaratt ykm sonucunda
zayf bir hasat ve ticari karklk yaanmt. Savatan usanm bir halkn
toplumsal huzursuzluktan ve kral tarafndan askere alnmaktan duyduu
korku, radikal zmn kyc bir siyasal istikrara ulamasn gletirmiti.
ngiliz siyasal kltrndeki radikal potansiyelin daha ileri dzeyde
tartlmas gereklidir, fakat siyasal iktidarn doasna ilikin karmak ve
elikili varsaymlarn, en azndan 1590'lardan bu yana mevcut olduu
daha batan vurgulanmaldr. Otoriteye, dzene ve hiyerariye duyulan
ballk karsnda, zellikle kraln keyfi tavrn cesaretlendiren uursuz
danmanlara kar bir kalkan ilevi gren, dzenli ve zgr biimde seilen parlamentolar araclyla geni bir siyasal katlma inan duyulmaktayd. Birbirleriyle atan farkl ideolojiler pek de fazla deildi; rnein,
hukuksal ynetime ballk ve fikir birliinin onaylanmas, siyasal adan
etkin olanlar arasnda olaand. Ayn bireyler iinde elikili eilimlere
sklkla rastlanmaktadr. Fakat, 1620'lerde olduu gibi, ihtilafn artt
dnemlerde, savan idari ve mali gerekleri hakkndaki atmalar srasnda ya da dinsel deiim eilimine dair korkularn younlat zamanlar,
kart siyasal ideolojiler zerinde temellenen ayrlklar netlemitir. Bylesi zamanlarda, sekinler arasnda bulunan nemli kesimler kendilerini
halkn hizmetkrlar, saraym zel karlarna kar 'lke'nin kar ve geleneklerinin savunucular olarak sunmulardr. Fakat 'siyasal ulus' -dnce
ve eylemleri nemli olan insanlar- Parlamento'da oturan insanlarla ya
* Churchwarden: ngiltere'de kiliseye gidenler tarafndan seilen ve kilisenin mal varlsndan ve parasndan sorumlu olan iki grevliden birisi, (.n.)

54

A N N HUGHES

da yerel ynetimin nde gelenleriyle snrl deildi. Kkrtc konumalarn

kanlmaz olarak blc kantlarnn ve iktidardakiler hakknda iftiralarla dolu hikye ve manzumelerin ortaya koyduu gibi, siyasiler hakknda
-ounlukla saygszca- fikir sahibi olmak iin okuryazar ya da varlkl
olmann gerekmedii bir dnemde, halkn geni kesimleri arasnda siyasal
ve dinsel olaylar hakkndaki haberlere ve dedikodulara kar doymak bilmez bir itah vard. Siyasal haber ve konumalarn birou, Buckingham,
Strafford ve Laud gibi saray mensuplar* ve danmanlarna ynelik mstehcen saldrlardan oluacak denli kaba ve incelikten yoksundu, fakat,
elbette, bu tr siyasal fikirler, ou zaman, sekinlerin ll grlerinin
ifade ettiinden daha fazla kutuplara blnmt. Yine, etkisi 1620'lerde kraliyetin toplad ar vergilere kar direnite ve parlamento seimlerinde grlen ve 1640'larn yaygn eylemciliinde tam anlamyla ortaya kacak olan, geni gruplar arasndaki, siyasal amalarla harekete gemeye ynelik byk potansiyeli fark etmek mmkndr. Uzun sreden
beri devam eden, otoriteye kar taknlm saygsz tutum ve ingiliz siyasi yaplarnn znde kolektif ve katlmc olduu gr, 1649 dramnn
gereklemesine yardm etmitir.
Uzun sreden beri var olan dinsel blnmeler, i savata muhalif taraflarn olumasnda ok nemliydi. Kraln kendisi ve takipilerinden
pek ou, kendisini komnal, kiliseye ait ayinlerle ifade eden ingiliz Kilisesi'nin hiyerarik ve trensel bakna bal kalmt. Onlara gre, Reformasyon, dnyann olduu gibi vaaz edilmesine ve teoloji hakkndaki ii
bo speklasyona fazla nem vererek, yanl ynde, yeterince ileri gitmiti.
te yandan, 1640'lara kadar, balangta kartlar tarafndan kendilerine verilen Priten etiketini memnuniyetle kabul etmi olan ou gayretli
Protestan, Reformasyon'un yar yolda kaldna ve Charles ile onun Bapiskoposu William Laud tarafndan yolundan dndrlmeye alldna
inanyordu. Pritenler, Tanr'nn ruhlar ve yaamlar zerindeki inayetine ilikin gl bireysel duyguyu, onun isteklerini yerine getirmek iin
yeryznde birlikte alan bir topluluk kurmaya ynelik eit derecede
gl bir duyguyla birletiriyorlard. nsanl Tanr'nn sekin azizleriyle
ahlakszlar ya da lanetliler diye ikiye blen Calvinciler'in kaderci aments, birok Priten eylemciye esin kayna olmutu. Gayretli ngiliz Protestanl iin bir baka nemli nokta, 'teki' -Katoliklik ya da 'Katolik
kilisesinin retileri ve ibadet biimleri tarafndan temsil edilen sa kart
karanlk gler- korkusuydu. I. James, Barut entrikasnda Katoliklerin
* Kraln maiyetindeki soylular, (.n.)

1649 NGLZ DEVRM

58

setikleri ilk kurban olmasna karn, onun olu Charles'n gerek dinin
dman olduu eklinde korkun ve rahatsz edici bir kuku gelimiti.
Katolikler Avrupa'da ilerlerken, Kral'n izledii d politikaya dair tereddtler ve bu politikann baarszlklar, kiliselerin dou ucundaki sunaklarn kutsal yerler olarak parmaklklarla evrilmesi gibi Katolike 'yenilikleri' desteklemesi kadar byk bir nem tamaktayd. Halkn nemli
bir blm iin, Charles, Sebt gnnde* 'spor yaplmasn' ya da (kendi
deyimiyle) 'yasal dinlenceleri' tevik eden, Lordlar Gn'nn kutsallna kar tyler rpertici derecede saygsz olan bir putperestti. 1641'de,
rlandal isyanclar, Protestan basksna kar ayaklanmalar iin Kral'dan
yetki talep ettiklerinde, istekleri, ngiltere'de birok kiiye btnyle akla
yatkn grnmt. Bu erevede, Charles'n 1649'da hakl olarak cezalandrlmas da pek srad grnmemektedir. ki i savata ald byk
yenilgilerin aka kantlad zere, Tanr'nn karsnda olan bu 'kanl
adam', Efendi iin savaan azizler olduklarna inanan insanlar tarafndan
daraacna karlmt.
Dinle siyaset arasnda ok keskin bir ekilde ayrm yapmak yanl
olacaktr. Papal sk sk mutlak monariyle ilikilendiren meclis yanllar, eski papaln, ancak gerek dini savunan Parlamento ile ngiliz yasa
ve zgrlklerine saldrarak zafer elde ettiine inanyorlard. 1641 rlanda
isyannn hemen ardndan parlamento tarafndan geirilen ve Charles'n
kiisel ynetimini knayan tartmal bildiri, Byk tiraz, u konuda diretmiti: "Tm bu ktln kkeninde, dinin ve bu kralln adaletinin
zerinde kat biimde tesis edildii temel yasalar ve ynetim ilkelerini
ykmay hedefleyen soysuz ve alaka bir tasar buluyoruz." Kral ve destekileri asndan, kstah Calvinci Pritenler'in tm otoriteye kanlmaz biimde saldracaklarna dair bir korku vard; bu, 1638'deki sko
ayaklanmasndan sonra, Kral'n iine den bir korkuydu. te yandan,
Parlamenter Pritenler'e gre, rlanda bakaldrs, papaln en byk
korkularnn tamamn dorulamt.
Hem Kral hem de parlamento, Uzun Parlamento'nun alnda ve
zellikle 1642'de sava iin rgtlenirken halkn geni kesimlerinin desteini elde etmeye alt; propaganda amacyla dinsel ve politik dncelere
bavurmak, yerel soylularm g toplamak iin kullandklar para ya da
bask kadar gerekliydi. ki tarafn da, halka dayanmann ykc yan etkilerine
ilikin endieleri vard; Byk tiraz' yaynlama nerisi, balangta, Avam
* Sebt ya da abat gn; haftann yedinci gn. Yahudilerce ve baz Hristiyanlarca
dinlenme ve ibadet gn olarak kabul edilen cumartesi gn. (.n.)

1649 NGLZ DEVRM 61

6 0 A N N HUGHES

Kamaras'nda reddedilmiti. Fakat parlamento tarafnda destek arlar

daha doal ya da daha gnll bir biimde kardanmt. Halkn temsilcisi
olma rol, Avam Kamaras'nm kendi imgesinin temel nemdeki parasyd; katlm ve rza inanc -her ne kadar kazanlm haklar olarak da olsazerine temellenen parlamento bildirilerinde resmen aklanarak yrrle konmutu. Kral'n, siyasal srecin, emirlerin yukardan aaya doru
yerine getirilmesiyle yrd eklindeki varsaym, her naslsa, daha
karmak bir destek bulmutu. Ne olursa olsun, parlamento evrelerinde,
yeni hareket biimlerinin devrimci bir etkiye sahip olaca dnlyordu;
yntemler, yaplar, fikirler ve halk, nmzdeki sayfalarda incelenecektir.

Devrimci yntemler
Parlamento, Elizabethi ngiltere'den rnek alnan gelenekler ve 1638
sko Ulusal Szlemesi zerine ina ettii antlarla halk davasna balamaya alt. Bunlar, Kral'a edilen bireysel sadakat yeminleri deil, belirli
ideolojik konumlanlarn kolektif olarak onaylanmasyd. Tm yetikin
erkeklerin yemin etmesinin hedeflendii 1641 Mays Protestosu, taraftarlarn, Kral'n kiiliini ve mevkisini olduu kadar, gerek reformcu Protestan dinini, Parlamento'nun ayrcalklarn ve tebaann zgrlklerini de
desteklemek durumunda brakt. skolar'la varlan ittifakn bir gstergesi
olarak, 1643 gznde kabul edilen 'Grkemli Birlik ve Anlama', dinsel
reforma ball da ieriyordu; en azndan, Londra'nn kilise denetimindeki baz idari blgelerinde erkekler kadar kadnlar da bu birlie para
ba yapyorlard. 1649'dan nceki tm yeminler monariye sunulan
destei ieriyordu, fakat bunlar, Charles'n otoriter gryle -tebaann
kolektif isteklerinin hesaba katlmas gereken gr- pek de badamayan
bir krallk anlayna iaret etmekteydi.
Uzun Parlamento'nun ilk aylarnda rastlanan dinsel reform hakkndaki
dilekelerden 1648 knda Kral'n yarglanmas ars yapanlarn verdii dilekelere dein, toplu dileke verme, devrimci hareketlenmenin
nemli unsurlarndan biriydi. Birok kii, bir dilekeyi imzalayarak (ya
da, yazamyorlarsa, kendilerini ifade eden bir iaret koyarak) siyasal ve
dinsel tartmalara dahil oldu. On dokuz ilde piskoposlua kar dilekeler
yazlrken, Cheshire'dan yollanan ve yirmi iki ilden 6.000 kiinin imzasn
kapsayan bir dileke ise piskoposlar savunmak adna gnderilmiti. Hemen tm iller Byk tiraz'a ilikin bir yant verdiler - Derbyshire'da,
bu, bir kilise blgesinden dierine, aylk bir destek talebi zerine temellendirildi. Sava esnasnda, Parlamento kanadnda dileke verme daha

partizanca, daha kararl ve radikal biimde gerekleti. Londra'da Presbiteryenler'in* hattnda yeniden ekillendirilmi ulusal bir kilise isteminde
bulunan ve bu isteme kar duran byk lekli toplu dileke verme
eylemleri dzenlendi. Radikal, ayrlk topluluklarn yeleri, dinsel yetkecilie kar harekete getiler ve ruhban snfnn, avukatlarn, byk tccarlarn, hatta nankr parlamentonun basksna kar lml mlk sahiplerinin haklarn savunan daha geni bir demokratik siyasal akm, Toplumsal Eitlikiler** ortaya kt. Pritenlik gibi Toplumsal Eitlikilik de
suistimal edilen bir terimdi ve hareketin kendi tanm, bir dileke zerine temellendirilmiti: Toplumsal Eitlikiler, kendilerini, '11 Eyll 1648
Byk Dilekesi'nin Sunucular, Gelitiricileri ve Onaylatclar' olarak
tanmlamlard. Parlamentonun Yeni Model Ordusu, 1647 ilkbaharnda, ikyetleri ele alnmakszn datlmalarna ynelik apar topar balatlan giriimlere kar dileke vermiti. Bu etkinliin askerleri 'devlete ve
toplumsal bar datclarna kar dman kld eklindeki Avam Kamaras'nn talihsiz yargs, ilikileri geriye dnlemez biimde bozmutu.2
Yemin etme ve dileke verme eylemleri, devrimci riteller iine alnmt. Coventry'de 1643 yl Aralk aynda, Denbigh Kontu'nun askerlerince
yaplan anlamada olduu gibi, elde edilen muazzam gelirler, davaya balln en canl rneklerini temsil etmektedir. Taral dileke eylemcileri,
tantanal biimde Londra'dan Westminster'e ilerlediler: Londral birzanaatkr olan Nehemiah Wallington, 'apka ve kemerlerine ilitirilmi protesto
aklamalaryla', 1642 yl ubat aynda Londra Kprsnde yryen yzlerce Kentli erkei izledi. Wallington, kentteki birok gsteriye de tanklk
etti; Charles'n keyfi ynetiminin daha sonraki ehitlerinden biri olacak
Dr. John Bastwick, Aralk 1640'ta, hapishane dnnde, Blackheath'de,
1630'larn aclarn anp zaferlerini kutlayan, 'ellerinde biberiyeleri ve
defileleriyle binlerce at arabas, atl ve yaya' tarafndan karland.3
nceleri, dileke, genellikle basl olan bir metindi ve 1640'Iarda ucuz
kttan yaplm, hzlca retilen dinsel ve siyasal yaynlar, sz konusu
devrimci kltrn tanmlayc zelliiydi. Modernitein balarnda, n* Iskoya'da olduu gibi, tm eit rtbeli grevlilerden oluan bir kurulun ynettii
Protestan Kilisesi ile ilgili kii; byle bir kilisenin yesi, (.n.)
** Leveers: Toplumsal eitlikiler; tm toplumsal farkllklar ortadan kaldrarak, snflar ayn dzeye getirmek isteyen kiiler, (.n.)
2) lan Gentles, The New Model Army in England, Ireland, and Scotland,
1645-1653
(Oxford, 1992), s. 151.
3) Paul Seaver, Wallington's World. A Puritan Artisan in Seventeenth-Century
hondon
(Londra, 1985), s. 150-1.

54 A N N HUGHES

ynelik arlar zerinde temellendirilen bir tartma biimi, kendi ierii asndan asla 'gerici bir grnme' sahip deildi; lkletirilen gemiler, eitli yeni kalk noktalarn merulatrmak iin kullanlabilirdi.
Bylesine esnek bir tarihsel retinin baka bir rnei 'Norman Boyunduruu'ydu. Yaygn gre bal parlamenterler iin, Norman Boyunduruu, dzenli parlamentolar ve dzgn ileyen yasal sreler gibi, ngiliz hak
ve geleneklerini glgede brakmt. Bu haklar, Magna Carta ile salama
balanm ya da restore edilmiti ve imdi bunlan korumak parlamentonun
greviydi. Bununla birlikte, Toplumsal Eitlikiler gibi siyasal radikaller,
Sakson haklar -doutan zgr ngilizler'in sahip olduklar haklar- anlayn nermiler ve bu haklarn sradan insanlardan hl uzak tutulduunu ileri srmlerdi: Magna Carta, 'tahamml edilemez kleliin birok
izini tad iin, tek bana yetersizdi.' 'Gerek Toplumsal Eitliki' ya
da ekonomik eitlii savunan Diggerlar'n lideri Gerrard Winstanley iin,
'Norman Boyunduruu', zel mlkiyeti ieriyordu. Tarihin kullanlna
ilikin karmaklklar, ngiltere'de kraliyet ynetimini ykmaya hazrlanan Yasa ile rneklenebilir. Bu yasa, ulusun 'adil ve eski haklarna, meclisteki kendi temsilcileri tarafndan ve ulusal toplantlarla ynetilmeye' geri
dndne iaret ederken, monarinin de sonunu ifade ediyordu. Bu,
kendi iinde tarihsel bir merulatrma mitiydi; fakat yasa, monariye
kar eitim ve dayanak salamak iin tarihi farkl biimde de kullanmt:
Yaananlar gstermitir ki, bir kraln bu ulustaki ve rlanda'daki grevinin ve iktidannn tek kiide toplanmas, halkn zgrl, gvenlii ve
ortak kan iin gereksiz, klfetli ve tehlikelidir ve ou zaman iktidann
kullanmnda, halk bask altna almak, yoksullatrmak ve kleletirmek
iin kraliyet iktidanndan ve imtiyazndan yararlanlmtr.
Son olarak, bu Yasa, 'halkn tam bamszl ve zgrlnn' ihlal edilmemesi gerektii varsaymndan hareketle, soyut bir doal haklar kavram zerine kurulmutu. Ayn ekilde, Toplumsal Eitlikiler de amalarn
desteklemedii zaman gemii reddedebiliyorlard: "Atalarmz her kim
olursa olsun ya da ne yapm, neden tr ac ekmi ya da her neye boyun
edirilmeye zorlanm olursa olsun, bizler bu an insanlaryz."4
4) Toplumsal Eitlikilerin burada ve aada sunulan fikirleri The Remonstrance ofMany
Thousands Citizera'dan alnmtr; en ok bulunan yeniden basmlar: bkz. Andrevv Sharpe
(yay. haz.) The Engsh Levellers (Cambridge Texts in the History of Political Thought,
1998); monarinin kaldrlmasyla ilgili yasa iin bkz. Keith Lindley, The English Civil War
(irul Revolution. A Sourcebook (Londra, 1998).

1649 NGLZ DEVRM 6 5

Dinsel ballk (sadakat), ngiliz Devrimi iin hayati nemdeydi. En

yavan biiminde bile, gayretke Pritenlik'in, Efendinin davasndaki bireysel belirlenim ve kendi kendini kutsamay tevik etmek konusunda
muazzam bir potansiyeli vard. Pritenlik, Tanr'nn onaylayaca ekilde
deitirilmi kolektif bir toplum gr (daha dorusu birbirlerine rakip
kolektif grler) de nermitir. Bir kez daha gemi ve gelecek kaynatrln tr. Havarilerin izinden giden kutsal bir kilise aray, Tanr'nn amacnn bir ksmnn da insanlarnn ilerici aydnlanmas olduu yollu, Reformasyon'un merkezinde duran inanla uyuuyordu. 1640'l yllar boyunca,
dindarlar arasnda, Tanrnn kendi davalarn kutsad ve Charles'a kar
ahitlik ettii duygusu ortaya kmt. Mays 1648'de, askeri bir ibadet
toplantsnda, askerler, Efendinin 'bu ylki tm giriimlerinde bize nasl
da yol gstermi ve bizi nasl da refaha kavuturmu olduunu' not etmilerdi. 'Efendinin davasna ihanet etmesinin, aktm olduu kann ve
bu yoksul uluslardaki halka yapt ktlklerin hesabn vermesi iin,
Charles Stuart'a, bu eli kanl adama arda bulunmak' onlarn greviydi.5
Zaten, yukarda da belirtildii gibi, Charles'n gerek dine ynelik honutsuzluuna ilikin kuku, savala dramatik bir biimde younlamt. Din,
meclis yanllar arasnda amansz bir blnmenin kaynayd. Pritenlik,
1640 ve 1650'lerde, reforme edilmi bir ulusal kilise isteyenlerle dinsel
zgrl destekleyen ve gerek kilisenin dindarlarn gnll bir birliktelii olduunu savunan ve kendi ilerinde de sk sk blnen kesimler
arasnda paralanmt. 1648-49'da, devrimi ileri gtrenlerin ounluu,
bu ikinci gruba balyd. sa'yla ve sa'nn sat kla kurulan gl bir
kiisel zdelik duygusu, Koruyucu Lord Oliver Cromvvell'den Digger
Winstanley'e kadar birok kii tarafndan savunuluyordu. Bu olaand
dnemin, halk adna olaanst eyler yapmak ve bu dnyay azizleriyle
birlikte binyl ynetmek iin ikinci kez yeryzne gelecek olan sa'nn
mutucusu saylan son gnler olduuna ilikin yaygn binylc umutlar da
vard. Cromwell gibi bazlarna gre, binylc umutlar, ruhsal, uhrevi deiime odaklanmt; fakat 1650'lerde baz radikaller-'Beinci Monari'nin
Adamlar'- tam anlamyla bir siyasal dnm umuyorlard. Binylc beklentiler, kesinlikle, Kral'n idam hkmnn verilmesine ve infaznn gerekletirilmesine yardmc olmutu ve bu, farkl topyac nerilerle de
ilikilendirilmiti. Gerrard Winstanley'in 'kraln iktidarnn' tm biimlerini ortadan kaldran eitliki bir ulus (commonwealth) kurma ynndeki
gr anmsanmaya deer bir rnektir.
5) Lindley, The English Civil War, s. 167.

54

A N N HUGHES

Yukarda tartld gibi, laik ve dinsel fikirler, papalk kartl gibi

yaygn baz temalar iinde bir araya getirilmiti. Benzer ekilde, ngiliz
siyasal kltrnde yer alan ksmen cumhuriyeti bir akm, hem klasik
bir hmanizmden hem de erkek aile reislerinin yasal ve siyasal srelere
yaygn biimde katlmnda ifade bulan ve kamusal deerlere ynelik sk
bir Protestanca ballktan yararlanmtr. Kolektif bir organ olarak siyasal topluluk ile soyut ve hesap sorulabilir bir siyasal otorite anlay daha
1642'de mevcuttu. Charles'n Mays 1642'de Hull'a kabuln reddeden
Parlamento,
Kral'n kent halkyla ayn hak ve unvanlara sahip olduunu reddetmi
(...) herkesin kendine ait evi, topra ve mallan olduundan, Majestelerinin halk, tpk krallnn kendisine ait olmamas gibi, artk kendisinin
deildir ve onun krall artk kendisinin deil, halknndr... Krallar'a
sadece krallklar emanet edilir/'
Burada rtk bir ulus gr saklyd ve bu gr, 1649'da yasalatrlacakt.

Devrimci halk
Parlamento davas, lordlar, soylular ve tccarlardan alt dzeydeki erkek
ve kadnlara dein uzanan sosyal bir ittifakt. Londrallar'n parlamentoya
destei, greceimiz gibi, 1640'larn banda yaamsal nemdeydi ve radikaller 1640'larn ortalarna kadar aznlkta olmalarna ramen, Londra'da
ve daha az lde olmak zere tarada, her zaman devrimi stlenmeye
hazr, militan bir topluluk olacaklard. Ekonomik karlar, bir lde,
siyasal ve dinsel sadakatle ilikilendirilebilir: Daha kk, bamsz kent
tccarlar gibi, smrgeci karlara sahip parlamento yanls soylular iin
de, ekonomik ve dinsel grler, krallk ynetimine kar ve heyecan
verici Protestan d politikasn savunmak zere bir araya gelmiti. Brooke ya da Warwick gibi parlamento yanls lordlar, rollerini Ortaa'a zg
toplumsal iktidara deil, dini davann popler liderleri olmalarndan kaynaklanan toplumsal statlerine dayandrmlard. Baz toplumsal ittifaklar, belki de, frsatyd: Hem Derbyshire'da hem de Gloucestershire'da,
madenciler, i savaa yerel zorbalara kar olduklar iin katlm gibi
grnmektedirler. Yine de, parlamentonun 'halkn temsilcisi' olarak oyna6) Kcnyon, Stuan Conscitution, s. 242-3.

1649 NGLZ DEVRM

66

d rol ve ngiltere'nin yasa ve zgrlklerine olan ball, geleneksel

hak ve zgrlkleri ok nemseyen ve bunlardan ekonomik, ynetsel ve
yasal srelere bamsz biimde katlmak zere yararlanan birok kk
lekli mlk sahibini, zanaatkar ve tccar kendine ekmiti, ingiliz
Devrimi, geleneksel sekinlerin arasndan gelmeyen birok insann eylemiyle gerekletirildi. Devrim ok ciddi bir halk desteine sahipti; ne
var ki, halkn devrime kar konulmaz bir coku beslediini syleyemeyiz.
Kral'n, 1642'de toplumsal istikrara, hiyerariye ve papalktan, garip ve
ykc hiziplerden ayr bulunan ngiliz kilisesine bavurmas kk bir
baar kazand. Fransa'da olduu gibi, saysal olarak en etkili hareketler,
'geleneksel' ya da 'muhafazakr' amal olanlard: 1645-46'ya kadar, sava
hazrl, lkletirilen eski iyi gnler iin destek yaratmt ve sava kart
'kulp' hareketleri, askeri zorlamalara, vergiye ve dinsel altst olulara
kar gelen West Country'de ve Galler snrlarnda ortaya kmt.

Devrimin yks
1640'tan itibaren, ingiltere'de iki rakip otorite, otoritenin kkeni ve doas zerinde derin ve kayg uyandrc dnceler ortaya atacak ekilde,
siyasal meruiyet ve destek elde etmek iin ekiti. Halktan, piskoposluktan duyulan rahatszla onay verip vermemek, Lordlar Kamaras'nda
bulunan piskoposlara kar gsteriye katlp katlmamak gibi konulardan
u ya da bu taraf iin silahlanp silahlanmamak konusundaki nihai ikileme uzanan bir erevede, kzan ortam ve kiisel tehlikeler dahilinde,
karar vermesi isteniyordu. 1642'de, Londra'da bir kralc ya da Kuzey Galler'de bir meclis yanls olmak nadir rastlanan seeneklerdi; fakat ngiltere'nin birok blmnde -orta kesimler, kuzeybat ve West Country'nin
blmleri iki taraf, mevcut temel silahl kuvvet olan yerel milislerin
denetimi uruna rekabet ettikleri iin bunlar gerek seeneklerdi.
Son derece alkantl geen bu onylda, sava ve devrimi artan lde
olas klan baz kesin dnm noktalar vard. 1641-42'de Londra'daki
kitlesel hareketlenmeler, Kral'n konumunu keskin biimde zayflatt.
Mays 1641'de, binlerce Londral, Lordlar Kamaras'n Charles'n st dzey
yneticisi Strafford Kontu'nu mahkm etmeye zorlamak iin sokaklara
dkld ve Katolik karsnn can gvenliinden korkan Kral', Strafford'
lme gnderecek yetkiyi vermesi iin sktrd. 1641-42 knda, Londra,
ok ak bir biimde devrimci bir kentti: Aralk 1641'de, piskoposlar halkn basksyla Lordlar Kamarasndan uzaklatrldlar ve daha sonra bizzat
Kral, parlamentonun nde gelen be yesini tutuklatmaya ynelik baa-

54

A N N HUGHES

rsz giriiminin ardndan, Ocak 1642'de Londra'dan srld. Nehemiah

Wallington, yurttalarn nasl da 'pencere ve kaplarn kapattklarn' ve
parlamentoyu saldrlardan korumak iin savunmaya getiklerini parlak
bir biimde betimlemitir. Bu devrimci bask eylemi, artc bir biimde, parlamentonun i savataki savunmac izgisinin grlmesini de salamtr: Kral hkmeti brakp gitmi ve, bu yzden, hkmet etmek o
dnem iin parlamentoya dmt. Kral'n bakentten ayrl, ngiltere'deki rakip otoritelerin fiziksel gerekliinin plak bir biimde ortaya
kmasna yol at. Kral, Londra'ya ancak yarglanmas ve kellesinin uurulmas iin dnecekti.
kinci kesin dnm noktas, 1647'de, Yeni Model Ordu'nun radikallemesi srecinde, bizzat parlamenter davann iinde gerekleti. Parlamentodaki hiziplerin, ordunun dileke verme eylemini hakirce reddetmesinin
ardndan, birliklere denmesi gereken paralar dememek ya da onlarn
sava srasnda yaptklar eylemlere ilikin yasal soruturma almas konusundaki hassasiyetlerini kamak gibi giriimlerle ordu kitlesini datmaya
almas, orduyu, kralln durulmas ve savata uruna dvtkleri ilkelerin savunulmas iin kamusal bir sorumluluk stlenmeye itti. Ordu liderleri, zellikle de Oliver Cromvvell ve damad Henry Ireton, bu isyana istemeyerek rza gsterdi; fakat ilk ivme aadan gelmiti. Kampanyalarnn
bir paras olarak, ordu, parlamento yandalarndan tutsak Charles'n
denetimini zorla ald. Fakat, ayn zamanda, Londra'da orduya kar gelien
siyasi bir seferberlik oldu; bu seferberlik, bar ve Kral'n Londra'ya geri
dnmesini talep etmek zere parlamentonun iddetle bask altna alnmasyla, Temmuz 1647'de doruk noktasna vard. Alarm halindeki ordudan
kaan her iki kamarann nde gelenlerine, daha sonra Londra'ya dnlerinde askerler elik etti. Austos'ta, ordu, zor kullanarak yldrlan kentte
btn bir gn gvde gsterisinde bulundu - o gnlerde, pratik adan,
Londra'nn boyun emesi salanmt.
1647 Austos'u tasfiye ve devrim iin son provayd. skolar ve ngiltere tarasndaki honutsuzlarla ittifak iinde olan Charles tarafndan
kkrtlm ikinci bir i savatan sonra bile, parlamentonun ounluu
hl bar iin alyordu. fkeden deliye dnen ordu, 20 Kasm 1648'de
sunduu bir tirazla, daha eit bir biimde seilmi bir meclisin ulusun
en st otoritesi olmas ve Kral'a kar adalet isteminde bulundu. Parlamento tiraz' nemsemezken, ordu, 2 Aralk'ta, Westminster'in -Windsor,
Kensington, Hyde Park- daha da yaknlarna kadar geldi. Buna ramen,
Avam Kamaras, 5 Aralk'ta, btn bir gece sren oturumun ardndan,
129'a kar 83 oyla, Kral'n en son bar tekliflerine verdii yantn 'kral-

1649 NGLZ DEVRM

69

Ikta barn yerlemesi iin' bir zemin oluturduu grn kabul etti.
Ertesi sabah, Albay Thomas Pride, elinde parlamento yelerinin bir listesiyle, iki alayla korunan Avam Kamaras kapsnda belirdi. Gn bitene
kadar krk bir parlamento yesi tutuklanmt ve baka pek ok yenin
de parlamentoya girmesi engellenmiti. Sahne, Kral' yarglayacak bir
mahkeme kurmak ve devrimin gereklemesini zorlamak zere ayakta
kalan parlamento yeleri (1648 Aralk aynda parlamentoda bulunanlarn yzde 40 kadar) iin hazrlanmt.
Devrimci srelere ilikin bu ksm bitirirken, bu srelerin 'normal'
ya da 'gnlk yaam'la pek ok ilikisinin olduunu vurgulamak nemlidir. Yerleik dinsel ve siyasal fikirler, kentlerdeki ve kylerdeki katlm
alkanlklar, hukuk ve tarih anlaylar; tm bunlar, devrimci deneyimi
besledi ve daha nce grlmemi koullar tarafndan dntrld. Bir
kez daha, Gerrard Winstanley ve Diggers deneyimi, retici bir rnek
olarak karmza kmaktadr. nk, bizzat Winstanley'in kendisi iin,
hayalperest ve mistik dinsel geleneklerden, insan aklnn bir zaferi olarak sunulan bir toplumsal dnm kalkmasna ilham kayna oldu.
Daha geni anlamda, Diggers, ortak arazileri ele geirme mcadelesine
giren kuaklardan yararlanarak, onlar radikalletirdi. 1649'da doan bu
hareket, Kral'n lmnn tm kralc iktidarn alaa edilmesi anlamna gelmesi gerektii eklinde sert bir anlayla hareket etmekteydi.

Sava ve devrim
Winstanley'in Londra balants, belki de ar vergilendirmenin ve savan
yol at karklklar sonucunda, 1640'larda baarszla urad. Fransa'da devrim savaa yol aarken, Rusya'da olduu gibi ngiltere'de de
sava devrime yol at. Savan yol at bir ideolojik gelimeden daha
nce bahsedilmiti; imdi savan pratikte radikallemeye nasl katkda
bulunduunun zerinde durmak nemlidir. Her drt ngiliz'den biri (yerel
kuatmalar da dahil edersek) atmalarda yer almtr; hemen hemen
200.000 ngiliz, savan dorudan ya da dolayl sonularndan dolay ld.
Oransal olarak, bu rakam, yirminci yzyldaki atmalarda lenlerin toplam nfusa oranndan daha yksektir. Savan rlanda ya da skoya zerindeki etkisi ok daha ykcyd. ngiltere'deyse vergiler, bar dnemlerindeki ortalama dzeyden on kat daha yksekti. Serbest haldeki birliklerin yaptklar yamalamalar ve onlara barnak salanmas gereksinimi
daha fazla para harcanmasna ve soruna yol amtr. Toplumsal Eitlikiler, 'Bir yn deerli hayat neden yitip gitti? Bir sr para neden harcan-

54

1649 NGLZ DEVRM 7 1

A N N HUGHES

d?' diye soruyordu. Radikallerin istedii, yitirilen kurbanlar iin bir karlkt - sradan insanlar iin birazck dl.
Bu drtnn etkisi en ak ekilde orduda grlecekti. Sava, bir askeri
ynetim dehas olarak ortaya kan ve bu yzden de her ulusun yneticisi olan, krsal kkenli, yoksul centilmen Oliver Cromwell'in de aralarnda bulunduu birok insann, siyasal ve toplumsal olarak yukar doru
trmanmasn kolaylatrmt. 1647'ye gelindiinde, ordu, artk siyasallamt. O dnemde yaayan tarihiler gibi, daha sonra yaayan tarihiler
de, ordunun, pek tabii ki, bir btn olarak ayn biimde radikallemediini
vurgulamaktadr; aralarnda orduya zorla adam alan ve daha nceden
Kral iin arpm olanlar vard. Fakat birou iin, parlamento davasna askeri adan hizmet etmek yaratc ve zgrletirici bir deneyim olmutu: Askerlerin, nl Haziran 1647 bildirisinde ilan ettikleri gibi, 'Biz,
herhangi bir keyfi iktidara hizmet etmek iin kiralanan basit bir paragzler ordusu deiliz; biz, parlamentonun eitli bildirileriyle kendimizin ve
halkmzn hak ve zgrlklerini savunmak zere greve arlm bir
orduyuz.' 'badet eden ve vaaz veren nderler' arasndaki siyasal ve dinsel tartmalar, ayn zamanda Tanr'nn da ordusu olan bir yurttalar ordusunun ortaya kmasna yol amt:
"Bizler macera uruna askerlik yapmyoruz ve bizler sadece insanlara hizmet de etmiyoruz: Biz, Azizlerin Kral sa'nn Kralmz olduunu bo yere
ilan etmedik; biz onun artlarna boyun emeyi ve o her nereye giderse
ardndan gitmeyi de arzuladk."7
Radikalizm, savan yol at sorunlara verilen zorunlu ve en tipik yant
deildi: Daha nce de ne srdm gibi, birok kii, eski gnlere ve
hiyerariye dnmek iin can atyordu. Fakat devrimin gereklemesini
salayan, radikal tepkiydi. 1640'dan sonra meclis yanls ittifaklar iinde
atlaklar olumutu; lmllar pek ok sahnede geriye ekilmiti, fakat
her zaman, savan adna yaplm olduu davalar ileri gtrmek, gvence
altna almak ve gelitirmek iin hazrlanan yeterince insan vard. 1642'de
kraliyet reformlarn desteklemi olan birok kii, Kral'a kar dvmeyecekti, fakat parlamento hl muzaffer bir sava ekip evirebiliyordu.
Dier lmllar 1647'de geri ekildiler ve birounun midesi hkmdarn
7) A Declaration or Representation, William Haller ve Godfrey Davies (yay. haz.)
iinde, The l^eveller Tracts (yeniden basm Gloucester, MA, 1964), s. 55; Declaration of
lr l'.nlish Army in Scotland, August 1650 in Kenyon, Stuart Constitution, s. 327.

katledilmesini kaldramad elbette; fakat parlamentodaki daha radikal

liderlerin ve ordunun (sklkla ihtiyatl ve isteksiz adamlard), devrimin
mali sorumluluunu stlenen hali vakti yerinde aznlklar gibi, 'sol mttefikleri' her zaman olmutur. Ordu 1648-1649'un umutsuz knda Kral'a
kar harekete geerken yolladklar tiraz, Toplumsal Eitlikiler'in
'byk' 11 Eyll dilekesine vgler dzmekteydi ve Ordu Konseyi, kendilerine sempati duyan parlamento yeleriyle olduu kadar, Toplumsal Eitlikiler ve radikal topluluklarn liderleriyle de mzakereler yapmt.

Devrimci sonular
Ksa ve orta vadede, aka bir siyasal devrim sz konusuydu: Monari
ve Lordlar Kamaras azledilmi ve ngiltere, 'bu ulusun en yksek otoritesi olan parlamentodaki halkn temsilcileri tarafndan, bir ulus (commonwealth) ve zgr bir devlet olarak ynetilmeye' balamt. Daha laik
dnceli radikallerin mitleri, Toplumsal Eitlikiler'in tasfiye edilmi
parlamentoyu 'ngiltere'ye Yeni Prangalar' vurmak isteyen yoz bir oligari
olarak lanetlemesiyle birlikte hzla boa kt. Winstanley'in 'Digger' topluluklar zor kullanarak datlm, Toplumsal Eitlikiler'den ilham alan
ordunun isyan da baarsz olmutu. Fakat hibir devrim, liderleri kanlmaz biimde g ve uzlama peinde koarken radikal yandalarn tatmin edememitir.
Bizzat ordunun kendisi 'bakiye'den honut kalmamt; fakat pek ok
radikal, birka aylk bir siyasal deneyimden sonra, 1653'n sonlarnda,
Cromwell'in kiisel ynetim giriimi karsnda afallayp kalmt. Cromwell'in 1658'de lmesinin ardndan parlamento davas paralanm ve
monari 1660'da koulsuzca restore edilmiti.
Fakat, i savalarn etkisi ve monarik olmayan bir ynetimle geen
onyllk dnem bilerek sessizlie boulmu ya da olumsuzlanm olsa bile,
1649'dan sonra siyasal pratik asla ayn ekilde suskun kalamazd. Keyfi
ynetime kar yrtlen mcadeleler ve papalk korkusu, 1688'de bir
baka kral tahtndan ettii zaman, ynetici sekinler savatan ve radikal bir halk ayaklanmasndan kanmak iin olabildiince hzl davrandlar. Ancak, 1688-89'da parlamenter monari kurulmutu. Ayn biimde,
onyedinci yzyl ortalarnda yaanan olaylar, siyasal dncede byk
deiimlere gereklik kazandrm ve ilham vermiti. Hem Hobbes hem
de Locke, siyasal dzenlemelerin kutsal yasalarla yaplmamasn, szleme
ya da rza mefhumlar zerine kurulan insan becerileri temelinde tesis
edilmesini vurgulamlard.

54

A N N HUGHES

1650'lerde geni bir kilise blgesi temelinde kurulmu olan ulusal kilise,
bir grup Protestan tarikat iin vicdan zgrln temsil etmekteydi.
Ayn dnemde, din d kiilerin ya da mekanik vaizlerin kendini bilmezlii
ve radikal tarikatlar ile 'Ortodoks' Pritenler'in katl tarafndan tevik
edilen, bilinli ve saldrgan bir 'Anglikanlk' ortaya kt. Piskoposlar 1660'da
monariyle birlikte yerlerine dndklerinde, ngiltere Kilisesi'ndeki unsurlar, Presbiteryenler'in bastrlmas ve daha radikal ayrlklar iin alt.
Fakat dinsel paralanmayla geen onyllarn devrimci etkisi yadsnamazd.
nemli Protestan aznlklar artk ulusal kiliseyle uzlatrlamazd ve birok
Protestan iin dinsel hogr ancak 1689'da salanacakt. Sivil ve siyasal
yetersizliklerin stesinden gelinemedi ve onyedinci yzyln ikinci yars,
izleyen 250 yl boyunca, ngiliz kltr, eitimi ve siyaseti zerinde derin
etkileri olacak bir sonuca zemin hazrlayp kilise ile apel,* Anglikanlar
ile Ayrlklar arasndaki ayrmann balangc oldu.
1640'lar ve 1650'lerde, hemen hemen hi kimse, katksz bir toplumsal devrim istememiti. Digger topluluklar, mnferit yerel honutsuzluklarla iliki iinde bulunan kck bir hayalperestler grubuydu. Yenilgiye uratlm kralclarn mlklerinin toptan kamulatrlmas gereklemedi ve kralclarn ou terfi ettirilerek ounlukla cezadan kurtarld. Ailevi
ya da cinsel hiyerarilere dnk temel bir eletiri yoktu: Kadnlar, radikal dinsel cemaatlerde ve 'drst' erkek mal sahiplerinin kararl biimde
nayak olduu bir hareket olan Toplumsal Eitlikiler iinde nemli ama
-akas- ikinci derecede bir rol oynadlar. Bilinli bir kapitalist snfn,
feodal hiyerari zerindeki zaferi anlamnda bir burjuva devrimi gereklememiti. Bununla birlikte, bu dnemde, ngiliz ekonomik ve toplumsal
geliimi iinde bariz yapsal deiiklikler ortaya km ve bunlar siyasal
altst olulardan fazlasyla etkilenmiti. Nfusun byd bir dnemin
ardndan gelen duraklama, genel ekonomik dngler kadar youn i savan da sonucuydu. Kk lekli toprak sahiplerinin sorunlar i savata
verilen kayplarla artmt ve ayn kayplar, mlkiyet sahibi snflar arasnda
yer alan zmrelerin ticari smrsnn daha da acmaszlamasna ynelik
eilimleri kamlamt. Robert Brenner'in uzun uzun tartt gibi, parlamento iin en nemli ve yerleik destein bir ksm, dinamik bir d politikayla smrgelerdeki yeniden yaylmaya baml klnm ve aristokrasinin
yeleriyle yakn balar olan yeni yetme Londral tccarlardan gelmiti.
1640'larn ve 1650'lerin altst olularnn bir dier sonucu da, parlamento-

1649 NGLZ DEVRM

nun kendi gelirlerini artrabilmek amacyla tahtn ekonomik geliime mdahale etme gcn zayflatmas olacakt. Ayn dnemde, zel mlkiyet
kart baarl bir radikal eitliki saldr olmamt. Dnyann, ekonomik genileme iin daha gvenlikli klnmas ve buna ynetimlerce arka
klmas anlamnda bir 'burjuva devrimi'nin gerekletii sylenebilir.
Yeni ve halka dayanmayan ynetimlerle birlikte, i sava ve askeri
dnm, gl bir devleti kanlmaz ekilde zorunlu klmt. 1650'ler,
ngiltere'nin genileyen ticari etkinliklerini bilinli biimde ileri gtren
ynetimlere de tank olmutu. Bu ise, devletin, bireysel karlar ortak
yararla btnletirecek biimde servet oluumuna yardmc olmas gerektiini iddia eden yeni bir siyasal 'kar' syleminin ortaya kmasna yol
at. Bu sylem, 1649-53 dneminin pek ok cumhuriyetisinin ortak
zelliiydi ve daha sonra, onyedinci yzylda, radikal Whigler tarafndan
da srdrld. Bu nedenle, devrimin ekonomik kaltnn, daha bireyci,
ticarilemi bir toplumla, bilhassa smrgelerini artran ve ticari genileme
iinde daha da glenen bir devletle birletii ileri srlebilir. Keza, devrim, ngiltere'nin, belki de ngiltere tarasnn bile, Britanya Adalar ve
irlanda'nn geri kalan ksm zerindeki egemenliini ve yeni domakta
olan bir Britanya mparatorluu iinde Londra'nn merkezi roln tasdik etti. ngiliz askerleri hem rlanda'y hem de skoya'y 1650'lerde fethettiler ve rlanda, elbette, ok byk ve trajik sonulara yol aan bir
toplumsal ve ekonomik dnm srecine girdi.

Sonu: Devrimci gelenekler

Krallarn katledilmesinin en ateli savunucularndan biri ve yksek rtbeli
bir subay olan Thomas Harrison, aslaca, barsaklarnn deilecei ve
kesilip drde blnecei daraacma yaklarken yle sylemiti:
"imdiye kadar yeryznde grlen en anl dava iin sa'nn ektii aclara yakn bir acy ekmeye gidiyorum. Ve biri onun yanndan geerken, o
gzel eski davann nerede olduunu alayc bir ekilde sorduunda, o,
keyifli bir glmsemeyle elini gsne vurarak, 'te burada ve ben kanmla
o davaya damgam vurmaya gidiyorum,' dedi."8
ngiliz i sava ya da devriminin bu derece elikili olmasnn bir nedeni,
devrimin iinde eski gzel davaya gurur ya da alayla bakan rakip siyasi

* zellikle ngiltere ve Galler'de Anglikan Kilsesi'nden ayrlan ve Ayrlklar - N o n ( "oformists- ad verilen Hristiyanlarn ibadet ettikleri kilise veya yer. (.n.)

72

8) Ludlow, Voyce from the Watch

Touer.

74 A N N HUGHES

geleneklerin birbirine karm olmasdr. Monari yanllar iin, 1640 ve

1650 olaylarn unutmak en iyisiydi; fakat radikal Whigler ya da onsekizinci yzyl radikalleri iin, ulus, onurlu bir mirast. Daha sonra, bir radikal
tarihi, Catherine Macaulay, 1760'lardan itibaren olan dnemi kapsayan
on ciltlik bir eser olan History of Englandfrom the Accession of James I to
the Revolution'u (I. James'in Tahta kndan Devrim'e kadar ingiltere
Tarihi) yazd. Yapt, Amerikan ve Fransz devrimlerinin liderlerinin byk hayranln kazand ve 1798'de Fransa'da bir okul dlne nerildi.
Tm devrimlerin kendi dnemlerinde doruluu ve hakll tartlmtr;
hepsi de devrim modellerinin ne srdnden daha elikili ve daha
karmaktr. Onyedinci yzyl ortas ngilteresi'ndeki olaylar ele alrken,
onsekizinci yzyl devrimcilerini modern devrimci gelenekle birletirmememiz iin hibir neden yok gibi grnmektedir.

4. 1688: Siyasal Bir Devrim

W. A. Speck

leri okuma
ngiliz i sava zerine var olan yazn ok genitir. Aadaki yaptlar, ileri okuma
iin yol gstermekte ve farkl grler sunmaktadr.
Richard Cust ve A n n Hughes, (yay. haz.), The English Cvl War, Londra, 1997.
Christopher Hill, The World Tumed Upside Dourn. Radcal Ideas During the English
Revolution, ilk bask 1972, Penguin, Londra, 1975.
A n n Hughes, The Causes of English Civil War, 2. bask, Basingstoke, 1998.
Mark Kishlansky, A Monarchy Transformed Britain 1603-1714, Londra, 1996.
Keith Lindley, The English Civil War and Revolution. A Sourcebook, Londra, 1998.
Brian Manning, The English People and the English Civil War, ilk basm 1976, Penguin,
Londra, 1978.
J o h n Morrill, The hlature of English Revolution, Harlow, 1993.
Conrad Russell, The Causes of English Civil War, Oxford, 1990.
Conrad Russell, Unrevolutionary England 1603-1642, Londra, 1990.

Giri
11 Aralk 1688 gn II. James bakentten kat ve Fransa'ya gidebilme
umuduyla Thames'n yolunu tuttu. Onun ayrl, Muzaffer Devrim ynetiminin verdii ilk fire oldu. Bir grup Iord, bir ara, 'kralln ve bu
byk kentin korunmas iin ynetimi stlenmek' konusunda anlat.
Onlardan birinin yazd gibi, 'Aksi takdirde haydut durumuna decektik
ve Londra, kukusuz, ayak takmnn ganimeti olmutu.' Bu alternatif
idare uzun srmedi; nk Kral, 16 Aralk gn bakente geri dnd.
Kral' n yolu Faversham'da balklar tarafndan kesildi ve onu Londra'ya
geri getirmesi iin gnderilen bir muhafz grubu tarafndan kurtarld.
James, iktidarn dizginlerini yeniden ele almaya alt ve bunun iin zel
bir konsey toplants bile dzenledi. Fakat 18 Aralk gn Orange'li
Willem bakente girdiinde, Kral'dan taht boalmasn istedi ve James,
Rochester'a ekilip giderek bunu kabul etti. Bir kez daha iktidar boluu
dounca, Lordlar Kamaras'nda toplanan soylular yeniden bu boluu
doldurmaya giritiler. Ancak 23 Aralk gn, James Fransa'ya katnda, soylular, bu kez baarl bir ekilde, Ylba Arifesinde toplanarak,
Willem'den 22 Ocak gn zgr bir parlamentonun toplanmas iin ar

7 6 W. A. SPECK

yapmasn ve bu arada 'gerek sivil gerekse askeri tm devlet ilerinin

ynetimi ve kamu gelirlerinin dzenlenmesi' grevini bizzat stlenmesini
istediler. Willem, Kral II. Charles dnemindeki eski parlamento yelerinin de, 26 Aralk'ta kendisinden lkeyi ynetmesini istemelerine kadar
bu talebi kabul etmeyi geciktirdi ve bu grevi, kendisinden yalnzca anayasal konumu belirlenene kadar bayneticisi olmasn talep eden Konvansiyon'un toplanmasma kadar da yrtmedi. Bylelikle, Willem ve James'in
kz olan kars Mary, Konvansiyon'un kendilerine 13 ubat'ta taht nermesine kadar lkeyi bu gayrresmi, ad hoc dzenlemelerle ynetti.
Bu yzden, ngiltere, yedi hafta boyunca kralsz ve kraliesiz kalmt.
Bu, merutiyet tarihinde ei grlmedik bir dnemdi, nk ynetim,
'kral ld, ok yaa kral' ynetimiydi. I. Charles'n 1649'daki idamyla
1660 Restorasyonu arasnda bile, yasal adan kabul edilmi bir hkmdarn bulunmad hibir aradnem (interregnum) olmamt. II. Charles,
babasnn ld gnden hemen sonra saltanat srmeye balamt. Ancak 1689'da seilen Konvansiyon, tahtn II. James'in ka ile Willem
ve Mary tarafndan Yurttalk Haklar Bildirgesi'nin benimsenmesi arasnda bo kaldn kabul etti. Bu, 1688'in gerekten devrimci bir yl olduunun en ak ve nemli iaretiydi.1
Aralk 1688'de II. James ynetiminin k, 5 Kasm'da Orange'li
Willem'in lkeyi silah gcyle alelacele ele geirmesinden ve Kral'n otoritesine kar bu meydan okumayla baa kmak konusunda bsbtn baarsz olmasndan kaynaklanmt. Prens'in, bir Felemenk ordusunun banda silahl saldrya geebilmi olmas, byk lde, Avrupa'nn o dnemki
durumuna balanabilir. James'in istilac gler tarafndan yneltilen tehdide kar koymadaki baarszl, byk lde, kendi sorumluluundan
ve izledii i politikalardan kaynaklanmt.

Felemenk igali
1688 Devrimi, ancak Avrupa'daki olaylarn arka plan erevesinde doru
biimde anlalabilir. Devrimin uluslararas balam, Willem'in Londra'y
Paris yolu zerindeyken aldn iddia eden Halifax Markizi gibi dnemin
dnrleri asndan gayet akt. Fransa Kral XIV. Louis, komular
tarafndan bir tehdit olarak alglanmaktayd. 1686'da, Fransz saldrganln bastrabilmek iin Augsburg Birlii oluturuldu. Felemenkler
bu ittifaka katlmam olmalarna ramen, ittifak Orange Prensi tarafndan
1) Robert Beddard (yay. haz.), The Revolutions of 1688, Oxford, 1988.

1688: SYASAL BR DEVRM

77

memnuniyetle karlanmt. Fransz ordusu ve donanmas bu hamleyi

nleyebilirdi ve Eyll ayna kadar Dk d'Humieres'in komutasndaki birliklerin Felemenk Cumhuriyeti'ne yaklamalar, Birleik Eyaletler Ortak
Devletleri'ni, Willem'in projesini istemeyerek de olsa desteklemeye itti.
XIV. Louis'nin Humieres'e Felemenk snrna iki yz mil uzaklkta bulunan, Ren zerindeki Philippsburg'a saldrmasn emretmesi, Willem iin
byk anst. Bu saldr, Augsburg Birlii'ne kar onlardan nce davranmak adna yaplm ve 1697'ye kadar sren bir savan geliimini hzlandrmt. Saldr, XIV. Louis'nin ordusunu, Felemenk birlikleriyle beraber
ngiltere'ye giden Orange'li Willem'in nndeki engelleri ortadan kaldracak bir ekilde sktrd. Ayn zamanda, igali durdurmak iin kullanlacak olan Fransz Donanmas Man Denizi'nde deil, Akdeniz'de konulandrld. Fransa Kral ile papalk arasndaki ilikilerin gergin olduu bir
dnemde, papa yanls devletlere orada bask uygulanacakt. XIV. Louis
ile Gnahsz Papa arasndaki srtmenin asl nedeni, Kln Bapiskoposumun seiminde ortaya kan sonutu. Biri Fransa'ya, teki Kutsal Roma
Imparatoru'na bal iki aday ortaya kmt. Louis'nin znts, Papann
destei sayesinde imparatorluk adaynn baar elde etmesiydi. artc
bir biimde, bu tartmada XIV. Louis'nin II. James'i geri ekmesi, onu
Papa XI. Innocentius'tan uzaklatrd ve Willem'in igali, papala kar
bir hal seferi nitelii almasna ramen papaln reddiyesine dnmedi.
Willem'in, 20 Eyll'de Lahey'de ilan edilen deklarasyonu, eylemlerinin
asl kayna olarak dini gstermekteydi:
Kurulu yasal otorite tarafndan yasalarn, zgrlklerin ve geleneklerin
dna kld ve bunlann geersiz klnd herhangi bir devlet veya krallkta toplumsal bann ve mutluluun salanamayaca; zellikle de yasaya
aykr bir dinin getirilmesine ve dinin deitirilmesine gayret edildii bir
yerde, bununla dorudan doruya uraan kimselerin, kanlmaz biimde, kurulu yasa, zgrlk ve gelenekleri ve hepsinin de tesinde dini ve
Tanr'ya iman korumak ve kollamakla ve bu devlet ya da kralln insanlarnn dinlerinden ya da sivil haklanndan yoksun braklmamasna zen
gstermekle ykml olduklan herkes iin ak ve seiktir.2
Deklarasyon, tebaasnn dininin, hukukunun ve zgrlklerinin altn
stne getirmi olan politikalardan dolay, James'in kendisinden ziyade
danmanlarn sulamaktayd. Onlar, James'e, Katolikler'i Anglikanlar'la
eit dzeye yerletirebilmek adna, ceza yasalarn ve Test Yasas'n kabul
2) A.g.e., s. 125.

76 W. A. SPECK

etmeye ikna etmek zere dllendirici ve cezalandrc gcn kullanmasn tavsiye etmilerdi. Test Yasas, Anglikanlar'la iliki kurmak konusunda
kamu grevlilerine snrlamalar getirmesine ramen, bireyleri yksek dzeyde devlet grevlilerinin kovuturmalarndan bak klabilmek iin
onlara dnler vermekteydi. Ceza yasalar, genellikle, fiilen Hogr Buyruklar olan, 1687 ve 1688'de kabul edilip baslan Dinsel Balama Deklarasyonlar ile askya alnd. Keyfi politikalar uygulayann Kral'n kendisi
deil, kt bakanlar olduu kurgusuna, Deklarasyon'un iddiasyla arka
klmt. Deklarasyon'a gre, kt bakanlar dinsel davalarla ilgili bir
komisyonu yeniden canlandrm, Londra Piskoposu'nun piskoposluk grevlerini uygulamasn askya alm ve bir Katolii bakanlar olarak sememek adna cemiyetleri Magdalen College Oxford retim yelerinden
yoksun kalmlard.
ngiltere'de Katolik Kilisesi'nin kuruluunda dzenli bir plan uygulanmt;
manastrlar ve rahibe manasnrlar ina edilmi, Cizvit kolejleri kurulmu,
papalk kiliseleri ve apeller aka oluturulmu, kamu kurumlan Katolik
Kilisesi taraftarlarnca doldurulmu ve papa yanls bir papaz ve bir Cizvit
(Peder Petre), Kral'n devlet bakanlanndan biri ilan edilmiti.

1688: SYASAL BR DEVRM 77

Orange Prensi'nin kendisini savunmak iin yeterince askeri olduu, fakat

bu ordunun James'e saldrmak iin yeterli olmad eklindeki geleneksel gr bir kez daha dorulamtr.5
phesiz, Willem, savamak zere Kral'a meydan okurken ihtiyatl
davranm gibi grnmektedir. Willem, Exeter'e ulatktan sonra, iki haftadan uzun bir sre burada kald. Exeter'deki bu geici ikametinin amac,
bir lde, ok ksa srede gerekletirilecek bir igalden kanmaktan
ziyade, ters rzgrlarla Hollanda'ya geri dnmek zorunda kalan ve Ekim
ay ortasnda gerekletirdikleri baarsz bir seferden bu yana gemilerde
kslp kalm olan birliklerini dinlendirmekti. Ayn zamanda, yalnzca
yerel soylulardan deil, bundan daha byk bir olaslkla, James'in ordusundan gerekleecek firarlardan da takviye umuyor, birliklerinin 'byk
bir ksmnn' Kral' terk edeceini syleyen Yedi lmszn ars'na
inanyordu. gal gerekletiinde, aralarnda gelecein Marlborough dk
olacak olan nemli bir kii -Lord Chtrchill- olsa bile, ok az kii taraf
deitirdi. Wllem'in kendi askerlerinin saysndaki artn azl ve Gney ngiltere'ye ilerlemesinin yavalnn yaratt hayal krkl, dmanna kar saldrya gemedeki isteksizliini gstermektedir. Elbette, eer
dman ordular gerekten savam olsayd, onun seferinin, nceden
ilan ettii zgr bir parlamento toplama hedefinden tr yol at iyimserlik bir gece iinde darmadan olabilirdi. Willem, krallarna kar mcadeleyi kazanm olsayd bile, ngilizlerin kalplerinde ve dncelerinde
mcadeleyi kaybetmi olabilirdi. Bu yzden, onun ngiltere'ye kar yrynn btn stratejisi, saldrgan olmaktan ok savunmac bir izgi
zerinde ina edilmiti. Gverte altndaki birok atn boulup lmesine
yol aan frtna, svari birliklerinin ilk saldr giriimini olumsuz ynde
etkilemiti. Bu bile, Kral'n ordusuna kar giriilecek bir cephe saldrsn
riskli kld. Willem, saldrya kar kendisini savunmak zere yeterince
adam olduunu hisseden fakat dmanla dorudan karlamak iin her
bakmdan hazrlksz olan bir komutan gibi davrand.

Yarglar tasfiye edilmi ve en sonunda 'tm bu ktlklerin stesinden

gelmek zere asl ve nihai are' olarak parlamentoyu toplama giriiminde
bulunulmutu. Bylece, Deklarasyon, 'ngiltere'yi dntrmek ve kt
konsllerin iddetinden korumak zere, Tanr'nn yardmyla, yeterli bir
gce kavumann uygun olaca' sonucuna varmaktayd.
Willem'in ne kadar byk bir gce kavutuu ve bunun amalarna
ulamasnda yeterli olup olmad gnmzde tartlmakta olan sorulardr. Daha nceden, Brixham'a ulat zaman, komutas altnda 14-000
ile 15.000 arasnda askeri olduuna inanlmaktayd.3 Ancak son zamanlarda bu tahmin 21.000'e kadar ykseldi.4 Bylesi bir ordu, James'in gleriyle arpmak iin 'yeterli' olacakt, nk Kral'n 40.000 civarnda
silahl adam olmasna ramen bunlar tm lkeye yaylmlard ve sadece
25.000'i ngiltere'nin gneyinde, Kral'n yakn komutas altndayd. Ancak, igalci orduda 21.000 kiinin olduu iddias, genel olarak kabul edilmedi. Bu konuya ilikin daha derinlemesine aratrmalar, daha ziyade,

O nedenle, James saldrya gemi olsayd devrimin sonucu askeri

adan ok farkl olabilirdi. Ancak Kral, Willem'e saldrmak niyetiyle
Salisbury'ye ilerledikten sonra, Londra'ya geri ekildi. Bu, ona inisiyatifini
ve nihayet tahtn kaybettirdi. Kral'n neden geri ekilmeyi tercih ettii,
devrimin en can alc sorularndan biridir. Prens'in glerinin kendi ordu-

3) J. Childs, The Army, James II ad the Gbrious Revolution, Manchester, 1980, s. 175.
4) Jonathan Israel, 'The Dutch role in the Glorious Revolution', The Anglo-Dutch
Mimin Essays on tle Glorious Revolution and Its World, yay. haz.: J. Israel, Cambridge,
1991, . 106.

5) Stephen Webb, Israel'in tahminini deerlendirdikten sonra, kendisi, 14.000 kiilik

bir ordu tahmininde bulunmutur. Stephen Saunders Webb, Lord Churchill's Coup: The
Angb-American Empire and the Gbrious Revolution Reconsidered iinde, New York, 1995,
s. 141.

76

W. A. SPECK

sundan sayca stn olduunu dnm olmas pek olanakl gibi grnmemektedir. Kararnn, o dnemde aka iinde bulunduu sinirsel kten deil, askeri durum tarafndan belirlenmi olduu grlmekte;
fakat bu karar, Willem'in ynelttii tehditten ziyade, kendi ordusunun
st dzey komutanlarndan duyduu ihanet kukusundan kaynaklanm
gibi grnmektedir. Willem'in tarafna geen Cornbury ve Churchill gibilerinin davranlarna bakldnda, kendi subaylarna gvenmeme konusunda haksz saylmazd. Askeri adan devrime 'Lord Churchill'in darbesi' olarak bakma dncesi, onu bir Felemenk igali olarak deerlendiren gr kadar inandrcdr.
Gerekten de, ngiltere'nin, Willem Londra'ya girdikten sonra Felemenk 'igaline' urad fikri, II. James yanllarnn o dnemde uydurduklar samalklar kadar zorlama bir dncedir. Willem'in Felemenk birliklerini bakente yerletirdii ve bunun ksknle yol at dorudur.
Fakat siviller, nerede olursa olsun, aralarndaki askerlere fkelenmilerdi.
Bristol, Hull ve York'da James'in birlikleriyle yurttalar arasnda srtmeler yaanmt. Willem'in Felemenk olmas gerei, olaan kzgnla bir
de yabanc dmanln eklemiti. James'in tebaasnn onun kama ve
Willem'in geliine ilikin en byk tepkisi, ihtiyatl davranmak olmutu.
Londra'nn Yargc Sir George Treby'nin 20 Aralk gn Prens'e ilettii
gibi, 'Yaadmz en son tehlikeyi bir kez daha gzden geirdiimizde,
Kilisemizin ve Devletimizin Papalk ve Keyfi ktidar tarafndan igal edildiini ve (bizim asl igalcilerimiz olan insanlar tarafndan) yklmann
eiine srklendiini hatrlamaktayz.'6 Willem'in ordusu bir igal ordusu deil, zgrlk ordusuydu.
Saldr, devrimin sonulanmas bakmndan yaamsal nemde olsa da,
ok nemli kararlarn tmyle Konvansiyon seilmeden nce alnm
olduu ve Konvansiyon toplandnda bunun sadece bir fait accompli'ye*
verilen bir onay olduu ynndeki iddialara ramen, saldrnn sonucu
belirledii sylenemez.7 Willem'in James'in yerini fiilen Aralk aynda
ald dorudur. Konvansiyon, Kral'n kayla ortaya kan iktidar boluunun nasl doldurulacan uzun sre dnp mzakere etmesine ve
Willem'e taht nermek konusundaki alternatifleri ele almasna ramen,
Prens, eer kral yaplmazsa daha azyla yetinmemek ve lkeyi terk etme-

6) W . A. Speck, Reluctant Revolutionaries: Englishmen and the Revolution of 1688, Oxford, 1988, s. 236.
* Oldubitti, (.n.)
7) Robert Beddard (yay. haz.), Kingdom Without a King, Oxford, 1988, s. 65.

1688: SYASAL BR DEVRM 77

mek dorultusundaki kararyla nihai sonucu kanlmaz kld. James'in

en ateli taraftarlar da dahil, pek az Konvansiyon yesi, James'in krallnn koulsuz olarak yeniden tesis edilmesini kabul etmeye hazrd ve
onun da ileri srlen herhangi bir koulu kabul etmesi sz konusu deildi. Bununla birlikte, ou, James'in Willem ile yer deitirmesinden baka
bir alternatif olmadnda gnlszce hemfikirdi.
Ancak, Kral James'in yerine Kral Willem'i getirmek, bir devrimden
ziyade, bir hanedanlk darbesi olacakt. 1689 anlamas, yalnzca iki kraln
birbiriyle yer deitirmesi deil, anayasada yaplan temel bir deiiklikti.
Deien sadece hkmdar deil, ayn zamanda monariydi de. Mutlak
krallk eilimi sona erdirilerek, snrl ya da karma monari tesis edildi.

1680'lerde kraliyet politikalar

1680'ler boyunca, ngiltere'de, II. James'in olduu kadar II. Charles'n
ynetimi altnda da, mutlak kralla ynelik bir eilim sz konusuydu.
Mutlakyetilik (ayn nedenle devrim de), elbette, teknik bir terim deildir
ve farkl tarihiler tarafndan bu terime ilikin eitli tanmlar yaplmtr.
Bazlarna gre, XIV. Louis, mutlakyetilik fikrinin cisimlemi haliydi.
Kuramsal olarak, onun otoritesi zerinde, Tanr'ya kar ykmll
dnda bir denetim yoktu. Gne Kral, yrtme, yasama ve yarg glerini kendisinde toplamt. Bakanlar, onun politikalarn bir emir gibi
yerine getirmilerdi. Bilinen ekliyle yasa koyucu bir meclis yoktu. Genel
Zmreler son olarak 1615'te toplanmt ve 1789'a kadar da bir daha
toplanmayacakt. Onyedinci yzyln balarnda var olan belli bal yedi
Eyalet Meclisi'nden resmen toplantya arlm ve bunlardan ikisinin
yerini yetkileri elinden alnm organlar almt. Louis, lkeyi buyruklarla
ynetmiti. Onun buyruklarnn mecliste ya da yksek mahkemelerde tescil
edilmek zorunda olduu dorudur; fakat bunlar da -kendilerine bavurulmasndan nce deil de sonra itiraz etme yetkisine sahip olduklar
iin- yalnzca sahibinin sesi olarak ileyen kurumlard. Bu nedenle, XIV.
Louis, hibir zaman, seleflerinin meclisi buyruklarn onaylatmaya zorladklar bir sre olarak bilinen lit de justice'e bavurmak durumunda
kalmamt.
phesiz, pratikte, Louis bile uzlamak zorundayd. Nitekim, onun Tanr'ya kar ykmll basit, soyut bir kavram deil, Fransa'da Katolik
Kilisesi'nin devamnn ve tahtn soya bal olarak devredilmesi ilkesinin
bir gereiydi. Birok yksek st dzey memurun grevlerinde kalmay gvence altna almas ve grevden uzaklatrlamamas, ancak Kral'n polit i-

76

W. A. SPECK

kalarm yrtebilmek iin srtn onlara yaslamas sayesinde mmkn oluyordu. Onun, mmkn olan her yerde, dorudan kendisine kar sorumlu
olan ve zevkle grevden alabilecei idare memurlarna (intendants) bavurmasnn nedeni buydu. Soylulara kaba davranarak boyun edirmenin bir
snr vard. Fransa Kral'nm iktidar zerinde pratikte var olan bu tr
kstlamalar, baz tarihilerin, Louis'nin mutlak bir ynetici olduu fikrini reddetmesine yo! amtr. Fakat bu, kavram bir samala indirgemektir. Louis'yi ideal bir mutlakyetilikle tartarak yetersiz bulmak samadr. Tarihsel olarak, XIV. Louis, mutlak hkmdarln belirli bir
modeliydi.
Son Stuartlar'n onunla ne derece ak att da tartmaldr.8 Onlar,
Louis'nin sahip olduu ve belki de -bir mutlak hkmdar sahtesinden
ayrmaya yarayan turnusol kd olan- byk bir orduyu ayakta tutabilmesini salayan muazzam mali kaynaklardan aka yoksundular. Yine
de, 1680'lerde Louis'yle yarabildiklerine ilikin iaretler vardr. II. Charles
1681'de feshettikten sonra, 1685'teki lmnden nce bir daha asla toplamad parlamento olmadan lkeyi idare etmeyi baard. Bu, parlamentoyu
ylda en az bir kez toplamay gerektiren 1664 Yl Yasasn hie
saymak demekti. II. Charles, sz konusu onyl iinde gerekleen ticaret
patlamas gmrk gelirlerini artrd ve parlamentonun vergilerden
kendisine ayrd denek en azndan 1.200.000 pound seviyesine kt
iin, bunun stesinden gelebildi. II. james'in parlamentosu 1685'te ona
ayn miktarda denek ayrd ve Monmouth Ayaklanmas'n bastrmak
zere yerilen ksa vadeli tedariklerin de eklenmesiyle bu denek hemen
hemen 2.000.000 pounda kt. Bu nedenle, Kasm aynda parlamentoyu
feshettiinde, mali adan buna dayanacak durumdayd. Belki de, Fransz
Kral'yla aralarndaki en arpc benzerlik, sadece James'in 1681 ile 1685
arasnda parlamentodan kurtulmas deil, 1687 ile 1688 arasnda parlamentoyu tmden ortadan kaldrma giriimiydi. Eer bunu baarm olsayd,
Lordlar ve Avam Kamaralarn, szn gelii Languedoc Eyalet Zmreleri
dzeyine indirmi olacakt. Parlamentoya yol vermek amacyla kullanm
olduu kurullarn dzenleyicilerine, dorudan kendisine kar sorumlu
olduklar resmi grevler vermesi, o dnemde, Louis'nin idare memurlar
ile karlatrld.9
8) John Miller, An English Absolutism! The Later Stuart Monarchy 1660-88, Historical
Association, New Appreciations in History, 1993.
9) Thomas Bruce, Aylesbury Dk, Memoirs, yay. haz.: W. E. Buckley, 1890, c. 1, s.
174. James'in parlamentoyu ortadan kaldrma giriimine ilikin aratrmalar, tarihiler
arasnda anlamazlklara yol amtr. 1988'e kadarki grlerin bir zeti iin bkz. Speck,

1688: SYASAL BR DEVRM

77

Gerek Charles gerekse James, muvazzaf bir orduyu ayakta tutmak

amacyla kendilerine tahsis edilen denekleri kullandlar. Bu, Charles'n
ynetimi altnda 8.500'den fazla kiiyi iermeyen kk bir gt. Ancak Monmouth Ayaklanmas'na kar Avam Kamarasnn verdii yantn
cmertlii sayesinde, James, asker saysn 1685'in sonlarnda neredeyse
20.000'e ykseltebilmi ti. Bu, tebaas iinde Monmouth rneine imrenecek olanlara gzda vermek iin yeterli bir gt. Ordu, Bristol, Hull
ve York gibi garnizon kentlerinde bir polis gc olarak kullanld. Bu
merkezler, James'in saltanat sresince fiilen skynetim altndayd. Mart
1688'de, orduya greneksel ve yazl hukuk nnde dence gvencesi
vererek onu krallk iradesinin bir arac klan srekli bir skynetim mahkemesi kuruldu.
Yarg da kraliyetin denetimi altna alnd. Greneksel hukuk mahkemelerinin yarglar -ortak savunma, maliye ve kraln yarglar kuruluya davranlarnn uygunluuna ya da tahtn arzusuna gre atanabiliyorlard. II. Charles'n saltanatnn ilk yllarnda her iki yntem de kullanld;
fakat onun saltanatnn daha sonraki yllarnda ve James'in hkmdarl sresince, yarglar, giderek, sadece kraln isteine gre atanmaya
baland. Bu yzden, iradi olarak grevden alnabilirlerdi ve 1680'lerde
her iki kral da, itaatkr bir yarg oluturmaya dnk bir aba iinde,
kraln yarglar kurulunu tasfiye etmek zere grevden alma hakkn kulland. James, kilise davalarna ynelik ayrcalkl bir mahkeme, bir komisyon bile kurdu. Bu, birok kii tarafndan, 1641'de Parlamento Yasas
tarafndan ortadan kaldrlan Yksek Komisyon Mahkemesinin yeniden canlandrlmas olarak grld. Bu mahkeme, bir nceki mahkeme
tarafndan kullanlantnkine benzer bir mhr bile kullanmt.10 James,
Reluctant Revolutionaries, s. 131-2. Yaknlarda yaymlanan iki inceleme, tartmay srdrmektedir. M. J. Short, Historical Research' teki 'The Corporation of Hull and the Government
of James II' balkl almasnda bu kurullarn olumlu olduu sonucuna varyor. Paul D.
Halliday ise, tam tersine, 'James'in 1687-88'deki dinsel hogry salayacak bir meclis
oluturmak zere seim blgelerini yeniden dzenleme abalan (...) ie yaramad. Bunu
biliyoruz, nk ie yaramad,' sonucuna vanyor. Bkz. Dismembering the Body Politic: Partisan
Politics in England's Torns, 1650-1730, Cambridge, 1998, s. 239. James, parlamentoyu
oylamayla snamadan nce ortadan kaldrd iin bunun ie yarayp yaramad konusunda
hibir zaman tatminkr bir yanta ulaamayz. Bununla birlikte, adalarnn bu politikann baarya ulamasndan duyduklar korku, onun devrime katksn lerken daha byk
nem tamaktadr.
10) J. P. Kenyon, 'The Commission for Ecclessiastical Causes 1686-1688', Historical
Journal, 1991, c. xxiv, s. 727-36. Kenyon, daha nce reddedilmi olmasna karn, komisyonun bir mahkeme olduunu ve dzenli olarak evlilikle ilgili davalara bakmak zere toplandn saptamaktadr.

76

1688: SYASAL BR DEVRM

W. A. SPECK

ngiltere Kilisesi'nin bavekili olarak otoritesini komisyona devretti. Bu

komisyon, otoritesini, Londra Piskoposluu'nu dinsel yetkilerinden yoksun brakmak ve Kral'n adayn bakan olarak semeyi reddeden Oxford
Magdalen Koleji'nin retim yelerini disiplin altna almak iin kulland. Orange'li Willem'in Bildirgesi'nde bu yoksunluklardan, James'in keyfi ynetiminin nde gelen rnekleri olarak sz edilmekteydi.
II. Charles kraliyet otoritesini glendirmek zere ald nlemler sayesinde paay kurtarrken, James, Haklar Bildirgesi'nde sulu olarak deerlendirildi. Nitekim, Bildirge, sadece yarglarn istee gre atanmasn
su olarak bulmad, ayn zamanda dinsel davalarla ilgilenen komisyonu
'yasad ve tehlikeli' ilan etti. Bu farklln bir nedeni de, Bildirge'nin
oluturucularnn yeni yasa yapmada deil, mevcut yasa hakknda var
olan endieleriydi. Yarglar istee gre atamak yasad deildi; bu nedenle, onlarn atamalarn davranlarnn uygunluu zerinden yapmaya dair
hkm, Bildirge'yi kaleme alan komitede drld. Fakat Konvansiyon
yelerinin, erkek kardeini sularken hi de ekingen davranmayp II.
Charles' eletirirken bu kadar gnlsz olmalarnn bir baka nedeni de,
birounun eski Kral'n eylemlerini onaylam olmasyd.
1680'lerin banda II. Charles'n kraliyet imtiyaznn glenmesi, kardeinin kendi yerine gemesini nlemek iin parlamentoda yaplan giriimlere gsterilen bir tepkiydi. II. Charles, sadece parlamentoyu feshetmekle ve yl getikten sonra yeni bir parlamento toplanmas arsn
reddetmekle kalmam, parlamentoyu toplantya armak zorunda kalrsa Avam Kamaras'nda kendisine sadk bir ounluun olmasn garantilemek iin admlar atmaya da almt. Nitekim, 1679 ile 1681 arasnda, son parlamentoya seilen Dlayclarn ya da daha sonra adlandrldklar biimiyle Whigler'in ortaya ktklar parlamento yanls ileleri
zellikle hedef alan quo warranto buyruklar yaymlamtr. Whigler'in
beratlarn iptal ederek, parlamento seimlerinde seilmi memurlar olan
belediye bakanlarn onlarn yerine atayarak, kralln soya bal biimde
devredilmesi ilkesini savunan Toryler'in geri dnn salam oldu.
Charles, Whigler'i kent milis glerinden ve bar komisyonlarndan,
yerlerine Toryler'i geirerek temizlemiti. 1680'lerin bandaki Tory gericilii dneminde bu nlemler ok az protestoyla karlanmtr. Aksine,
Toryler, dlama krizinin yeni bir i savan belirtisi olmasndan ve
Whigler'in gizli, cumhuriyeti planlarnn olduundan korkanlar arasnda poplerdi. Bu admlar, 1685'te James'in tahta kndan sonra seilen Avam Kamarasnda, Toryler'in ezici bir ounluk salamasna yetmiti.

77

II. James'in politikalar

Kraliyet otoritesi sav, Toryler'in ve ngiltere Kilisesi'nin karlar dorultusunda ortaya konulduu srece, hemen hemen hi kar klmadan
benimsenmitir. Saltanatn zulmne en ok Ayrlklar* maruz kalrken,
Whigler de kendilerine kar yaplan idari ve adli saldrlarla tamamen
marjinalletirilmiti. Charles'n 1662 ve 1672'de yaymlanan Dinsel Balama Bildirgeleri'yle Ayrdklar daha nce korumaya almasna karn,
artk ceza yasalarn uygulamak iin birbirleriyle yaran ve st dzeylerde
grev yapan Toryler'in insafna terk edilmilerdi.
James, sadece var olan kilisenin deil, Roma Katoliklerinin de karlarn korumak iin tahtn gcn kullandnda direnile karlamt.
Papalk'n elisi Adda'ya syledii gibi, o sadece ngiltere'nin deil, kendi dininin de o gne kadar grd en gl ynetici olmalyd. Onun
ynetim tarz, tebaasnn ounluu tarafndan kabul edilemez olarak
grlen, mutlakyetiliin Katolisizmle bir karm ya da -adalarnn
ifadesiyle- 'papalktan yana olmak ve keyfi idare' idi. Devrim, ou kez,
bir Whig devrimi olarak grlmektedir, gerekteyse James'in Katolik politikalarnn asl kurbanlar, ou Tory olan Anglikanlar'd. Piskopos Compton'un ve Magdalen retim yelerinin aslmasndan Yedi Psikopos'un
durumalarna varncaya dein, Haklar Bildirgesi'nde ilan edilen hemen
hemen tm nlemler, II. Charles'n saltanatnda Kral'n ve tahtn soya
bal olarak devredilmesi ilkesinin en kararl destekileri arasnda yer alan
insanlar etkilemiti. James, taht ile onun doal balaklar arasndaki
ba germi ve ardndan birden bire koparmt.
Charles, 1687'de bu durum kendisi iin de akla kavutuunda,
dlayclar krizinde kardeinin halefi olmasna engel olmaya alm olan
Whigler'le ve Ayrdklar'la ittifak kurmaya abalad. Charles'n olduka
kt bir ne sahip olan ibirliki Whigler'in desteini elde etmekteki baars tartmaldr. Whigler'in 1688'de inisiyatifi ele aldklarn ve Konvansiyon'u silah zoruyla ele geirdiklerini dnen tarihiler, onlarn saysn
nemsizmi gibi gsterme eilimindedirler. Fakat, kukusuz, baz Whigler
ve Ayrlklar Kral'n samimiyeti konusunda kukuluyken, pek ou da
onunla ibirlii yapmaya hazrd. James bar komisyonlarn Toryler'den
arndrdktan sonra, Whigler ve Ayrlklar, Katolikler'le birlikte komisyonlarda yer alm ve ayrca denetim ve ceza yasalarnn lavedilmesine
scak bakan yelerle birlikte parlamentoyu keye sktrma planlar yapan
* Anglikan Kilisesi'nden ayrlanlar, (.n.)

76 W. A. SPECK

meclis yanls ilelerin kurumlarna dahil edilmilerdi. Ayrca, II. Charles

dnemindeki Tory gericilii srasnda, bu yasalarn ihlalinden dolay Ayrlklar hakknda soruturma aanlarn eylemlerini aratran bir komisyonda da hizmet verdiler.11
Bunlarn birou, daha nce hi kamu grevinde bulunmayan, sosyal
kkeni belirsiz kiilerdi. Siyasal sekinlerin altnda yer alan bir toplumsal
konumdan geliyorlard ve, birok durumda, ynetici snfn iinde yer
alan soylularn ve dierlerinin yerine gemilerdi. Bu bakmdan, James,
bir toplumsal devrime giriti ve devrim, ilgin bir biimde, tara Ingilteresi'nin geleneksel yneticilerini geri getiren bir tepki olarak grlebilir.
Nitekim, II. James'in saltanat, tarihin kendisini nce trajedi, sonra komedi olarak tekrar ettii gereine rnek oluturacak ekilde Ara Dnem
(Interregnum) ve Restorasyon izleini takip etti.
Szde 'ibirlikilerin' hepsi aa katmanlardan gelmiyordu. Ayrlklara yaplan zulm aratran komisyon yeleri arasnda krk sekiz kadar
parlamento yesi de vard. Komisyon yelerinin en tannmlarndan biri,
Quaker lider William Penn'di. Penn, Dinsel Ba Bildirgesi'nin kaleme
alnmasna yardmc olmu, Magdalen Koleji olayna mdahale etmi,
hatta parlamentoyu keye sktrma kampanyasna karm, bylece,
Kral'n yakn bir srda olmutu. Onun 'ibirlii', devrim yllarnda rol
oynayan Ayrlklarn pek ounun drtlerini epeyce aydnlatmaktadr. Onlarn peinde kotuu, hogryd. Soru uydu: Bu hogry
nerede bulacaklard? 1661'de seilip 1679'a kadar sren kralc* parlamentodan medet umdularsa, hayal krklna uram olmallar. Bir dzeyde ayrlkla kar olan ceza yasalarnn kaldrlmasn savunan yaylac** banaz Anglikanlar, desteklerini kendilerine i savalarda ve Ara
Dnem'de zulmedenlere sunmaya karar vererek, var olan Kilise'ye devam etmemeyi cezalandran yasalar lehine tavr aldlar.
Bu yllarda tek kurtulu midi, Dinsel Balama Bildirgeleri'ni iki kez
nermi olan -ancak bunlar parlamentonun protestolar nedeniyle geri
ekmeye zorlanan Kral'dan gelmiti. Dlayclarn parlamentolarysa,
aksine, Ayrlklarn kt durumuna yaknlk gstermi, hatta 1680'de
11) ]. R. Jones 'James II's whig collaborators', Historicaljoumal, c. iii, s.65-73; Mark Goldie,
'James II and the Dissenter's revenge: the commission of enquiry of 1688', Historical Research, c. cxvi, 1993, s. 53-88.
* Cavalier: XVII. yzyln ortalarnda ingiltere'de kral taraftan olup parlamentoya kar
verilen savata I. Charles'n destekleyicisi olan kiiler, (.n.)
** Back-be\chers: Hkmette ya da muhalefette resmi bir grevi bulunmayan, meclisin
arka sralarnda oturan parlamento yeleri, (.n.)

1688: SYASAL BR DEVRM

77

Ayrlklar affetmek zere nerdikleri kanun tasarlarnn yasalamas

ancak oturumun tatil edilmesi sonucunda engellenmiti. Bununla birlikte,
daha sonra, dlama krizi esnasnda Avam Kamaras'n egemenlii altna
alm olan Whig Partisi hemen hemen yok edilmi, parti liderleri devlete
ihanet suuyla mahkemeler tarafndan ortadan kaldrlm ve sahip olduklar
destek parlamento yanls ilelerin temizlenmesiyle yok edilmiti. Bylece,
bir kez daha, hogrl bir tavr sergileme endiesi tayan kralla ibirlii
yapmay yine reddeden uzlamaz Anglikanlarn ounlukta olduu bir parlamentoya geri dnlmt. Ayrlklar iin, II. Charles'n ynetiminde
daha nce elde edilmi elverili durumlarda olduu gibi, bir kez daha,
parlamentodan ok kraliyetten yana umutlu olmak anlamlyd. Bu olay,
Nazi igali altndaki Avrupa'da artrdklaryla birlikte, 'ibirliki' terimini aalayc klmtr. Penn, vatan haini deildi. II. James'in Dinsel
Balama Bildirgesi, Quakerler'in, II. Charles'n son yllarndaki 'Tory
gericiliinden' bu yana yaam olduklar en iddetli zulmden ksa sreliine kurtulmalarn salad. Penn, dnemin koullarnda Kral Ferman
kadar kapsaml bir Hogr Yasas kartmann tek yolu olmas nedeniyle,
parlamentonun ortadan kaldrlmasna bile onay vermiti. O, Halifax Markizi'nin The Characterofa Trimmer'da (Bir Zamane Adamnn Karakteri)
ne srd gibi, II. Charles zamannda kralln verdii sz iki defa
geri alm olmas nedeniyle, sadece kraln szne dayanan hogrye hibir
biimde gvenilemeyecei yolundaki savn gcnn de farkndayd. Yalnzca bir Parlamento Yasas zulme kar daimi bir zgrlk gvencesi salayabilirdi. Ayn zamanda, sadece Kral'n grlerini paylaan yelerin oluturduu bir parlamento, onun Dinsel Af Bildirgesi'ni yasalatrabilirdi.
Penn'in durum zmlemesi, 1689 Hogr Yasas'yla geersiz klnm
gibi grnebilir. Ancak dikkatle bakldnda, bu nlemin Dinsel Af Bildirgesi'ne kyasla ok kstl olduu grlecektir. Taht, Roma Katolikleri de
dahil hemen herkese snrsz bir hogr sunmasna karn, Yasa, bu hogry, ok sayda deisti ve birlikiyi* de dlayarak, teslis retisini kabul
etmeyen Protestanlardan esirgemiti. Ayrca, II. James'in ilelerdeki ya
da Taht'n ynetimi altndaki st dzey grevlileri Anglikan Kilisesi'nde
birlemeye zorlayan Ortaklk ve Denetim Yasalar'nn gerekliliinden vazgetii noktada, Hogr Yasas buna zellikle arka kmt. Yasa tarafndan, ngiltere Kilisesi'nin papazlarn** korumak iin, Anglikan olma* Unitarian: Hristiyanlktaki l Tanr (teslis) inancn benimsemeyen kimse, (.n.)
** Miuster: Anglikan Kilisesi'ne bal olmayan -Non-corformiscpapaz, (.n.)

veya Presbiterycn

76

W. A. SPECK

yanlarn ondalk vergiyi* demeleri ykmll bile onayland. O halde, itaatkr bir parlamento yaratma abalarn kolaylatracak dereceye
varncaya dein Kral'la ibirlii yapmak, Protestan ilkelerine ihanet etmek
anlamna gelmiyordu.
James, Willem'in zel askeri birliinin yaknda greve balayacan
duyduktan sonra, panie kapdarak politikalarn kart ynde deitirdiinde, James'le ibirlii yapm olan Whigler de yzst braklm oldular.
James, parlamentoyu keye sktrma giriiminden vazgeti; Londra dahil
birok parlamento yanls kent iin berat verdi; dini meselelerle ilgili komisyonu tasfiye etti; Londra Piskoposluu ve Magdalen Koleji'nin retim
yelerini eski mevkilerine iade etti. Gnmzdeki deyile bu 'U-dn'
sayesinde, 'eski dostlar' Anglikan Toryler'i yattrmay amalyordu. Bu,
onun gvenilmezliini btnyle gzler nne sermeye yarad. Nitekim,
Canterbury Bapiskoposu Sacroft gibi nemli bir ahsiyetin de iinde
olduu Dinsel Af Bildirgeleri'nden dolay arasnn souduu ruhban snfndan ok az kiinin desteini kazanabildi. Ayn zamanda, Whigler ve
Ayrlklar nezdindeki tm gvenilirliini de yitirdi.

Gnlsz devrimciler
Bu, Devrim'de dklen kann neredeyse sadece Salisbury'de II. James'in
burnundan akanla snrl kalacan garanti eden rejime kar bir uzla
retti. O dnemde yaayan birinin belirttii gibi:
mparatorluun tm tarihi boyunca, 1688 ngilteresi'nde olduu gibi,
Whigler'in, Toryler'in, prenslerin, piskoposlann, soylularn, ruhban snfnn, halkn ve muvazzaf ordunun ayn dncede olduu bylesi bir kansz
Devrim rnei olup olmadn merak ediyorum. Tm ngiltere'yi tek bir
dncede birlemi grmek, ok zel bir zamanda yaadmz anlamna
gelmektedir.12
Ulusun, III. William'n davas iin birlemesi sz konusu deildi. Devrimci olaylara ok az kii etkin olarak katlmtr. Herhangi bir Devrim'de
ounluk, edilgin bir rol oynar. Asl nemli olan, onlarn rejimi ya da
kartlarn destekleyip desteklemediidir. 1685'te Monmouth Bakaldrs
* Tithe: Yerel kilisenin papazna yardm etmek iin denen, yllk kazancn ve gelirin
onda biri tutarndaki vergi, (.n.)
12) Colley Cbber, An Apobgy for the Life of Colley Cbber, Londra, 1925, c. i, s. 35.

1688: SYASAL BR DEVRM

77

srasnda, James henz tebaasndan uzaklamadan nce, tebaasnn ounluu, isyanclarn bastrlmasn ve rakiplerinin ayaa kalkacak frsat bulamamasn desteklemitir. 1688'deyse James'ten ylesine uzaklamlard
ki, William'a ve destekilerine onu devirme frsat veren bir bolua yol
aarak, ballklarn geri ekmilerdi.
William'a verilen destekte etkin bir rol oynayan kk aznlk arasnda
Orta ve Kuzey ngiltereli soylular da vard." Devonshire Kontu, tm kirac
iftilerini bir araya toplad ve topran kullanm hakkna el koydu; ardndan, Lord Delamere'in yardmyla ele geirdii Nottingham'a yrd. Danby
Kontu, York Valisi'ni devirdi ve garnizondaki darbeyle Katolik validen
kentin denetiminin alnd Hull'a ilerledi. Orta ngiltere'de Devrim'de
rol oynayanlar, ounlukla Whigler'di, ama kendisi bir Tory olan Danby
iki tarafn da desteini gryordu. Bu da, III. William'la, zgr bir parlamento kurulmas iin kartt bildirgeyi desteklemekte olan II. James'in
tebaas arasndaki uzlamay gzler nne serdi. Bu uzlama, James'in
Fransa'ya kann yol at tahribatn nasl onarlacana ilikin tartmalar yalnzca James'i akl selime yneltecek bir Felemenk istilasn savunanlarla onu tahttan indirmeye kararl olanlar arasndaki atlaklar geniletmi olsa da, Konvansiyon seimlerine kadar srd.
Toryler'den daha ok Whigler Konvansiyon'a geri dnm olsa da,
seimlerin sonular, 1685'te parlamentoyu tatil etmesinden beri James'e
muhalefet eden iki taraf arasndaki uzlay yanstmtr. ki yeli seim
blgelerinin ounda bir Whig ve bir de Tory milletvekili seilmiti. kisi
de Kral'n keyfi davranlarn suluyor ve gelecekte hkmdarlarn benzer bir biimde davranamayacan gvence altna alan bir zemine dayanyordu. Kral'n ltlerine uyanlar, kendilerini ifte tehlikeyle kar karya buldular, nk Konvansiyon iin adayln koyanlarn ou baansz
olmutu. Kral'la yaptklar ibirlii, onlara kar kullanld. 'Dizginler ellerinde olduu zaman fanatik idarelerinin lgnlyla tm halk hasta
eden eski dzenleme' yznden, Suffolk'ta yaplan seimlerde bozguna
uradlar.14
Ancak Konvansiyon toplandnda, yeler arasnda, Kral'n ayrdnn
yaratt boluun nasl doldurulacana dair bariz bir blnme oldu. Bir
yanda, James'in hl sahip olduu kutsal hakla tebaasnn sadakatine
13) D. Hosford, Nottingham, Nobles, and the North, Hamden, CT, 1976; W . A. Speck,
' The Revolution of 1688 in the North of England', Northern History, c. xxv, 1989, s. 189204.
14) Cambridge niversitesi Ktphanesi, Add MSS. 4403: M. W. Bohun, 15 Ocak
1689.

76

W. A. SPECK

layk olduu ve kaltsal tahtna yeniden oturmas iin geri arlmas gerektiini ileri sren bir avu insan vard. Bunlara kar, teki tarafta, bir
avu cumhuriyeti yer alyordu. Fakat ortadaki ounluk, anayasal bir
kmazn sz konusu olduunu ve bu zmlerin ikisinin de kabul edilemez olduunu benimsemiti. Yani onlar, mutlak krallk ve cumhuriyetilik
yerine, snrl monari anlayn kabul etmilerdi. Bu kabul, gelecekte
hibir Katoliin ya da einin kral ve kralie olamayaca eklindeki zmlerde vcut buldu. Deneyimler, Katolikler'in keyfi ynetime meyilli olduklarn dorulamt. Snrl monariye ilikin bu kabul, James tarafndan
kaleme alman on lt listeleyerek onlarn yasad olduunu duyuran
Haklar Bildirgesi'nde de ifadesini bulmutur. Haklar Bildirgesi, II. James'in
Taht'tan geriye kalan imtiyazlarn kullanmasn knayarak, Kral'm eylem
zgrl zerine parlamenter snrlamalar getirerek, snrl bir mutlak
monari tercihini ifade etti. Krallk anlayndaki bu ok nemli deiim,
1689'daki Ta Giyme Treni'nde yaplan deiikliklerde onayland. James,
'ngiltere'nin krallar tarafndan bahedilen' yasalar 'kabul etme ve koruma' yemini etmiti. William ve Mary ise, 'ngiltere Krall'nn halkn (...)
parlamentonun onaylad ve yasa ve greneklerin kabul ettii biimde
yneteceklerine' yemin ettiler.
Bununla birlikte, monarinin doas zerine varlan anlamann, Toryler'i ve Whigler'i bir araya getirdii yerde Taht'n iktidarn kimin uygulayaca sorusu, Konvansiyon'da ciddi anlamazlklara yol at. Birok Tory,
ilerlemek iin yegne anayasal yolun naiplik yolu olduunu ileri srd.
tekiler, James'ten vazgeilmesini kabul ettiler, fakat kralln kaltmsal
olarak devredilmesi ilkesinin en kk bir ihlalinin, Taht'n Mary'ye nerilmesine yol aacan savundular. Whigler bu iki gr de kabul etmediler ve William'm kral olmas gerektiinde direttiler. Sonunda, William'm
krallk kendisine verilmedii takdirde lkeyi kendi haline brakaca yolundaki tehdidi, olaand bir ekilde, dikkatleri belirli bir noktaya toplad; o ve kars, birlikte, lkenin yneticileri oldular. Kendileriyle parlamentoda temsil edilen halk arasndaki bir szleme olan Haklar Bildirgesi'nin getirdii kstlamalar ne lde kabul ettikleri tartmalara yol at.15
Ancak, Bildirge'nin hazrlayclar, Bildirge'nin Taht zerine getirdii kstlamalarn gerekliin ifadeleri olduunu ve, bu anlamda, dayatlan koullar
olmadn ne srdler. Ayrca, William ve Mary, Bildirge'ye onaylarn
vermeden nce kraliyeti kabul ettiler. Daha sonra, ilk dzenli parlamento 1690 seimlerinin ardndan topland zaman, Bildirge, yasay Yurttalk
15) Bkz. Lois Schwoerer, T/e Declaration of Riglts, Baltimore, MD, 1981.

1688: SYASAL BR DEVRM

77

Haklar Bildirgesi olarak kabul etti. Bu aamada, William, yurttalk haklarn veto etme hakkna hl sahip olduu ve bunu kullanmak iin sessizce
hazrland bir srada, yasay onaylamay teknik olarak reddetti. Yurttalk
Haklar Bildirgesi'ni kabul etmekten honut olmas, anayasal anlamda,
Bildirge'nin getirdii koullardan tr cannn sklmadm akla getirmektedir. Snrl monari, szlemeye dayal krallkla deil, 1688-89 Devrimi'yle tesis edildi. Devrim uzlamasnn erevesini izenler, hkmdarlar
parlamentoya baml klarak monariyi snrlamaya altlar. Bu, onay verdikleri mali dzenleme iinde tesis edildi. II. Charles ve II. James, saltanatlarnn balangcnda, tm yaamlar boyunca 1.200.000 pound almak
zere oylanrken, William ve Mary sadece ksa dnemlik bir denek iin
oylanmlard. Nitekim, greneklerin 1690'a kadar yerine getirilmesine
izin verilmedi ve ancak drt yl sonra, 1694'te, bir baka be yl iin uzatld. 1699'a kadar Taht 'm 'sradan' ve 'srad' harcamalar arasnda yaplan geleneksel ayrm, saray deneiyle,* kamu finansman biiminde yaplmaya baland. 1698'de, kraliyet ailesinin i harcamalarn karlamas
iin her yl 700.000 poundluk saray deneinin verilmesi oylanarak kabul
edildi. Fransa'yla yaplan sava iin gerekli olan 5.000.000 pound gibi ok
byk mali kaynaklar, artk monarkn kiisel sorumluluunda deil, parlamentonun sorumluluundayd.
Bu gelimeler, 1688 Devrimi'nin ne zaman sona erdii sorusunu ortaya karmaktadr. Baz tarihiler devrimin anayasal etkilerini, Kralie
Anne'nin lmnn ardndan Hanover Saray'nm devam iin kabul edilen 1701 Uzlama Yasas'na kadar uzatmaktadr. Bu yasa, yarg bamszln salamak asndan temel bir adm atarak, rnein, hkmdarn yarglar isteine gre deil, sadece iyi hallerine bal olarak atamasn salam, bylece krallk imtiyazn snrlamtr. Baka tarihiler de, parlamentonun en az ylda bir datlmasna yol aan kraliyet imtiyazn snrlayan
1694 Uyllk Yasas gibi nlemlerin, sadece Devrim'in deil, Fransa'yla
yapdan savan da bir sonucu olduunu ileri srmekte, William'm 1693'te
IJyllk Yasa tasarsn veto ettiine ve ertesi yl ngiltere Bankasnn
kurulu yasasnn gemesine rza gstermesinin verdii yegne taviz olduuna iaret etmektedirler. Banka, XIV. Louis'ye kar verilen savan mali
taleplerinin zorunlu kld bir kamu kredisi sisteminin temel parasyd.
Bununla beraber, genel olarak adlandrld ekliyle Finansal Devrim,
savan mali gereklerinin yan sra olaylarnn da bir sonucuydu. Aslnda
* Civil List: Parlamento tarafndan onaylanp, her yl devletin ba olarak krala veya
kralieye ve baz kimselere ayrlan para. (.n.)

76

W. A. SPECK

bunlar birbirinden ayrmak ok yapaydr, ingiltere istila edilirken III.

William'm temel saiklerinden biri de, Fransa'yla mcadelesinde finansal
yardm elde etmekti. Ancak Konvansiyon yeleri, kararlarnn lkeyi
nemli bir savaa kilitlediinin de farkndaydlar ve II. James'in Fransa'nn arka kmasyla irlanda'ya yerlemesinin arka plann mzakere
ettiler. Boyne Sava'n La Hogue Sava'ndan, birini Britanya politikasnn
hanedanlk balamna, tekini Augsburg Birlii Savann Avrupa balamna yerletirerek ayrmak samadr. Bu sava, Britanya Veraset Sava
olarak adlandrmak birok bakmdan daha uygundur.
Sava, ulusu (1707'de Iskoya'yla kurulan birlikten nce ngiltere,
birlikten sonra ise Britanya) daha nemli bir Avrupa gcne dntrecekti. Sava, bunu, zmrelerin geliiminin ve ticari genilemenin bar
zamannda elde edilen ekonomik kaynaklarn, 'mali-askeri devlet' denilen yapnn vergi olarak alnan gelirlerine dntrerek yapt.16 Bu sre,
toprak soylularnn hegemonyasn balangta tehdit edecek gibi grnen yeni bir kar grubunun, devlete kredi verenlerin gelimesini salad
ve bu, -yava yava- ynetici snf iindeki bir unsur olarak yerini ald.
Toryler bu gelimeye kar karlarken, Whigler bu dnm memnuniyetle karladlar. Svvift'in, 1710'a gelindiinde, 'Whigler ile Toryler'i ayran tm ekimeler bsbtn azald ve bu muazzam szckler -eer barseverlerle savaseverleri birbirinden ayracak daha elverili terimler bulunabilirse- artk kullanlmayacak'17 yollu iddiasnda doruluk pay vard.
Swift, elbette, abartyordu. Hl Toryler'le Whigler'i birbirinden ayran
dinsel ve anayasal sorunlar vard. Toryler dier mezheplere, Katolikler'e
olduu kadar Protestanlar'a da kar ngiltere Kilisesi uruna mcadele
ettiler ve kutsal krallk hakknn zlemini ektiler. Whigler, dinsel ayrla
yaknlk duydular ve parlamenter monari lehine kralln soya gre devredilmesi ilkesini ortadan kaldrmaya hazrlandlar. Whig ideolojisi, uzun
erimde, egemen siyasal ament oldu, nk rakiplerine gre, 1688 Devrimi'nin sonularn kabul etmeye ok daha hazrdlar.
Bununla birlikte, farkllklar ne olursa olsun, Toryler ve Whigler,
1688'de bir devrimin gereklemi olduunu kabul ettiler. Aslnda, geriye baktklarnda, 1640'tan 1660'a kadar yaanan olaylar bir isyan eklinde deerlendirerek, 1688'i ngiliz Devrimi olarak grdler. Monarinin,
egemen kilisenin ve Lordlar Kamaras'nn, alttan gelen iddetle tamamen
I (>) John Brewer, The Sinevs of Povuer: War, Money, and tle English State, Londra,
I W , ayrca bkz. D. W. Jones, War and Economy in the Age of William and Marlborougl,
l >xford, 1988.
17) Jotarhan Swift, The History of the Four Last Years of the Queen, 1758, s. 7.

1688: SYASAL BR DEVRM

77

ortadan kaldrld 1688'de, yukardan gelen tehditlere kar korunmulard. Daha alt dzey soylular, tccarlar, hatta Toplumsal Eitlikiler,
eski kurumlarn tmyle ortadan kaldrlmasndan ve Ara Dnem (Interregnum) esnasnda bunlarn yerine cumhuriyetin geirilmesinden tr
sorumlu tutulmulard. Taht, II. James'in saltanat srasnda cumhuriyetin
altn oyacak bir tehdit olarak grld. Bizzat Kral, 1660'ta, tam anlamyla
restore edilen snrl monarinin yerine mutlak krall geirmeyi planlad.
retim yesi Katolikler'i Anglikanlar'la eit statye getirme giriimi,
egemen kiliseyi Roma'ya geri gndermeye ynelik planl bir tasar olarak
grld. James, bu hedeflere ulaabilmek iin, balangta geleneksel ynetici snflarla almaya urat, fakat ibirlikleri bittiinde onlar bir
kenara itti ve lkede politikalarn yrtebilmek iin alt dzey soylularla, tccarlarla, hatta nemsiz mevkilerden gelen insanlarla ittifaka gitti.
Sreci durdurmaya ve ayn zamanda 1640'larn ve 1650'lerin olaylarnn
tekrarlanmasndan saknmaya karar veren siyasal sekinler, anayasa olarak algladklar eyin korunmasnda birlemek iin partizanca farkllklarn bir kenara ittiler ve Devrim zerinde varlan uzlama, ister yukardan
isterse aadan gelmi olsun, gelecekteki tehditlere kar Devrim'i korumak iin yaptklar en iyi ey oldu.

leri okuma
Robert Beddard (yay. haz.), The Revolutions of 1688, Oxford, 1991.
Lionel Glassey (yay. haz.), The Reigns of Charles II and James VII and II, Basingstoke,
1997.
Jonathan Israel, The Angb-Dutch Moment: Essays on the Revolution of 1688 and its
World Impact, Cambridge, 1991.
John Miller, The Gbrious Revolution, Londra, 1983.
Michael Mullett, James II and English Politics 1678-1688, Lancaster, 1993.
W . A. Speck, Reluctant Revolutionaries: Englishmen and the Revolution of 1688, Oxford,
1988.

AMERKAN DEVRM 1763-91 9 5

5. Amerikan Devrimi 1763-91

Colin Bonvick

'Amerikan Devrimi neydi?' sorusu birok kez sorulmu ve buna birok

yant verilmitir. Amerikan Devrimi en yaln haliyle, Britanya mparatorluu iinde yaanm bir krizdi: Britanya'nn bak asndan, bu olay,
on koloninin kaybedilmesi, Amerikan gr asndan ise bamszln
elde edilmesiydi, ikinci ve daha nemli bileen, bir Amerikan cumhuriyetinin kurulmasyd. Bu srecin srasyla esi vard: Sava esnasnda
her bir Amerikan eyaletinde kurulan ynetimler, ulusal birliin oluturulmas ve muazzam toplumsal deimeler. Bu gelimelerin her biri, meru
otoritenin kayna, zgrln korunmas, ynetsel gcn gereklilii ve
eitliin doas hakknda nemli ideolojik sorulara yol amt.
Yedi Yl Sava'nda Fransa'ya kar kazanlan zafer, 1763'ten itibaren
Britanya'nn Kuzey Amerika politikasnda sorunlara yol at. Zaten olgunlam olan on anakara kolonisi, neredeyse kendi kendilerini ynetmekteydi; fakat Fransz toprann elde edilmesi, bu idareleri, yeniden
rgtlenerek asl parasn meydana getirdikleri imparatorluu glendirmeye ikna etti. Yasamann kolonilerden elde edilen vergi gelirlerini artrmaya ynelik giriimi, zellikle de nl 1765 Damga Yasas, kolonileri
ateli bir direnie kkrtt. 17 73'teki Boston ay Partisi, taraflar yattrmaktan ziyade harareti artrd. Bir sonraki yln balarnda, Britanya

Harita 5. J 1783'te Birleik Devletler.

102 C O U N BOIMU/ICK

Parlamentosu, Amerikallarn manidar bir ekilde Katlanlmaz Yasalar

olarak sz ettikleri drt Baskc Yasa'y geirdi. Koloniler de, buna karlk,
yasamaya kar protestoda bulunmak ve verecekleri yantlar planlamak
zere Eyll 1774'te ilk kez Kta Kongresi'ni toplantya ard. Niyetleri
imparatorluktaki uyumazla zm bulmakt; fakat Nisan 1775'te, Britanya birlikleri ve Amerikan milisleri, Massachusetts'te, Boston'un hemen dnda bulunan Lexington'da arptlar. On drt ay sonra, Temmuz
1776'da, Amerikallar bamszlklarn ilan ettiler. Sava be yldan fazla
srd. Bir ara, Britanya, kolonilerdeki isyan bastrmakta baarya ulam
gibi grnd, fakat 1777'de General John Burgoyne, New York, Saratoga'da teslim olmaya zorland. Fransa, izleyen yln balarnda, Birleik
Devletlerle ittifak yaparak atmaya dahil oldu ve kolonilerdeki sradan bir bakaldr, Britanya ve Fransa'nn, Kuzey Amerika'da olduu kadar
Hindistan ve Bat Hint Adalar gibi ok uzak yerlerde de attklar bir
dnya savama dnt. 1779'dan sonra, gneydeki dikkate deer baarlara ramen, General Kont Cornwallis komutasndaki ikinci bir ordu,
1781'de Virginia, Yorktown'da kuatlarak yenilgiye uratld. Nitekim
bu olay, sava fiilen sona erdirmiti. ki yl sonra, Britanya, Amerika'nn
bamszln resmen tand. Eyaletler sava srerken kendi ynetimlerini oluturmu ve ulusal birliin inasna balamlard. 1781 'de Kongre'ye
snrl bir temsiliyet gc tanyan Konfederasyon Szlemeleri'ni onaylayp
resmiletirdiler, fakat alt yl sonra, Philadelphia Konvansiyonu, 1789'da
yrrle giren yeni bir anayasa kaleme ald. Geride yaplacak ok ey
vard, fakat anayasann 1790'larda yrrle konmas, devrimin tamamlandnn iareti oldu.

Britanya mparatorluu'ndaki koloniler

Eer Amerikan bamszlnn tohumlar onyedinci yzyl balarnda,
ilk ngiliz yerleimlerinin kurulduu srada atlm olsayd, bunun iki yzyldan daha erken meyve vermesi beklenemezdi. Geriye baklarak yaplan
bir deerlendirmeyle, Amerikan bamszlnn 1760'larda filizlenmekte
olduu kolayca grlecektir ve bu srecin semeresi aktr, ancak bunun
yan sra imparatorluk iinde bulunan birok avantaj da vard. Ekonomik,
kltrel ve politik koullar ayaklanma zemini salam, fakat halk isyana zorlamamt. Kolonicilerin giderek ie dndkleri ve doymak bilmez
Britanyal tccarlara olan borlarndan ve kendilerinin Britanya'yla ticaret yapmalarn zorunlu klan denizcilik yasalarndan srekli olarak yakndklar dorudur. Fakat hzla gelien Britanya pazarlarna girilerinin koru-

AMERKAN DEVRM 1763-91103

ma altnda olmas hakk ile sermaye biriktirme ve giriimcilik becerilerine

sahip olmular, gemileri de donanma korumas altnda denizar ticarete
katlmtr. Btn bu etmenler gz nne alndnda, kolonicilerin net
ticaret ann kolayca karlanabilir olduu grlecektir. Britanya vergileri baarl bir ekilde arttrldnda bile, nemsiz bir miktardayd.
Koloniciler ayn zamanda baarl bir transatlantik topluluunun da
parasydlar. Nitekim Quaker ve Protestan Ayrlklar denizar taydalaryla yakn ilikiler kurmulard; Benjamin Rush ve John Dickinson
Britanya'da renim grm, Benjamin Franklin Londra'da birka koloniyi temsil etmi ve Britanya'daki entelekteller arasnda tannm bir
sima olmutu. Fakat ngiliz-Amerikan ilikilerinin nemli bir zellii de,
tm kolonicilerle imparatorluk sekinleri arasnda keskin bir toplumsal
blnmenin varlyd: Koloniciler tmyle orta katmandan ve soyluluun
orta kesimlerinden geliyorlard; Britanya toplumunu ynlendiren ve devleti kontrol eden aristokrasiden deillerdi. Dier iki zellik, kolonileri
Britanya'ya balamt. Atlantik'in iki tarafndaki insanlar, kta imparatorluklarnn bask altndaki halklaryla karlatrldnda zgrdler ve
tiranla gtren bir din olan Roma Katoliklii'ne deil, Protestanla
bal olmakla gurur duyuyorlard. Amerikan direniine ve yeni cumhuriyeti rejime g veren ideoloji bile Britanya'yla ortak kaynaklardan alnmt ve bu ideoloji -kolonilerin tarafn tutan ngiliz radikallerinin direttiklerinin aksine- mparatorluk yeliiyle kkensel olarak elimiyordu.
Bu kaynaklar arasnda onyedinci yzyl Pritenlii, onsekizinci yzyl
Aydnlanmasnn ussal evreni ve ngiliz yasalcl vard. Kaynaklar, bilhassa 1066'daki Norman gali'yle yklmadan nce, szde temsili bir
ynetim modeli oluturduu varsaylan eski bir Anglo-Sakson anayasasnn geleneksel ngiliz retisini kaydetmitir. Buna ngiliz i savalar
esnasnda yeni bir yaama gc kazandrlm ve bu, 'ulusun' ya da radikal
'Gerek Whig' gelenei olarak bilinen olgunun ekirdei olmutu; bu
gelenek, devrim esnasnda Atlantik'in her iki tarafndaki ynetim eletirilerini esinlemi tir. Erdemli davrann nemini ve zel kar zerindeki
kamusal devi vurgulayan Cumhuriyetilik, balarda, monariye bir saldr
olmaktan ziyade, bu gelenein bir bileeniydi. Byle bir entelektel mirasla
Amerikallar'n savatan nce byk lde balandklar zgrlk, ngilizlerin zgrlyd ve bamszlk ilan edildii zaman, bu, sadece doal
haklar temelinde yeniden konumlandrlm.
Benzer biimde, devrim ncesi Amerikas'nm politik ortam, geni
lde, Britanya'nnkiyle uyumluydu. Greneksel uygulama, kuaklar boyunca, vergilendirme zerindeki denetim de dahil, yurtii meselelerde

AMERKAN DEVRM 1763-91103

102 C O U N BOIMU/ICK

hemen hemen tam bir zynetimi mmkn klmt. Krdaki ve kentlerdeki yerel ynetim byk lde zerkti ve her birinin koloni dzeyinde
idare, yasama meclisi ve adliye arasnda blnm dengeli bir ynetim
sistemi vard; hepsi de kraliyet fermanndan ziyade yasal ynetime gre
iliyordu. Fakat Britanya ile ekime esnasnda alttan alta tehlikeli bir
atma olasl belirdi. Taht tarafndan atanan geni yetkilere sahip kraliyet valileri, icraatlarnda Londra'ya kar sorumluydular; oysa yasama meclisleri bir kolonide yllk olarak seiliyordu ve bundan dolay yeleri kendi topluluklarna kar sorumluydu. Koloni politikaclar, kraliyet valilerinin sahip olduu geni yetkileri baaryla denetim altnda tutan, incelikli siyasi aralar gelitirmilerdi, ancak srekli anlamazlklar kmas
kanlmazd. Sistem, sadece, imparatorluun talimatlaryla atsalar bile
valilerin yerel gerekliklere anlayl ve saygl olduklar yerlerde genellikle iyi iliyordu.
Kolonyal ilikiler 1760'larda ou zaman gergin, fakat kendinde devrimci deildi. Hzl nfus art, gl ekonomik gelime ve topraklarn
srekli genilemesi gibi uzun erimli sreler, dzen zerinde sarsc olma
potansiyeli tamaktayd. Ticari durgunluk ancak ksa dzelmelerle hafifletilmi ti ve glkler, nfusun topraa oranla dengesiz art ve hem
topran hem de uzak blgelerdeki klelerin artan fiyat nedeniyle katmerlenmiti. Ayn dnemde, kentsel Amerika, skntl bir deiim srecine
giriyordu. Kk mlk sahipleri asndan, cret oranlar, ou zaman,
artan fiyatlarn altnda kalyor ve yoksulluk New York, Boston ve Philadelphia'da nemli lde artyordu. Dier uyumsuzluklar, daha ak bir
politik nitelik tamaktayd ve ayrlk blnmelere dair iaretler birok
kolonide ortaya kyordu. Paxtonlu Delikanllar, Pennsylvania snrnda yaayan bir grup, Kzlderili saldrlarna kar yeterli bir savunma oluturma konusunda yasama meclisinin baarszln protesto etmek amacyla 1764'te Philadelphia'ya doru yrye geti; iki yl sonra, New York'ta,
'Kiraclar Ayaklanmas' olarak bilinen kira kart bir hareket, zor kullanlarak bastrlacakt. 1768-71'de, daha gneyde, Kuzey Carolina'da, i
ksmlarda yaayan kk ve orta lekli iftlik sahiplerinin kurduu Dzenleyiciler Hareketi, dou sahillerinde daha uzun sredir yerlemi olan
soylularn giriimlerine kar stnlklerini ortaya koymak zere ayakland ve Gney Carolina'nn ok daha sonralar kurulan yerleimlerinde
yaayan hevesli mlk sahipleri sivil idare kurumlarnn kendi blgelerine
doru geniletilmesini talep ettiler. Bu hareketlerden hibiri yerel sekinlerin otoritesini ciddi ekilde tehdit etmedi, fakat hepsi de gelecee ynelik
uyar niteliindeydi. Baz kolonilerde sekinlerin hegemonyasna kar

sinsice meydan okunuyordu. Egemen kiliseler (New York ile gneydeki

ingiltere Kilisesi ve New England'm nemli bir blmnde yaylm olan
Cemaat Kilisesi*) gibi doal mttefikleri ve destekileri doal olarak zayft
ve otoritelerine dier tarikatlar tarafndan giderek meydan okunuyordu.
Bu gibi gerilimler kendi ilerinde ok nemli olmasa da, imparatorluk
iindeki uyumazln yol at istikrarsz bir ortam yaratt. te yandan,
Britanya ile ilikilerin ktlemesi, Amerikallarn siyasal, ideolojik, kltrel ve ekonomik meseleler zerine duyarllklarn artrd ve koloni toplumunda zaten mevcut olan, zellikle sekinlerle onlara bal toplumsal
gruplar arasndaki bu gerilimleri arlatrd.
Bununla birlikte, sekin bir Amerikan milliyetilii duygusu, devrimin
nedeni olmaktan ziyade onun rnyd. Ktaclk ve sekin Amerikal
olma duygusu, kukusuz, ykseliyordu; ne var ki, yeni gelimeye balayan
milliyetilik, 1775'ten nce henz olgunlua ulamamt. Birka istisna
dnda, koloniciler, Amerikal olduklar kadar Britanyal da olduklarn
gizlemiyorlard; Britanya'nn savalarnda asker gnderdiler; 1745'te Louisburg'da, 1759'da Quebec'de Fransa'ya kar elde edilen zaferlere yaptklar katklardan dolay gurur duyuyorlard. Birinci Kta Kongresi'nde bir
yandan kraliyetin daimi varln temin ederken dier yandan kolonilerin
zgrlnn ve karlarnn da yeterince korunmasn salayacak bir
orta yol bulmak zere sarfedilen yurtseverce abalarn baarszla uramasndan sonra, nfusun yzde 20 ile 30'una yakn bir kesimi, isyan
bastrma giriiminde kral desteklemek zere Britanya balants deerli
buldu. Savan sonunda 60.000 ile 100.000 kii, yeni, bamsz cumhuriyeti rejimle uzlamaktansa, Birleik Devletler'den ayrlmay yelemiti.

mparatorluk krizi
Amerikan Devrimi, ilk bata, Britanya siyasetinde bir sorundu. 1763'te
Fransa'dan son derece geni topraklar kazanlmasna ve kolonilerin bamszla ynelik bir hareket balatmalarna ynelik artan kukular, bunun,
resmi politikann yeniden formle edilmesine yol aacak ulusal bir ykmla
sonulanacana dair korkularla birleti. Britanya'nn denetleme mant, yerel karlarn bir btn olarak imparatorluun daha geni karlarna
tabi olmas ve emperyal savunma dorultusunun Whitehall'daki merkezde
izilmesi gerektii biimindeydi; bundan imparatorluun tm yeleri uzun
vadede kazanl kacakt. Bu tr grler, emperyal ilikinin, stn bir
* Congregational Church: Her cemaati bamsz sayan kilise idare sistemi, (.n.)

102 C O U N BOIMU/ICK

akla, deneyime ve bilgiye sahip Britanyal baba ile karlar doal olarak
babann ynelimine tabi olan kolonyal ocuklar arasndaki iliki olduu
gryle pekitirilmitir. Yeni politika, ister istemez, Britanya mparatorluu'nun anayasal yapsna ilikin sorunlar dourdu. O gne kadar, imparatorluun yeni politikasnn dokusu yalnzca aka tanmlanm ve
uzlalm ilkelere deil, kriz arlarken meydan okunan grenek ve
kabullere de dayanmt.
Destekileri nceden beri Amerika'ya duyduklar sempatiyle tannan
Rockingham ynetimi tarafndan yrrle konulan Damga Yasas'nn
feshedilmesinden sonraki 1766 lan Yasas zellikle ilginti. Bu yasa iki
varsayma dayandrlmt: Egemenliin blnemezlii, tanmsal olarak tek
bir elde toplanmasnn gereklilii ve parlamentonun -Britanya kadarimparatorluun dier paralarn da temsil etmekte olduu. Bylece, dorudan parlamento yesi semeyen koloniciler bile, hemen hemen onun
iinde temsil ediliyor ve onun yasalarna balanyorlard. Ne olursa olsun,
her durumda, parlamentonun koloniler iin yasa yapma hakkna sahip
olduunu aka ifade eden yasa, parlamenter egemenlik ilkesini -yani
parlamenter iktidarn, doal olarak, varl mmkn olan her eye uzand retisini- kolonyal ilikilere uygulamaktayd.
Bu ilke, 1688-89 Muzaffer Devriminden sonra, parlamentonun otoritesini merulatrma ihtiyacndan kaynaklanm ve onsekizinci yzyln
ortalarna kadar, benzer biimde, hukukular ve siyasetiler tarafndan
kabul edilen bir inan unsuru olmutu. Gitgide muhafazakrlaan Britanya toplumunda, bu, lkenin asl zenginlik kaynaklarna sahip olan,
mlkiyet ve unvanlarnn verdii ayrcalkla toplumsal hegemonyalarn
srdren ve hem parlamento kamaralarnda hem de yksek devlet grevlerindeki varlklaryla siyasi denetimlerini devam ettiren toprak sahibi
aristokrasinin egemenliini merulatrd. Bununla birlikte, gerek birer
yasal kurgu olan parlamenter egemenlik ve fiili temsil retileri olduka
yeniydi ve bu retiler, savunucularnn direttii gibi, Britanya'nn anayasal ilkelerine aka ikin deildi. Aksine, parlamenter egemenlik, parlamentoyu taht ile hayattaki James yanllarndan* gelen meydan okumalara kar savunmaya yarayan ve halk ynetiminin genelliine kar denetleyici aristokrasinin otoritesini ne sren bir szlemeydi. Ayrca, parlamento egemenliinin, rtk de olsa, nemli snrlar vard. Grenekler
ve szlemeler hl nemliydi, greneksel (yazsz) hukuk ise pratikte bir
* Kral II. James'in soyundan gelen birisinin ngiltere kral olmas gerektiini savunan
bir siyasal akm. (.n.)

AMERKAN DEVRM 1763-91 1 03

rakipti ve onsekizinci yzylda parlamentonun stnl ilkesinden bak tutulan skoya, kendi kilisesine, yasal sistemine ve mlki idare
kurumlarna sahipti. Buna karlk, daha sonra gelen Britanya ynetimleri, bu ilkeye, hem Britanya rejiminin kendisinin hem de imparatorluun
btnl iin gerekirse askeri gle korunacak kadar hayati bir nem
atfetti.
Kolonilerle yaanan ekime devam ettike, verilen dnlerin yalnzca
daha fazla talebin ortaya kmasn tevik ettii ve kolonilerin asla honut
edilemedii grld. 1773 Boston ay Partisi'nin ardndan Massachusetts'teki kraliyet otoritesine kar birden bire balayan ayaklanmadan
sonra, Britanya iktidar, gcn aka gstermenin gerekli olduunu
grd. Babakan Lord North, papazlk konseyini kullanarak kraliyetin
imtiyazna bel balayabilirdi, fakat o, parlamentonun yasama srecine
bavurmay tercih etti. zleyen yazla birlikte, Britanya'da, drt Baskc ya
da Katlanlmaz Yasa genel oya sunuldu. Hayati nemdeki yasa, yerel
politikada kraliyet valisinin denetim ve etkisini glendirebilmek zere
koloninin beratn yeniden yaplandran Massachusetts Ynetim Yasas'yd. Bu yasa, Britanyallara pek makul grnd, nk berat bir ayrcalklar ve dnler toplamndan fazla bir ey olarak grlmedi ve gerektiinde deitirilmeye akt. Ancak Katlanlmaz Yasalar, tartmay zmekten ziyade, Britanya'nn yaad glkleri arlatrd; bylece, dier
koloniler Massachusetts'te yaplann kendilerine de yaplmasndan korktu. Amerikallar nce siyasal protestoyla, sonra da askeri direni iin ordu
oluturarak kraliyet otoritesine meydan okumaya baladklar zaman,
Kuzey, mzakereyle yola devam etmekten ziyade, itaati salamak iin
zor kullanmann tercih edilmesine karar verdi. Britanya'nn varsaymlar
ve yenilginin sz konusu olamayacann dnlmesi veri alndnda,
bu, mantksz bir karar deildi; ne ki, kukusuz, akllca da deildi. Ancak 1778'de, artk ok ge kalndnda, Lord North, yl nce kabul
edilebilir olan ve kapal bir biimde parlamentonun egemenlii ilkesinden vazgeen dnler teklif etti.

Amerika'nn bamszl
Amerikan bamszlnn gelii kanlmazd. Koloniciler, Britanya Anayasasnn 'gerek' ilkelerini kabul etmi, ama onlar farkl ekilde kavramlard. Kuaklar boyunca devam eden, Britanya'nn parlamenter egemenlik ilkesinde zirvesine erien gelenek ve pratikler, kolonilerde ok
farkl bir yerel zerklik ilkesine ve zellikle de parlamentonun vergi <>d<-

AMERKAN DEVRM 1763-91 1 0 3

102 C O U N BOIMU/ICK

yenlerin rzas olmadan vergileri yasal olarak artramayaca kansna yol

amt. Amerikallar fiili temsil retisini de reddetmilerdi. Britanya'nn,
tm yelerin karlkl karlar iin imparatorluu yeniden rgtlemeye
ynelik srekli abalar, sonuta, koloniler tarafndan bir uyar olarak
yorumland.
Amerikallar, Britanya politikasna dair gelien grleriyle birlikte
direnie doru itildiler. Koloniciler, Damga Yasas'yla balayan ve Katlanlmaz Yasalar'la doruk noktasna ulaan yasalara kar protestolarn srekli bir kenara iten idarelerin arkasnda sistemin ve bir kastn olduuna
inanmaya balamlard. Britanya'nn Amerikallarn zgrlklerini bastrmaya ve Amerika'y kendi karlarna tabi klacak otoriter bir rejim kurmaya niyetlendii sonucuna vardlar. Yakn gemite, Britanyal politikaclar cephesinde byle bir komplonun olmad-bir kastn yokluunda
ortaya kan sonucu olanaksz klmad ileri srlebilse de- inandrc bir
ekilde ortaya kondu. Aksine, I. R. Christie'nin ileri srd gibi, kolonilerin yitirilmesine yol aan, byk lde, Britanyal politikaclarn yetersizlikleri ve hatal deerlendirmeleriydi.1 Massachusetts Ynetim Yasas,
atan ilkelerin iyi bir rneidir. Britanya ynetimi, kolonilerle yaplan
szlemelerle dzeltilebilen ya da geri alnabilen imtiyazlar verdiine inanyordu, fakat Amerikallar iin bu imtiyazlar, sadece onlarn onayyla
deitirilebilecek, ihlal edilemez haklara dayanan fiili kurumlard. Bu noktaya kadar inisiyatif Britanya'dayd; daha sonra Amerika'ya geti.
Egemen otorite olma iddias, doal olarak, askeri gc ve bunu baskc
bir ekilde kullanma hak ve becerisini iermektedir. Bu aamada ynetim,
ok ge de olsa, askeri gcnn yetmediini kefetti. Sonunda, Amerikallar askerlerini topladlar, bamszlklarn ilan ettiler ve baaryla savundular. lke iinde parlamento reformlarna kar koyabilen ve Fransa'ya
ve klelerine kar savunmas byk lde Britanya'ya bal olan ufak
Bat Hint Adalarnda i grebilen otorite, anakara kolonileriyle olan
ilikisinde baarsz oldu. ngiliz radikal propagandaclarnn ileri srdkleri gibi, anakara kolonilerinin nemli bir bileeni olduklar imparatorluk, karlkl karlarn ve efkatin gelitirilmesine adanan gnll bir
birliktelik haline gelmiti. Emperyal balant, i ilikilerde deil de ortak
kar ilgilendiren konularda merkezi denetimi kabul eden gelikin toplumlarn iradi onayna dayanyordu ve iliki bu temelde ynetilmeliydi.
C enel kavramsal terimlerle ifade edecek olursak, Amerikan kolonileriI) I R. Ohrisrie, Crisis of Empire: Great Brtain and American Cobnies,
Londra, 1966, s. 104-14.

1754-1783,

nin kayb, muhafazakr (fakat ayn zamanda baarl ve ada ltlerle

liberal) rejimin kolonyal geliimin deien gerekliklerine uyum salamaktaki dizgesel baarszln ifade etmitir. Amerikan bamszlnn
savunucularnn devrimin baarsnda son derece merkezi bir rol oynadna inandklar parlamentonun stnl ilkesine ballklar ortadayken,
Amerikallarn snrsz ngiliz otoritesini reddetmesi, tm imparatorluun
yapsn tehdit etmekteydi. 1763 ile 1775 arasnda, hibir ynetim, deien
ngiliz-Amerikan ilikilerinin farkllaan gereklerine uyum salamakta
istekli deildi. Bu bakmdan, Amerika'nn kayb, kk lekte, tek tek
baarszlklarn bir rnyken, byk lekte, miras deien koullara
uyum salamaya almaktan ziyade teskin edici bir kendini beenmilik
biiminde kemiklemi olan Muzaffer Devrim'in baarsnn bir sonucuydu.
Bir bakma, 1688 ve 1775'teki gelimeler arasnda keskin bir ztlk
vard. Britanya'daki Muzaffer Devrim, aristokrasinin baz yelerinin meru
biimde bir btn olarak ulusun yannda yer ald ve otoritelerini geni
halk kesimlerine olduu kadar tahta kar da kullanmalarn salayan bir
devrimdi. Britanya iinde geniletilmi temsil isteyen ajitasyona rahatlkla kar konabilirdi, nk Britanya boyun een bir toplum olarak kalmt. Bu durum, on koloni iin sz konusu deildi. Amerikal centilmenler - v e aada da grlecei zere halkn ounluu- artk aristokrasinin nderliini ve Atlantik'in te yakasndan ynetilmeyi kabul etmeye istekli deillerdi. Britanya ynetimi, buna karlk, imparatorluun
daimi yeliinden pek ok kar elde etmi olan, iyi niyetli kolonicileri
isyana kkrtt. Bu yzden, devrim, bir lde, emperyal aristokrasinin
egemenliine kar soylu takmnn ve Amerikallarn ounluunun bakaldnsyd.
Devrim, iddetli ve vahi bir i savaa yol at. Taht'n ayaklanmay
bastrma giriimlerini etkin olarak destekleyen nfusun yzde 20 ile 30'u
dolaylarndaki kesimi, yeni ynetim iin srekli glkler kard; Yurtseverler ile Sadklar arasndaki Carolina'nm snr kasabalarnda yaanan
atmalar giderek bir vahete dnt. Sadklar'dan birounun mlkleri msadere edildi; birou srgn edildi veya ayak takmnn iddetine
kurban gitti, bazlar da asld. Birleik Devletler profesyonel bir orduya
sahip olmadndan, ordu, sradan Amerikallarn gnll askerlik hizmeti yapma isteine tabiydi; gnll askerlerin eylemlerinin stlerini
rnek alan toplumsal astlarn davranlarna gre zerk olmas, sivil otor
tenin gelecei asndan nem tamaktayd. Yurtseverler'in tarafnda
toplam silahl asker says mevcut yetikin erkeklerin epey yksek bu

102 C O U N BOIMU/ICK

orann ieriyordu; bu askerlerin 24-OOO'i askerlikleri srasnda lm,

24.000'i de ciddi ekilde yaralanmt. Kta ordusundaki firar ve taraf
deitirmelerin says bilinmiyordu; ne var ki, disiplin, Britanya ordusunun
sert biimde cezalandrc zelliinin tersine, allmadk bir biimde,
yksek derecede iknaya ve rzaya dayanyordu. Ayrca subay olarak hizmet edecek 'centilmen' ktl vard ve bunlarn birou, ingiltere'dekinden farkl olarak, toplumun daha alt kesimlerden askere alnmlard.
Deneyimlerden, gelecee ilikin birok ders karlmt.

Devrimci ynetimler
mparatorluk iinde Amerikan zgrlk ve karlarnn savunulmasnda
silahl bir protesto olarak ortaya kan ey, kesin biimde, bamszla
ynelik bir abaya dnmt. Kolonyal ekimeye dair, Amerikan ynetiminde srekli bir ngiliz varlna olanak tanyan bir zm neren Sadklar'n nerisi, ancak taht isyan bastrmakta baarl olursa dayatlabilirdi. 1775 ve 1776 yllarnda, kraliyet yetkesi, ngiliz silahlarnn uzand alanlar dnda nadiren ayakta kalabildi, New York dnda kalan yerlerde ancak ara sra yeniden ina edilebildi. Fakat bamszlk, kelimenin
tam anlamyla esas olmasna ramen, yeni bir rejimin kurulmasna dnk
temel sivil srece olanak salayan, asl olarak, bu sreci mmkn klan
bir yasayd. 1776'da ortaya kan frsat, yegne frsat olmasa da, nadiren
ele geecek trdendi. nc radikallerden biri olan John Adams'n dedii gibi, 'iinde bulunduumuz dnemden nce, btn gc elinde tutan
milyon insan ve insan aklnn tasarlayabilecei en bilgece ve en mutlu
ynetimi kurmak iin uygun bir frsat ne zaman ortaya kt ki?'2 Sabk
sekinler ve onlarn ynetimi, denetimi yitirmilerdi; Britanya otoritesine
kar isyan, Birleik Devletler'de devrime dnt. Yeni meruiyet kaynaklar bulmak, yeni ilikiler tanmlamak ve yeni yaplar ina etmek zorunluydu; yeni cumhuriyet, sadece Kral'n metaforik yrtme yetkisine
gre ayarlanan bir rejim olamazd.
Meru ynetim sorunu ok ciddiydi. Var olduu ekliyle, bu tr otorite,
yasa koyucu bir meclisin sorumluluklarn giderek daha fazla stlenen
yerel Gvenlik Komiteleri, l Kongreleri ve Eyalet Kongreleri tarafndan
uygulanyordu. Bu kurumlarn de facto iktidar, ister istemez, geiciydi;
bu, devrimin temel bir zelliini teyit ediyordu: Hibir Amerikal sekin,

m;

1) John Adams, 'Thoughts on Government', The American Enligltenment iinde, yay.

Adricnne Koch, New York, 1965, s. 260.

AMERKAN DEVRM 1763-91 1 03

Britanya aristokrasisinin 1688'de yapm olduu gibi, tm halk temsil

etme iddiasn ikna edici bir biimde ne sremezdi. mparatorluktaki
uyumazlk 1775'te kriz noktasna ularken, tm toplumsal katmanlar
siyasallam ve Philadelphia'daki bamszlk hareketine, egemen sekinlerden ziyade zanaatlardan oluan bir grup olan Bamszlar Komitesi
nclk etmiti. Bu zanaat grubunun, sekinlerin, ou zaman kendilerininkinden farkl karlara sahip olduklarn grmesiyle artan siyasal etkinlik kurma arzusu, Britanya'yla aralarndaki siyasal atmalar ve sava
deneyimi tarafndan glendirilmiti. Sava deneyiminin doas, savaa
katlanlarn siyasal idareden pay talep etmelerini beraberinde getirdiinden, Sekin Yurtseverler'in nemli dnler vermelerini gerektirdi.
Ayrca, sistemin, uzun vadede, Bamszlk Bildirgesi'nde zel bir aklkla ortaya konan ideolojik ilkelerle uyumlu klnmas gerekiyordu. Bu
ilkeler arasnda tm insanlarn eit yaratld, yaama, zgr olma ve
mutlulua ulama haklarn kapsayan bir dizi devredilemez hakka doutan sahip olduklar ve siyasal ynetimlerin bu haklar korumak ve glerini ynetilenlerin onayndan almak zere var olduklar nermeleri bulunmaktadr. Bu felsefeye ilikin ok az argman vard, nk bu felsefeyi
ilk kez ortaya atan Thomas Jefferson'un hakl olarak zerinde srarla durduu gibi, o, herkese inanlan ilkeleri ifade etmiti; ancak bir cumhuriyet rejimi kurmann baka bir yn daha vard. Eer Birleik Devletler
yaayacak ve geliecekse, ynetimin, kraliyet rejiminin gerekletirmeyi
baaramad ilevleri etkili bir ekilde uygulayabilmesi iin yeterince gl
olmas gerekiyordu. Nitekim, koloniler, kendilerini devletlere dntrdkleri zaman, sivil toplumun gnlk ilikilerini idare edebilecek ynetimler kurmak, cumhuriyet iin zorunlu reformlar gerekletirmek, orduyu rgtlemek ve ynlendirmek, gelirleri artrmak ve diplomasiyi yrtmek gibi g grevlerin stesinden gelmek zorundayd. Ancak yeni ynetimler, ordular yeterli beceriden yoksun olduklar iin, kendi iradelerini
topluluklarna dayatamad. Sadklara kar zor kullanlabilirdi, ama bu,
ounlua kar etkisiz kalrd. Baarl bir ynetim, halkn rzasna dayanmalyd. Halk iradesine dayanan snrlandrlm bir ynetimi gerekli
klan zgrlk ideolojisine ballk ile politikasn uygulama gcne sahip
gl bir ynetim kurmak arasnda denge tutturulmas gerekiyordu.
Grev zordu, nk Birleik Devletler ve yeleri kendilerini sfrdan
yaratyorlard. Bu sorun, yerel eyalet idarelerinin kar ve ilevlerinin,
iktidarn tekelde younlamak yerine, dank olarak bulunduu bir tr
genel idare karsnda llmesi gereksinimiyle daha da karmak bir hal
almt. Bu bakmdan, zm, ynetimi blmekti; nitekim, ynetim, yerel

102

C O U N BOIMU/ICK

idarelerle merkezi idare arasmda blnd. Ancak sorunun bir dier boyutu
da Bamszlk Bildirgesinin ateli eitlik ilkesini, kendinden emin sekinlerle askeri zaferin kazanlmasna yaamsal katklarda bulunmu olan alt
tabakalar arasndaki keskin kar ve ama atmasn barndran Amerikan toplumunun toplumsal hiyerarisiyle dengeleme gereksinimiydi. Grev
iki dzeyde baarld; ilk olarak, asl toplumsal ve siyasal rgtlenme birimi
olmaya devam eden tek tek eyaletler dzeyinde ve ikinci olarak da, ulusal
bir ynetimin kurulmasn gerekli klan ortak karlar dzeyinde.
lk aama, her eyalet iinde cumhuriyet ynetimleri kurarak yurttalarn zgrl ile fiili ynetim gerei arasnda yeni bir denge yaratmakt.
Kta Kongresi'nin standart bir anayasa tasarlamas gerektiine dair neri,
eyaletlerin birbirlerinden farkl olduklar gerekesiyle reddedildi. Bunun
yerine, her eyalet, kendi ynetimini kendi dneminde kurdu. Yzeysel
olarak bakldnda, her eyaletin ayr idari, yrtsel ve adli organlarnn
olmas dolaysyla, kurulan yeni sistemler imparatorluk rejimininkine benziyor ve bu yzden de Britanya'nn dengeli unsurlar yapsn andryordu.
Ancak felsefeleri ve bu nedenle modus operandileri olduka farklyd.3
Neredeyse btn Amerikallarn hemfikir olduklar tek konu, cumhuriyetiliin kralsz bir ynetim biiminden daha farkl bir ey olduuydu.
Britanya'dan kopma, ayn zamanda, meru otoritenin kayna olarak, ister
tahta isterse parlamentoya ait olsun, her trl buyruun reddiydi; bu
nedenle de, meru siyasal ynetimin gerekletirilmesi iin alternatif bir
kaynak aranmas gerekiyordu. zm, otoriteyi toplumun kendi iine
yerletirmekti. Massachusetts Haklar Bildirgesi'nin belirttii gibi:
Birleik Devletler halk, kendini zgr, egemen ve bamsz bir devlet
olarak ynetmek dorultusunda paylalamaz ve sadece ona ait olan bir
hakka sahiptir. (...) Btn iktidar halka aittir ve iktidarn kayna halktr; ynetimin, yrtsel, yasal veya yargsal otoriteyle donatlm birka
ye ve memuru yalnzca halkn aracs ve yedekleridir ve her zaman ona
kar sorumludur.
Parlamenter egemenliin yerine halk egemenliinin geirilmesi, otoritenin
kaynanda paradigmatik bir deiimi temsil etmitir. Deiim sonunda,
gl bir demokratik ve eitliki ideolojiye doru evrilmi, fakat hemen
ak bir oulculua iaret etmemitir: Halk, siyasal olarak, tek tek bireyin niceliksel bir toplamndan ziyade, toplumsal bir kolektivite olarak
l) Ifernnrd Bailyn, Tle Origins of American Politics, New York, 1968, s. 61-105.

AMERKAN DEVRM 1763-91 1 03

anlalmaktayd. Zorluk, bu ilkenin uygulamayla nasl badatrlacandayd.

Btn eyaletlerde elde edilen sonu, yazl bir anayasa olmutu. Bu sre byk bir yenilikti. Bu anayasa, ierii son derece kapsaml olan -yle
ki, en otoriter ada yorumcusu Sir William Blackstone, anayasayla gnmz hukuk sistemi arasnda hibir ayrm yaplamayaca zerinde srar
etmitir-, sistemletirilmemi ve yazlmam, yzyllarn birikimiyle oluturulmu ngiliz Anayasas'ndan niteliksel olarak farklyd. Her ne kadar
muhtelif eyaletlerde baz deneyimler yaansa da, Amerikan sistemi daha
hzl ve dikkatli bir ekilde kuruldu. Sistemin tm ayrt edici zellikleri,
ilk kez 1780 Massachusetts Anayasas'nda ortaya kondu. Balang olarak, anayasa, yeni ynetimi tm insanlara katlm hakknn verilmesinin
esas alnd bir temelde, btn erkeklerin oyuyla seilen zel bir konvansiyon tarafndan tasarland. Konvansiyon, onay iin kentlere gnderilecek
bir anayasa tasarlad ve daha sonra bunu yrrle koydu. Belge, ynetimin ilke ve yaplarn dzenlemenin yan sra, iktidarn kapsamn ve
belirlenen ilke ve yaplar erevesinde i grecek ynetimlerin glerinin
snrlarn da tanmlad. Belgenin esas ilkesi, anayasann halkn egemenliinin bir tezahr olduuydu; ynetim, halkm eitleri deil, ona tabi kurumlar olacakt. Halka kar sorumluluun yllk seimlerle teyit edilmesi kararlatrld ve halkn karlar, felsefi ilkeleri dzenleyen ve sreci gvence
altna alan Haklar Bildirgesi'yle korumaya alnd. Britanya Anayasas ile
kyaslandnda, ileri doru bir deiim vard. Britanya'da iktidar, teorik
olarak, monari (taht), aristokrasi (Lordlar Kamaras) ve demokrasi ya
da halk (Avam Kamaras) arasnda, zmrelerin (ya da sosyal kategorilerin) dengelenmesiyle dzenlenirdi. Bu geleneksel paylam, Amerikan
toplumunun yapsna uymad, nk bu toplumun kral yoktu ve sekinler, Britanya'daki taydalarna gre, beyaz adamlar kitlesine toplumsal
olarak daha yaknlard. Onun yerine, yasa koyucuyla yrtme arasnda
ilkesel olarak blnm bir ilevler dengesi kuruldu.
Eyaletlerin bamszln ilk onyl esnasnda yaad deneyimler, ynetimin otoritesinin snrlarn olduu kadar olanaklarn da ortaya koydu.
Muhaliflerin Sadklar bastrma baars, zor uygulama glerini de gzler
nne serdi, fakat ayn politika yurttalara uygulanamazd. Onun yerine,
tek tek eyaletler, kolonyal rejimden miras alman kstlamalar kaldrd ve
bamsz cumhuriyeti yurttalarn etkinliini tevik etti. Bylece, kuzey
eyaletleri, kleleri zgrletirmeye ynelik uzun sreci balatm oldu;
Virginia pek ok yasal reform gerekletirdi, baz eyaletler zel haklarla
donatlm bankalar araclyla ekonomik geliimi tevik etti ve oy hakk-

102

C O U N BOIMU/ICK

nn kapsam geniletildi. Baz eyaletler, cumhuriyet ynetiminin ve halk

egemenliinin, kamusal sorumluluklarn yerine getirebilme yeteneine
sahip eitimli bir yurtta kitlesini gerektirdiini ileri srerek eitim sistemlerini gelitirdi. Bu zgrletirici srecin en gzel rnei, dinsel serbestliin geniletilmesiydi. nsanlarn toplumla ve devletle ilikilerinin -ksmen- belirli bir kiliseye olan yelikleri zerinden tanmland bir devirde, eyaletler, mezhepsel ayrmcl ortadan kaldrma yolunda uzun bir
yol kat ettiler. Sadece Virginia Eyaleti topyekn dinsel zgrl savunacak kadar ileri gitti; bunun dnda, Anglikan Kilisesi, var olduu yerlerde resmi bir kilise olmaktan karld; New England'n Cemaat Kiliseleri'nin imtiyazlar kstland ve hemen hemen tm Hristiyanlara ve en ok
da Yahudilere kar inan temelinde uygulanan siyasal ayrmcla son
verildi.

Ulusal bir ynetim

Buraya kadarki tim devrimci deiimler tek tek her eyalette gerekleti,
ancak eyaletlerin ortak karlaryla ilgili meseleler iin ynlendirici bir
ulusal otoriteye aka gereksinim vard. Ulusal otorite, merkezi ynetimin
karlaryla eyaletlerin karlarn ve yurttalarn zgrlkleriyle gl bir
otorite gereksinimini dengelemek durumundayd. Halkn otoritesi, dardan merkeze ya da aadan tahta veya parlamentoya doru deil, eyaletler zerinden tand iin, eyaletler gibi bu otorite de, yeni ilkeler zerinde kuruldu. Birleik Devletler, devrimci sava dneminde, Fransz Devrimi srasnda Paris hkmetlerinin uygulad zor ynetimiyle kyaslanabilecek bir iktidardan yoksundu. Byle bir iktidarn yokluunda, Kongre,
sava sadece kendi otoritesi zerinden yrtmekten ok, eyaletlerle birlikte yrtmeye zorland. Kongre, nemli bir gce sahip olmasna ramen,
sava srasnda yaplan dzenleme uzun erimli bir ulusal gelime iin yetersiz bir temeldi.
Srekli bir merkezi ynetim sistemi oluturmaktaki ilk giriim olan
1781 Konfederasyon Anlamalaryla yalnzca krlgan bir merkezi idare
kuruldu. Bu ynetim, yurttalarn zgrlklerine ve eyaletlerin karlarna
tehdit oluturamayacak derecede zayft, fakat zlme tehlikesinin youn merkeziyetilik tehlikesinden daha byk olduu bir zamanda yeterince etkili de deildi. Kongre'ye sadece eyaletler tarafndan aka ona
devredilen bir yetki verilmiti; Kongre, vergi toplama otoritesinden bile
yoksundu ve ou zaman yardma hazr olmayan eyaletlerden denek
bulmak zorundayd. Nitekim, merkezi ynetim, d ilikilerden sorumlu

AMERKAN DEVRM 1763-91 1 03

olmasna ramen, uygulamada tek tek eyaletleri birletiremedi ve devrimci

sava dneminin borlarn deyemedi. Anlamalar'da eyaletlerin egemenliinin aka onaylanm olmas ve yasal deiiklik iin eyaletlerin
tam onayn almasnn gerekmesi son derece nemliydi.
Eyaletlerin yerine, belirli ltleri karlayabilecek daha gl bir genel
ynetime ihtiya duyuluyordu. Bu ynetimin, eyaletlerin meru yerel karlarn ortadan kaldrmayan, yurttalarn zgrlklerine saygl, sekinlerle yurttalarn ounluunun zaman zaman atan karlarn dengeleyen ve deien koullara uyum gsterebilen kendi otoritesine, sorumluluklarna ve bask gcne gereksinimi vard. Daha gl bir merkezi
ynetimi savunan ulusalclar, 1787'de, Philadelphia'da, Kongre'yi yeni
bir anayasa hazrlayan bir konvansiyon toplamaya ikna ettiler. Anayasa,
eyaletlerin onay vermesinden sonra, 1789'da yrrle girdi. Bu anayasa
daha ncekilerden kkten farklyd.
Yeni anayasa, kukusuz, gl bir ortak ynetim yaratt, fakat bu,
Britanya'daki parlamenter egemenlik kadar gl bir merkezi ynetim
deildi. Anayasa, federal ynetime ok nemli alanda yetki verdi,
fakat onu mutlak bir otorite olarak tanmad: Kendi gelirlerini toplama,
eyaletleraras ve uluslararas ticaret yapma ve kendi adli sistemini kurma
hakk. Anayasada mutlak otoriteden ziyade, egemenliin blnmesi konusunda yeni bir kavram nerilmiti. Ulusal ynetim, ilk kez, sadece halk
deil, eyaletleri de dorudan ynetecekti; federal ynetimle, tek tek eyalet
ynetimlerinin her biri, kendi yetkili olduklar alanlarda en yksek otorite olacakt. Birleik Devletler Anayasas, en st yasa olarak tanmland
ve eyalet anayasalarnn, ynetimlerinin ve mahkemelerinin eylemlerinin
Anayasa ile uyumas zorunluluu kabul edildi. Bununla beraber, eyaletler, federal ynetimin Amerikan halknn btnne kar sorumlu olmasnda olduu gibi, dorudan kendi halklarna kar sorumlu kald. Bundan
sonra, uygulamada, eyaletler, asl toplumsal rgtlenme birimleri, ve bu
yzden de siyasal ve yasal bir g olarak kald; ondokuzuncu yzyl boyunca ynetim glerinin ounu uygulad. Anayasa, Kongre'nin alt kamarasnn seiminde yaygn seime izin vererek, senatonun devlete atanmasna ve bakann bir eleme mekanizmasyla belirlenmesine olanak salayp,
ounlukla sekinler arasndaki blnmeyi de tanm oldu. Bunlara iki
e daha eklendi. Federal ynetim iinde blnm otorite sistemi, ynetimin i grebilmesi iin yrtme ve yasamann ibirliine dayanmak durumundayd; ancak, ayn zamanda, herhangi bir kolun denetim dna kmasn nlemek amacyla tasarlanm e iindeki tedbirleri de kurmutu. Ayrca, balangta sadece federal ynetime uygulanan, ancak 1791 'd<-

1 91 COLN BON\X/ICK

btn yurttalarn ve eyaletlerin btn haklarn koruma altnda tutmak

zere kabul edilen bir yurttalk haklar bildirgesi de bunlara eklendi.

Toplumsal deiim
Devrim, kapsam bir gruptan dierine ve bir eyaletten tekine deise
bile, nemli toplumsal deiimleri de iermitir. Bizzat savataki baar,
belli bal toplumsal deiimleri zorlamt, nk sava, imparatorluk
aristokrasisinin reddini beraberinde getirmiti; fakat bu, srecin yalnzca
bir ksmyd. Bamszlk Bildirgesi'nde yer verilen ve balangta gerek
bir temele sahip olmaktan ziyade szde kalan eitlik fikri, beyazlar arasnda
tutkuyla savunulmaya balad ve kullanlan retorik, zaman zaman, keskin
bir biimde eitliki oldu. Bununla birlikte, onsekizinci yzyl Amerikan
toplumu ekonomik adan blnmt ve kentlerde olduu gibi krsal
topluluklarda da toplumsal hiyerariler vard. Bu nedenle, felsefi ilkeleri
toplumsal gereklikle uyumlu klmak gerekecekti - bu, zgrlk ynetimler kurmaktan daha zor bir grevdi.
Kolonyal Amerika'da, az saydaki insann byk zenginlii, ayrcal
ve gc ile halkn ounluunun yoksulluu arasndaki mesafe Avrupa'ya
kyasla daha azd, fakat yine de, aka grlebiliyordu. Nfusun onda
biri, toplumdaki tm fiziksel zenginliin yarsndan daha fazlasna sahipken, nfusun en altta yer alan bete birlik kesiminin kendisi bir tr
mlkiyetti ve nfusun bunun zerindeki yzde otuzluk dilimi de toplam
zenginliin yzde nden fazlasna sahip deildi. Kentlerdeki gndelik
iiler ve zanaatkarlarla zengin tccarlar arasnda, krsal kesimde de byk
iftiler ve zengin arazi sahibi iftilerle kirac iftiler arasnda hiyerariler
vard; gneyde emek gc ncelikle klelerden olumaktayd. Bununla
beraber, klcle arasnda bile alk pek grlmezdi ve zgr insanlar arasnda perianlk derecesinde yoksulluk yoktu. Centilmenler her yerde toplumsal altlarn ynetebilmeyi umuyorlard, fakat birok sradan beyaz oy
hakkna sahipti bu, Oeorge Washington gibi zengin insanlar kolonyal
meclislere seilecckse, talep edilmesi gereken bir hakti. Devrim, toplumun orta ve alt katmanlarndan gelenleri, karlarnn daha byk oranda
kabul edilmesi ve eyaletlerin ynetimine daha fazla katlmalar dorultusunda tevik etti.
En geni baml grup olan, toplumun alt ve orta tabakalarndan gelen
beyazlar tarafndan ciddi ve kalc bir ilerleme kaydedildi. Onlar, egemenliiyle yeni eyalet ynetimlerini destekleyen 'halk' terimini, yalnzca topluluu deil, kendilerini de eitler olarak tanyacak biimde yeniden yorum-

AMERKAN DEVRM 1763-91 1 15

Iadlar. Toplumun alt katmanlarndan bireylerin, Amerika'da, Britanya'da

olduunun aksine, hi de gl olmayan toplumsal stlerine ynelik geleneksel itaati yava yava ortadan kalkt. Eitlik, zellikle de mlkiyet
eitlii bakmndan, hl tmyle siyasal nfuz ya da g eitlii anlamna gelmiyordu, fakat teoride, her beyaz erkek, ou zaman uygulamada
istenen dzeye ulalamasa da, eit dzeyde saygnla, tekilerin egemenliinden bamszla ve karlarnn gzetilmesi konusunda eitlik hakkna
sahip olmutu. Sekinlere hemen her yerde meydan okunuyordu ve ou,
toplumsal astlarnn kar ve isteklerini hesaba katarken bu meydan okuma konusunda ihtiyatl olmak gerektiini dnyordu. Birok eyalette
devrimin acil ihtiyalar normal nfus artn ikiye katlad ve nfusun
sregiden yaylm, siyasete giren insanlarn saysn artrd; yasama meclislerinin boyutlar bu yzden byd. Yeni ehirler, yeni ofisler, Sadk srgnlerin yerine geme ihtiyac, zellikle New England'da ve baz eyaletlerde kalc grevler zerindeki snrlamalar, yeni frsatlar yaratt. Daha
fazla insan oy verme hakk kazand. Bir dereceye kadar artan refah ve
enflasyon, oy kullanmaya ilikin gereksinimleri karlamay kolaylatrd,
fakat alt eyalet bile isteye mlkiyet yeterliliklerini drd. Sonu olarak,
semen topluluu, eyalet ve yerel blgelere bal olarak zgr beyazlarn
yzde 60' ile 90' civarna ykseldi (bu sistemin 1790'larda tmyle ortadan kalkmasna ramen, beyazlarn bir ksm hl zgr olmayan, szlemeli hizmetilerdi). Birka eyalette zgr siyahlara oy kullanma hakk
tannd. Seimlerde oy verenlerin says da ou eyalette artt. Bu, 1780'ler
boyunca, zellikle de 1787-88'in kurucu meclislerinin seildii seimler
srasnda, doruk noktasna ulaan bir eilimdi. Demokratikleme yolundaki bu sonular, eyalet siyasetinin dier dzeylerinde de aka grlebiliyordu. Sekinler, devrimden nce kolonyal yasama meclislerini denetim
altnda tutuyorlard; devrimden sonra yasama meclislerinin yelerinin
bete ikisinden fazlas iftiler ya da zanaatkrlar gibi orta snftan gelen
insanlardan oluuyordu.
Sekinlerin denetimi ellerinde tutma giriimleri ksmi bir baar elde
etti. ou eyalette, kamu grevlerine yaplacak atamalarda (bazen ok
yksek) mlkiyet art getirildi. Bu, bir lde baarl olan bir dzenlemeydi; fakat sekinlerin denetimini destekleyip srdrmeye ynelik dier
dzenlemeler hayal krkl yaratt. On bir eyalette, zengin, iyi eitimli ve
kozmopolit bireyler iin bir kale olmas ve bu sayede korktuklar demokratik alt organn arlklarn hafifletmesi inancyla, yasama meclislerine
bir st organ eklediler. Ancak, zenginlerle yoksullar arasndaki atma,
Amerikan toplumundaki blnmelerden sadece biriydi; dier blnme

1 13 COLN BON\X/ICK

lerse ekonomik, kltrel ve yerel farkllklardan kaynaklanyordu ve bunlar, Amerikan siyasetinin karakterinin ekillendirilmesine nemli lde
katkda bulunmutu. Hzla, pek ok farkl kar temsil eden karmak
siyasal partiler ortaya kmt. Nitekim, sekin bir st meclisle halk tarafndan seilmi alt yasama meclisi arasnda tamamen dlayc bir toplumsal blnmeyi ortadan kaldracak biimde, bu partilerin her iki mecliste
de temsilcileri vard. Onlarn geliimi toplumsal itaatin kn hzlandrd ve sekinlerin stnln azaltt. Amerikan toplumunun artan
ticari faaliyetleri, geleneksel toplumsal itaatin yerine pazar ilikilerini ve
bireycilii yerletirerek, sekinlerin geleneksel otoritesini hafifletti. Sekinler, 1789'dan sonra ulusal siyaseti denetim altnda tutmakta daha baarlydlar, fakat onlarn ynetimi burada bile ciddi biimde dalp gitmiti.
Cumhuriyet ynetiminin genel ilkelerinin tmyle ayn olmasna ramen, bunlarn uygulanma tarz eyaletten eyalete deiiyordu. Asl belirleyici olan her eyaletin farkl toplumsal yapsyd; fakat bunun dnda etkenler de vard. Bunlarn birou, bamszlk mcadelesi esnasnda sekinlerle toplumsal astlar arasndaki ilikiye ve sekinlerin birlikte hareket etme
derecelerine dayanyordu.
ki komu eyalet, etnik, dinsel ve ekonomik adan eitlilik arz etmelerine ramen, son derece farkl yollar izledi. Maryland'daki devrim, Amerikan ltlerine gre arpc lde muhafazakrd. Whig sekinleri,
bamszlk mcadelesine nclk etmilerdi ve bu sayede anayasann
oluturulmas srecinde denetimi ellerinde tutabilecek konumda bulunuyorlard. Meru otoritenin halktan kaynaklandn ve bunun yaygn bir
oy kullanma hakkna olanak saladm kabul ettiler, fakat kamu grevine
gelmek iin daha yksek mlkiyet yeterlilikleri olmas gerektiini ileri
srerek byk lde kendi daimi stnlklerini gvence altna aldlar;
bilgeliin zenginlikle birlikte olabileceini ve bunun da sadece zengin
insanlarn ynetici olmasn gerekli kldn varsayyorlard. Daha alt katmanlardan gelen insanlarn duygularma verilen akllca dnlerle glendirilen bu yap, 1780'li yllar boyunca onlarn stnln gvence altnda
tuttu. te yandan, Maryland'n hemen kuzeyindeki Pennsylvania, radikal bir demokratik devrim srecine girmiti. Pennsylvania'nin dnm,
devrim arifesinde, siyasi yapsnn tad baz farkl zellikler sonucunda
gerekleti. Tarann toplumsal eitlilii, Quakerler'le anti-Quakerler,
Sadklar'la Yurtseverler arasndaki blnmelerle karp birleti. Bamszlk hareketine zanaatkrlarn ve sradan insanlarn nclk etmesi sayesinde, Philadelphia'da ortaya kan radikaller, anayasann oluturulma srecini zorla belirleyebildi. Radikaller, yrtmenin tmyle yasamaya bal

AMERKAN DEVRM 1763-91 1 15

olduu ve yasamann her yl yaplacak seimler ve tm vergi mkelleflerine tannan oy hakk zerinden halkn iradesine tabi tutulduu bir belge
hazrladlar. Ancak yeni sistem -her ne kadar- zanaatkrlara, iftilere
ve entelektellere hitap etmi olsa da, hemen hemen demokratik bylesi
bir sistem, olduka varlkl insanlardan oluan bir toplumun gerek yapsyla btnyle uyumlu deildi. Sonu, uzun bir siyasi mcadele oldu. 1790'a
gelindiinde, muhafazakrlar, ynetimi kendi karlar dorultusunda yeniden kurmay baarmlard; ne var ki, demokratik gler nemini korumaya devam etti. Dier on bir eyaletteki deiimler, yelpazenin bu iki ucu
arasna yerletirilebilir.
Dier tabi gruplar daha az anslyd. Beyaz kadnlar bamszla ulalmasna maddi olarak katkda bulundular, ama devrimin siyasal kazananlarndan ok az pay aldlar. Birou, zellikle de yoksul kadnlar, yaral
askerlere hemirelik yapmak gibi yaamsal destek hizmetlerini yerine getirdiler; dierlerinin hizmetiyse daha dolaymlyd. Kadnlarn siyasi grlerinin kocalarnnkilerle ayn olduu kabul edilmekte ve onlardan genellikle kendilerini geleneksel ev ii alanla snrlayarak erkeklerine destek
olmalar beklenmekteydi. Abigail Adams (John Adams'm ei) gibi kadnlarn protestolarna ramen, hibir yerde kadnlarn yasal statlerine ilikin
anlaml bir ilerleme salanamad ve eer ortaya bir fark ktysa, bu, (baz
nlemler getiren) adalet* mahkemelerinin ataerkil ynelimli teamllerin
belirledii greneksel hukuk mahkemeleriyle kaynatrlmas sonucu, evli
kadnlarn mlklerini denetleme haklarnn azaltlmasndan ibaretti. Amerikal kadnlarn devrime etkisi, onlarn zel hayatlarnda da -aile rgtlenmesinde, ocuklarn cumhuriyeti deerlere gre yetitirilmesi sorumluluunda, kiisel arzularnda ve z deerlendirmelerinde- hissedildi. Kadnlara siyasal haklardan yararlanma olana tanmmadysa da, yurttaln
sivil kazanmlarn paylama frsat verildi.
Hiyerarinin en alt basamanda, yaklak 500.000 Afrikal-Amerikal
kle vard. Onlarn konumu trajik bir ironi ieriyordu, nk en zengin
ve en nfuzlu gneylilerin zenginlii, Afrikal Amerikallarn emeinin
zora dayal kullanmna dayanyordu ve klelerin varl, yoksul beyazlarn kendilerini bir anlamda toplumsal stlerinin eiti saymasna yol ayor,
bu da ortak radikal dayanma cephesini koruyup srdrmelerini mmkn
klyordu. Birok Afrikal-Amerikal, zgrlk umuduyla, Birleik Devletler'den ziyade Britanya'nn tarafn tutmu olmasna ramen, bu dnemde
* Equity: Bir yasann, baz zel durumlarda, gereksiz bir zorluk yaratacak olmas hali
de deitirilmesi iin kullanlabilen hukuk ilkesi, (.n.)

1 1 4 COLN BON\X/ICK

kle isyanlar gereklemedi. Ancak sadece Gney Carolina ve Georgia

sava zamannda orduya siyah asker kaydetmedi; bu yzden, bu eyaletler
erkek ktl ekti. Klelik btn kolonilerde yasald; fakat onsekizinci
yzyln ortasna gelindiinde, beyaz Amerikallarn dncesi, Avrupa'daki aydnlanmac dnceye ayak uydurarak, klelik kurumuna kar kmaya balyordu. Klelie kar giriilen ajitasyon, devrimden nce, zellikle Quakerler'in etkisini tayan Pennsylvania blgesinde balad; bu
temel zerinde kurulan yap, eksikli de olsa, zgrlemeye ynelik nemli
bir ilerlemeyi temsil etti. 1787'ye kadar, Georgia hari btn eyaletler,
klelerin ticari olarak alnp satlmasn yasaklad ya da bu tr faaliyetlere
snrlamalar getirdi. Vermont, ayr bir eyalet olarak rgtlendikten sonra
anayasasnda klelii yasaklad; Pennsylvania klelik statsn ortadan
kaldrd ve Massachusetts nemli bir karar alarak kleliin yeni anayasayla badamadn ilan etti. Devrimden nce en ok kleye sahip olan
New York ve New Jersey bu yolda yava ilerlemesine ramen, dier kuzey
eyaletleri de ayn eyi yapt. Nevv England ve orta ksmdaki eyaletlerde
klelerin zgrlemesi ille de eit oy hakkn ve toplumsal btnlemeyi
beraberinde getirmedi, ama yine de sre balamt ve bu ilk admlarn
gelecek asndan byk bir anlam vard. Siyahlarn ezici ounlukta
yaad gneydeyse ok az ilerleme kaydedildi. En kltrl gneyliler
bile, klelikten iddetle nefret etmelerine ramen, ekonomik olarak klelie balydlar; birok yoksul fakat haris beyaz, kle emei sahipliini ekonomik ve toplumsal ilerlemenin yegne yolu olarak gryordu. Philadeiphia
Konvansiyonunda, Gney Carolina ve Georgia'dan gelen delegeler, klelik kurumuna mdahalede bulunan giriimler sz konusu olursa, birlikten
resmen ayrlacaklar tehdidini savurmu, blf grmeye cesaret edebilen
olmamt. Kle ticareti 1808'de kaldrld, fakat bu kurum, topraklarn
genileten gneyde -farkl biimlerde- daha da yayld.

Devrimci gelenek
Amerikan Devrimi'ne ilikin kaytlar da dier devrimlerinki gibi paraldr.
Siyasal zgrlk ve toplumsal eitlik zerine kaytlar dikkate deer, fakat
karktr. ou Afrikal-Amerikal'nn (az saydaki zgr siyah da dahil)
yurttalklar reddedilmi ve hepsi de bakalarnn mal olmaya devam
etmiti. Bununla birlikte, klelii ortadan kaldrmaya ynelik nemli gelimeler yaand ve, rk ayrmclnn zgr eyaletlerde olaan uygulamalar
olarak kalmasna karn, baz siyahlar, yurttalk haklar da dahil btn
siyasal haklara sahip olabilmilerdi. Bamszlk Bildirgesi'nde ifade edilen

AMERKAN DEVRM 1763-91

1 15

zgrlk ve eitliin mant, kadnlar bile kapsayacak gibi grnyordu;

fakat bunun gereklemesi bir yzyldan fazla srd. Beyaz kadnlar siyasal
haklara sahip olamasalar da (ksa bir sre iin New Jersey hari), yurttalk
haklarna sahip olabilmilerdi. Birok eyalette yeni insanlar siyasete girdi
ve zenginler, (zellikle ulusal siyasette) glerini korumu olsalar da, st
snflara boyun eme gelenei, oy hakknn yaygnlamas ve ticari bir
ekonominin yaylmasyla birlikte yklmt. Sekinler artk alt snflardan itaat talep edemeyecek, olsa olsa, onlarn hizmetlerinden kendi yarglarna gre belirledikleri ulusal kar gzeten hizmetkrlar olarak yararlanabileceklerdi; ne var ki, giderek ve hzla, alt snflarn seimlerde ortaya
koyduklar kanlara tabi oluyorlard.
Bamsz Birleik Devletler, gerekten de kolonyal Amerika'dan olduka farkl bir yerdeydi. Britanya'dan kopu, kendi iinde devrimci bir olayd,
fakat bu sadece balangt. Buna elik eden ulusal devrim, Birleik Devletler'i ekillendiren ve onun geleceini biimlendiren asl etkendi. Ulusal
devrim, geleneksel monarik toplum yerine halkn stnl zerine ina
edilen bir cumhuriyet ynetimi yaratt; sekinlerle alt snflar arasndaki
ilikileri keskin biimde deitirdi ve birok nemli reformun ortaya kmasna yol at. On farkl topluluktan oluan bir federal birlik kuruldu
ve yeni bir otorite oluturuldu; ayrca bu otoritenin denetim dna kmamas da gvence altna ald. Cumhuriyet rejiminin kurulmasyla ada
Avrupa toplumlarndan hayli farkl olan bir ulus ortaya kt; bu sre,
gelecee ilikin ideolojik bir gndem oluturdu, gelecek kuaklarn farkl
gereksinimlerini karlamaya yetecek derecede gl siyasal bir ereve
ina etti ve Birleik Devletler'i demokratik bir dorultuya ynlendirdi.
Amerikan Devrimi'nde yirminci yzyldaki anlamyla tam demokrasi
ne mit edilmi ne de baarlmt, fakat ciddi bir demokratikleme sreci
byk admlarla yola koyulmutu. On yl iinde eyaletlerde nemli toplumsal ve siyasal gelimeler yaand. Toplumsal ilikiler ve cemaat deerleri dramatik biimde deiti. Tm bunlarn yan sra, devrim, beyaz orta
ve alt katmanlar (ve baz Afrikal-Amerikallar ve kadnlar), toplumsal konumlarnda ve nfuzlarnda nemli ilerlemeler talep etmeleri iin
tevik etti. Beyaz erkek, kitle siyasetin etkin bir katlmcs oldu ve sekinler glerini paylamaya zorlandlar. Ynetimin hegemonyas sekinlerin
hegemonyasndan ayrld ve halk meruiyetin tek kayna oldu. Demokrasi, Birleik Devletler'de hzla yasallaan bir konum kazanmaktayd.
Son bir boyutun daha dikkate alnmas gerekir: Yirminci yzyl tarihileri, devrimin uluslararas nemi hakknda, aka fikir ayrlna dt iller. Bunlardan biri olan muhafazakr Amerikal tarihi Daniel Boorstin,

I 1 6 C O U N BONWICK

'modern Avrupal anlamda Amerikan Devrimi, hemen hemen hibir biimde devrim deildi' derken, Birleik Devleder'e bir Alman mlteci
olarak gelen Hannah Arendt, Amerikan Devrimi'ni Fransz Devrimi ile
karlatrarak, zntl bir biimde, 'Amerikan Devrimi o derece muzaferrane bir baar kazanmt ki yereli ok az aan bir olay olarak kald'
demekteydi. Buna karlk, bir baka Amerikal tarihi olan R. R. Palmer,
iki devrimin benzerlikler tadnda ve her ikisinin de onsekizinci yzyl
demokratik devrim anda nc aktrler olduunda srar eder.4 Amerikallar, doal olarak, ncelikle kendi refahlaryla ilgilendiler, fakat eylemlerinin ve baarlarnn, daha geni anlamda, dnyann geri kalanyla dorudan ilgili olduuna da ikna olmulard. Bu yarglar adamakdl salamd.
Devrim ncesinde olduu gibi sonrasnda da, Britanya'nn tesine geip
kta Avrupas'na yaylan yegne kltrel sistemin mensuplarydlar; bu
yzden, Benjamin Franklin, Amerikan Devrimi'nden nce tm Avrupa'da
bilimsel almalaryla tannm ve Fransz Devrimi'nin ilk aamalarnda
reformcularca Jefferson'a danlmt. Hollanda hari herhangi bir Avrupal toplumdan hayli farkl olan yeni cumhuriyetlerin, adalarnn yknd, genel bir model olarak grlm olmas muhtemeldir. Btn
lkelerin Amerikan rneini tam anlamyla izlemesi beklenmedi, nk
koullar byk lde farklyd: rnein, Fransa'da ancien regime'in doas daha byk bir reform ihtiyacn dayatt ve ortaya kan sonu daha
radikaldi. Fakat, bir adan, Birleik Devletler daha baarlyd: O bir
imparatorluu devirdi ve kanlmaz g kullanmna gem vurmakta baarl oldu. Bunun nemi, parlamenter reformlar savunan ngiliz radikallerin, Amerikan modelini, nihai sonucu mparator Napoleon'un ortaya
k olan hunhar Fransz radikalizmiyle ada ngiltere'nin tumturakl
muhafazakrl arasnda bir orta yol ve salkl bir dnmn rnei
olarak kullandklar 1790'l yllarda Britanya'da daha da aa km oldu.

leri okuma
C. C. Bonwick, The American Revolution, Londra ve Charlottesville, 1991.
I. R. Christie ve B. W . Labaree, Empire or Independence, 1760-1776, Oxford, 1976.
H. T . Dickinson, (yay. haz.) Britain and the American Revolution, Londra ve New
York, 1998.
4) Daniel Boorstin, The Genius of American Politics, Chicago, 1953, s. 68; Hannah
Arcuit, On Revolution, Londra, 1990 (ilk bask New York, 1963), s. 61; R. R. Palmer, The
Anr nf the Democratic Revolution: A Political History ofEurope and America, 1760-1800, c.
I (P dun, NJ, 1959), s. 4-5.

AMERKAN DEVRM 1763-91

117

J. P. Greene, Peripheries and Center: Consttutional Devebpment in the Extended Politesofthe Brtsh Empire and the United States, 1607-1788, Atina, G A ve Londra
1986.
'
J. P. Greene ve J. R. Pole, (yay. haz.) The Blachvell
volution, Cambridge, M A ve Oxford, 1991.
M. Jensen, The Makingof

American Constitution,

EncycloPedia
Princeton, NJ

of the American
1964

R. R ^ P a l m e r T ^ ^ o / / e Democratic Revolution. A Political History ofEurope

America, 1760-1800, c. I, Princeton, NJ, 1959.
G

S19|00d' m

Creatn

ftlle

Amencan

Republic:

1776-1787,

Re-

and

Chapel Hill, NC,

FRANSIZ DEVRM 1789-99 1 1 9

6. Fransz Devrimi 1789-99

Gvuynne

Levis

lerini atan toplumsal sonularyla siyasal bir ayaklanma myd? Yoksa,

nihai olarak kitlesel yoksulluun ortadan kaldrlmasn, erkek ve kadnlarn gelien kapitalist dnya sisteminin prangalarndan kurtarlmasn hedefleyen siyasal sonular reten bir 'toplumsal devrimler' dizisinin ilki miydi?
Bu blmn yaps, kronolojik ve tematik ksmla, Devrim hakkndaki bu yorumlar kavramamz salayacaktr. Sonu ksmnda, tarihsel
blnmelere ve tartmalara aldrmakszn, zamann tek bir blok halinde
kuvvetlendirdii devrimin miras ele alnacaktr.

Radikal-liberal burjuvazinin Devrimi

Aydnlanma

Fransz Devrimi'nin bir 'ba' ve bir 'sonu' var mdr? Fransz Devrimi'nin
modern tarihin geni dizgesi iindeki konumuyla ilgilenen baz tarihilere
gre, Devrim'in izi gemie doru onsekizinci yzyl Aydnlanmas'na, ileri doruysa Rus ve in devrimlerine dein srlebilir. Anmle Okulunun
nl tarihisi Emmanuel Le Roy Ladurie, Orleans Dk'nn -1715'te
Fransa'nn kral naibi- Fransz Devrimi'nin gndemini belirleyen erken aydnlanm zorba olduunu ileri srerken, ayn lde tannm bir Marksist
tarihi olan Eric Hobsbawm, 1780'lerden 1830'lara kadar olan dnemin
'ktay zaten allak bullak eden ve etmeye de devam edecek bir dnm
srecini' (italikler bana ait) temsil ettiini ne srd.1 ster muhafazakr
ister komnist olsun, Fransz Devrimi'nin 'tm modern devrimlerin anas'
olduu yolunda yaygn bir grii birlii vardr. Fakat Fransz Devrimi'nin
evrensel etkisine ynelik gr birlii, devrimin daha dorudan tarihsel
miras sz konusu olduunda, blnmtr. Fransz Devrimi, yirminci
yzyln 'totaliter demokrasileri'nin temellerini mi att? Temsili ynetimin
zgrlk dnyasnn, parlamenter demokrasi ve bireysel seimin temel1) F U Roy Ladurie, Saint-Simon, ou le systeme de la cour, Paris, 1997, s. 509-10; E.
I lc>Ubnwm, Ecloes of the Marseillaise, Londra, 1990, s. xiv.

ve

Devrim

Ondokuzuncu yzyl liberalizmi, drt temel 'zgrlk' etrafnda dnecekti: Siyasal ve dinsel haklara ilikin zgrlkler, mlkiyet haklar ve
serbest ticaret hakk; ancien regime ynetimleri, uyruklarnn siyasal, dinsel, toplumsal ve ekonomik yaamlarn denetim altna almaya almakla
sulanacaktr. Kurucu Meclis'in (Eyll 1789'dan Austos 1791'e) ve Yasama Meclisinin (Austos 1791'den Eyll 1792'ye) almalar, monarinin 'mdahaleci' politikalar ile ondokuzuncu yzyl liberalizminin gittike younlaan laissez-faire politikalar arasnda tarihsel bir kpr oluturmaktadr. Devletle uyruklar arasndaki iliki konusunda, Aydnlanma,
bu devrim iin ne lde bir ablon oluturmutu?
phesiz, Avrupa'nn, Avrupa Rnesans'yla balayp ge onyedinci
yzyl ngiliz Aydmlanmas'n izleyerek onsekizinci yzyln ortasnda Fransz philosophe'hnnm nclndeki Avrupa hareketinde doruk noktasna
varan birka 'Aydnlanma* geirdii ileri srlmtr. Michel Foucault
ve kadn almalaryla ilgili birok kii de dahil olmak zere, kltrel
tarihilerin son dnem almalarnn onsekizinci yzyl Aydnlanmasnn
szmona ilerici doas zerine dikkate deer sorular ynelttiklerini de
belirtmeliyiz. Dorinda Outram, Peter Gay'i, Aydnlanma'y, kadnlarn
toplumsal dzeyde evcilletirilmesine ve siyasal olarak dlanmasna entelektel meruiyet kazandracak biimde, neredeyse sadece byk erkek
dnrlere, u phibsophe'lara balamakla eletirdi.2 Baka bir deyile,
'Aydnlanma' zgrletirdii kadar kleletirdi de. Sonu olarak, philosophe'larla Devrim zerine etkileri ounlukla olduundan daha nemsiz
gsterilen ekonomi kuramclar ya da fizyokratlar arasnda derin fikir
2) D. Outram, The Enlightemnent, Cambridge, 1975, s. 9-10.

1 2 0 G\X/YNNE LWfS

ayrlklar vard. 'Aklclk toplumsal davrann anlalmasnda temel

anahtardr' eklindeki merkezi nerme zerinde ortak bir gr birlii de
yoktu. Eer onsekizinci yzyl Aydnlanmasnn ana gvdesi Voltaire'in
rasyonalizmi ise, yrei de sklkla Rousseau'nun irrasyonellii ve romantikliiydi. Rousseau'nun bir rencisi olarak sk sk grlerine bavurulan
Maximilien Robespierre'in 'felsefi aydnlanmann despotizmle ortak bir
temele sahip olduu ve hibir ekilde Devrim'in habercisi olarak dnlemeyecei' kansnda olduunu hatrlatmak yerinde olacaktr.3
Bununla beraber, Aydnlanma'nn Devrim zerinde hibir etkisi olmadn ileri srmek de sama olacaktr. Zorluk, Aydnlanma dncesini
Devrimci yasalarn yapsndan ayrtrmakta yatmaktadr. Fransz Devrimi'nin yolu, son tahlilde, devrimin nderleri iin deil, onlar tarafndan
izilirken, Aydnlanmay Devrim'in baarsna ve baarszlklarna balayan drt nemli sreci -dinsel, politik, ekonomik ve toplumsal- ondan
ayrtrmann olanakl olduunu tartacaz.
Onsekizinci yzyl boyunca, Katolik Kilisesi, nderlii ve Fransz
halknn ounluunun duygu ve dncelerini elde etme mcadelesini
kaybetti. 1750'den sonra daha bilimsel ve dnyevi bir dnemin belirmesiyle, Kar-Reformasyon'un Yahudileri gettolara, Protestanlar da kadrgalara kapamaya ynelik politikalar, Jansenistler gibi inananlar iin olduu kadar inanszlar iin de giderek artan lde gotik bir hal almt.
Katolik Kilisesi iinde bir aznlk hareketi olan Jansenizm, XV. Louis'nin
hkmdarlnda (1715-74) Paris parlamentosu ile Kraliyet Saray arasndaki mcadelelerde son derece nem kazanmt. Jansenizm'in retisi
ve pratiinde, kendisini Kraliyet Saray ile Papalk'tan uzaklatran
e bulunuyordu: Jansenizm, sradan insanlarn desteini ekmeye alt;
Fransz Kilisesi'nin ulusalc 'Gallikan' geleneine yasland; ve temel olarak ahlak bir hareketti. Dale Van Kley, Jansenist dnce ile Devrim'in
balang safhasnn anayasal demokrasisi arasnda dorudan balant olup
olmadn tartrken, Peter Campbell de -srarla- Jansenizm'in srp
giden etkisi zerinde durmaktayd.4
Siyasal cephede, birok son dnem tarihisi, ancien regime'in 'siyasal
kltr' ve Devrim zerinde younlaarak, devrimlerin demokrasi yryn hzlandrmaktan ziyade geciktirdii eklindeki anti-Marksist,
3) M-H. Huet, Mouming Clory: The Wi of the French Revolution, Philadelphia, PA,
1997, s. 22.
4) P. Campbell, Pouer and Politics in Old Regime France, 1720-1745, Londra, 1996; D.
Van Kley, The Religious Origins of d\e French Revolution from Calvin to the Civil Constution,
Ncw I laven, 1996.

FRANSIZ DEVRM 1789-99 1 2 1

Cobbanc duruu savunmutur. Artk, eitlenmi bir siyasal kltrn,

1750'lerden sonra aslnda salonlarda, tara akademilerinde, kahvehanelerde ve okuma odalarnda gelitii aktr. Bununla birlikte, siyasal kltrn devrimci bir dnme nayak olmaktan ok, mutlak monarinin
modernlemesine ynelik daha fazla donanma sahip olduu da ayn
lde aktr. Alfred Cobban bile, Devrim'in ilk liderlerinin, zgl politik teori balamnda, philosophe'lardan ok az etkilendiklerine inanmt.
Birok nc devrimci siyasetiye miras kalan inan, siyasal yenilenmenin, modern devrimlerin ounun zellii olan ahlaki bir yenilenme olmakszn baarlamayacayd.
Fizyokratlarn, birok bakmdan, monari ve Devrim zerinde plilosophe'lara gre daha dorudan etkileri olmutur. Yine de, fizyokratik/
liberal serbest ticaret politikalarn, vergi sistemi reformunu ve loncalarn ortadan kaldrlmasn -her ne kadar geici olsa da- ilk kez ileri sren,
ancien regime monarisiydi. Monarinin XIV. Louis'den sonra yoksun
kald ey, teoriyi pratie dntrecek uygun bir ynetim mekanizmasnn yan sra, siyasal iradeydi. Turgot'nun planlarnn halefi Calonne
tarafndan 1786'da yeniden formle edilmesi, izleyen yln devrimci krizini
kkrtrken daha nce bakan olan etkili fizyokrat Jacques Turgot tarafndan 1770'lerin ortalarnda yrrle sokulan ekonomik ve mali reformlar Kraliyet Saray'ndan sadece kaytsz bir destek grd. Bunun Devrim'le
balantsna gelince; XVI. Louis'nin saltanat (1774-93) boyunca Fransa'da izlenen yeni ekonomi politikalarnn birounun ardndaki asl itici
glerden biri, 'liberalizmin szcs' Du Pont de Nemours'du. Kdemsiz
bir bakan olan Du Pont, Turgot'yu 1774'ten 1776'ya kadar sren bakanlnda karlat zorluklar ve skntlar srasnda desteklemiti ve Devrim'in ilk yllar boyunca liberal ekonomik politikalar savunmay srdrecekti. 1789'da, Halk Meclisi'nin bir vekili olarak, Du Pont yle yazyordu: "imalat ve ticaretle ilgili konularda yasama iki ifadeye indirilmelidir:
'laissez-faire' ve 'laissez-passer'."5 1789'dan 1792'ye dein ve 1795-1799
arasnda, devrimci liderler, yoksullar iin srekli olumsuz sonular dourmasna ramen, en zor koullar altnda bile bu de uymaya alacaklardr ve bu bize 1790'larn liberal, burjuva devriminin baarszlnn nemli
bir ipucunu verecektir.
Son olarak, sosyal politikaya ilikin, kendimize, philosophe'\ann ve fizyokratlarn genellikle burjuvaziden ve soylulardan ktklarn hatrlat5) P. Joly, Du pont de Nemours: Apostle of Liberty and the Promised Land, Delaware,
1997, s. 94.

120

G\X/YNNE LWfS

malyz. Rousseau'nun siyasal teorileri, eitimsiz kitleleri zgrletirmekten

ziyade bask altna almak ve onlar eitmek iin tasarlanm baz radikal,
demokratik fikirler ierirken, Voltaire'in ayak takmna ayracak tek bir
saniyesi bile yoktu. 1801'de, 1789 ve 1793 arasnda liberal devrimin
baarszl zerine dnm olan Devrim'in nde gelen mimarlarndan J-J. Mounier, 'philosophe'larr hibir zaman ayaklanma ars yapmadklarn, hedeflerinin toplumsal dzeni ykmak olmadn ve genel
olarak devleti modernleme ve reform yoluyla bir faciadan korumak iin
uratklar eklindeki bir eletiriyi anmsatt.6 Kurucu Meclis'in yapaca en byk hatalardan biri, Papaln ya da halkn desteini gvenceye
almakszn, Katolik Kilisesi'ni 'modernletirmek ve reforme etmek' olacakt. Nitekim, bu, bize Devrim'in baarszlnn baka bir ipucunu daha
vermektedir. Ancier regime sresince, Katolik Kilisesi ve onun dini dzeni, okul ve hastaneleri denetimi altnda bulundurarak, yoksullara hayr
yaparak, doum, evlilik ve lm kaytlarn tutarak, halknn manevi gereksinimlerini olduu kadar toplumsal gereksinimlerini de karlyordu.
Kyllerin ounluunun Kilise'den nefret etmek iin yeterince nedeninin olduu dorudur, nk Kilise, toplanmas zahmetli bir vergi olan
ondalk vergisini topluyordu; nk birok bapiskopos, piskopos ve
barahip, David Parker'n 'zengin ve muktedirlerin dayand ekonomik
tahakkm ve smr mekanizmalar' adn verdii ana maniplatrler
arasnda yer alyordu.7 Yine de, Kilise, ancien regime in, 'Refah Devleti'ni
altrd ve Devrim, gerekten de, bunun yerine geecek tatmin edici
bir ara gelitiremedi.
Giderek kapitalistleen bir ada ekonomik ve mali reformun nemi,
contrleur general Charles Alexandre de Calonne'un 1786 Kasm'nda
XVI. Louis'nin masasna koyduu ve William Doyle'un 'monarinin tarihindeki en radikal ve kapsaml reform plan'8 olarak tanmlad bir reform
projesinde dile getirilmitir. Projede modernletirilmi, daha eit bir vergi
sistemi, eyalet ynetiminin yeniden biimlendirilmesi ve serbest ticaret
ilkelerinin yrrle konulmas iin nerilenler, dmanlar arasnda olduu kadar, destekileri nezdinde de hzla denetimini kaybeden bir monarinin son rpmm temsil etmitir. Proje, 1789-1792'nin radikal-liberal
devrimi iin bir rnek oluturacaktr. Ancak Kral'n, Calonne ile halefi
6) B. Baczko, 'Enlightenmenc', F. Furet ve M. Ozof, (yay. haz.), A Critical Diccionary
I ile Frcnch Revolution iinde, Cambridge, MA, 1989, s. 68.
7) l >. Parker, Class and State in Ancien Regime France: The Road to Modemicy? Londra,

1996,. 27.

H) W. Doylc, The Oxford History of the French Revolution, Oxford, 1989, s. 68.

FRANSIZ DEVRM 1789-99 1 2 3

olan Bapiskopos Brienne'e, umutsuzca ihtiya duyduklar yakn destei

vermemesi, Ocak 1793'te giyotine gitmesiyle sonulanacak yolda ikircikli bir adm atmasna yol at. uras kabul edilmelidir ki, Kral, atan
gruplarla dolu bir Saray'la kuatlm ve Kilise ile parlements gibi imtiyazl
kurumlarn muhalefetini bozguna uratacak gten yoksun olduundan,
imrenilecek konumda deildi. Ayrca, tm yerel ynetim mekanizmas,
yzlerce yldr, srekli olarak devlet gemisini ilerletmekten ziyade, su
stnde tutmaya hizmet eden ykc bir politika olan resmi grevlerin
sat nedeniyle Taht tarafndan ipotek altna alnmt. Aslnda, Fransa,
1780'lerde, monarinin toplumsal adan eitsiz, devlet ynetimi asndan etkisiz bir vergileme sisteminin olduu kadar resmi grevlerin satnn
da bir sonucu olarak iflasn eiine gelmiti. Zenginlerin devasa stoklarmdansa yoksullarn erpn smrmekte daha baarl olan Bourbon
Devleti'nin ad ileyii, Yedi Yl Sava'nn (1756-63) utancndan sonra, Britanya'y emperyal denizlerde yenilgiye uratmas tasarlanm bir
d politikay finanse etmek iin yeterince donanml deildi. Fransa'nn
Amerikan Bamszlk Sava'na katlmas, monari iin finansal adan
barda taran son damla oldu. Prusyallar, kritik 1787 ylnda Hollanda'ya girdiklerinde, Kraliyet Saray'nn buna kar koyacak ne paras ne
de siyasi iradesi vard. Mays 1789'da Genel Meclis'in toplantya arlma
karar, Kraliyet Saray'nn lkedeki kayrmacl yenme baarszlnn,
hrsl fakat yanl ynlendirilmi askeri d politikasnn yklmasn hzlandrdnn tarihi kabuln temsil etmekteydi. Snflarn, aa yukar
1614'teki haliyle, Halk Meclisi'nden daha fazla oy alabilecek ilk ikisiyle
-ruhban ve soylu snf- bir araya gelmesi gerektii yollu, Paris parlemat'i tarafndan 1788'de alman karar, Halk Meclisi siyasetilerini ve
siyasal risale yazarlarn, 'modernleme ve reform' zamannn geldiine
nemli lde ikna etmiti. Devrim'in 'modernlii' tartlrken, basnn
'kamuoyunu' - k i birok tarihiye gre Aydnlanma'nn bir rndrekillendirmekteki rol hafife alnmamaldr.

Reform ve anayasal

monari

Siyasal bir bak asndan, Halk Meclisi'nin kendini 'Ulusal Meclis' olarak adlandrmaya karar verdii 17 Haziran 1789 gn Fransa fiilen 'uluslatrlm' oldu. Artk, temsili demokrasinin, aydmlanmac despotizmin
yerini almas hedefleniyordu. Sonraki iki yl boyunca (kendisine daha
sonra Ulusal Meclis adn veren) Kurucu Meclis, mucize kabilinden, daha
geni bir grev stlenecekti: Fransa'nn adamakll modernletirilmesi

120

G\X/YNNE LWfS

FRANSIZ DEVRM 1789-99 1 2 5

Kurucu Meclis bu ie, blgesel ve yerel ynetimlerin dayand grkemli

yapnn temellerini ar ar andrarak, 4 Austos'ta, ancien regime'in
ayrcalna ldrc darbeyi vuran mehur bir eylem olan 'feodalizmin
yklmas'yla balad. 24 Austos'ta, feodalizmin yklmasn modern tarihin en nl belgelerinden biri izledi: Maddelerinden birinde btn insanlarn zgr ve eit haklara sahip olarak doduu ilan edilen 'nsan ve
Yurttalk Haklar Bildirgesi'. Bu belgede siyasal ve dinsel dnce zgrlnn gereklilii ile vergi eitlii ve yasalar karsndaki eitlik de tannd. Bununla birlikte dier maddeler, zgrln, haklar olduu kadar
devleri de gerekli kldn vurgularken, onyedinci madde tek tek mlkiyet sahiplerinin haklarn savundu. Keith Baker, 'Bildirge'nin genel irade
adna temsiliyeti, siyasal effaflk adna anayasalcl ve ulusun haklar
adna bireylerin haklarn ortadan kaldran radikal bir dinamii balatmaya
hizmet eden ikili anlamlarndan19 bahsetmektedir. Bu noktada Terr'le
Bildirge arasnda kanlmaz bir balant kurulamaz, fakat Baker, burjuvazinin 'temsili' demokrasisi ile halkn 'dorudan' demokrasisi arasnda
var olan atma potansiyelini vurgularken kesinlikle hakldr. Baz tarihilere gre, Bildirge'nin yedinci maddesi, yasay, Rousseau'nun 'toptanc' siyaset kuramlar ile Jakoben Terr'nn politikalar arasndaki kayp
noktay temsil eden 'genel irade'nin bir ifadesi olarak tanmlad.

Enflasyonun Rousseau'ya deil, Jakoben Terr'ne yol at bile ileri

srld. Bu iddiann doruluk pay ne olursa olsun, kesin olan udur ki,
assignat'larla ilgili ykc deneyime ilikin dinsel yerleimin yan sra, Ruhban Smf'nn Sivil Anayasas, 'Napoleon'un 1801'de Papalk'la yapt
Kilise-Devlet Antlamas'na dein, Fransz toplumunun btn kesimlerinde yinelenen sarsntlara yol aarak Fransz Devrimi'nin siyasal jeolojisinde sismik bir krlmaya sebep oldu'.10
Eer assignat enflasyonu harekete geirdiyse, elli piskoposluk blgesiyle beraber eski bapiskoposluk blgelerini de ortadan kaldran Sivil
Kilise Anayasas (12 Temmuz 1790) da, ykselen kralc, Katolik kardevrimin gelimesine yardmc olarak, ulusu en aadan en yukarya doru
bld. Papazlar zmresine uygun cretin ancak yarsn almalarna ramen, piskoposlarn iyi Katolikler'in yan sra dinsizler tarafndan da seilmeleri gerektii art, biroklar iin nefret edilecek bir eydi. Daha da
kts, Papalk'n sonunda anlamay reddetmi olmas gereiydi. Papazlar Anayasaya ballk yemini etmeye zorlayan daha sonraki yasa,
Devrim'in srekli dmanlarndan birini yaratt: jri yesi olmayan papazlar. Devrim'in blc, ykc dinsel politikas, 1790'lar boyunca uzun
sreli bir siyasal anlama salanmas iin ulusal mutabakata ulamadaki
baarszln nedenini byk lde aklamaktadr.

Devrim'in balang evrelerinin ekonomik ve mali reformlar tm

snflardan zorla alnan toprak vergisi, tahl ticaretinde lke ii serbestlik, 1791 Le Chapelier Yasas'yla koalisyonlara kar alman nlemlerin
yan sra loncalarn ve lke iindeki greneksel engellerin ortadan kaldrlmas- uzun vadede modern kapitalist bir toplumun geliimini aka
kolaylatracakt: Ancak ncelikli sorun, Fransa'nn iflas etmi olmasyd.
Meclis, ksmen bu ok nemli ikilemi zmek iin, Katolik Kilisesi'ni
'ulusallatrmaya' karar verdi. 2 Kasm 1789 gn, iki milyar livre deerindeki Kilise toprann msadere edildii ilan edildi. Bu 'Ulusal Topraklar'n satn kolaylatrmak iin, ynetim, assignat ad verilen kt
parann baslmasn emretti. Devlet tahvilleriyle, onlar daha sonra Kilise mallaryla dei toku etmekte kullanacak olan alacakllara deme
yapld. Eer art arda gelen yneticiler, zellikle de savan patlak vermesinden sonrakiler, karl olan topraktan daha fazla para basmasayd,
bu da ar ve yksek enflasyonu kkrtmasayd, her ey iyi gidebilirdi.

1791 Anayasas ile, Kurucu Meclis'in almalarnn tamamlanmas

tasarlanyordu. Saf bir ekilde Devrim'in sona ermi olmas mit ediliyordu. Artk Yasama Meclisi gerekli yasalar yrrle sokacakt. Fransa,
hukuksal ve ynetsel bir devrim yaamt: Parlements ortadan kaldrlm;
jrileriyle tam anlamyla modern bir hukuki sistem uygulamaya konmutu;
eski eyaletlerin yerini fiili olarak dem-i merkeziyeti iktidarlar olan idari blgeler ve belediyeler almt; ayn zamanda, bu, her ne kadar kardevrime siyasal bir alan am olsa da, Fransa, tek kabineli siyasal sisteme sahip anayasal bir monariye dntrlmt. Kral, yasama gc
zerinde snrlar btnyle belirlenmemi bir veto hakk da dahil olmak
zere, nemli bir gc elinde tutmaya devam ediyordu. Buna karn,
Haklar Bildirgesi'nde olduu gibi, yeni Anayasa da lmcl sonular
olabilecek belirsizlikler ve elikiler ieriyordu; bunlarn en nemlisi Saray'n Anayasa'y aslnda hibir zaman kabul etmemi olmas gereiydi.
Kral, 21 Haziran 1791 gn, ksa bir sre sonra Devrim mahkmu olarak geri getirilmek zere yurtdna kama giriiminde bulundu. Bylece
burjuva liberalizmiyle mutlak monari arasndaki uzlama fiilen sona erdi

9) K. Baker, 'The Idea Declaration of Rights', D. Wan Kley, (yay. haz.), The French Idea
of Freedom: the Old Regime and the Declaration of Rights of 1789 iinde, Stanford, CA,
1994, s. 196.

10) G. Lewis, The French Revolution: Rethirking the Debate, Londra, 1991, s. (l

120

G\X/YNNE LWfS

16 Temmuz gn Champ de Mars'ta cumhuriyeti gstericilerin zerine

ate admas dnm noktasn oluturdu. Daha radikal halk kulplerinin nderlerine, zellikle de Champ de Mars gsterisini dzenlemi olan
Cordeliers'ye gre, yetikin erkek nfusu dedii vergi miktarna gre
'aktif ve 'pasif yurttalar (daha dorusu, oy kullanabilenler ve kullanamayanlar) olarak ikiye ayran anayasa maddesi, burjuva-liberal devrimin
merkezindeki ikiyzll aa karmt. Kuramsal demokrasi, zenginlerin, erkeklerin ve mlk sahiplerinin cumhuriyetinin inasn maskeledi. Kadnlar, elbette, Fransa tarihinde ilk kez siyasal srece katlmdan
tamamen dlanacaklard. Kurucu Meclis, birleik bir ulus yaratmak yerine, blc dinsel, ekonomik ve politik siyasalaryla, Fransa'y dman
kamplara blyordu: patriotes ve migrs*, jri yesi olan ve olmayan
papazlar, 'aktif ve 'pasif yurttalar. Erken Devrim'in yapc almalarnn
temelleri, halkn lke iinde trmanan huzursuzluklar ile soylularn, papazlarn ve pek ok burjuvann, Tanr'y, monariyi ve mlkiyeti savunmak zere -bu dnemde zorunlu olmasa d a - Fransa'nn yurtdndaki
geleneksel dmanlarna katlmalaryla birlikte, lke dnda ykselie
geen bir kar-devrimle andrlyordu. Gerek Devrim'i dardan ald
destekle alaa etmeye can atan Kraliyet Saray, gerekse lkeyi Devrim'in
ardnda birletirme istei duyan lml cumhuriyeti hizip Jirondenler iin,
d sava, giderek i savaa verilebilecek tek yant olarak grlmeye balanmt.

Sava, Jakoben devlet ve halk devrimi (1792-95)

ngiliz gzlemci Arthur Young'm belirttii gibi, Devrim, 20 Nisan 1792'de
Avusturya ve Prusya'yla savan patlak vermesinin ve 10 Austos'ta anayasal monariyi alaa eden ulusal ayaklanmann ncesinde ve sonrasnda,
geceden gndze deiiyordu. Bu yl iinde, Fransz halk, mutlak bir
monarinin tebaas olmaktan kp Cumhuriyet'in, 22 Eyll 1792'de ilan
edilen ilk Fransz Cumhuriyeti'nin yurttalarna dntrlmt. U
hafta nce, ounluunu sradan adli sulularn oluturduu 1.100'n
zerinde mahkm, Paris Komn tarafndan kurulan, halktan kiilerden
olumu mahkemenin emriyle katledilmiti. Aslnda, bakenti idari adan
ynetmek ve denetim altnda tutmak iin oluturulan Komn, bu esnada,
(ilk kez 20 Eyll 1792'de toplanm olan) Ulusal Meclis'e alternatif bir
ynetim olmasa bile, sonradan trmanan halk ayaklanmasnn odak nok* Yurtseverler ve gmenler, (.n.)

FRANSIZ DEVRM 1789-99 1 27

tas olan, 'isyanc'bir organa dntrlmt. Bununla, 1917 Rusyas'da

grlen durum arasnda baz koutluklar kurulabilir. Buna gre, 'Sovyetler' bakaldran gleri temsil ediyor ve Kerensky'nin Geici Hkmeti,
ancien regime'e dnle halk devrimi tehdidi arasndaki hatt korumaya
alyordu. ki rnekte de, sava, amaz zmeye yarayacakt. Fransz
Ulusal Meclisinin kuruluundan sonraki ilk dokuz ayma, Fransa'nn bat
ve gneydousunda kar-devrimin yaylmas kadar, d savan-1 ubat
1793 gn ngiltere ile Hollanda'ya sava ilan edilecekti- yaylmas da
damgasn vuracakt. Vendee'nin kitlesel bakaldrs, asl olarak, Mart
1793'te balayacakt. 1792 sonbaharndan 1793 yaznn balarna kadar,
Jironden hizbi, meclisi denetimi altna alacak, yurtdndaki ve yurtiindeki yenilgiler Devrim'in ve devletin bekasna kar gvensizlik yaratrken Jirondenler, Jakoben rakipleriyle daha fazla atacakt. Basklar
artarken, Maximilien Robespierre ve Georges Danton'un nclk ettii
Jakobenler, Halk Hareketi'ne daha da yaknlaacakt; Jirondenler, bir
kez daha taradaki mevzilerine ekileceklerdi. 31 Mays'tan 2 Haziran
1793'e gelindiinde, Jirondenler, meclise kar bir halk saldrsyla iktidardan indirilmiti.
Jirondenler'in baarszlnn temel nedeni, Halk Hareketiyle daha
yakn ittifak kurmay reddetmeleriydi. Yandalarnn ou iin, mlkiyet
savunusu, halk egemenliinin kurulmasndan daha ncelikliydi. te yandan, Jakobenler, Devrim'i ve devleti, yalnzca ulusun patriote ksmnn tam
bir desteinin koruyabileceini anlamt. Burjuvazinin karlar asndan
iki hizip arasnda esasl bir fark yoktu. Jakobenler'in tasavvur ettii ey,
Halk Hareketi'yle geici, sava dnemini kapsayan bir ittifak kurmakt.
Bununla birlikte, bugn 'sola doru kay' denebilen eyi hafife almamalyz. Hannah Arendt, 'nsan Haklar'nm sans-culottes'un* haklarna
dnmesinin, sadece Fransz Devriminin deil, ondan sonraki tm devrimlerin de dnm noktas olduunu'11 yazdnda pek de yanlmyordu.
Dier bir deyile, 'toplumsal sorun', tm modern devrimlerin merkezinde
yatar ve ilk kez, on yl ya da daha nce Amerika'da deil, 1791 ile 1792
arasnda Fransa'daki devrim srecinin merkezi konusu olmutur.
Son ve genel bir nokta, 1792'den 1795'e kadar olan dnemi tanmlamaktadr. Politikaclar deil ama sradan insanlar, krsal kesimdeki kyller ve kentlerdeki zanaatkrlar, balangta -tam da 1789 yaznda yapm
olduklar gibi- terr politikalarn ekillendirdiler. Jakobenler'in tarihsel
* Baldr plaklar, (.n.)
11) H. Arendt, On Revolution, Londra, 1990 (ilk bask New York, 1963), s. 61.

120

G\X/YNNE LWfS

rol, krsal ve kentsel hareketlerin enerjilerini Fransa'nn savunulmasnda kullanmakt; ancak bu biimde devrimi mlk sahibi burjuvazi iin
koruyabilirlerdi. Jirondenler'in aksine Jakobenler, tm de Paris'teki 'anakulp'le ittifak iinde olduklarn aka bildiren, gerek yurtdndaki
gerekse Fransa'daki yzlerce kulbn desteine bel balayabilirlerdi. Jakobenler, onlarn yansmalarn uluslararas bir aynada grd. Jakobenler,
siyaset teorisi asndan kesinlikle Aydnlanma'dan bir eyleri miras almlard, fakat bu miras bir devrime katlma deneyiminden hayli uzakt. Bolevikler ise 1917'de sadece devrimci deneyimle deil, devrimci teoriyle de
silahlanacaklard. rnein, szmona 'Jakoben Terr'n kurumlar-Ulusal Meclis'in iki byk komitesi, Kamu Gvenlii Komitesi ve Genel
Gvenlik Komitesi ile Devrimci Halk Mahkemesi-, Jakobenler Kamu
Gvenlii Komitesi'nde ounluu kazanmadan nce oluturulmutu.
Ancak, Bolevikler gibi Jakobenler de, nihayetinde, Devrim'in bekasnn
salanacak gibi grnd ilk andan itibaren, classes populaires'in halk
snflarnn gcn zayflatmak iin devrimci devleti kullanacaklard.
'Devlet ve devrim' arasndaki modern atmada, devlet, her zaman zafer
kazand.

Halk Devrimi - (1) Kyllk

1950 ve 1960'larda, Marksist-Leninist devrim kuramlarndan esinlenen
tarihsel aratrmalar, kentsel ynlara ynelmiti; 1970'lerde, ilgi, kylle kayd. Albert Soboul, Fransz Devrimi'nin 'klasik bir burjuva devrimi' deil, ama 'une revolution paysanne-bourgeoise'* olduu sonucuna
bu onylda vard. Vurgudaki bu deiimin nedeni, ksmen, yirminci yzylda Rusya, in, Kba, Latin Amerika ve Afrika'da gerekleen kyl devrimlerine ayak uydurma ihtiyacndan kaynaklanyordu.
1790'larn bandaki Fransz kyll, ne lde gerekten devrimci bir g olarak grlebilir? Alfred Cobban ve Georges Lefebvre gibi
ideolojik adan farkl tarihiler, 1789'da feodalizmin kuramsal olarak
ortadan kaldrlmasnn onsekizinci yzyln en byk kyl jacquerie'si**
olmakszn asla gereklemeyeceini ileri srerek, kylln Byk Tehlike olduuna inanyorlard. Rus tarihi Anatoli Ado, Paris'teki siyasetileri bu kuramsal ilgay kat gereklie dntrmeye zorlayann 1789'dan
1793'e kadar art arda gelen kyl isyan dalgalar olduunu ne srerek
* Bir kyl-burjuva devrimi, (.n.)
* * Kyl ayaklanmas, (.n.)

FRANSIZ DEVRM 1789-99 1 2 9

onlara katlyordu. Daha ksa bir sre nce, John Markoff, taradaki kyl
bakaldrsyla Paris'teki yasa yapclar arasnda gelien diyalektik zerinde
srar ediyordu. 'Karlkl bir radikallemeye yol aarak Devrim'in merkezine senyr kartln yerletirenin bu iliki olduu iddia edilmektedir.
Gerek Ado gerekse Markoff, sradan kyllerle zanaatkarlardan gelen
srekli basklarn, terr kurumlarnn oluumunu aklamaya yardm edebileceini ne srmektedir.12
yleyse, kyl radikalizmiyle devrimci meclislerdeki baz burjuva ve
siyasal gruplar arasnda bir ittifak bulunduuna ilikin belli kantlar vardr.
Bununla beraber, kent ve ky dzeyinde soruna daha ihtiyatl yaklamamz
gerekir. Bir yandan, cahiers,* birok kentsel, radikal, mesleki burjuva
grubuyla daha az varlkl, kyl mlk sahipleri arasnda derebeyi sistemini ortadan kaldrmakta kimi ortak karlar olduunu aa karmaktadr.
Zengin kirac iftiler veya fermiers ile kent burjuvazisi arasnda ya ticari
temelde ya da fermiers nin burjuva derebeyleri iin bir khya olarak almas temelinde balantlar da kefedebiliriz. Durum, Ile-de-France ya
da Yukar Normandiya gibi zengin ticari tarm blgeleriyle Bretonya ve
gneybatnn yoksul blgeleri arasnda bariz biimde farklyd. te yandan, Devrim ilerlerken, kentli toprak sahipleriyle kyl topluluun birok kesimi arasnda ulusal topraklarn alm satm (yllk kira veya geliri)
zerine sregiden rekabet, batda ve gneydouda kar-devrimci hareketleri glendirerek younlayordu. Devrimin balarndaki burjuva-kyl
ittifaklarnn birou, daha sonra toprak ve idari grev iin kzan rekabet
nedeniyle varln srdremedi. Ortak topraklarn blm zerine olduu kadar Kilise topraklarnn paylam konusunda da kyl toplumunda
artan uzlamazlklar ayrca belirtmeliyiz. Buradan iki nemli sonu karlabilir: (1) Ulusal topraklarn alm satmyla birlikte, krsal blgedeki burjuvazinin muazzam yatrmlar sonucu kyl kk iftilerin saysndaki
nemli art, ondokuzuncu ve yirminci yzyllardaki Fransz kapitalizminin
kendine zg evrimini byk lde aklamaktadr; ve (2) Fransz kylsnn 'feodalizm'in ar klfetlerinden sadece drt yl ierisinde kurtulmas, krk yldan fazla bir sre topran geri almak iin deme yapmaya
devam etmeye zorlanan 1860'lardaki Rus taydalarnn zgrlemesiyle
kyaslandnda, modern tarihte en nemli toplumsal devrimlerden biri
olarak grlmelidir.
12) A. Ado, Paysansen Revolution: tene, pouvoir et jacquerie, 1/89-1794, Paris, 1996; ve
J. Markoff, The Abolition ofFeudalism: Peasants, Lords and Legislators in the French Revolution,
Pennsylvania, PA, 1996.
* Meclis tutanaklar, (.n.)

130 GWYNNE LEWIS

Halk Devrimi - (2) Baldrplaklar

1792 yazma kadar kentsel Halk Hareketi, birleik, badak bir temelden
yoksundu. Mays 1790'da Paris'in altm mahallesi ortadan kaldrld ve
Paris belediyesine, yani Komn'e bal siyasi ve idari rgtlenmeler olan
krk sekiz adet seksiyonla deitirildi. Seksiyonlar, 1795'te ortadan kalkmasna kadar, Halk Hareketi'nin siyasal temelini tekil edecekti. Seksiycmhrm
yan sra, Paris'e bal halk kulpleri ile dernekler ve Jakoben Kulb'ne
bal blgeler de vard. Ne var ki, geleneksel olarak polise kukuyla bakan
ve eer ok ileri gidildii takdirde periyodik iddet patlamalarna yatkn
olan ok nemli, 'resmi olmayan' bir halk hareketi, Parisli ynlar da
vard. iddeti Halk Hareketi icat etmedi; iddet, Parisli classes populaires'in
halk snflar tarihine zgyd. Halk siyasetinin ehresini deitiren, 10
Austos'ta Tuileries Meydan'ndaki kanl saldr oldu. lk olarak, Paris
Komn, Commune nsurrectionelle'e Bakaldran Topluluk dntrld;
ikinci olarak, o zamana kadar sadece 'aktif yurttalar'a ak olan krk
sekiz seksiyona ve Ulusal Muhafz'a yelik hakk artk 'pasif yurttalara da
verildi ve son olarak, Tuileries'yi kasp kavuran silahl kalabalk, Marsilya'dan Rennes'e ulaan federes (gnll taburlar) tarafndan glendirildi. Halk Hareketi-ve onunla birlikte Devrim'in kendisi- iki hafta iinde
demokratikletirilmi ve 'ulusallatrlmt'.
Halk Hareketi, 1792 yazndan gcnn doruk noktasna ulat 1793
kna kadar, Paris'te ve tarada badak bir siyasal ve toplumsal ideolojiye yaklaan baz dnceler gelitirmiti. 'Genel rade', 'Halk Egemenlii'
ve 'Kutsal Ayaklanma Hakk' (Parisli ynlar iin tarihi Rousseau'ya kadar
giden bir hak!) gibi Rousseauculuk kokan sloganlar benimseyen, olduka
demokratik, dorudan bir demokrasi biimi, Devrim'in ilk evrelerinin
liberal, temsili demokrasisine kart olarak geliti. Baldrplaklara - o unlukla, 'gayrresmi' ynlarn siyasal sekinlerini temsil eden zanaatkarlar ve esnaflar- gre, temsilciler halk tarafndan 'grevlendirilmiti';
yetkileri, kabul edilen izgiden daha uzaa kaymalar durumunda hemen
feshedilebilirdi. Toplumsal politikalar bakmndan, Halk Hareketi, liberal burjuva ideolojisiyle uyumayan fikirleri de destekledi. Kk mlkiyet
sahipliine ynelik yaygn bir destek sz konusu olmasna ramen, ulusal
bir eitim sistemi ve cret adaleti gibi haklarn talep edilmesi, finans kapitale ve serbest piyasa ekonomisine ynelik saldrlar, kapitalist geliimin
n ken bir evresinde bulunan tketimci bir sosyo-ekonomiyi yanstmaktayd. ou baldrplan 'eril-ovenist' tutumuna ramen, kadnlar, Halk
I lrcketi'nin hem eylemlerine hem de ideolojisine hi de kk lekli

FRANSIZ DEVRM 1789-99

13)

saylamayacak bir katkda bulunmulard. Kadnlar, ekmek ve cret bakaldrlarnda gze arpyorlard ve ounluun tam bir oy hakk iin
baskda bulunmamasna ramen, onlar, yurttal sadece erkekler iin
deil, herkes iin bir hak olarak gryorlard. Tarada da baz kadn kulpleri kurulmutu (Dijon'daki kulbn 400 yesi vard) ve Parisli Societe
des Repubcaines-Revolutionnaires 1793'te Halk Hareketi'nin geliiminde
ok etkin ve nemli bir rol oynamt.13

Sava ve kentsel Halk Hareketi

Bununla birlikte, Halk Hareketi'nin yakn hedefinin, Rousseau'yu tantmak deil, Fransa'y ve Devrim'i savunmak olduunu anmsamalyz. Devrimci Jakoben ynetimle kurulan ittifakn, devrim kart glerin bizzat
Fransz devletinin varln tehdit ettii 1793 yaz ve sonbahar balarnda
ekillenmi olmas tesadf deildir. Darda ngiltere, Avusturya ve Prusya'nn ordular kuzeyden ve kuzeydoudan Fransa'y istila etmekteyken,
Piemonte ve spanya ordular da lkeyi gneyden tehdit ediyordu. eride,
merkezi gneyde ve batda olan ve yenilmi Jironden hizbine bal federalist nitelikli bir ayaklanma, Vendee'deki Katolik kralc ayaklanmayla
ayn davaya sahip kyordu. Vendeeli askerler, Temmuz 1793'n sonuna
kadar Loire' gemiti. Devrim gerekten de tehlike altndayd.
Paris seksiyonlar bu kritik dnemde ynetime zorunlu askerlerden
oluan bir ordu kurmas iin bask yapt. Ancak Jakobenler, Kzl Ordu'nun bir onsekizinci yzyl versiyonunu oluturma fikrine hevesli deillerdi; bunun yerine, 23 Austos'ta, tam anlamyla ynetimin denetimi
altnda olacak bir levee en masse rgtlemeye karar verdiler. Halk Gvenlik
Komitesi -hl otoritesinden emin deildi- daha geni bir destek toplamak iin, 24 Haziran'da Devrim'in en radikal ve 'baldrplak eilimli'
anayasas olan 1793 Anayasas'n yrrle koymay kabul etmiti. Savan
yol at kriz ve devletin Halk Devrimi zerindeki nihai zaferi veri alndnda, bu, asla uygulanamayacakt. Haziran ve Temmuz aylarnda, feodal haklar tmyle fesheden ve istifilie kar lm cezas getiren yasalar geirildi. Geici Jakoben-Baldrplak ittifak, devrimci bir sava 'halk
savama' dntrme srecindeydi.
Austos'tan Aralk 1793'e dein, Paris'teki halk gleri ve taradaki
blgeler, Devrim' in daha da radikallemesinin ardndaki itici g olmaya
13) D. Godineau, Citoyerjnes tricoteuses: lesfemmes du peuple Paris pendant la Revolution
franaise, Aix-en-Provence, 1988.

1 3 2 GWYNNE LEWIS

devam etti. Ancak Devrim'i savunmak iin gittike artan ekilde alman
radikal nlemler, sadece Jakobenler'in egemenliindeki Halk Gvenlii
Komitesi'nin gnlsz kabulyle benimseniyordu; aslnda, bu nlemlerden ikisi, erzak teminini gvenceye alma ve krsal kesimde 'Hristiyanl
yayma' grevinde yardmc olacak halk ve paramiliter armees revolutionaries'in oluturulmas ile temel ihtiya maddelerinin fiyatn ve Genel
Azami Fiyatlar kararlatran bir yasann kabul, baldrplaklarn 5 Eyll
1793'te Konvansiyonu silah gcyle ele geirmesinden sonra sadece yasa
kitaplarna girdi. Paris'teki ve dier blgelerdeki armees revolutionnaires,
Devrim'in en kt gaddarlklarndan bazlarna, Lyon ve Nantes'da aralarnda yzlerce papazn da bulunduu binlerce 'kar-devrimci'nin kitlesel kymna karacakt. Fouche gibi arc 'misyon temsilcilerinin' yardm ettii birok armee, 1793 sonbahar ve k boyunca kentlerde ve
krsal blgelerdeki Halk Terr'nn doruk noktas olan Hristiyanlktan
arndrma politikasn destekledi. 5 Ekim 1793'te, Konvansiyon, 22 Eyll
1792'den itibaren zgrln 1. Yl'n milat olarak alan yeni bir takvimin sunumunu kabul etti. Devrimci takvim, ancien regime takviminin
yerine gemiti!
Bununla birlikte, 1793 sonbaharndaki anari, ynetimi endielendirmi ve Konvansiyonu birbirleriyle atan hiziplere blmt. "Devrim
bir 'halk devrimi' mi yoksa 'mlk sahiplerinin devrimi mi olacak?" sorusuna yant verilmesini salayacak olan, bir kez daha, savan izdii yazgyd.
1793'n sonunda, Devrim'in ivedi-ve en byk-krizi sona erdi. Yurtdnda, ittifak ordularnn ilerlemesi denetim altna alnd ve ardndan durum tersine evrildi. Kuzeyde Hollanda, Hondschoote Savanda (8 Eyll'de), Avusturyallar da Wattignies'te (16 Ekim'de) yenilgiye uratld;
yl sonuna kadar Fransz ordular douda Alsace' yeniden ele geirmilerdi. Bu arada, gneyde, spanyol ordusu snrn te tarafna ekilmeye
zorlanmt. Yurtiinde, 14 Aralk'ta, Le Mans'da Katolik kralclarn yenilgisi, Vendee ayaklanmasnn fiilen sona erdiinin teyidi oldu.
Cumhuriyeti ordularn ierideki ve dardaki baarl saldrlar, Jakoben devletin Halk Hareketi zerindeki ayn lde baarl zaferinin bir
benzeri olmutu; bu zaferin kkenleri, devrimi, egemenlii ele geiren
Kamu Gvenlii Komitesi'nin ellerinde toplayan 14 Frimaire Yasas'na
(4 Aralk 1793) dayandrlabilir. Blgesel armees revolutionnaires ortadan
kaldrld ve onlarn yerine Fransa'nn btn kentlerinde disiplinsiz misyon
temsilcileri ve Napoleon idaresinin habercisi olan agent natioral resmen
greve getirildi. Genel Gvenlik Komitesi'nin polisiye denetimi ve gzetim
etkinlikleriyle donanm Kamu Gvenlii Komitesi'nin politikalar, Alexis

FRANSIZ DEVRM 1789-99 13)

de Tocqueville'in elli yl sonra anlayaca gibi, Fransa'nn tarihindeki en

gl ve merkezi devletlerden birini yaratyordu. Aralk 1793'te 'Jakoben Anayasas'nn ilanyla, Temmuz 1794'te Robespierre ve yetmi taraftarnn idam arasndaki dnem, srecin tamamlanmasna tanklk etti.
Artk Fransa' y ve Devrim'i koruma ve merkeziletirme grevi adna her
ey feda edilmiti.
Topyekn zaferin dl ve 'erdemli' Jakoben devletin kurulmas, pek
ok insann yaam pahasna elde edilmiti. Vendee'deki isyan acmaszca
bastrld: Baz tarihiler, batdaki cumhuriyeti birliklerin baskc politikalarn 'soykrm' olarak bile tanmlamlard. Konvansiyon'da atan
hizipler arasndaki mcadele, 4 Germinal Yl 2'de (24 Mart 1794), Terr
yanls Hebertistler'in tutuklanmas ve idam edilmesiyle son buldu; bunu
hemen, 16 Germinal'de (5 Nisan 1794) Konvansiyondaki dmanlarn,
Terr kart Dantoncular'n giyotine gnderilmesi izledi: Bu, Rusya'da
1920'lerde Stalin' in Bolevik devletini glendirme srecinde yinelenen,
nce 'Sol Muhalefete, sonra da 'Sa Muhalefete saldr taktiiydi. Nihayet, Paris Halk Hareketi'nin 'alternatif ynetim'i, krk sekiz seksiyon a
bal olan halk kulplerinin 'gnll olarak' kapatlmas ve 1793 yaz ve
sonbaharndaki halk ekonomik politikalarn tersine evrilmesiyle etkisiz hale getirildi.
1794 baharnn sonlarna gelindiinde, 'arndrlm' Jakoben devlet,
'Byk Terr u balatacak konumdayd. 1794 Mays'yla Temmuzu arasnda, nceki dokuz aya kyasla daha ok insan idam edildi. Bu bask dalgasnn nn amak iin, mahkmlarn herhangi bir gerek savunma yapmalarn reddeden 22 Prairial Yl 2 (10 Haziran 1794) Yasas yrrle
kondu. Bundan iki gn nce, Robespierre, bu kapsaml, dini emsiyenin
Halk Hareketi'nin Hristiyanszlatrma politikas yznden yabanclam
olan birok kiiyi Devrim atsnn altna toplayaca midiyle, 'stn
Varlk Yortusu'nun al trenini yapmak zere Paris'te bir geit trenine nclk etmiti. Ne tuhaftr ki, Cumhuriyet ordular i ve d dmanlarna kar zafer kazanmak iin birleirken (yurtdndaki dnm noktas, 26 Haziran'da Belika'da kazanlan Fleurus Sava'yd), iki byk
komitenin yeleri dalmaya balad. Robespierre, dmanlar onu drmek iin tuzak kurarken, Saint-Honore Soka'ndaki dairesine kapanmt. Halk Hareketi'nin desteini reddederek burjuvazinin merkezini slah
etmeyi yarda braknca, artk kendi yaamlarndan endie eden eski meslektalarnca eletirilen Robespierreciler, 9 Thermidor'da (27 Temmuz
1794) giyotine gnderildiler. Jakoben Terr, Halk Hareketini maniple
ederek Fransa'y ve Devrim'i kurtarmt. Burjuva 'Aydnlanmasnn iler-

120

G\X/YNNE LWfS

lemesi, mlk sahiplerinin gvenliini de ierecek biimde, philosophe'larm

yarm yzyd nce ileri srdkleri gibi, ancak gl bir devletle elde edilebilirdi.

Muhafazakr-liberal burjuvazinin Devrimi

Thermidorcu

deiim

'Thermidor' szc, radikal devrimin istekli ve halk cokusu muhafazakr gericilie, Devrim'in merkezilemesine ve brokratiklemesine boyun
edii zaman, bir gericilik dnemini temsil etmeye balad. Troki -tamamen ikna edici olmasa da- iktidarn Stalin tarafndan 1920'lerin ortalarnda zorla ele geirilmesinin, uluslararas ve radikal 1917 devriminin lmne iaret eden 'Thermidorlama', merkezileme ve brokratikleme srecini balattn ileri srd. 9 Thermidor Yl 2'den (27 Temmuz 1794) Direktuvar Dnemi'nin balangc olan 12 Brumaire Yl 4'e (3 Kasm 1795)
kadar on be ay sren Thermidorcu dnem, yeni bir balangca deil,
Jakoben terr dzeninin sonunun geldiine iaret ediyordu; Jakobenler
ile baldrplaklarn geici ittifaknn toplumsal politikay mlk sahibi
burjuvazinin karlarndan uzaklatrp deitirmesinden nce, 1789, radikal-liberal devrimin deil, 'silahlanm ulusun' Cumhuriyeti ilkelerine
bir geri dnt. Devletin ve ordularnn gcnn artmasyla Cumhuriyet'in bekas davasnn giderek Napoleoncu bir imparatorluun kurulmas
davasna dnmesi sonucu, classes populaires'in toplumsal taleplerini
karlamak daha az gerekli hale geldi. Genel zorunlu askerlik nerisini
getiren 19 Fructidor Yl 6 (5 Eyll 1798) Jourdan Yasas, devlete, nihayet,
toplumsal bir quid pro quo ihtiyac olmakszn, gereksindii kitlesel orduyu salayacakt. Bu zamana kadar varln koruyan devrimci burjuvazi,
devrimci kazanmm zarar grmeden elinde tutacaksa, eitimli, mlk sahibi sekinlerin karlarn cahil, ounlukla da mlksz kitlelerden ayrmak zorunda olduunu renmiti. 1789'un radikal-liberal burjuva devriminin yaygn evrenselcilii, 1795-1799'un muhafazakr-liberal burjuva
devriminin dar tikelciliine dntrld. Ondokuzuncu yzyl Fransas'nm siyasal adan liberal, toplumsal adan muhafazakr notable'*. biraz
korkulacak bir ekilde de olsa, Devrim'den douyordu.
Bununla birlikte, 1794 yaznda yetmiin zerinde Robespierreci'nin topluca tutuklanarak idam edilmesinden sonraki dnemde, birok Jakoben
* Yksek mevkide bulunan kii. (.n.)

FRANSIZ DEVRM 1789-99 1 3 5

iin ivedi sorun hayatta kalmakt. Tallien ve Fouche gibi bazlarnn elleri
ok fazla kana bulanmt: Robespierre tarafndan nceden iaret edilen
siyasal merkeze doru deiim gerekletirilecekti, fakat bu yava yava
olacakt. Savan henz bitmemi olduunu unutmamak gerekir; kardevrim durdurulmu, fakat yok edilmemiti; seksiyonlar ile devrimci komiteleri hl Paris'te ve tarada mevcuttular ve hl silahlydlar. Saa
daha ok yaklamak, devrimci sekinlerin siyasal iktidarndan ve ekonomik kazanmlarndan da nce kilisenin ve emigre mlklerinin devredilmesini tehlikeye sokabilirdi. Ayrca, imdi srgnden yava yava yurda
dnmeye balayan kralc soylular ve papazlar iin bir frsat penceresi yaratacakt. Bylece, 1794 sonbaharnda, kt hretli Prairial Yasas yrrlkten kaldrlacak, fakat Devrimci Halk Mahkemesi ve Sanklar Yasas
muhafaza edilecekti; seksiyonlar tasfiye edilecek, fakat snrl yetkiyle de
olsa devrimci komitelerin almalarna izin verilecekti; Genel Fiyat Maksimumu'nun ierii daraltlacak, yine de, tmden kaldrlmayacakt. Terr lyordu, fakat baldrplaklarn yaratt kbustan kurtulmu olan
etatiste Jakoben Cumhuriyet hl alabildiine hayattayd.
Siyaset cephesinde Terr ncesi dneme dn, Haziran 1793'te Konvansiyon'n saldrsndan sonra meslektalarnn tasfiyesine muhalefet
etmi olan yetmi be Jironden'in geri arlmas izledi. Ekonomi cephesinde yoksullara kar en iddetli darbe, ticari denetimlerin kaldrlmas
ve Genel Maksimum'un Ylba Arifesinde nihayet ortadan kaldrlmasyd. Tketici kitleler asndan, fiyat ve ticari denetimlerin sona erdirilmesi, onsekizinci yzyln en kt kyla akt. 1795 baharna kadar,
alk tehdidi, lmekte olan Halk Hareketi'ni son bir isyanc rpnmaya
itecekti. 12-13 Germinal Yl 111 (1-2 Nisan 1795) ve 1-2 Prairial (20-21
Mays) gnleri (journees) kt bir biimde organize edildi ve sadece ynetime Halk Hareketi'nden geriye kalanlar ortadan kaldrmak zere bir
frsat salamaya yarad. Ayaklanmalar desteklemi olan bir avu Jakoben ya intihara kalkt ya da tutukland; seksiyonlar tasfiye edildi ve silahszlandrld. Bununla birlikte, ayaklananlarn attklar sloganlar, 'Ekmek ve 1793 Anayasas', ne kadar dayanaksz da olsa, Jakoben 'sosyal
cumhuriyetinin' Fransz toplumunun en fakir kesimlerinin gereklememi bir ryas olarak kaldn gzler nne serdi.
Ynetimin basks, Paris'te ve tarada kralc, terr kart, gerici bir
tepkinin bymesine yardm etti. Gneyde 'Beyaz Terr', Tarascon, Nmes,
Marsilya ve Lyon'daki hapishanelerde korkun ve kanl Eyll krmlarnn
yinelenmesiyle, Terr'den en iddetli biimde etkilenmi olan blgelerde
hzla yayld. 13 Vendemiaire Yd 4'te (5 Ekim 1795), asl amac, Konvansi-

136 GWYNNE LEWIS

yon'un vekillerinin te ikisinin yeni Direktuvar'm yasama organn elinde

tutmasn salayacak anlama artn protesto etmek olan Paris'teki kralc
ayaklanma, ok ciddi can kaybna mal olacak ekilde bastrld. Napoleon
Bonaparte, hkmet birliklerine nderlik etti! Bununla birlikte, Sol, daha
az kamusal bir tarzda olsa da, hl etkindi. 1795 sonbaharnda, Devrim'de
daha nce etkin bir rol oynam olan eski iftlik katibi Gracchus Babeuf,
Tribn du Peuple'n yaynlamaya balad; bu, modern tarihte ilk komnist
ayaklanma olarak kabul edilen olaya Eitler Komplosu- yol aacak olan
kampanyann ilk darbesiydi. Paylamc komnizm program asndan
erken-Marksist; komplocu, sekinci eylem kuram bakmndan erkenLeninist olan Babeuf'lk, Yl 2'nin Jakoben-Baldrplak 'ittifak'nn
sahte niteliini imdi anlayan halk militanlarn kuramsal ve ideolojik
tepkisini temsil ediyordu. erisine casuslarn szd hareket kolayca bastrld. Direktuvar, tereddt halindeki sabk Jakobenler'i 'anari gleriyle
flrt etmekten caydrmak zere tehdide bavurmutu. Babeuf, arkasnda
sefalet iinde sadk bir e ve zengin bir tarihsel miras brakarak idam
edildi.14

Direktuvarlk
Devrim'in kt yazgsn Napoleon'un 18 Brumaire Yl 8 (9 Kasm 1799)
coup d'etat'sna ynlendiren 1795 nc Devrim Anayasas'nn temel
hedefi, -cumhuriyeti ya da kralc- yoksullarn siyasal iktidardan dlanmas olacakt; ya da eski Jironden Lanjuinais'nin belirttii gibi, 'artk
halka dalkavukluk etme dnemi gemiti.'15 Terr, Sol'a kayma olasln
ortadan kaldrmt; XVIII. Louis'nin Haziran 1795'te, Katolik Kilisesi'nin
devletin dini olarak restorasyonunu ve ulusal topraklarn meru sahiplerine geri verilmesini talep eden Verona Bildirgesi, yn tekrar Sa'a kaydrd. Deneyimlerden ders alan vekiller, Amerika ve Britanya'nn nemli niteliklere sahip iki kamaral yasama sistemlerini rnek alan yeni bir
Anayasa yaptlar. En tepede, bir bakan yerine be 'Direktuvar', iki konseyden -500'ler Konseyi ve Yallar Konseyi- neet eden yasama gcn
ifa edecekti. Teoride be ile alt milyon arasnda Fransz erkeine oy kullanma hakk verilmesine ramen, dolayl seim sistemi, fiili iktidarn Terr
14) A. Maillard, C. Mauzauric ve E. Walter, (yay. haz.) Presence de Babeuf: lumieres,
revolution, communisme, Paris, 1994.
15) M. Crook, Elections in the French Revolution: An Apprenticeship in Democracy,
Cambridge, 1996, s. 116.

FRANSIZ DEVRM 1789-99 13)

sonras Fransas'nn aslerinden, orta hallilerinden ve zenginlerinden oluan, saylar 30.000'i gemeyen semenin elinde olmasn salad. Evrenselcilik ve siyasal oulculuk olmayacakt, fakat hem Cumhuriyet'in ikin
ordularn tehiz etmede hem de nakit para ve arazi speklasyonlarnda
servet yapma ans olacakt. Bir sre, savan ivedi gereksinimleri ve Terr'e ya da ancien regtme'e geri dn korkusu, ou mlk sahibini iktidarda tutacakt.
Ancak, bandan beri, Direktuvarlar, ncelikle askeri baarlar ve yurtdndaki 'kurtarlm' topraklardan zorla alnan muazzam tazminatlarn
desteiyle, askeriyenin emeklileri olmann tesine getiler. Hayatta kalma
savan bir Fransz emperyalizmi yaratma savana dntrld dnem,
Direktuvar dnemiydi: XIV. Louis'nin hayaleti, 'zgrln kzl apkas'n
giymiti! Ekim 1795'te Belika, Fransa'ya dahil edildi; izleyen baharda
Napoleon, Lodi Savandan (10 Mays 1797) sonra, nce Piemonte'yi,
sonra Avusturyallar yenerek italya'da nne kan silip sprd. 18
Ekim 1797'de Avusturya ile yaplan Campo Formio Antlamas, talya,
Hollanda, Almanya ve isvire'de (bazen Direktuvarlk'n isteklerine kar
olsa da!) kurulmu olan uydu cumhuriyetlerin tannmasna yol at. Bunlar, Direktuvarlk'n zafer gnleriydi ve bu dnemde gelecein Napoleoncu
imparatorluu ina ediliyordu. Ancak, Napoleon'un kt yazgl Msr
seferi gibi, 1798 sonbaharnda ngiltere, Avusturya ve Rusya'nn ikinci
Koalisyonu'nun oluturulmasyla birlikte yurtdndaki yenilgiler de, ieride sivil toplumun knn maskesini indirmeye balad.
Siyasal terimlerle, Direktuvarlk, kendi commissaires de la Republique'inin blgesel ve yerel konseylere atanmasna ramen, Devrim'in erken
yllarnn dem-i merkeziletirmesiyle Terr'n merkezilemesi arasnda
bir uzlamay hayata geirmekte baarsz olmutu. Talihsiz komiserler,
lkenin birok blgesinde, bilhassa bat ve gneydounun eski kar-devrimci blgelerinde boy veren siyasi ve adi cinayet etelerinin balca hedefleri haline geldiler. Yetkililerin 'anari' ya da 'haydutluk' diyerek ciddiye almadklar eylerin ardnda yatan toplumsal ve ekonomik nedenler
aklaycdr. Gneydouda, Direktuvarlk'n burjuva ekonomi politikalarnn kurbanlar olan, geri dnen soylu ve/veya papazlar tarafndan kkrtlan ve Devrim'in mirass olmayanlar, ldrlecekler listesine sabk
terristlerin, Devrim'i desteklemi papazlarn ve ulusal topraklarn mterilerinin adlarn da ekleyerek, Katolik kralc gerillalarn (egorgeurs du
Midi ya da enfants dejesus) eylemlerini desteklediler. Fransa'nn batsnda chouans olarak adlandrlan gerilla eteleri, patriotes'a kar benzer bir
siyasal terr devri balatmak iin, 1796 baharnda Puisaye gibi kralc ordu

1 3 8 GWYNNE [\X/IS

FRANSIZ DEVRM 1789-99 1 3 9

komutanlarndan ayrldlar. Nfusun daha zengin kesimlerinin zaten gevek olan destei, Direktuvarlk'n ekonomik ve mali politikalaryla daha
da fazla uzlatrld. Assignat'nn feshi ve 1796'da gl parann geri dn, ksmi bir ekonomik iyilemeye yardm ettiyse de, devletin Eyll 1797'de
resmi hesap defterlerini dengelemek iin kreditrlere olan bor miktarnn
te ikisini silmek dorultusunda ald keyfi karar, Direktuvarlk' doal
semenler topluluunun desteinden yoksun brakt. Bir iflas durumunda olduu dnlen Devrim, benzer bir durumda lmeye mahkm oldu.
Napoleon'un Kasm 1799'da gerekletirdii darbe, sadece ortaya kmay bekleyen tarihsel bir rastlant, Avrupal glerle yaplan yedi yl
savalarnn ve Devrim'in istikrarl bir siyasal uzlama retmekteki baarszlnn dorudan sonucuydu.

Sonu
Direktuvarlk drt yl srd; bu, Devrim'in nihai karakterini ve anlamn
gzler nne sermeye yetecek kadar uzun bir sreydi. 1799'a gelindiinde,
'Lordlar Ynetiminin' bittii akt; modern, endstriyel bir topluma ivedi
ya da devrimci bir gei olmamasna karn, feodalizm sonras, imtiyazl
bir derebeylik sistemi hemen hemen btnyle ortadan kaldrlmt. Devrim, kk ve orta lekli ifti saysn artrarak, toprak sahibi zenginlerin sosyo-ekonomik ve sosyo-kltrel nemini glendirmiti. Endstriyel
retime gelince, aslan payn-bilhassa dokuma ve lks tketim mallarnda- "proto-endstriyel" kentler, kasabalar ve krsal blgeler almaya devam
etti; bir baka deyile, endstriyel igcnde egemen olanlar fabrika iileri
deil, hl nitelikli ve yar-nitelikli zanaatkrlard. Soyluluun siyasal egemenliinin kmesine ramen, sosyo-ekonomik ve sosyo-kltrel etkisinin yirminci yzyla kadar srecei akt. Eer 1830'larda soylular topraklarn yaklak yzde 10'una sahiplerdiyse -1780'lerdeki yaklak yzde
25'e kyasla- Fransa'da en zengin 357 kiiden 266's soyluydu.16
Yine de, toprak sahiplii ve bilhassa siyasal g hususunda Devrim'in
su gtrmez galibi zengin burjuvaziydi. Ulusal topraklarn satndan en
fazla kazanl kan burjuvazi ve zengin kyllerdi ve bu, derebeylik sisteminin sonuyla ilikilendirildiinde gerek bir toplumsal devrimi temsil
ediyordu. Siyasal iktidara gelince, seime dayal demokrasinin yrrle
konmas, her ne kadar toprak zerine temellendirilen bir oy verme hakk,
Devrim'den sa bir ekilde kurtulan (ve ou da bunu baard) soylula16) P. MtPhee, A Sncial History ofFrance,

1780-1880,

Londra, 1992, s. 119.

rn etkisinin yeniden canlanmasn salayacak olsa da, esasen, iktidardan

bir pay almay salayacak unsurun doum deil para olaca anlamna
geliyordu. Bununla birlikte, devrimci dnemde, erken bir 'Ulusal Liberalizm' biimi, 1789 yurtseverlerinin fazlasyla abartl umutlarn krd.
Baz Yahudiler'e oy kullanma hakk verilecek, fakat karlnda 'Fransiz'
olmaya zorlanacaklard; kolonilerdeki baz siyahlara, eer mlk sahibiyseler, geici olarak, Devrim'den pay verilecekti. Devrim'de asl kaybedenler, kentteki ve krsal kesimdeki yoksullard. Halk Hareketi'nin lm
ve yazgs kt olan Eitlerin Komplosu, daha eitliki bir toplum yaratma
giriiminin sonunu iaret etmiti. Eitimi yaygnlatrma ve yoksullara
yardm etme planlar rafa kaldrld; yaynclar ve tiyatro menajerleri klasikleri yeniden kefettiler ya da popler melodramlarla ilgilenmeye baladlar; kentli zanaatkrlar ve fabrika iileri, loncalarn ortadan kaldrlmas
ve anti-koalisyon yasasnn yrrle konmasyla beraber, belki de modern
tarihte en ok smrldiikleri dneme girdiler. Kadnlar da kaybetti, bu
artk-Rousseau'nun arzu etmi olduu gibi- kamusal alandan ziyade zel
alann sakinleri olduklarnn teyit edilmesi demekti.
Bununla birlikte, 1790'larn sonundaki skntl dnem boyunca, zengin, erkek toprak sahipleri ve kapitalist sekinler, gelecek sz konusu
olduunda aka izofreni emareleri sergiliyorlard. Daha nce de grdmz gibi, ikisi de mlkiyet haklarn tehdit eden, Sol'da 'anari', Sa'da
ise 'feodal imtiyaz'dan saknmak phesiz akllcayd. O yzden, ounluk,
toprak konusunda gvence ve toplumsal stat peinde koacakt; aznlksa
daha riskli bir tercih yapacak veya kendisini ortaya kmaya yeni balayan
endstriyel kapitalist ekonomiye dahil edecek ya da savan ganimetlerine oynayacakt. nk Devrim, kesin bir ekilde, burjuvazinin en giriimci
kesimine yardm etmek iin bir eyler yapmt. Alfred Cobban izgisinin
izleyicilerinin sk sk yaptklar gibi, feodal haklarn ve kilisenin haklarnn
son bulmasnn, loncalarn ve geleneksel engellerin ortadan kaldrlmasnn, 1791 Chapelier Yasas gibi anti-koalisyon yasalarnn, arlk ve llere ilikin ulusal bir sistemle metrik sistemin yrrle konmasnn modern kapitalist bir sistemin geliimini desteklediini yadsmak elbette aptalcadr.
Ancak tm bunlar, Napoleon'un 1799'daki darbesinden nce, burjuvazi iin bu kadar ak deildi. Bir kuak boyunca, Fransa, kimileri iin
zenginlik kimileri iinse ykm getiren bir sava ekonomisiyle ynetilecekti. Devrimci ve Napoleoncu savalarn nihai maliyetini -denizar
bir imparatorluun yitirilmesi, kiisel ya da ulusal ihtiras adna verilen
bir milyondan fazla kurban- gelecek kuaklar demek zorunda kalacak-

FRANSIZ DEVRM 1789-99 1 4 1

140 G\X/YNNE LEWIS

lard. Isscr Woloch'a gre, Fransz Devrimi tarihinin en zc ironilerinden biri, demokrasiye ve bara ilikin evrensel umutlarla balayan bir
hareketin diktatrlkle ve bir sava kuayla sonulanmasdr. Woloch,
Napoleoncu komplo makinesinin, 'mparatorluk'un savurgan askeri seferlerinin hastalk, mahrumiyet ve sava kayplarn hafifleterek yol at
kitlesel krm yznden Fransz Devrimi'nin en feci sonucunu rettiini'17
yazar. Karlatrmal modern devrimler almasnda, Theda Skocpol, ilk
olarak, Fransz Devrimi'nin belli bal gelimelerinden ikisinin -devletin
merkezilemesi ve sava- Rusya ve in'deki devrimlerin tanmlayc karakteristikleri olduunu; ikinci olarak, ister ge onsekizinci yzyd Fransas'nda isterse ge yirminci yzyl ran'nda olsun, devrimci devletlerin en
iyi olduu konunun uluslararas sava iin halk desteini seferber etmek
olduunu ileri srerek farkl fakat ilgili bir sonuca ular. Fransz milli
marnn, bir 'savaa vg arks' olduunu hatrlamalyz.
1799'da cumhuriyeti burjuvazinin uykularn karan iki konu vard; bunlar Devrim'in istikrarl bir siyasal uzlama kurmadaki baarszln
aklamaktadr. Bu konular, halkn byk bir ksmnn dinsel ve toplumsal yaantlarn ilgilendirmektedir. Ruhban Snfnn Sivil Anayasas'nm
1790'lar sresince kabul edilen en blc yasa rnei olduunu grdk.
Bununla birlikte, Direktuvarlk dneminde, siyasetiler, yzlerce papaz
hapsedip idam ederek, zel Katolik okullanna mdahalede bulunarak, on
gnlk Devrimci Takvimine uyulmasnda direterek, ruhban snfn tamamen karlarna alan bir politika izlemeye devam ettiler. Bunu izleyen
rejimler tarafndan yrrle konan dinsel ikamelerden hibiri, Fransz
halknn ounluunun kalbini ve dncesini kazanmaya yaklaamamtr bile. Robespierre ve dier erdemli cumhuriyetiler, amanszca, l'homme
nouveau, yeni insan -laikletirilmi, rasyonelletirilmi bir Cennet Bahesi'ne yerleen ve sonunda Havva tarafndan da izlenecek olan yeni bir
Adem- arayndaydlar; ne var ki, bu insan, sonunda, Direktuvarlk'n
bilinli bir toplumsal ve kltrel ayrmclkla kitlelerden kopardm, zengin
ve ou zaman kokumu burjuvasna dnt.
Neden Devrim boyunca ruhban snfna kartlk bu kadar ilgi grd?
Her eyden nce, bu, Aydnlanma'y Devrim'e balayan ynlerden biriydi
elbette. 1780'lerdeki Condorcet'den 1790'lardaki ideologue Cabanis'e dein, Aydnlanma'nm bilimsel ve rasyonalist havas, yeni ve ruhban snfna
kar bir entelektel sekini biimlendirmeye devam etti. Ancak Direktu17) I. Woloch, The New Regime: Transformations of the New Civic Order,
Nrw York, 1994, s. 432.

1789-1820's,

varlk'n ruhban snfna kar izledii politikann ardndaki asl itici g,

kilise topraklarnn alm ve yeniden satndan ya da bankaclk, ticari
veya endstriyel giriim alannda speklasyondan kazan salam ve
monari ya da terr gemilerinden herhangi birine dnmekten rken,
'1789'un galiplerinin yakasn brakmayan korkuydu. Genelde onsekizinci yzyl, zelde de devrimci burjuvaziyle ilgilenirken, dinsel olan toplumsal olandan asla ayrmamalyz. Ancien regime altnda kilisenin erken
bir 'Refah Devleti' grevini yerine getirmi olduunu grdk; sadakat,
para ve zamandan yoksun olan Robespierre'in Yl 11 'deki 'beeri cumhuriyeti', bu refah devletinin yerini almakta baarsz oldu. Yeniyetme liberal
ve kapitalist serbest piyasa ve bireycilik etii de yoksullara ve mlkszlere
ok az ey sundu. Hannah Arendt'in belirttii gibi, 'Toplumsal sorunun
tm devrimlerde oynad ok nemli rol kim yadsyabilir ki?'18 Enrage
lider Jacques Roux -eski bir papaz olduu belirtilmeli- Robespierre'i 25
Haziran 1793'te Ulusal Meclis'teki bir konumasnda uyard zaman, bu
konunun ne kadar da nemli olduunu anlamt: "zgrlk, bir snf
ceza grmeden tekinin alktan kvranmasna kaytsz kaldnda basit
bir yanlsamadr. Eitlik, zenginler ekonomik tekeller araclyla- kendi hemcinslerinin lm ya da yaam zerinde iktidara sahip olduklar
zaman basit bir yanlsamadr." Arendt'in gzlemi ve Roux'nun nsezisi,
Franois Furet ve Francis Fukuyama'nn izniyle, Devrim'in neden hl
bitmediini aklamaya yardm etmektedir.

leri okuma
H. Arendt, On Revolution,

Londra, 1990 (ilk bask New York, 1963).

A . Cobban, The Social Interpretation of the French Revolution, ikinci bask, Cambridge,
1999.
W . Doyle, The Oxford History of the French Revolution, Oxford, 1989.
G. Lewis, The French Revolution: Rethinking the Debate, Londra, 1993.
J. Markoff, The Abolition of Feudalism: Peasants, Lords and Legislators in the French
Revolution, Pennsylvania, 1996.
D. Outram, The Enlightenmenc, Cambridge, 1995.
T . Skocpol, Social Revolutions in the Modem World, Cambridge, 1994.
I. Woloch, The New Regime: Transformation
of the New Civic Order,
New York, 1994.

18) Arendt, On Revolution, s. 21.

1789-I820s,

1848 DEVRMLER

1848 Devrimleri

7.

John Breuilly

143

iki devrimin hem toplumu hem de devleti dntrdn ve devrim

sonras dnyann onlarsz dnlemeyecei gereini yadsyacaktr. Ayn
eyi 1848 vakas iin ileri srmek daha gtr.
Bu drt ayrt edici zellik, 1848 devrimlerini anlamann anahtarlarn
sunmaktadr. lk olarak, balangtaki devrimci patlamann anahatlarn
izecek ve zmleyeceim; bu kadar ok devletin neden bu kadar hzl
ekilde km olduunu sorgulayacam. kinci olarak, yeni devrimci
durumu niteleyecek ve bunun, daha ileri siyasal atmalara nasl yol
atn sorgulayacam. nc olarak, yaygn siyasi kolu -radikalizm, liberalizm ve muhafazakrlk- ile bunlarn hzl kar-devrimi muktedir klmak iin nasl birletiklerini inceleyeceim. Son olarak, bu argmanlar daha geni lde tarihsel devrimlerin karlatrmal ele alnlarna
balayacak ve onlarn neminin nasl deerlendirilecei zerinde duracam.

Bakaldr
Devrimin hzla yaylmas
Giri
1789 ya da 1917 gibi 'byk* devrimlerle kyaslandnda 1848 devrimleri,
kendine zg en azndan drt zellik tar: lk olarak, devrimci patlama,
ynetici snf iindeki bir atmann (1789) ya da savata uranan baarszln (1917) tetikledii bir siyasal kriz tarafndan ncelenmedi. Avrupa
bar iindeydi - 1815 ile 1854 arasnda nemli bir sava olmamt. Ynetici snf ok fazla paralanm grnmyordu. Gerilimler ve ekimeler
vard, fakat siyasal kriz gibi bir durum sz konusu deildi.
kinci olarak, devrim hzla, tm Avrupa'ya yaylmt. Devrim 1790'larda Fransa'nn, 1917'den sonra da Rusya'nn tesine yayld, fakat iki durumda da ilerlemesi temelde asl devrimci rejim tarafndan saland.
1848'de ulusal bir merkez yoktu; Avrupa'nn Britanya ile Rusya arasndaki hemen hemen her paras 'ieriden' bir devrim yaad.
nc olarak, devrimci durum, nispeten ksa bir sre devam etti.
1849 yazna kadar kar-devrim zafere ulamt. 'Byk' devrimler, rejim
istikrarszl ve i sava bakmndan, en azmdan Fransa'da 1795'e, SSCB'de
ise 1921 'e kadar srd. Son olarak, birok adan ve tarihinin yargsna gre 1848 devrimleri 'baarsz olmutu'. 1789 ve 1917 devrimleri ilan
el ikleri idealleri gerekletirememi olmalarna ramen ok az insan, bu

Takvime dkn tarihiler 1848 devrimlerinin balangcn, Palermo, Sicilya'da Ocak aynda yaanan huzursuzluklara tarihlendirirler. Bununla
birlikte ou tarihi, devrimlerin ubat aynda Paris'te baladn ne
srer; nk Paris'te devrim, Sicilya'daki olaylarn asla yapamayaca bir
ekilde baka yerlerdeki devrimleri de tetiklemitir.
Paris'te bir reform ziyafetinin1 yasaklanmas, 22, 23 ve 24 ubat gnlerinde sokak barikatlarnn kurulmas ve kavgann trmanyla zirvesine
ulaan gsterilere yol at. Krizi kztrmaktan baka bir ie yaramayan
ksa bir askeri bask giriiminden sonra Louis Philippe (h. 1830-48) hkmdarlktan ayrld. Bir naiplik oluturmaya ynelik ksa mrl proje
de baarsz oldu. Cumhuriyet ilan edildi ve tannm muhalif siyasetiler
tarafndan kurulan geici ynetim, iki gazete etrafnda gruplat.
Parislilerin bu baars tm Fransa'da -cokuyla ya da boyun eerekkabul edildi. Baz yerlerde haberler, zgrlk aalarnn dikilmesine,
yerel ynetimde deiimlere ve kyller tarafndan halk olmayan yasalara kar konulmasna yol at. Geici ynetim, btn insanlarn oy kul1) Siyasal muhalefet, nl siyasal kimliklerin konumalar yaptklar ve yemee gerekten katlanlarn dnda byk bir dinleyici kitlesinin de katld bir dizi yemekli toplant
dzenlemekteydi.

1848 DEVRMLER 7 53

1 52 JOHN BREUILLY

lanma hakk temelinde bir Ulusal Meclis'in seilmesi iin elindeki iktidar gvence altna almaya ve hazrlanmaya koyuldu.
Paris'ten gelen haberler Fransa'nn tesinde bir elektriklenme
yaratmt. 26 ubat gn Heinrich von Gagern, Hesse-Darmstadt Parlamentosu'nda, ulusal temsiliyetin ve Almanya'nn geici bir ynetim
organnn olmas gerektiini nerdi (Almanya'ya gndermede bulunurken, 1814-15'te kurulan ve asl iki nemli g olan Avusturya ile Prusya'nn egemenlii altnda bulunan farkl byklklerdeki otuz dokuz
eyaletten oluan Alman Konfederasyonu'nu kastediyordu). Ertesi gn
Mannheim'da bulunan Baden kentinde, ulusal temsil talebini de ieren
reform yanls gsteriler yaand. Bunu izleyen iki hafta, Gneybat Almanya'nn birok kentinde bu tip gsterilere tank olundu. Buna krdaki
huzursuzluklar da elik etti. 29 ubat'a gelindiinde, Odenvvald ve Kara
Orman'da kyl eylemleri gereklemiti bile. 4 Mart'ta 30.000 kyl,
Wiesbaden kentini istila etti. ki gn sonra, Wiirttemberg eyaletinde
ciddi huzursuzluklar ba gsterdi. Kyller zaman zaman lordun ikametghna saldrp, borlar gsteren hak ve hizmet kaytlaryla birlikte,
oray tahrip ettiler. Kk devletler yardm iin Prusya ile Avusturya'ya
dnd, fakat onlar da kendi sorunlaryla meguld. Sonu olarak kk
devletler, basn zgrl ve dier zgrlkleri ilan ederek, liberal muhalifleri bakanla atayarak, kurucu meclislerin toplanaca vaadinde bulunarak buna boyun ediler.

Alman Konfederasyonu Snr

Y / / / . 1 Konfederasyona dahil olan Avusturya
| | | | | || Konfederasyon dndaki Avusturya topraklar

V//-//A

Sardinya Krall
Hanover

i htrita 7.1 Avrupa'da 1848 devrimleri.

k\\\l

1
2
3
4
5

=
=
=
=
=

Prusya
Hollanda

Thuring Devletleri
Hesse-Kassel
Darmstadt-Hesse
Palatinate
Hohenzollern

Sra Habsburg mparatorluu'na gelmiti. Balangta krsal blgelerde

ok az huzursuzluk vard, fakat Fransa'daki ve Almanya'daki olaylara ilikin haberler kentlerdeki gsterileri krkledi. 3 Mart'ta Buda'da, radikal
Macar gazeteci Kossuth, byk Macaristan'n zerklii adna Viyana'ya
kar bir konuma yapt. Bir hafta iinde Viyana'da reform talep eden gsteriler oldu. 12 Mart'a gelindiinde, bu gsteriler rencilerin desteini
elde etmiti. Bu barl gsteriler, kentin ii snfnn yaad kenar
mahalleleri de etkiledi ve 13 Mart'ta iddet patlak verdi. Hkmet buna,
eitli dnler vererek - e n nemlisi Avusturya anslyesi Metternich'i
azlederek, askeri eylemle yant verdi. Birka gn iinde hkmet durumun denetimi dna kt sonucuna vard, askeri eylemi durdurdu ve
birok reform yaplacan vaat etti.
Metternich'in dt haberinin baka yerlerde de dramatik etkisi
oldu; o, herhangi bir birey deil, eski dzenin sembollerinden biriydi.
mparatorluun Polonya ksm, Bohemya ve Moravya'da da gsteriler ve
reform talepleri oldu. Transilvanya blgesindeki gruplar yerel ynetimi
ele geirdiler. Daha da nemlisi talya'daki yanklard. Halihazrda ubat

1 52 JOHN BREUILLY

aynda Piemonte Kral ve Byk Toscana Dk, halkna bir anayasa

bahetmiti. Avusturya, Lombardiya ile Veneto'y, blgesel bakentleri
Milano ve Venedik de dahil olmak zere, dorudan denetim altna almt.
Metternich'in azledilii haberi Milano'ya ulatnda kentte bir bakaldr
oldu. Avusturyal komutan Radetzsky, be gnlk iddetli mcadeleden
sonra 22 Mart'ta kentten ekilmek zorunda kalmt. Veneto'da, zellikle
Venedik'teki halk ayaklanmalar, Avusturya askeri birliklerinin 21 Mart'ta
kentten karlmasyla sonuland. Radetzsky, birliklerini Kuzey talya'da
gvenli bir dalk blgeye ekti. Habsburg destei olmadndan geriye
kalan talyan eyaletleri de saldrya akt.
Prusya'da Mart aynn balarnda, Silezya'da krsal huzursuzluk, baz
kentlerde de gsteriler meydana gelmiti. Berlin'deki rahatszlklar, 14
Mart'ta sivillere ate almasna yol amt. 16 Mart'a gelindiinde,
Metternich'in azledilmesi haberi kente ulat. 18 Mart'ta kraliyet saraynn
nnde dzenlenen byk gsteride basn zgrl gibi dnlerin verildii duyuruldu, fakat askeri birliklerin varlna kar saldrganca bir tepki gsterildi. Huzursuzluk, saray meydanndan barikatlarn kurulduu ve
binalarn ele geirildii evre sokaklara geri ekilen kalabaln zerine
ate almasyla son buldu. Kral, bir gece sren youn atmalardan sonra
birliklerini kentten geri ekmeye karar verdi. Kral, balkonunda plak
bayla dikilmek ve kendi ordusunun kurbanlarnn nnde nedamet getirerek eilmek zorunda kalrken, ynlarn zaferi, sarayn nnde mcadele ederken ldrlenlerin cesetleri arabalarla tanrken sembolletirildi.
Sonraki gn iinde Prusya, geni bir zgrlkler listesiyle birlikte, bir
kurucu meclisin toplanacan da ilan etti.
Drt hafta iinde Fransa, Almanya, talya ve Habsburg mparatorluu iindeki siyasal durum dntrlmt. Fransa'da bir cumhuriyet
vard; Habsburg mparatorluu artk Macaristan' ve Kuzey talya'y denetlemiyor, Viyana'daki egemenliini zorlukla srdryordu; Prusya Kral
kendi bakentinde kalabalklarn gerekletirdii eylemle kk drlmt; kk Alman ve talyan devletlerinin ou, yeni anayasalar karacaklarna dair sz vermi ve yeni bakanlar atamt. Basn-yayn, toplanma, dernek ve konuma zgrlkleri genellikle elde edilmiti.
Bakaldrnn

analizi

unsur belirlemek mmkn: Halk eylemi, muhalefetin siyaseti ve yn e l i m i n verdii yantlar. Dier devrimlerin, hatta 1848'den sonrakilerin
..l,lllc inc gre bile halk eylemi bykl, talepleri ve davranlar

1848 DEVRMLER

7 53

bakmndan snrlyd. Kitleler ounlukla binlerle deil, yzlerle ifade

edilebilirdi. Grg tanklar, gsterilerin ounun saygl grnmne ve
barl karakterine iaret etmitir. Talepler genellikle anayasal reform ya
da toprakl kyller zerindeki angaryalarn kaldrlmasyla snrlanmt.
Bakentlerde dzenlenen gsteriler hari, ok az iddet vard; olanlarn
ou da derebeylerinin imtiyaz kaytlarnn tahrip edilmesi ve Viyana'nn
kenar mahallelerinde ii snfnn belli bir hedefi olmayan, lgnca davranlar gibi simgesel eylerdi. Paris, Viyana, Milano ve Berlin'deki isyanlar,
hem bu kentlerde hem de onlarn dnda otoritenin kmesi asndan
byk nem tamaktayd. Bununla birlikte, Milano hari, bu huzursuzluklar sadece bir iki gn srd ve birlikler kayp vermeden geri ekildi.
Kurulu siyasal muhalefet -ister lml ister radikal olsun- bu halk eylemlerinin dramatik baars karsnda aakald. Barikatlar kuran, kavgay
rgtleyen sokak liderleri byk lde anonim kiilerden oluuyordu.
Muhalefet siyasetilerinin, anlalmas g bir biimde, kendilerini, hem
halkn liderleri hem de ynetime gelebilecek insanlar olarak sunarak otoritelerini dayatmak iin acele etmeleri gerekiyordu. Hkmetler kk protesto hareketlerine, ardndan panik ve hzl bir boyun eme srecinin geldii yersiz bir taviz verme ve bask karmyla cevap verdi. Yalnzca Milano'da, ykselii ve nihai baarszl bask politikasna kar bir argman
olarak kullanlmasna ramen, ciddi bir bask uygulanmaya allmt.
Hkmetlerin bu derece beceriksiz ve zayf kalmasnn nedenleri nelerdi? Burada yasa ve dzen mekanizmasyla ilgili zgl nedenler sz konusudur. Bakentlerin hibirinde, ynlar denetim altnda tutma deneyimine sahip dzenli ve tektip polis gc yoktu. Paris'teki Ulusal Muhafzlar gibi sivil milis glere bamlln sz konusu olduu yerlerde, bu
gler, ynetim iin bir araya gelmekte baarsz oldu. Konvansiyonel
muharebe yntemlerinde eitimli olan askerler, iddeti ykseltmekte,
sokaklar barikatlardan ve isyanclardan temizlemekte baarsz olan kr
bir arat. Bu, Britanya ynetiminin 10 Nisan'da Londra'da Chartist liderler tarafndan dzenlenen kitlesel gsteriye verdii yantla karlatrlabilir. Tektip polis, iyi istihbarat (kk lekli fakat rgtl olmayan halk
eylemleriyle kyaslandnda kitlesel ama rgtl halk hareketlerine szmak daha kolaydr), dk rtbeli zel polis memurlarn grevlendirme,
gsterili gvenlik nlemleri, byiik birlikleri yedekte bulundurma becerisi; btn bunlar ayaklanmay kaynanda kuruttu. te taraftan Kta
Avrupas'ndaki ynetimler, bakentleri iinde ve dnda kar konulmaz
bir biimde trmanan devrimden korkuyordu. Orta snf, kamuoyunun
kendini desteklemediini hissediyordu. Fransa dndaki ynetimler, or-

1 4 8 JOHN BREUILLY

taya kacak bir Fransz cumhuriyetinin, askerlerin hazr tutulmasn gerektiren bir krizi, hatta bir sava kkrtabileceinden kayglanyordu.
Baz yneticilerin -phesiz ki Louis Philippe ve IV. Friedrich Wilhelm'inbakentlerinin caddelerinde uyruklarna ate alaca yolunda endieleri
vard. Tm bu nedenlerden tr ynetimler, kstl halk hareketlerine
boyun edi ve iktidar boluunu doldurmak iin kurulu muhalifleri ynetime getirdi.
Bu anlayn merkezi, 1789 ile kurulan devrim 'miti'dir. Fransz Devrimi, 1793 ile 1815 yllar arasnda tm Avrupa'da savaa ve devrime yol
at. 1814-15 bar anlamas sadece diplomatik istikrar tesis etmek ve
galipleri dllendirmekle deil, 'meru' ynetimi restore etmek ve desteklemekle de ilgiliydi. Ynetimler birbirlerini liberalizm, milliyetilik, radikalizm ve cumhuriyetilik gibi potansiyel tehlikelere kar desteklemeliydi. Fransa, bu tr hareketlerin merkezi olarak grlyordu. 1815'te
Napoleon'n iktidardan ka ve iktidara yeniden dn panie yol
at. 1830'da Paris'te devrim, Almanya ve talya'da ayaklanma ve toplumsal karklklar kamlad; devrim 1831 Polonya ayaklanmasyla ilikilendirildi. Siyasi srgnler, uluslararas alar kurduklar ve bir sonraki
devrimi planladklar Paris'te toplanmlard. Bu durum daha sonra kk
bir casusluk endstrisine yol at. Louis Philippe'in iktidar ubat 1848'de
devrildiinde, birok insan bu olay 'devrim'in balangc olarak grd.
Bu tr umutlar ve korkular, bilinli eylemin ortaya kmasna yardm
etti. Devrimin erken aamalarna ilikin kaytlar genellikle, bir senaryoya
gre gelien olaylarn, kendilerine 'devrim' tarafndan yklenen rolleri
oynayan katlmclarn kibrini yanstmaktadr.
Nitekim, Fransa'da cumhuriyetin ilan edilmesi 'doald'. Fransz radikallerinin bamsz bir Polonya'y restore etme gereksinimini duyurmalar ve Avrupa apnda liberallerin ve radikallerin bu talebi desteklemeleri 'doald'. IV. Friedrich Wilhelm, Kralie Victoria'ya yazd mektubunda devrimi, kk hkmdarlklar suyun dibine batran, daha gl
olanlar da ayaklarndan dibe eken bir bakaldr girdab olarak betimlerken onu 'doal' bulmaktayd. Hi kimse sele kar duramaz. Srekli olarak
'sel' ve '' gibi terimlere bavurulmas kaderciliin kantdr. Devrim
miti, devrimi gereklie dntren eylem birliktelikleri retti. Bu muktedir olamama/olma miti, doal olarak devrimin ivedi koullarn tehiz eden
siyasi-askeri krizlerin yerini almaya dnk rol oynad.
lk itki kentlerden, zellikle de bakentlerden geldi. Kyller, risksiz
eylem yapabilecekleri konusunda kendilerine gvendikleri iin kentsel
protestolar krsal protestolar izledi. Gsterilerin ou, lml ve snrl

1848 DEVRMLER

149

kald. iddetli atmalarn ortaya kmas ynndeki deiim, ldrlenler ve yaralananlar hakknda elimizde olan kantlara bakldnda, daha
yaygn bir st-orta snf katlmn harekete geirdi. Zanaatkrlarm -zellikle inaat iileri, marangozlar, ayakkabcdar ve terziler- ok farkl oranlarda srece dahil olduklar grlmektedir. Bu durum, bu tr mesleklerdeki yapsal deiikliklere, ksmen yeni teknolojiye ve fabrikalarn yol at
rekabete, daha ok da ticari sermayenin yaylmasyla, atlye -erkek- emeinden ziyade, ev-ii -kadn- emeinin niteliksizletirilmesine ve kullanmnn artmasna balanabilir.
1845 ve 1846'da zayf hasattan dolay artan besin fiyatlar nedeniyle
gda maddeleri dndaki almlara konan vergiler dendikten sonra geriye kalan harcanabilir gelir miktar derken, kentsel isizlik keskin bir
biimde ykselmiti. Balangtaki 'toplumsal' taleplerden bazlar, 'i rgtlenmesi' ve alma hakkna ya da en azndan bir tr isizlik desteine
ilikindi. Zanaatkrlarm yapsal deiime verdikleri yant ile isizlerin dngsel krize verdikleri yant arasnda bir ayrm yaplmaldr.
Kentsel hareketlerin devrimin merkezinde bulunmas, devrimci dnem baladnda tarmsal krizin yksek noktasnn getiini gsteren
1847'nin greli iyi haatna balanabilir. 1846'daki ve 1847'deki halk
protestolarnn temel zellii olan yiyecek isyanlar, 1848'de daha az nemliydi. Krsal hareketler balangta, ormanlara serbeste girilebilmesi gibi
baka meselelerin byk bir ekiciliinin bulunmasna ve bu tr balklarn
onlar dorudan doruya devletle atmaya gtrecek olmasna karn,
kk toprak sahibi kylleri ilgilendiren meselelere -artakalan feodal
imtiyazlara son verilmesi ve yerel ihtiyalara daha duyarl bir ynetimodaklanmt. Gene de bu zorlu yllar ortalama kanlar yabanclatrm,
hatta radikalletirmi, bu tr dncenin ifadesi iin kurumsal kanallar
salayamam olan ynetimler iin lmcl sonular dourmutu.

Yeni durum
O dnemde yaayan pek ok insan, dnyann tersine dnm olduunu
hissediyordu. Bugnden bakddmda gerekten neler olduunu bilmenin
avantajyla, bunun yle olmad grlebilir. Birok blge -'sessiz alanlar' bir tarihinin kulland bir deyimdir- hi de halk hareketine sahne
olmad. Baka yerlerde yaanan devrim haberlerine bu blgelerin nasl
yant verecei, daha sonra ortaya kacakt. Ynetsel kn ok hzl
olmas bu devrimlerin yzeysel olduu anlamna geliyordu. Louis Philippe
ve Bavyeral Ludwig dndaki prensler tahtlarnda kaldlar (yalnzca

1848 DEVRMLER 7 53

1 52 JOHN BREUILLY

Ludvvig olu lehine tahttan resmen ekildi). Ordular esefle bakentlerden

klalara ekildi, fakat subaylarnn komutas altnda dzenli ve yneticilerine sadk bir biimde, zarara uramadan kaldlar. Devlet yetkilileri
lkeyi ynetmeyi, vergi toplamay, yasalar uygulamay srdrdler. Halk
hareketi kk ve rgtszd; balangta var olan hkmeti devirme
hedefine ulamak iin nereye gideceinden emin deildi. Yeni siyasi liderler ne bu hareketlerle ne de iktidarn rutin aralaryla yakn balantlar
kurmulard; bu nedenle dikkatlerini, halk hareketini gvence altna alarak geniletmek mi yoksa ynetim aygt zerindeki denetimlerini srdrmek mi gerektiine dair ikilemle yzleeceklerdi.
Yine de, bu ilk devrimci adm bir dinamik oluturdu. Temel siyasal zgrlklerin verdmesi, basn-yayn hakk, rgtlenme, toplanma ve konuma
haklarnda bir srama yaanmasn tetikledi. Devrimin balang safhasnda rol almam insanlar, rgtler oluturmak, gazeteler kurmak, talepler
ne srmek zere ne ktlar. Bu yeni etkinliklerin yakn bir oda vard:
Pek ok farkl kurucu meclisin oluturulmas iin yapdacak seimler - tm
bunlarn dnda, Nisan aynda Fransa, Prusya ve Almanya'da da seimler
olacakt (Avusturya ve Macaristan'da seimler Haziran, Papalk eyaletlerinde, Sicilya anakarasnda Nisan ayndayd; Lombardiya ve Venedik'te
ise Haziran aynda halk oylamas vard). Bu dinamii srdrebilmek zere
yeni ve karmak eylem dzeyleri oluturulmutu: Halk hareketleri, dernekler ve iletiim, seilmi meclisler, yeni kurulan ynetimler, eski dzen.2
Birok eylem dzeyinin ve merkezinin varl ve belirli bir merkezin
iradesini dierlerine dayatamamasnn, bir 'devrimci durumu' tanmlad ileri srlebilir. Baz rneklerde bu durum belirli bir yeri niteliyordu.
rnein Paris'te g merkezleri, ynetimin (Ledru-Rollin, kendi askeri
gcn ileri Bakanl'ndayken rgtlemiti) ve Ulusal Meclis'in etrafnda olduu kadar siyasal kulplerin, milislerin, bayndrlk ilerinin etrafnda da gelimiti. Durum tekinsiz bir biimde, baldrplak seksiyonlar
ve kulpleriyle 1790'larn Parisi'ne ya da geici ynetimi ve Sovyetleriyle
1917'nin Petrograd'na benzemekteydi. Bir g oda genellikle belirli bir
yerellikteki ilikileri denetim altna alyor, fakat bu lkenin btn iinde yerellikten yerellie deiiyordu. Kar-devrim, birok farkl g merkezinin son bulmas ve iktidarn bir merkezde yeniden toplanmas srecidir.
ktidarn paralanmasyla kurulan dinamiin ve bunun siyaset dnyasna girmek iin rgtl olmayan gruplara imdiye kadar sunduu frsatn
.') Bu 'dzeyler'fikrini, Wolfram Siemann'm, The Geman Revolution of 1848-49 (Londra,
|WH) adl kitabndan aldm.

eliik bir nitelii vard. Bu durum, devrimci sreci ileri doru iten yeni
talepleriyle yeni gruplar harekete geirdi. te yandan bu durum, farkl
gruplar ve talepler arasndaki elikileri gzler nne serdi; devrimci durumun sona ermesine ilikin kaygy ve ilgiyi de artrd. Bu noktada siyasal
glerin bu dinamii nasl oluturduu, onun i gerilimlerine nasl yant
verdikleri ve birbirleriyle nasl bir etkileime girdikleri incelenmelidir.3

Radikalizm
1848'den

nce

Eer radikalizmin ettii cafcafl bir sz varsa, bu sz, 'halk't. Halk bazen,
yaamak iin almak zorunda olanlar, bazen de daha dar bir anlamda,
kendi emeiyle geinen ve iktidardaki asalaklarn kurduu sistem tarafndan bask altnda tutulanlar olarak kavranyordu. Georg Bchner propaganda amacyla canl bir imge yaratmak istediinde, kk bir Alman
eyaletinin devlet btesini kullanmt. Btenin kraliyet ailesi, ordu ve
kamu grevleriyle ilgili btn kalemleri, halkn srtndan geinen bir asalak
grubunu temsil ediyordu. Fransz devrimci Auguste Blanqui, srekli olarak otuz milyonluk Fransz 'halkyla' (ya da 'proleteriyle') otuz bin asalak
arasndaki kartla iaret ediyordu.
Bchner, kyller, brornn kopyalarn polise teslim ettikleri zaman Hesse'ye kat; Blanqui mrnn ounu hapiste geirdi. Asalaklar,
imtiyazlarn korumakta ustaydlar. Radikaller, deiimi iki zt biimde
tahayyl etmilerdi. Bunlardan biri eitimdi; halk, iinde bulunduu
durumun farkna varr varmaz, mutlak saysal arln kullanarak adaletsizlie bir son verecekti. Deiimin dier biimi komploydu; devlet
iktidarna kar estirilen sert rzgrlar, bu kk asalak sekinler grubunun egemenliini kracakt.

1848

esnasnda

Radikaller, ne komplonun ne de aydnlanmann sonucu olmayan bir devrimci patlama meydana geldiinde arm, devrimci bir durumda nasl
3) Radikalizm zerine olan ksmda, zellikle radikal hareketlerin en fazla gelimi
olduu yer olan Fransa'ya zel nem vereceim. Liberalizm ksmnda, anayasacdk ve ulusal ynetim konulannn Fransa'da o kadar da nemli olmadndan, zellikle Fransa'nn
dndaki lkelere zel dikkat sarf edeceim. Bu sayede, muhafazakrln daha dengeli bir
incelemesiyle tematik incelemeyi corafi bir kapsamda birletirmeyi umuyorum.

1 5 2 J O H N BREUILLY

hareket edilecei zerinde yeniden dnmek zorunda kalmlard. Bilhassa Paris'te ve canl bir radikal rgtlenme gelenei olan dier baz
ehirlerde birtakm avantajlarla ie baladlar. Radikaller 'iktidar halka'
yaklamyla sokaa dklecek, gazeteler kurup afiler yaptracak ve
siyasi kulplerini rgtleyeceklerdi.
Seimleri dzenleme karar yeni meydan okumalarn ortaya kmasn
salad. Fransa'da Blanqui ve Louis Blanc gibi radikaller, yzyllarn endoktrinasyonunun birka hafta iinde ortadan kaldrlamayacan ileri
srerek erken seimlere kar ktlar. Radikaller, mevcut iktidar sahiplerinin, onlara yanl oy verdirecek ekilde halkn dnce ve rgtlenmeleri zerinde denetim kullanmalarndan korkuyorlard. Geici cumhuriyet, insanlarn bilgilendirilmi ve aydnlanm bir ekilde oy kullanmalarn salayabilmek iin, halkn durumunun yeterince deiene kadar
ynetimde kalmalyd. Paris'te, seimleri geciktirmek iin ynlar harekete geiren radikal abalar sz konusuydu. Ancak cumhuriyeti hzla
merulatrma giriimi, cumhuriyetin erkenden ikiyzl bir saldrya maruz kalmas, hatta birok radikalin erken seimler karsnda dayanamayacan hissetmesi, bu tr rezervlerin neden reddedildiini ve Nisan
aynda Ulusal Meclis seimlerinin dzenlenmesi iin alnan karar aklamaya yardm etmektedir.
Radikallerin korkularnn gereklere dayand kantlanmt. Seimler, Temmuz monarisinin snrl oy hakkyla seilen Temsilciler Meclisi'ninkinden daha muhafazakr bir meclisin seilmesine yol at. Kyllerin Parisli isizleri desteklemek zere toplanan ek vergiye ynelik fkelerinin yan sra Katolik papazlarn, yerel soylularn ve Yasalc soylularn
etkisi ile bunlarn dndaki dier nedenler, muhafazakrlarn baarsn
aklamaktadr. Fransa dnda gelikin bir radikal hareketin eksiklii ve
bundan tr var olan gl bir anti-radikal tepki, her ne kadar radikaller farkl bir aznla dahil olsalar da, liberallerin seimlerde daha iyi sonular almalar anlamna geliyordu.
Radikaller siyasetlerini yeniden dnmek zorunda kalmlard. 'Halk'
bir kategori deil, bir slogand ve farkl, hatta atan karlar olan gruplara blnmt. Radikaller, bu zamana kadar zayf bir biimde rgtlenmi toplumsal gruplar arasnda ortaya kan kolektif rgtlenmeler kendilerini toplumsal olarak hassas ynlere doru iterken, bu farkl karlar
dikkate almak ve hangisine dayanacaklarna karar vermek durumunda
kalmlard. Kitlesel, ak bir siyasal rgtlenmenin oluturulduu ve d<-l seimlerin yapld bir dnemin yakalanmas dorultusunda aba
IV >st- ilmek durumundayd. Yeniden renme sreci, radikal ve cumhuri-

1848 DEVRMLER 7 5 3

yeti fikirlerin en fazla gelimi olduu ve seim yenilgisinin baarszlnn

en keskin ekilde hissedildii yer olan Fransa'da en ileri dzeyine ulamt.
Bu, ani ya da btnlkl bir yn deiimi deildi. Birok radikal hl
daha basit, dorudan eylem dncesine zlem duyuyordu. 1848 yaz ve
sonbahar boyunca baarsz darbe ve ayaklanma giriimleri sz konusu
oldu. Birok radikal, imdi modas gemi ve yanl olarak grd siyasetten uzaklat. Bununla birlikte, bu baarsz ayaklanmalarn bir dier
etkisi de, lmllar rktp karmas olacakt.
Radikaller, var olan semen topluluklarna balandlar. Bu, bilhassa,
Paris'teki kentsel radikalizmin tabannn halk kurumlaryla (zellikle de
kamusal i projeleriyle) Ulusal Meclis arasnda artan kutuplama tarafndan ykld Fransa iin doruydu. Haziran aynda, kamu alanlarnn
Paris'in dndaki cra blgelere gnderilmesi emrinin yaynlanmasndan sonra kriz patlak verdi. Protesto, barikatlarn kurulmasna ve Dou
Parisli iilerden oluan isyanclarn sorumluluu ele almasna yol at.
Cumhuriyetiler, yeni cumhuriyetin meruiyetini savunmak isteyenlerle
'sosyal cumhuriyet'in kurulmasna ynelik daha ileri admlar atlmasn,
yani kentli isizler iin i ve kazan salamaya allmasn savunanlar
arasnda blnd. Ordu ve teki paramiliter birimler, 'meru cumhuriyet' pozisyonuna bal kaldlar. ubattaki gibi panik yoktu. Cumhuriyeti
general Cavaignac, isyann btn boyutlaryla gelimesine izin verdi, sonra
da onu sistematik bir biimde bastrd.
Ayaklanmann bastrlmas, bakentlerindeki sert eylemleri denetim
altna almak isteyen baka yerlerdeki rejimleri de cesaretlendirdi. Prag'daki ayaklanma Haziran aynda denetim altna alnd; bunu Ekim aynda
Viyana izledi. Kasm ayma gelindiinde Berlin halknn Prusya Ulusal
Meclisi'nin lavedilmesine ve daha fazla birliin giriine kar koyacak
gc kalmamt.
Bakentlerin bu biimde kaybedilmesi, radikalizmin daha sabrl ve
geni bir siyasal etkinlie ynelmesini hzlandrd (bunun byle olmad
yerlerde, rnein Venedik'te ve Roma'da, radikalizm daha geleneksel
bir yol izlemeyi srdrd). Trajedi, bu nemli yenilginin kar-devrimi
hzlandrm olmasyd. Bylece, radikaller 1849 banda Fransa ve Prusya'da baaryla sonulanan parlamento seimlerinde desteklerini geniletirlerken, dmanlar, 1849'un 'ikinci devrimleri'yle gelen nihai bir karlama iin glerini daha byk bir hzla tahkim etmilerdi. R yeni tip
radikalizm, ortaya kar kmaz hemen etkisizletirildi. Radikaller ldrld, hapsedildi, srld ve aktif siyasal hayattan uzaklatrld. Ancak
1860'lardan itibaren sosyalist partilerin ve emek partilerinin oluturulma-

154

JOHNBREUILLY

syla bu tr radikalizm, tamamen farkl bir biimde de olsa, yeniden ortaya kt.
Yine de, bu ikinci devrimler, zafer kazanan kar-devrime ramen
radikalizmin gcn gzler nne serdi. talya'da Roma ve Venedik g
kullanarak geri alnmak zorunda kalnmt. Baden gibi daha kk Alman eyaletlerinin bazlarnda radikaller, birliklerini alana kardlar ve
iktidar ksa bir sre iin ele geirdiler. Macaristan'da istemeye istemeye
isyana zorlanan bir hareket, mevcut sekin liderliin nemli bir unsuru
olan Hrvat birliklerin ve Romen gerillalarn da yardmn aldktan sonra, ancak Habsburg ve Rus ordular tarafndan bastrlabildi.

Liberalizm
1848'den

nce

Liberallerin cafcafl sz 'anayasa'yd. Liberaller, bir anayasa ile kabul

edilen, kiisel olmayan kstlamalara tabi bir devlet, bir hukuk devleti
talep ediyorlard. Onlar, seilmi parlamentolarn daha byk bir rol oynamasn istemi, fakat radikallerin tersine, parlamentoyu anayasal egemenlikten ziyade anayasal monarinin iindeki bir unsur olarak grmeye hazrlanmlard. ou insann yapc bir rol oynamakta gerekli olan eitimden ya da 'hisse'den (yani mlkiyetten) yoksun olmas nedeniyle liberaller, genel oy hakkna tutkun deillerdi.
Liberal milliyetilerin, 'kk millet' ulusuluuna ayracak pek vakitleri yoktu. Liberaller -devlet brokrasisinde, niversitede, zel giriimde
ve mesleklerde otorite sahibi olmaya alkn eitimli insanlar- ulusu, yerleik siyasal kurumlar ve baat kamusal kltr erevesinde ele almlard.
Dou Habsburg mparatorluu'nun Macar szcleri, bat yakasndaki
Alman szcler, iki paraya ayrlm Polonya topraklarnn Polonyal sekinleri, talyan szcleri; btn bunlar 'uluslar' temsil ediyorlard. Oysa,
Slavlar ya da Romenler en iyi durumda bile, kimlikleri kltrel bakmdan
snrl derecede tannan gruplar olarak grlyorlard. Bununla birlikte
siyasal dzeyde liberaller, bu tr gruplarn yelerinin egemen ulusal kltre zmlenerek geliebileceklerini dnyorlard. Bu anlalabilir bir
dnceydi, nk bu egemen olmayan kltrel gruplarn4 1848'e kadar
4) Bu olduka kaba anlatm biimi, imdi, 'tarihsel' ve 'tarilsel olmayan' halklara
ilikin kabul edilebilir olmayan ada dncelere alternatif olarak benimsenmektedir ve
'lflylk' ve 'kk' milletler dncesinden ok daha dorudur.

1348 DEVRMLER

155

siyasal rgtlenme ve bilinlenme yolunda ok az etkileri olmutu. Bu,

Dou ve Orta Avrupa'nn egemen kltrel gruplar iindeki liberallere
zg bir gr deildi, fakat Bat Avrupa'daki gruplar ve kamuoyunda
yeri olan dierleri tarafndan da paylalyordu.
1848

esnasnda

Liberaller, ynetimi ykmak iin 1848 banda snrl halk hareketlerinin

gc araclyla szde iktidara frlayverdiler. Hkmetler liberallere
bakan olma ars yapmt ve bylece -Fransa dnda- ilk parlamentolarn ouna liberaller egemen oldu. imdi grevleri, bu pozisyonlar,
resmi kurum ve politikalar liberalletirmek ve anayasalar yapmak iin
kullanmakt. Bu anayasalar, her ne kadar tek tek eyaletler iin anayasa
yapma giriimlerine kout biimde ilerledii Almanya rneinde durum
karmak olsa da, Almanya'da ve Macaristan'da ulusal anayasalar olarak
grld. talya'nn daha yerel ve egdme sahip olmayan hareketleri,
anayasann ulusal bir biim almad anlamna geliyordu. Polonyallar,
1848'de etkin bir ulusal hareket olarak hareket etmeyi baaramamlard.
Liberaller yine de engellenmilerdi. Onlar, kkrtmadklar, istemedikleri ve ou zaman da reddettikleri devrimlerden yararlanmlard.
Birou, devrimci srecin devam eden dinamizminden honutsuzdu. Liberaller, grevlerinin, gelecek iin bir halk zemini oluturmak deil, yeni
ve istikrarl bir siyasal sistemi gvence altna alacan umduklar doru
siyaseti ve kurumsal reformlar gerekletirmek olduunu dnyorlard.
Onlara gre bunu baarmann en iyi yolu ounlukla, kamu idaresi ve
ordu zerindeki denetimleriyle hl byk bir gc elinde bulunduran
prenslerle uzlamaktan geiyordu. O yzden liberaller, otoritenin nerede bulunduuna dair ak fikirlere sahip olmadan nce, ounlukla, tayin
edici herhangi bir eylem yapmaktan kandlar. rnein Alman Ulusal
Meclisi, Prusya'da ve Avusturya'da iktidarda bulunanlarn (prens ya da
parlamento) ibirlii iin en uygun frsat sunup sunmadklar netlik kazanana kadar nc olmakta isteksiz davranmt.
Liberaller de radikaller gibi, gncel siyasetin, program ve planlarnn
izin verdiinden ok daha karmak olduunu kefediyorlard. Almanya'da, Avusturya'nn m yoksa Prusya'nn m stnlnn tercih edilecei zerine, Prusya, Avusturya ve 'nc Almanya'nn (yani, Avusturya'dan ve Prusya'dan ayr olan Alman eyaletlerinin) liberalleri arasnda
olduu kadar Katolikler ile Protestanlar arasnda da blnmeler vard.
Tek tek eyaletlerin ynetimlerindeki liberaller, ynetimin ulusal dzeyde

1848 DEVRMLER

1 5 6 J O H N BREUILLY

liberallere devredilmesinde isteksizdiler (bunun ok nemli istisnalar

vard; rnein Lombardiyah liberallerin, radikalizmi marjinalletirirken
Avusturya'ya kar askeri g elde etmenin tek yolu olarak Piemonte'nin
ncln kabul etmedeki isteksizlikleri gibi).
Liberaller, politikalarnn birounun halk tarafndan desteklenmediini rendder. Loncalar paralayan nlemler gibi liberal nlemlere kar
da antipati vard. zgr hareketin ilkesi, dardakilerin yerlemesini engellemek iin iktidar barna basan topluluklardan uzaklamt. Liberaller, kamusal hizmetlerin verilmesi gibi mdahaleci nlemlere sempatiyle bakmyorlard. Tm bunlar liberalleri, halk muhalefetine kar bir
siper olarak kralc otoriteye itti. Eyll 1848'e gelindiinde liberaller, halk
muhalefetinin icabna bakmak iin askeri birliklerin kullanlmasn memnuniyetle karladlar. Eer prensler dn vermi olsalard, bu, devrimin
yarda braklmasna yol aabilirdi. Bunu Devrim'e ihanet ya da snfsal
korkaklk olarak aklamak yanl olurdu, nk ncelikle liberaller devrimi hibir zaman istememilerdi.
'Halklarn bahar'nm yerini ok gemeden 'uluslarn kbusu' ald. Baat
ulusal hareketler, Prusya'nn Posen eyaletinde Leh milliyetiliine kar
Alman tepkisinde olduu gibi atmaya girdi. Daha da nemlisi devrim,
baat olmayan kltrel gruplar arasnda rgtlenmeyi ve bilinci hzlandrd. Milliyetiler, kltrel kimliklerinin ve siyasal karlarnn tannmasnda
direttiler. ekler, Bohemya ile Moravya'nn 'Almanya'ya, Romenler de
Transilvanya'nn 'Macaristan'a ait olduunu kabul edememilerdi. Alman
ve Macar liberal milliyetiler, milliyetiliklerine meydan okunduunu
ve liberalizmlerinin sorgulandn grdler. Habsburglular buna karlk,
kendi zerkliklerini gvence altna almann en iyi yolu olarak bu kk
ulusal hareketlere federalizm umudunu vaat edebilirlerdi.
Tm bunlar 1849 bana kadar, liberallerin iktidar radikallerden ya
da muhafazakrlardan neden uzak tutmu olduklarn aklamaktadr.
Liberaller, imdi artk muhafazakrlara tabi ortaklar olarak alarak kazan elde edeceklerdi.

Muhafazakrlk
1848'den

nce

muhafazakrlk

I k ular sahipleri, iktidara farkl bir biimde sahip olmak ve onu kullanmak
dorultusunda kendilerine meydan okunmad srece, kendi iktidarlarnn s;vusu iin savlarn ve eylemlerini ayrntl olarak aklama gerei

157

duymadlar. Devrimler, muhafazakrl yaratr. En tannm Burke'n

Reflections on the Revolution'da (Devrim zerine Dnceler) yer alan
modern muhafazakr fikirler, Fransz Devrimi'ne bir tepki olarak dodu.
Kilise ve monarinin muhafazakr savunular, Fransz Devrimi'nin srgne yollad kiilerce ayrntlandrld ve 1815'ten sonra Bourbon politikalarn canlandrd. Meru ynetim, Metternich, ar I. Nikolay ve
Prusyal IV. Friedrich Wilhelm iin ak bir ideolojik akideydi.
Yine de bu, muhafazakr hareketlere yol amad. Restorasyon rejimleri,
bu durum onlarn lehine olsa bile, halka bavurmakta tereddt ediyordu.
Ayaktakm, kilisenin ve kraln bile olsa hl ayaktakmyd. Argmanlardan ziyade, baskc yasalarla ve polis ajanlaryla liberallere ve radikallere
kar i grmek daha iyiydi. Ayrca restorasyon rejimleri, muhafazakr
deerlerle artc ekilde uzlamt. Bourbonlar, bir anayasa kabul etmilerdi ve X. Charles buna gcendiinde 1830'da iktidardan kovuldu ve
yerine, Louis Philippe geti; Philippe buna laykt, nk ne Bourbon ne
cumhuriyeti ne de Bonapartistti; bu nedenle de hibir ilkeyi temsil etmiyordu. Metternich, duygusal deil, ilevsel anlamda monariyi ve dini
savunan bir Aydnlanma adamyd. Orta Avrupa'da ynetimde bulunan
laik brokratlar, yerellemi aristokratlar ile kilise gcnn yerine gemilerdi ve bylesi geleneklere hemen hemen hi bavuramyorlard. Birok
ilkeli muhafazakr mevcut dzeni, liberallerin ve radikallerin emalarna
gre neredeyse hi tercih edilebilir bulmad. Rejimin eylemlerinde zaman
zaman poplist bir muhafazakrln ipular grlyordu, fakat bu tr
nlemler gnll olarak deil, genellikle olaylarn zorlamasyla almyordu
ve bunlardan abucak vazgeiliyordu.
Bu, 1848 baharnda ynetici tabakann gszln aklamaya yardm etmektedir. Rejimin biiminin gerekten savunmaya deer olduu ya
da halkn sevgisini elde edebildiini gsteren gl bir belirti yoktu. Yerel
dzeyde, imtiyazlarnn esiri olan baz Badenli soylu toprak sahipleri tarafndan kaleme alman Verzichtsbriefe'de (tam anlamyla, teslimiyet mektuplar) gzkamatrc biimde ifade edilen gerekten samimi bir teslimiyet
duygusu vard. Devrimlerin en nemli siyasal ynnn, gl, etkili muhafazakrlk biimlerinin domas olduu ne srlebilir.
Devrime ynelik muhafazakr

tepki

Muhafazakr tepkinin drt biimi ayrt edilebilir: Halkn devrime kar

hareketlenmesini salamak iin geleneksel otoritenin uygulanmas; potansiyel devrimci gleri etkisizletirmek iin zamannda dnlerin verilmesi;

1 52 J O H N BREUILLY

1848 DEVRMLER 7 53

devrimi bastrmak iin otoritenin yerleik kurumlarnn, her eyden nce

ordunun kullanm ve yeniliki halk bir politikann inas.
Erken seimlerde geleneksel poplizm rol oynamt ve artk devrimin ulamad alanlar kendi rollerini oynayabilirlerdi. Bu en ak biimde Fransa'daki Nisan 1848 seimlerinde grlmektedir. Bu seimlerde
yasalc sekinler, Temmuz monarisinin snrl oylamasnda olduundan
daha baarl oldular. Bu muhafazakrlk zellikle Fransa'da nemliydi,
nk Yasalclar, Temmuz monarisine muhalif olmulard ve rejimin
yklmas konusunda onlarla uzlamamlard. Kyllerin, sonradan egemen monariye balanan imtiyazl toprak sahiplerinden rahatsz olduklar
herhangi bir yerde byle bir rnek yoktu. Avusturya'da ksa sre sonra
yaplan seimler, muhafazakr bir nderliin peinden giden Tirol gibi
blgelerde ve krsal kesimde devrime kar duyulan tepkiyi kullanabilirdi.

ynetiminin restorasyonundan sonra kyl yanls bir politika izlememesine karn, Gney italya kyllerine bavurduu ve onlar, milliyeti
lordlarna kar kkrtt ileri srld. Nihayet Fransa'da devrimci uzlama, 'sosyal cumhuriyet' dnda herhangi bir rejim tarafndan karlar
tehdit edilmeyen ve bu nedenle de farkl siyasal dayanaklar iin mevcut
olan muhafazakr kafal kk bir toprak sahibi kyll yaratmt bile.
Daha az nemli bir dn zanaatkrlarla ilgiliydi. Birok Alman prensi,
mesleki serbestliin geniletilmesine kar kt ve loncalarla ustalarn otoritelerini destekledi. Bunun etkisiyle 1849 banda Prusya'da bir yasa geirildi. Ancak liberaller, zanaatkarlar yabanclatran laissez-faire ilkeleri
zerine daha fazla direttiler, nk bu tr zanaatkrlar, liberal olmayan
bir radikalizme kolayca kayabilirlerdi. Zanaatkr evrelerindeki siyasal
kanaat, meslee, konuma ve blgeye gre deimitir.

Bununla birlikte, geleneksel poplizmin yetersiz olduu grld. Seimle ve zgrlklerle birlikte insanlar, yerleik otoriteye kar kmaya ve
deerlerin farkna varmaya baladlar. Verilen tepkilerden biri, eski dzenin restorasyonu iin uraan baz gruplar yeniden derleyip toparlayabilmek amacyla verilen dnlere ynelik meydana geldi. Buradaki anahtar
grup kyllkt. Fransa dnda 1848 ba, senyrlere kar ykmllklere, halk olmayan vergilere ve ormanlar kullandrmamak gibi mlk
sahibi kyller zerindeki mevcut yklerin ortadan kaldrlmasn amalayan yaygn krsal rahatszlklara tanklk etti. Bu kazanmlar yeni ynetimlerce yasallatrlp prenslerce kabul edilir edilmez, bylesi kyllerin
devrimi savunmak konusunda ok daha az kar olmutu. 26 Temmuz
1848'de, yeni seilmi Avusturya Reichstag'nda, bir kylnn olu olan
Hans Kudlich, 'bundan byle hak ve ykmllklerle birlikte tm klece
ilikilerin' kaldrlmasn nerdi. 383 vekilin doksan ikisi kylyd. Tek
tartmal konu, senyrlerin zararlarnn denmesiyle ilgiliydi. Tartmalarn ardndan bir tazminat ilkesi kabul edildi, imparator, 'Avusturya'nn
anayasal imparatoru' sfatyla yasay 7 Eyll'de imzalad. Viyana bakaldrs dnemine kadar Avusturya'nn kyl nfusu etkisizletirilmiti.

Zanaatkrlara verilen dnler, liberallere verilen dnlerle dizginlendi

ve yava yava ortadan kaldrld. Prusya Kral kurucu meclisi feshetmesine ramen, bir ay sonra kendi anayasasn yrrle koydu. Avusturya
Reichstag, 1848 yl bitmeden Viyana'dan atld, fakat Mart 1849'a kadar
federalist bir anayasa zerinde almaya devam etmesine izin verildi. Bu,
reddedildii zaman bile, ynetim, kendi anayasasn resmen ortaya kard.
Fransa'da Louis-Napoleon, Cumhuriyet'in anayasal ekilde seilmi bakan olarak tannd.
Bununla birlikte, verilen anayasal dnlerin kstlamalar vard. Prusya
anayasas 1850'de, anayasaya aykr olarak otoriter bir tarzda dzeltildi.
Habsburg ynetimi kartt anayasay derhal askya ald, ardndan da
anayasal olmayan ynetime geri dndn ilan etti. Louis-Napoleon,
Aralk 1851'de bir darbeyle cumhuriyeti anayasay yrrlkten kaldrd
ve 1852'de bunun yerine kendi imparatorluk anayasasn koydu. Yine
de, ksa vadede muhafazakrlar kendilerini b dnleri vermeye zorlanm
hissettiler.

Prenslerce kyllere dn verilmesine dayanan benzer bir politika,

dier Alman eyaletlerinde de gze arpyordu. Baka yerlerde bu daha az
nemliydi. Macaristan'da kyllere zgrlkleri, Avusturya mparatoru'nca deil, kurgusal Macar Kral adna davranan Macar liderler tarafndan
bahedildi. Ama byk lde, zellikle toprak sahibi aristokrasiden kaynaklanan bu liderliin arkasndaki Macar kyl desteini harekete geirmekti. Roma Cumhuriyeti'nde olduu gibi, italya'da da toprak reformu
zaman zaman radikaller tarafndan massedildi. Radetzky'nin, Habsburg

Kar-devrimin kolayca bastrd yerlerde meseleler farklyd. Macaristan'da ve Kuzey talya'da, Baden ve Saksonya gibi daha kk Alman
eyaletlerinde, ordular, anayasalardan yararlanmakszm eski dzeni restore
etti. Yine de, kutuplamann daha az olduu durumlarda muhafazakrlarn imtiyazlar ve liberallerin radikal devrimden duyduklar korku, ok
sayda toplumsal grubu ve siyasi kanaati kucaklayan pragmarik bir muhafazakrln ortaya kmasna yardm etti. Fransa'da ounluk, Haziran ayaklanmasnn bastrlmasnn arkasnda topland. Berlin'de ve teki Alman
kentlerinde, baharda liberal bakanlar desteklemi olan iadamlar, yazn,
liberal bakanlarn grevden uzaklatrlmasyla birlikte meydana gelmesine

1 52 JOHN BREUILLY

ramen, birliklerin geri dnmesini memnuniyetle karladlar. Bunun, Viyana'da ayn ekilde, Alman Ulusal Meclisi'nden iki vekilin aslmasn emreden Windischgrtz tarafndan ezilen Prag ayaklanmasnn, Alman liberal kamuoyu tarafndan onaylanmasnda da grld zere ulusal bir
boyutu vard.
Bu ayaklanmann bastrlmas iki safhada gereklemiti: 1848'de bakentler iin verilen sava, 1849'da 'ikinci' devrimlerin ezilmesi.
lk safha, geleneksel ve pragmatik muhafazakrla balanabilir. Geleneksel muhafazakrlk, srasyla, nce Haziran ayaklanmasn, sonra da ona
kar kurulan geni ittifak kkrtan muhafazakr Fransz Ulusal Meclisi'nin geri dnmesine yardm etti. Benzer bir olay, Viyana'da ve Berlin'de
dzenin restorasyonu srasnda meydana geldi. Muhafazakrlar bakent
dndan gelecek destee gven duyduklarnda bakentteki muhalefeti
sistemli bir biimde bastrmakta rahat davranabilirlerdi. Bu durum, tm
lkenin pasifize edilmesinin gerektii Macaristan ve talya rneklerine
uymaz. Pasifletirme politikas, daha sonra, 1849'da ortaya kmt.
Bakentteki bask, radikalizmin, hem kentsel hem de krsal kesimlerdeki toplumsal sorunlar ele almasn ve buralardan destek bulmasn salayarak, daha st bir aamaya ykselmesini tevik etti. Parlamentonun
ve seimlerin nem tad yerlerde, radikalizm, daha byk bir tehdit
oluturabiliyordu. Bask daha geni bir zeminde rgtlenmek zorunda
kalnmt. Bu srecin anahtar orduydu. ou ordu dalmam ve egemen otoriteye sadk kalmt. Fransa'da bu, lml bir cumhuriyet demekti. Habsburg ordusunda ise Alman ve Slav askerlerin srekli sadakati
anlamna geldi. Habsburglular, yar-zerk Hrvat ordusunu ve Rus askerlerini de dzenledi. talya'da Roma Cumhuriyeti, Avusturya, Fransa ordular ve iki Sicilya Krall tarafndan ezildi.
Byle bir silahl destein hazr bulunmad yerlerde neler olduuna
bakmak reticidir. Kuzey talya'da devrim, Piemonte ordusunu greve
arabilirdi. Lombardiya'daki direni, 1849 yaznda Radetzky tarafndan ikinci kez yenildikten sonra fiilen son buldu. talya'nn baka yerlerinde bulunan devrimciler, yerel milislerden, gnlllerden ve asker
kaaklarndan oluan askeri gler oluturdular. Bu gler kent merkezlerini savunmak konusunda becerikli olduklarn kantlad; fakat hareketli
savata ve ak muharebede daha az etkiliydi. Baden'de ordunun bir ksm prenslerini terk ederek, sert bir direni sergiledi. Tm bunlardan daha
nemlisi, Macaristan'da dzenli subay ve piyade birimlerinin Devrim sall a gemesidir. Bylece, Macaristan'da Devrim'in bastrlmas, dier dev imlerden daha zor olmutu.

1848 DEVRMLER753

Askerler otoriteyi tesis eder etmez, bu, alnan siyasi ve polisiye nlemlerle pekitirildi. Anayasal imtiyazlar geri alnd ya da snrland. rgtlenme, toplanma ve konuma zgrl zerine kstlayc yasalar getirildi.
Kukulu bireyler ve rgtler zerinde gzetim uygulamak zere yeni siyaset tarzlar oluturuldu. Gsteri amal yarglamalar dzenlendi. Radikaller
yurtdna kat, idam edildi, hapsedildi ya da yer altna inmeye zorlandlar.
Yeniden yaplandrlan dzen, 1848 ncesinin devletlerine kyasla ok
daha sistematik ve etkili bir bask uygulamaktayd.
Yine de, akll muhafazakrlar, daha etkin biimde de olsa, eski tarzlara
dnmenin olanaksz olduunu fark ettiler. Devrimin patlamas ve halk
rgtlenmelerinin hzla genilemesi, bilhassa Fransa'da ve Almanya'nn
baz kesimlerinde bunu ortaya koydu. Kyllere ve liberallere verilen
dnler, sadece eski dzenin yeniden yaplandrlmasnn sz konusu olamayacan kesinletirdi. Radikalizmin ve liberalizmin birok unsurunun
popler olmamas yeni bir tr muhafazakrln olanaklarn sundu.
Bunun en dramatik ve artc rnei Bonapartizm'di. Bonapartizm'i ne
'muhafazakr' ne de yeni olarak kabul etmek gt. Louis-Napoleon, toplumsal ve siyasal yelpazenin karsnda nemli bir destei temsil eden byk
bir ounlukla, Aralk 1848 Bakanlk seimini kazanmak zere, neredeyse
kimsenin onu tanmad bir noktadan geldi. Bu durum, bir lde, muhafazakrln iflasn gzler nne serdi. 1848'de hibir monari aday gsteremedi. Louis-Napoleon ve Cavaignac dnda, sadece radikal adaylar ayakta
kalmt. Oyunu cumhuriyete kar kullanmak isteyen tek kii Louis-Napoleon'du. Yine de, birok cumhuriyeti, amcasnn mitini onun lehine bir
unsur olarak grd; nk siyasi gemii, onu, cumhuriyete kar gsteren
bir siyasal profil izmiyordu. Bir kitle siyaseti kltrnn olmamas, blgelerle ve snflarla ilikide olan yerleik partilerin ya da siyasi durularn olmad anlamna geliyordu; Louis-Napoleon bu boluu zayf bir dolguyla doldurdu. 1848'den 1850'ye kadar olan dnemde Papac restorasyonu destekleyerek, radikalizme kar sertleerek, Katolik Kilisesi ile ittifak kurarak
muhafazakr bir dorultu sergiledi. Ancak 1851 'de, parlamentonun verdii
oy hakknn snrlandrlmas nerisine kar karak radikal bir dorultuda
hareket ediyor gibi grnd. Aralk darbesiyle muhafazakr meclisi hedef
ald ve halka yneldi. Bununla birlikte, halk ve radikal kar k, darbeyi
yeniden muhafazakr bir gzergha soktu. 1850'lerde mlki amir atamalar
gibi baz konularda kimi grev deiiklikleri yaparak sekinlerin denetiminde
karklklar karrken, siyasal alandaki eilimi muhafazakrd. Buna karn
halk sosyal derneklere verdii destek, izledii ileri d politika ve liberal
ekonomi politikas, bu muhafazakrl daha karmak bir hale getirdi.

1 52 J O H N BREUILLY

1848 DEVRMLER 7 53

Fransa dnda Bonapartizm benzeri bir ey yoktu. Bununla birlikte

daha snrl halk muhafazakrlk trleri vard. Prusya'da, bir toprak sahipleri meclisi, inandrc olmayan bir biimde, halk vekaleti (popular mandate) talep etmiti. Kreuzzeitung gazetesi, muhafazakr ilkeler iin halka
dayanan bir meruiyet peinde komutu. Prusya yurtseverliini kralcla
balama potansiyeli tayan birok kii, yeni kurulan eski asker derneklerine katlmt. 1850'lerin bana gelindiinde siyasal kehanetler, kyllerin ve zanaatkrlarm geleneksel kklerine bal kaldklarn ve devrimin,
modem entelijensiya gibi kksz gruplarn ii olduunu ileri sren Wilhelm
Riehl'in nc sosyolojisince destekleniyordu.

mek gerekir. Yukarda radikalizm, liberalizm ve muhafazakrlk kavramlar etrafnda rlen bir savn anahatlarn sundum.
Bu sav eer muhtelif devrimlerin esasnda benzer biimde ortaya ktn ne srm olsayd yanltc olabilirdi. Balang aamalarnda birbirlerine ok benzemelerine ramen, devrimler, daha sonra gittike birbirlerinden farkl ynlere sapmtr. Devrimler, grnrdeki kn
zgn bileimiyle mehul sulara yelken ap eski dzenin varolu koullarn andrrken, insanlar, devrimin 'kurgusu'yla daha az ilgilenir, bunun
yerine baka yerlerde neler olduuna daha az dikkat ederek, yeni meydan
okumalara yeni zmler ararlar.

Laik siyaset alannda, dorudan doruya kstlayc ve brokratik yntemlere geri dnle marjinalletirilen bu kehanetler, gelecein habercisiydi. Bunlar daha sonraki bir politikay, hepsinden te, Bismarck'm politikalarn, daha da nemlisi, muhafazakr politikalarla kiliselerin nasl birletirileceini haber veriyordu. 1848 ncesinde ve Devrim'in erken aamalarnda, rgtl dinin muhafazakr bir siyasi dzene arka k henz aka
grlmyordu. Katolik Kilisesi, Fransa ve Bavyera gibi Katolikler'in ounluk olduu lkelerde bile laik, dine kar kaytsz, hatta ruhban snfna kar ynetimlere kukuyla bakyordu. Katolikler'in aznlkta olduu
yerlerde, her ne kadar bu, liberallerden ziyade piskoposlar iin farkl bir
anlam tasa da, Kilise, devlet/kilise ayrl talebini destekledi. Dinsel
reform hareketleri, liberal, radikal, hatta sosyalist fikirler iin potansiyel
destek anlamna geliyordu.

Bu paralanma, liberaller ve radikaller birlikte hareket etmekte baarsz olduklar iin, muhafazakr kar-devrimin lehine oldu. Eer Macaristan ordusu, Ekim 1848'de Viyanal isyanclar desteklemek iin Avusturya-Macaristan'n i snrn gemi olsayd, Habsburglar'n varln
koruduunu grmek zor olurdu. Bununla birlikte Macarlar, devrimin tm
imparatorlua yaylmamas iin Macaristan'da anayasal bir abaya giriilmesini savunuyorlard. Roma'daki, Milano'daki ve Venedik'teki radikal
italyanlar, kar-devrim zafere ok yaklaana kadar hemen hemen hi
ibirliine gitmemilerdi. Ulusal uzlamazlklar, daha sonra tm ulusal
hareketleri ezen muhafazakr gler tarafndan kullanlabilirdi.

Radikalizmin ve liberalizmin ynelttii tehditler belirginleince durum

deiti. Fransa'da Nisan 1848 seimlerinde Katolik Kilisesi nemli bir
rol oynad; papazlar ou yerde cemaatlerinin dinsel ibadetlerinin hemen
ardndan oy sandklarna gitmelerine refakat ettiler. Papa, muhafazakrlk
ve liberallik kart bir dorultuya yneldi. 1850'ye gelindiinde Fransz
ynetimi, ruhban snfna kartln terk etmi ve eitim alannda Katolik
Kilisesi'ne fazladan destek bahetmiti. Alman devletlerinde Hristiyanln liberal ve radikal biimleri ezildi. Papalk restore edildi. Katolik ve
Protestan din adamlar, siyasi reforma alternatif olan toplumsal nlemler
alarak, yeni bir tr halk dinin temelini attlar.

Tarihyazm
l )evrim, siyasetten daha fazla bir eydir; fakat devrim dzenin knn,
sona eren devrim de dzenin yeniden kurulmasnn ifadesiyse, ksaca
devrimi reten, derinletiren ve nihayet tasfiye eden atmalara da dein-

Eer devrimler giderek balantsz hale gelmi (fakat kar-devrimler

giderek birbirine balanm) olsayd yine de birbirine benzer miydi? Bu
konudaki glklerden biri, tarihilerin devrimleri farkl biimlerde yazmalardr. Fransz Devrimi zerine yazlanlar bu devrimi, 1789'da balayan
bir devrimler dizisi iine yerletirir. Odak noktas, siyasal ideolojiler ve
hareketlerdir; bylesi siyasetlerin toplumsal temelleri kendi bana bamsz ulusal bir olay olarak ele alnr. Aksine, talya ve Habsburg mparatorluu'nda devrim, toplumsal hareketlerden ziyade ulusal hareketler balamnda incelenmekte ve nemli lde dsal etmenlere bal olarak
grlmektedir. Alman devrimlerine ilikin tarihyazm, bu ikisi arasnda
yer almaktadr. Ulusal sorun olduundan byk grnmekte, fakat dier
uluslardan ayrlmaktan ya da onlarla atmaktan ziyade birlemenin yol
at ve Almanlar arasndaki toplumsal ve siyasal farkllklarla balantl bir sorun olarak karmza kmaktadr. Tm bunlar, karlatrmal
bir devrimler tarihi yazmay gletirmektedir.
Kyl ve zanaatkr eylemlerinin karlatrld ve bunlarn ekonomik
erevelere baland en iyi kyaslamalar, devrimlerin toplumsal tarihi
alannda yaplanlardr. Bu kardatrmalar, devrimlerin toplumsal tarihinin en fazla gelitii yerler olan Fransa ve Almanya topraklar iin en iyi

1 52 JOHN BREUILLY

ekilde yapdmaktadr. Bununla birlikte devrimlere dair tarihyazmnda

yaanan yeni gelimeler, bizi, siyaseti fazla ciddiye almamaya, kltrel
vehelere daha fazla dikkat etmeye (bunlar sosyo-ekonomik glerin
yansmalar olarak grmekten ziyade) zorlamaktadr.
Siyasetin toplumsal tarihle arasndaki balantlar, rnein muhafazakrlarn kylln karlarna, tarmdaki rahatszlklarn radikal bir biimde filizlenmesine kar verdikleri dnler, daha uzun bir biimde ele alnarak kefedilebilir. Bu tr karlarn ve ikyetlerin dengesi ve doas, farkl
siyasal hareketleri gdleyen glerin farkllamasnda olduu gibi, lkeden lkeye, hatta blgeden blgeye deimitir. Bunlarn incelenmesi, birleik bir karlatrmal siyasal ve toplumsal tarih oluturabilir.
Siyasal gler kltrel olarak ekillenmektedir. Siyasal eylemciler destek elde etmek iin karnavallar ve festivallerle alakal olanlar gibi, var
olan retorikleri ve ritelleri kullandlar. imdiye kadar, siyasal olmayan
bir halk kltrnn devrim esnasnda nasl siyasallaabildii byk lde
aratrlmadan kalmtr. Baz tarihiler, toprak igalleri ve makine krcl
gibi herhangi bir siyasal hareket iine asla sourulamayan ve sadece gelecek kuaklarn deil, kendi dnemlerinin de insafna terk edilen eylemlerle
ifade edilen bir 'elementer devrime gndermede bulunmaktadrlar.5

1848 devrimlerinin nemi

1848 devrimleri sk sk baarsz olarak tanmlanmaktadr. Bu tanm,
devrimlerin amalar olduunu ima eder. Marksistler devrimleri deiimin
motorlar olarak grrler. Ynetici snflar, mcadele etmeksizin iktidar
brakmazlar ve ancak mcadeleden sonra teki snflar, toplumu ve ekonomiyi kendi karlarna gre yeniden dzenleyebilirler. Bu, devrimlerin
amac olamayacana ynelik itiraz yantlamaktadr; amalarn gerekletirmek iin devrimi yapanlar snflardr. Bu bak asndan baarsz bir
devrim, devrim saylmaz. Bununla beraber 'baarsz devrim' terimi, devrimin, yol at deiimden bamsz olarak tanmlanabilecek bir olay olduunu ima eder.
1848'de, devrim belli gruplarn amalar tarafndan belirlendi, fakat
bu gruplar genellikle, en azndan Marksist anlamda, snf olarak anlalmad. Muhafazakr dmanlara gre devrim, monarinin, ailenin, zel mlki5) 'Elementer devrim' dncesi iin bkz. Siemann, a.g.e. Siyasallamann siyaset ncesi popler kltrle nasl ilikilendirilebileceinin iyi bir rnei iin bkz. Jonathan Sperber,
Rlineland Radicals: The Democratic Movemen and the Revolution of 1848-1849, New Jersey,
1991.

1848 DEVRMLER 7 53

yetin ve Hristiyanln yklmas anlamna geliyordu. Taraftarlarna greyse, hi de korkun bir eyi ifade etmiyordu: Anayasal ynetim, yasa nnde eitlik, demokratik olarak seilmi parlamentolar, iktidarn ve zenginliin sekinlerden alnp 'halka' verilmesiyle oluan deiim, uluslarn zgrl. Tm bu perspektiflerden bakldnda, 1848, bir baarszlk olarak grlebilir. Ancak, bu devrimi ileriye gtren ya da devrimle engellenenlerin kimler ve hangi amalar olduuna ilikin farkl, hatta atan
grler olduuna da iaret etmektedir. Bu, 'baarszlk' sorununu daha
da karmaklatrmaktadr.
Kimin kazanp kimin kaybettiine dair trl bilanolar karlabilir.
Toplumsal adan en nemli kazanan, zellikle de zgrlemenin toprakta
kaltmsal mlkiyet hakkna sahip olan kyllere henz tam olarak uygulanmad yerlerdeki kyllkt. Buna karlk belirli bir imtiyazl toprak
sahibi tr, mali olarak deilse bile, otorite ve saygnlk asndan kaybeden taraf oldu. cretli emekiler kaybettiler, isizlerle ilgili kamusal dzenlemeler ve verilen dier dnler kaldrld, bir daha da geri getirilmedi.
Siyasal basknn yan sra, doktriner bir ekonomik liberalizm, iileri devlet yardmndan yoksun brakt, kendi abalarna dayal rgtlenmelerini de bask altna ald. Krsal kesimde mlk sahibi kyllerin ikyetlerinin
durulmas, kk iftileri ve topraksz emekileri ncesine gre daha
gsz kld. te yandan bu tr politikalar giriimcilere yarad. Serbest
piyasa koullarnda endstrilemenin ilk nemli devresi, 1850'lerde ve
1860'larda Kta Avrupas'nda ortaya kt.
Siyasi bir bilano da karlabilir. Kaybedenler radikallerdi; 1848, sadece 1848 ncesi radikalizmi tasfiye etmekle kalmad, ayn zamanda henz
nve halinde bulunan, toplumsal olarak daha tepkisel bir radikalizmin
filizlenmesini de durdurdu. zgr dnceli, Konformist olmayan dinin
bastrlmasyla birlikte, bu, ngiltere'de ve ABD'de gelien trde bir poplist liberalizmin gelimesi potansiyelinin altn oydu. Liberalizm ve milliyetilik, her ne kadar otorite ve devlet yanls bir yola dnerek on yl
iinde ya da daha uzun bir zaman sonra elde edilecek milliyeti baarnn
temellerini atm olsa da yenilgiye uratdmt. Kazanan, aka, kendisini
1848 ncesine gre ok daha gl ve etkili biimde tahkim eden otoriter devlet oldu.
Bu muhasebe incelikten yoksundur. Devrimin ksa ve uzun vadeli
etkileri arasnda kolayca ayrm yaplamamas, 'kazanan' ya da 'kaybeden'
(kyl, liberal vs.) gruplara deimez bir kimlik ykler ve sfr toplaml
bir sonu varsayar. Ancak, ayn zamanda devrimin yaratt fark anlalmaya allmaldr.

1 52 JOHN BREUILLY

Devrim, siyasi deerleri deitirdi. 'Halk', 'anayasa' ve 'taht' gibi laik

ideallere duyulan inancn ii boaltld ve insanlar daha 'gereki' politikalara dndler. Marx, tm siyasi deerler gibi radikalizmin de ancak snf
karlaryla ilikisi iinde anlalabileceinde srar etmiti. August Rochau,6
liberalizmin ancak ekonomik karlarla birlikte geliebileceini ve mevcut
iktidar sahipleriyle pragmatik ittifaklar kurmas gerektiini ileri srmt.
Bismarck, muhafazakrln bir kar ve iktidar konusu olduunu kavramt. de, 1848'lerin idealizmini topyac samalklar olarak reddetmitir. Zaman getike, onlarn gereki grleri egemen oldu.
Devrimler, bir devrimler rntsne son verdi. 1848'de devrimden
etkilenen blgelerde daha klasik tek bir devrim vard -Paris Komnve bu da tek bir kentle snrlyd. Devrimci radikalizmin bastrlmas, brokratik ve poplist nlemlerle mevcut devletin sertletirilmesi, bu tr
devrimlerin nne byk engeller kard. Sanayilemeyle yerleik hale
gelen ve giderek daha fazla rgtlenen bir ii snfnn douu da benzer
eilimlere sahipti. Marx'n en yakn alma arkada olan Friedrich Engels,
yaamnn sonuna doru, kkl bir deiimin devrimi gerektirmedii sonucuna vard. Bir sonraki devrim, 1848'de kar-devrimin kalesi olan geri
bir lkede, Rusya'da gerekleecekti.

Zamandizin

1848 DEVRMLER

Nisan

MffyS

Haziran

1848
Ocak
ubat

Mart

talya: Sicilya'da ayaklanma; ki Sicilya'nn kral anayasay kabul etti.

talya: Piemonte ve Toscana'da anayasalarn kabul edilmesi.
Fransa: Paris'te devrimin, geici cumhuriyetin ilanna
yol amas.
talya: Habsburg birliklerinin Lombardiya'dan ve Venedik'ten sklp atlmas ve Piemonteli birliklerin bu
kentlere girii; IX. Pius'un Papalk Eyaletleri'nde anayasay kabul etmesi.
Almanya: Gsteriler; kk eyaletler tarafndan verilen
dnler; Viyana'da ve Berlin'de ayaklanmalarn yeni bakanlklarn kurulmasna yol amas; Alman Parlamentosu iin hazrlklar.

Temmuz

Austos

Eyll
() Ralpolitik (erimini ilk kez kullanan bir Alman liberal.

Macaristan: Gsteriler, yeni bakanln tayin edilmesi.

Britanya: Kitlesel Chartist mitinglerin barl biimde
yaylmas.
Fransa: Ulusal Meclis seimleri.
talya: Papalk Eyaletleri'nde ve ki Sicilya anakarasnda seimler.
Almanya: Baden'de radikallerin ayaklanmalarnn bastrlmas; Prusya ve Danimarka arasnda sava.
Macaristan: mparatorun 'Nisan Yasalar'yla zerklii
tanmas.
Fransa: Paris'te radikal gsterilerin baarszl; (emek
sorunlarn grmek iin kurulan) Liiksemburg Komisyonu'nun dalmas.
talya: Lombardiya'daki ve Venedik'teki halk oylamalarnda ezici bir biimde Piemonte ile birleme kararnn
kmas.
Almanya: Ulusal Parlamento'nun seilmesi ve Frankfurt'ta toplantlar; Berlin'de Prusya Parlamentosu toplantlar; Avusturya'da seim ars ve sarayn Viyana'dan ka.
Fransa: Paris'te isyann bastrlmas.
talya: Venedik'te Avusturya'nn askeri baars; Toscana'da seimler.
Almanya: Ulusal Meclis'in geici ynetimi kurmas ve
Avusturyal Aridk Johann'm imparatorluk naipliine
sedmesi. Avusturya Reichstag seimleri. Sokak eylemlerinin bastrlmasnn ardndan Prag'da Slav kongresi.
talya: Radetzky'nin Custozza'da Piemonte'yi yenilgiye
uratmas.
Almanya: Zanaatkrlar kongresi; Avusturya Reichstag'nn toplanmas.
Macaristan: Ulusal Meclis'in toplanmas.
talya: Radetzky'nin, Lomhardiya ile Venedik'in byk
blmn igal etmesi
Almanya: Prusya ynetiminin Danimarka'yla Malm
Atekesi'ni imzalamas.
Avusturya: Sarayn Viyana'ya yeniden dn.
Almanya: Parlamento'nun Malm Atekesi'ni kabul etmesinden sonra Frankfurt'ta ortaya kan huzurszluk-

7 53

1 52 J O H N BREUILLY

Ekim
Kasm

Aralk

lar; Avusturya Reichstag'nn serfliin kaldrlmasn oylamas.

Macaristan: Hrvat nder Jelacic'in igali; imparatorluk
ynetimiyle sava; Romenlerin Macar ynetimine kar
eylem hazrl yapmas.
Macaristan: Jelacic'e kar askeri baar.
Almanya: Viyana'da ayaklanma.
Fransa: Anayasaya son biiminin verilmesi.
talya: Demokratlarn Roma'da iktidara gelmesi.
Almanya: Berlin'de muhafazakr bakann tayin edilmesi
ve parlamentonun ehir dna tanmas; Viyana'da
ayaklanmann bastrlmas ve Schwarzenberg'in babakan olarak atanmas.
Fransa: Louis-Napoleon'un bakan seilmesi.
Almanya: Prusya ynetiminin parlamentoyu datmas
ve kendi anayasasn yrrle koymas; Franz Joseph'in
Avusturya mparatoru olmas ve imparatorluk ordusunun Macaristan'a saldrmas.

1849
Ocak

ubat
Mart

Nisan

talya: Demokratlarn Piemonte'de ve Papalk EyaletIeri'nde seimleri kazanmalar.

Almanya: Ulusal Meclis'in Temel Haklar Bildirgesi'ni
yaymlamas.
talya: Roma'da cumhuriyetin ilan edilmesi; Toscana'da
devrimci ynetim.
talya: Piemonte'nin Avusturya ile savamas ve Novarra'da yenilmesi; ki Sicilya Kralnn parlamentoyu feshetmesi.
Almanya: Ulusal Meclis'in anayasay tamamlamas ve
imparatorluk tahtna Prusya Kral IV. Friedrich Wilhelm'i nermesi; Avusturya Kurucu Meclisi'nin feshedilmesi.
Macaristan: Macar glerinin Transilvanya'nn ounu
ele geirmesi.
Fransa: Askerlerin papaya yardm etmek iin Papalk
Eyaletleri'ne gnderilmesi.
talya: Byk Toscana Dknn iktidar yeniden ele
geirmesi; Avusturya birliklerinin Venedik'i kuatmas.

1848 DEVRMLER753

Mays

Haziran

Temmuz
Austos

Almanya: Yirmi sekiz Alman devletinin anayasay kabul etmesi, fakat anayasann IV. Friedrich Wilhelm tarafndan reddedilmesi.
Macaristan: Avusturya birliklerinin yenilmesi; bamszln ilan; mparator'un ar'dan yardm istemesi.
Fransa: Seimlerde radikallerin baarlar.
talya: Avusturya'nn Venedik'i bombalamas; Napolili
birliklerin Sicilya'y yeniden fethetmeleri.
Almanya: mparatorluk anayasasnn desteklenmesi iin
gneybat eyaletlerinde gerekletirilen devrimler.
Fransa: Roma'ya ynelik mdahaleye kar dzenlenen
radikal gsterilerin yenilmesi.
Almanya: Devrimin ezilmesi; Ulusal Meclis'in feshi.
Macaristan: imparatorluk birliklerinin yeni saldrs ve
Rus birliklerinin lkeye girii.
Almanya: Prusya'nn Baden'deki son direnii bastrmas.
talya: Fransz birliklerinin Roma Cumhuriyeti'ni ele
geirmeleri; Avusturya birliklerinin Venedik'i igali.
Macaristan: lkenin Habsburg ve Rus birliklerince fethedilmesi; Kossuth'un lke dna kamas.
Her ne kadar bask bir sre daha devam etse de, Austos 1849 itibaryla devrimler byk lde sona erdi.

leri okuma
Maurice Agulhon, The Republican Experiment, 1848-1852, Cambridge, 1983.
John Breuilly, Mass Politics and the Revolutions of 1848, (Tarihiler iin Temel Kaynaklar:
Bir Multimedia CD-Rom'unun bir ksm) T L T P History Coursevvare Consortim
tarafndan retilen bir 'retim paketi', Glasgovv niversitesi, 1998.
Istvan Deak, The Lauful Revolution: Louis Kossuth and the Hungarians,
1848-1849,
Ne w York, 1979.
Stanley Pech, The Czech Revolution of 1848, Chapel Hill, NC, 1969.
Roger Price, The French Second Republc: A Social History, Londra, 1972.
John Rath, T/e Viennese Revolution of 1848-49, Austin, T X , 1957.
Wolfram Siemann, T/e German Revolution of 1848-49, Londra, 1998.
Jonathan Sperber, The European Revolutions, 1848-51, Cambridge, 1994.
Stuart Woolf, A History ofhaly, 1700-1860, Londra, 1979.

DEVRMC GELENEK

8. Ondokuzurcu ve Erken Yirminci Yzylda

Devrimci Gelenek
Dick

Geary

Giri
1789-95 byk Fransz Devrimiyle devrimci bir gelenek yaratld. Ancak
bundan sonradr ki yaamlarn sadece eletirel dnceye deil, gelecein
devrimlerini meydana getirebilmek iin gemiteki devrimleri zmlemeye de adayan profesyonel bir devrimciler snf dodu. Devrimci gelenek
kendisini ksmen, bu blmn nemli bir ksmn oluturan devrimci politik teoride ifade etmitir. Bununla beraber farkl trde devrimci geleneklerin varln da inceleyeceiz: Dinamizmi ve zgnl devrimci entelijensiyay genellikle akna uratan ve davranlar byk lde doalama gelien kitlelerin duygu ve eylemlerinde kklemi olan gelenekler.

Devrimci teori
ok eski zamanlardan bu yana kurulu otoriteye kar, ya Tanr iradesine
ve bu iradenin ihlal ediliine dair belirli bir yorumlamadan ya da otoritenin
geleneksel haklar ayaklar altna ald iddialarndan esinlenen bakaldr
teorileri var olagelmitir. Ondokuzuncu yzyln devrimleri ve devrimcileri ise farkl bir projeye angaje oldular: En azndan ksmen gemi devrim-

17)

lerin deneyimlerinden karsanan bir strateji araclyla yeni dnyalar

kurma giriimi. Tabii ki dnrler uzun zamandr kendi dnemlerindekine gre daha adil ve daha az baskc toplumlar tahayyl ediyorlard.
Plibsophe'larn politikalar ounlukla sekinci ve otoriter olsa da, insann dnyay, akln emirlerine gre dntrme yeteneini vurgulamas,
onun geleneklerden ve dinsel hurafelerden kurtuluunu savunmasyla
Aydnlanma, belirli alardan Amerikan ve Fransz devrimlerinin nn
at. Rousseau daha radikal bir tarzla, mallarn blmndeki byk
eitsizliklerin sosyal yozlamann en nemli kaynan ve demokratik ynetime kar tehdit oluturduunu anlamt. Onun adalar olan De Mably
ve Morelly, bu eitsizlik eletirisini daha da ileri gtrdler ve (tarmsal
olsa da) ilkel bir komnizm biimini savundular. 24 Austos 1789'da
yaynlanan, tarihi nsan ve Yurtta Haklar Bildirgesi'nde belli belirsiz
tanmlanan dinsel ve politik zgrlk ilkeleri, daha radikal olan bu toplumsal hedefleri desteklemedi, fakat Amerikan Cumhuriyetinin kurucularnn Montesquieu'nn gler ayrl teorisini (hibir Avrupa devriminde rnek alnmayan bir ayrm) yrrle koymalarnda olduu gibi
philosophe'lann baz dncelerinden aka etkilendiler. Yine de, bu dnrler modern anlamda devrimci deillerdi: Erdemli yurttalarn eitimi
dnda, daha demokratik ve eitliki toplumlarn tam olarak nasl kurulacana ilikin pek az fikirleri vard. Devrimin mekanii onlar iin bir sr
olarak kald ve deneyimlerini at. Britanya'ya kar Amerikan bakaldrs
gndeme geldiinde, Fransz Devrimi'nin ilk gnlerinde Tenis Kortu And
kabul edilirken, nde gelen kiilerin, bir devrime giritiklerine dair pek
az fikirleri vard. Fakat 1789 sonrasnda bu trden saflk ld.
Avrupa devrimci geleneini yaratann Fransz Devrimi olduu iddias,
Amerikan Cumhuriyeti'nin kurucularna kaba gelebilir; zira, Yeni Dnyadaki Bamszlk Bildirgesi de Eski Dnya zerinde etkili olmam myd?
Okyanusun kar kysnda aydn bir dnrler topluluunun var olduu
ve 1789'un devrimcilerinin, R. R. Palmer'in akla kavuturduu gibi bir
Amerikan geleneinden haberdar olduklar elbette dorudur. Tm bunlardan baka Amerikan Devrimi, zgrlk ilkesi zerine kurulmu olan
yeni, ulusal bir devlet yaratmt ve Condorcet, 1786'da yazd Influence
de la Revolution d'Amerique sur l'Europe'da (Amerikan Devrimi'nin Avrupa
zerine Etkisi) Amerikan Devrimi'nin Avrupa'daki etkisini deerlendirmeye alrken yalnz deildi. Yine de, Amerikan Devrimi, Babeuf, Bonarotti, Marx, Engels, Blanqui, Proudhon, Bakunin, Lenin, Troki ve
Kropotkin iin referans noktas olmad. Onlara gre Fransz Devrimi tm
devrimlerin anasyd.

174

DCK GEARY

DEVRMC GELENEK

172

Bu kanlmaz gerek, sadece Yeni Dnyay Eski Dnyadan ayran

okyanus engeliyle aklanamaz. Bunun yan sra Amerikan Devrimi, en
azndan Fransa'da meydana gelen daha sonraki olaylarla kyaslandnda, toplumsal sorunu ve yoksulluun zorunluluklarn byk lde gzard etti. Hayatn pek ok alann el srmeden brakt. Bu devrime akl
almaz boyutlarda karde katli elik etmedi ve halk asla yoksul ve mlksz
olan baldrplaklarla eitlemedi. Fakat gelecein devrimlerini srkleyen bu eitlemeydi. Hannah Arendt'in belirttii gibi, 'Amerikan Devrimi, insan sefaletinin korkun heyulasnn, acnas yoksulluun insann
yakasn brakmayan seslerinin asla nfuz etmedii bir fildii kulede
yaplm gibiydi'.1 Amerikallarn farkl fikir ve karlardan mteekkil
bir halk grnn tersine, yasa ve hkmetin tek bir kayna olduunu
dnen, blnmez bir ulusa ve tek bir ulusal iradeye inanan Fransz
devrimciler, kendilerini, Amerikan kuzenlerinin hayalini kurduklar ya
da istedikleri eyden ok daha kapsaml bir projenin iinde buldular.
Alexis de Tocqueville'ye gre, Amerikallarn zgrlk, Avrupallarn
ise devrim tutkular vard.

devrimlerini, 'yknme o derece kapsamlyd ki bu, olgularn korkun

zglln gizledi; srekli olarak, Fransz Devrimi'ni devam ettirmekten ziyade onu gerekletiriyormu gibi grndkleri izlenimine kapldm,'3 eklinde not etti. Bu byk altst oluun romantik tarihilerine
(Guizot, Thierry ve Michelet) gre Fransz Devrimi'nin seyri snflar ve
snf atmasn aa kard; Marx bu tarihilere duyduu borcu aka
kabul etti. Bununla birlikte o, Fransz Devrimi'nden daha baka bir sonu, yani tek bana siyasal zgrlemenin, zgrln dnyasn asla
kuramayaca sonucunu da kard. Bu, ekonomik ve sosyal ilikilerin
dntrlmesini de gerektiriyordu. Yasa nnde eitlik ve biimsel frsat eitlii gibi sonularn elde edilmesi, sefalet zoruyla kleletirilen menu
peuple'n sorunlarn zemeyecekti. Burjuva liberalizmi evrensel zgrleme anlamna gelmiyordu. Bundan uzun sre sonra 1789-95 Fransz ayaklanmalar hemen her trden devrimci dnceyi beslemeyi srdrd:
rnein, Rus anarist Pyotr Kropotkin 1905'te hl Fransz Devrimi'nin
mevcut btn komnist, anarist ve sosyalist kavramlarn kayna ve
kkeni olduunu iddia edebiliyordu.4

Fransz Devrimi'nin , sonraki yzyln temel devrimci metinlerinde parlamaktadr. Fransz Devrimi, Avrupa devrimlerinin 1917'ye kadar
model ald ya da model almaya alt olayd (ya da olaylar zinciriydi).
nne geilmesi olanaksz iddetli bir sele benzeyen, isel bir mant
izleyerek, farkl aamalardan geen ve trmanan bir izgide ilerleyen devrim imgesini (Kari Marx), 1789 ve 1795 arasnda Fransa'y penesine alan
olaylar hakknda yrtlen fikirlere borluyuz. 1825'in Dekabrist ayaklanmasnda ar otokrasisini devirmeye alan gen subaylar, ilhamlarn
ancien regime'in devrilmesinden aldlar. Babeuf (1760-97) ile talya doumlu Buonarotti, sosyal deiim modellerini Terr'de ve 1793-94'n
sava ekonomisinde buldu. Radikal ngiliz Chartist Bronterre O'Brien,
Robespierre'in bir biyografisini yazd ve Fransz devrimci dnceden etkilendi. (Devrimci fikrin enternasyonalizmi, ondokuzuncu yzylda bu
dncenin en hayati vehelerinden biriydi.) John Breuilly'nin gsterdii gibi, 1789 miti, 1848 devrimcilerini hem muktedir kld hem de engelledi. Marx ve Engels, 1848'in kendisini kaba komedi olarak tekrarlayan
tarih olduundan kesinlikle emindiler: '1848'den 1851'e dein eski devrim hayaleti ortalkta dolat... eski takvimler, eski tarih izelgesi, eski
isimler, eski buyruklar yeniden nksediyordu.'2 De Tocqueville de 1848

Fransz Devrimi'nin Edmund Burke, Chateaubriand, Joseph de Maistre

ve Friedrich Gentz'in eserlerinde muhafazakrla ve kar-devrime ilikin
muazzam metinler yaratt da belirtilmelidir. Kurulu dzene dair savunmann teoriletirilmesi, ancak eski dzene kanlamaz bir ekilde meydan
okunduunda gerekli oldu. Dahas, Burke ile de Maistre'ye gre Fransz
Devrimi, devrimci terr ve ardndan gelen (Napoleon liderliindeki) diktatrlk, yerleik otoriteyi ykmaya ynelik tm giriimlerin izlemesi gereken yolu da gsterdi. 1848 devrimlerinde geleneksel sekinler eskiyi korumakla yetinmekten daha fazlasma mecbur olduklann rendiler. Deiim
glerine kar destei etkin ekilde harekete geirmek zorundaydlar.
Avrupal egemen glerin devrimlerden, gelecekteki devrimci kuaklarn
(Rusya'dakiler hari) rendiklerinden ok daha fazlasn rendikleri
ileri srlebilir. rnein, kinci imparatorluk srasnda Hausmann tarafndan Paris'in yeniden inas, barikatlarn kolayca kurulmasna imkn
veren dar sokaklarn birounu ortadan kaldrd ve bunu estetik iin
olduu kadar sosyal ve politik hijyen iin de yapt.

1) Hannah Arendt, On Revolution, Londra, 1990 (ilk basm New York 1963), s. 90.
2) Kari Marx ve Friedrich Engels, Selected Works, Moskova, 1962, c. 1, s. 247.

Sosyal eletiriyi devrimci alma biimiyle birletiren ilk devrim teorisi,

Franois Noel Babeuf nkiydi ve bunun, 1793-94'teki devrimci altst
3) Alexis de Tocqueville, Recollections, Londra, 1948, s. 9-13.
4) Pyotr Kropotkin, The Great French Revolution, 1789-1793, Londra 1909, s. 581 ve
devam.

1 7 4 DCK GEARY

olularn hemen ardndan ve onlarn yenilgisinden sonra ortaya kmas

tesadf deildi. Babeuf, Paris seksiymlarmm halk hareketini ilk elden
yaam, devrimci ordulara dnk destein rgtlenme biiminden etkilenmiti. Onun, sosyal dnmn bir arac olarak terr gr dorudan
doruya Jakoben Terrden tretilmiti; uzlamann devrimci enerjiyi zayflattn ve sadece kar-devrimci gleri kuvvetlendirmeye hizmet ettiini
savlyordu. Kralclarn, papaclarn ve halk alktan ldrenlerin hakkndan sadece terrizm gelebilirdi. Yoksullatrlm halkn iinde uykuya
yatm olan devrimci kvlcm atelemek iin profesyonel devrimcilerden
oluan kk, komplocu bir grup iktidar ele geirmeli, devrimci bir diktatrlk kurmal, varlk sahiplerini mlkszletirmeli ve bir eit tarmsal
komnizm ina etmeliydi. Babeuf bunu, hakkndaki idam cezas ertelendikten sonra 1828'deki epizotla ilgili bir kitap yazan Filipo Buonarotti'yle
birlikte devrimci konspiratif bir yap iinde, yani conspiration pour legalite' de
(eitlik iin komplo) bizzat uygulamaya kalkt. Balangtaki komplo,
Temmuz 1794'te yenilgiye uram devrimci glerin umutsuzluunu ve
burjuva ynetimin (yoksullar olarak anlalmas gereken) halka kar ihanetten baka bir ey olmadnn fark ediliini yanstt. Komplo, bir polis
ajan tarafndan ortaya karld ve Babeuf 1797'de idam edildi. Fakat
Buonarotti'nin kitab komplocu, iddete dayal ve devrimci diktatrlk
temasn daha da gelitirdi. Kitap, Fransz Devrimi deneyiminin, maharetli ve cesur baz yurttalarca yerleik otoritenin alaa edilmesinin oylar kazanmaktan ok daha nemli olduunu ve buna kar duranlarn
acmaszca ortadan kaldrlmas gerektiini gsterdiini ne srdii. Benzer savlar -iddetin ve en azndan geici bir sreliine diktatrln gerekliliine dair inan- devrimci dnceyi ekillendirmeye devam etti.
rnein, Fransa'daki Temmuz monarisi srasnda (1830-48) trl devrimci gizli dernekler ortaya kt. Bunlarn yelerinden biri olan Auguste
Blanqui kk, komplocu bir sekinler grubunun toplumsal devrimi uygulamaya koyabileceini savunan bu tr devrimci teorinin u rnei oldu.
Blanqui, 1830'larda ve 1840'larda Fransz ynetimini ykmak iin birka
baarsz giriimde bulundu ve bunlarn sonucunda hapishanede onur
krc yllar geirdi. deal gelecein yaplarnn tam olarak nasl olacana
ilikin ok az ey sylemi olsa da, profesyonel devrimcilerden oluan bir
sekinler grubunun iktidar zorla ele geirebileceine, devrimci bir diktatrlk kurabileceine, zel sermaye sahiplerini mlkszletirebileceine
ve bir tr komnist devlet biimi oluturabileceine inand. Onun teorisi,
bu amp d'itat'y belirli bir tarihsel dnm noktasna, yani kapitalist ekonomide retim ile tketimin birbirine denk olmamas sonucunda ortaya

DEVRMC GELENEK

175

kacak ve kitleler arasnda isyankr bir hava yaratacak olan ekonomik

krize yerletirdi; Blanqui bu sonuca varrken, yeni ekonomi politik ile
Fransz topik sosyalizminden etkilendi. leride bunlara ilikin daha fazla ey sylenecektir; fakat Blanqui'nin devrimci gelenek iinde kritik bir
kii olmasnn nedeni, iddete dayal komploculua ve bunu takip edecek olan diktatrle duyduu inantr. Onun fikirleri ondokuzuncu yzyln ikinci yarsnda Rusya'da komplocu devrim teorilerinin geliiminde
rol oynad; Lenin'in Blanquici olduunu ileri srenler de vardr. Troki,
Blanqui'nin baz fikirlerinin, yani ayaklanmann bir sanat olduu ve kurallarnn renilmesi gerektii eklindeki dncesinin kesinlikle doru
olduuna inanyordu. Bu Rus devrimci, tek bana komplonun baar
getirmeyecei eklindeki Marksist gr paylam olsa da, Rus Devriminin
Tarihi adl yaptnda proletaryann sosyal devrimi gerekletirmek iin
kendiliinden bir bakaldrdan daha fazlasna ihtiyac olduunu ve bunda komplocu rgtlenmenin rol oynadn ileri srmtr.
Grdmz gibi devrim kavram toplumsal sorun tarafndan giderek daha fazla teslim alnd. Siyasal kopu hl hayati olarak grlse de,
devrimler artk sadece bundan ibaret deil, yeni bir toplumun habercileri olarak da tasavvur ediliyordu. Bununla birlikte, toplumsal sorun baat
hale geldike, iddete dayal devrimi zorunlu olarak iermeyen sosyal
deiim biimleri de gndeme geldi. Kooperatif sosyalizmin savunucular, yeni bir smr teorisinin gelimekte olduu, giderek endstrileen
Britanya'da hzla oaldlar. Fransa'da topyac sosyalistler, baz izleyicilerinin Kuzey Amerika'nn bakir topraklarnda kurmaya altklar eitliki (genellikle tarmsal) topluluklarn savunusunu yaptlar. Planlarnn
birounun gereki olmayan yaps, bir smr teorisine, hem Parisli
sosyalist gazete Le Globe'un (1842) editr Pierre Leroux, hem de topyac sosyalist Charles Fourier (1772-1837) rneinde olduu gibidngsel isizliin, kapitalizmin zorunlu bir sonucu olarak tanmlanmasna dayanan keskin kapitalizm eletirilerini gizlememelidir. Ayn dnemde Louis
Blanc, balangta merkezi bir banka tarafndan fonlaacak, fakat daha
sonra kendi kendini ynetecek ve zerk olacak olan ulusal atlyelerin
kurulmasn nerdi. cret farkllklar sonunda ortadan kaldrlacak ve
yeni ilikler o derece baarl olacakt ki zel giriimlerin rekabeti sz
konusu olmayacakt. topyaclarn ou devleti dert etme gerei duymad; Marx'm onlara topyac demesinin nedeni de buydu. Blanc demokratik bir devleti, sosyal deiimin arac olarak grd ve iddete dayal
devrimin gerekliliini reddetti. Nitekim ayaklanma taraftan BabeufBlanquici gelenek baz devrimci dnrleri batan karmaya devam

174

DCK GEARY

ederken, ayn dnemde, iddete dayanmayan, alternatif fakat genellikle

topyac deiim modelleri de geliiyordu. Bunlarn arasnda smrnn
ekonomi politii de yer alyordu ve Britanya kkenli bu akmn savunucular -bilhassa Robert Owen, George Mudie, Francis Bray ve Thomas
Hodgskin- kapitalist ilikilerin, emeklerinin tam deerini alamayan iilerin smrsn zorunlu olarak ierdiini iddia ediyorlard. Bu farkl
gelenekler Kari Marx'ta bir araya geldi.
Marx'n yabanclama, smr ve ekonomik kriz teorilerini deerlendirmenin yeri buras deil. Ancak, bu teorilerle ilgili iki nemli noktann
ilk elden ifade edilmesi gerekmektedir. Marx'n sadece erken dnem
yazlar deil, 1859 tarihli Grundrisse ile Das Kapital'de de yer alan kapitalizmin hmanist eletirisi, insan ilikilerinin metalamas anlamndaki
meta fetiizmi kavram etrafnda dnyordu. Kapitalizmde insanlarn kaderini iktisadi yasalarn belirledii ifadesi, zamansz bir determinizm deil, mevcut sosyal ilikilerin eletirisiydi. nsan, tarihin znesi olmaktan
km, onun nesnesi olmutu. O yzden devrim, sadece bir ekonomik
sistemden tekine geie ilikin deildi: nsann zorunluluktan, ekonomik yasalardan zgrlemesini de ieriyordu. Devrim, insann, yazgsn
yeniden ele aln, tarihin znesi olarak yeniden kefini gerektirmekteydi. Marx'n Alman deolojisi'nde yazd gibi, 'bu nedenle devrim, sadece
ynetici snf bu ekilde ortadan kaldrlabilecei iin deil, ynetici snf
deviren snf, yzyllarn kirinden ancak bir devrimle arnabilecei ve
toplumu yeni batan kurmak zere uygun hale gelebilecei iin de zorunludur.'5 O halde, proletaryann kendisini zgrletirmesi gerektii ifadesi, sadece bir baka snfn bunu gerekletirmeyeceinin kabulne deil,
ii snfnn ?-zgrlemesi olarak da devrim fikrine dayandrlmaktadr. Bu devrim gr yalnzca (yabanclam bir varln formu olan)
kapitalizmin gayri ahsi ekonomik yasalar araclyla yklacan uman
vulgar Marksizm'le deil, ayn zamanda profesyonel devrimcilerin nc
koluna asli devrimci rol ykleyen grlerle de badamamaktadr. Eer
devrim, eylem araclyla z-zgrlemeye ilikinse, o zaman eylemi yapacak olanlar iiler olmaldr, onlarn vasileri deil. Bu, tam da, Alman
sosyal demokrasisinde etkin olan Polonyal devrimci Rosa Luxemburg'un
(1870-1919) 1902'de Lenin'e kar kulland argmand.
Bu zgrleme kavram, ekonomik krizin kanlmaz olarak kapitalizmin kne ve sosyalizmin zaferine yol aaca iddiasn bertaraf etmektedir. Bilhassa Komnist Manifesto'da Marx'n kapitalist retim biiminin
S) Krl M;rx ve Friedrich Engels, The Gerimin Ideology, Londra, 1965, s. 56.

DEVRMC GELENEK

176

ok byk, nihai bir ekonomik krize doru yol aldn ne srer grnd yerler bulunmaktadr. Ancak, Kapital'in daha sonraki ciltleri bu trden
bir sonula eliiyor ve kapitalizmin kendisini yeniden retebilecei yollar ngryor gibidir. Her halkrda Marx bir yanda kapitalizmin k,
te yanda sosyalizmin kuruluu arasnda analitik bir ayrm yapmtr. Marx'a
gre ikincisi, proletaryann mdahalesini gerektiriyordu. Tekrar tekrar
belirttii gibi, tarihi yapanlar insanlardr; onun 1848 tarihli Feuerbach
Uzerite Tezleri insann, koullarn ve yetimenin rn olduu eklindeki
materyalist retiyi eletirmi ve koullar deitirenin insanlar olduunu
ifade etmitir.
Determinist eler Marxist devrim kuramna gerekten de girdi, fakat
iki zgl hususta: lk olarak, sosyalist bir toplumun, insanlarn iyi niyetlerinden baka bir nkoul gerekmeksizin kurulabileceini dnen topyac sosyalizmi reddetmek, ikinci olarak, doru bakaldr taktiklerinin
baarnn yeterli bir garantisi olacana inanan Blanqui'nin iradeciliiyle
mcadele etmek iin. Marx'a gre insanlar, tarihi yaptlar ama setikleri
koullarda deil. Niteliksel toplumsal deiim, bir sosyal ilikiler btnnden dierine gei, ancak tarihin motoru olan devrimle baarlabilirdi;
fakat bu, ancak retim glerinin mevcut retim biimi iindeki snrlarna ulatnda olanaklyd. Nitekim sosyalizm, yoksulluktan ortaya kmayacak; kapitalizmin dnda deil, kapitalizmin baars zerine kurulacakt. Marx, pre-kapitalist bir dnyay ihya etmeye niyetlenen sosyalist
teorileri topyac ve tarih d olarak bir kenara itti. Ayn ekilde, ancak
eer koullar uygunsa iddete dayal ihtilalin bir retim biiminden dierine niteliksel bir deiim yaratabileceini anlad. Sosyalist devrim sadece
komplocu bir sekinler grubunu deil, gl, bilinli ve devrimci bir proletaryann varln da gerektiriyordu. Marx proletaryay, 1840'larda Paris'te
kald srada tand. Mlksz ve yabanclam bu snfn devrimci olmas kanlmazd. Ksa vadeli dnlerden kazan elde edebilir, gelecekteki
kavga iin daha da glenebilirdi; fakat sendikal eylem ve devlet korumaclyla elde edilen bu tr dnler, zgrlemeyle ayn anlama gelemezdi. sizlik ve dngsel durgunluk ancak sistemik olarak, kra dnk bir
retim sistemindeki kkleri yok edilerek ortadan kaldrlabilirdi. Bu nedenle insan ilikilerini dntrmek iin devrim gerekliydi. Bylesi bir
devrim, enternasyonal olacak ve burjuvazinin muazzam baarlar zerine
kurulacakt. Marx, kresel ekonominin yaratlmasnn, rnein in'deki
ve rlanda'daki gibi smrge isyanlarnn kapitalizmin endstriyel kalbinde
dnya devriminin barut fsn tututurabilecei anlamna da gelebileceini ne srd. Ancak bu devrimin nasl olaca ak olmaktan uzakt.

174

DCK GEARY

Muhtemelen Blanqui'den ya da devrimci gizli derneklerden olduu kadar, onun byk Fransz Devrimi'ne ilikin almalarndan da etkilenmi
olan Marx, 1840'larda Fransa'da devrimi bir iddet meselesi olarak kavram grnmektedir. Komnist ttifak Merkez Komitesi'ne Sylev (1850),
iilerin silahlanmasn savunur ve srekli devrim gerekliliini ilan eder.
M ara, iki yl nce Komnist Manifesto' da, mlkiyet haklarna dnk zorbaca saldrlardan sz etmiti. Bu dnemde ona gre burjuvazinin, mttefiki olan ii snfna srtn dnd 1848 Haziran Gnleri'nden de dersler kard. Gelecekte ii snf politik adan burjuvazinin eteklerinden
uzaklamaya ihtiya duyacak ve bu, komnist bir nc tarafndan gerekletirilecekti. Bu yzden Marx, Babeuf, Buonarotti ile Blanqui'nin devrimci gelenei iinde grnr, Lenin'in, Proleter Devrim ve Dnek Kautsky'de
olduu gibi, Bolevik Devrimi'nin ak iinde sosyal-demokrat muarzlarna kar alnt yapaca dnceler manidar bir ekilde bunlard. te
yandan Alman Sosyal Demokrat Partisi'nin (SPD) resmi kuramcs olan
Kari Kautsky, 1860'larda ve 1870'lerde parlamenter ngiltere'de yaayan
ve yazan, farkl bir Marx'a dayanyordu. Marx 1869'da bunun iin yle
yazmt:
Herkese oy hakk, proletaryann nfusun ounluunu oluturduu, yeraltnda gese de uzun bir i savata bir snf olarak konumuna ilikin net
bir bilin kazand ve krsal blgelerin artk kylleri deil, sadece toprak sahibi lordlan, snai kapitalistleri (iftileri) ve kiralk emekileri tand ngiltere'nin ii snf iin siyasi iktidarla ayn anlama gelmektedir.
O halde, ngiltere'de Herkese Oy Hakk'nn onaylanmas, Ktada bu isimle
onrlandmlan herhangi bir eyden ok daha sosyalist bir lii olacaktr.6
Marx yl sonra Hollanda'daki uluslararas bir kongrede Aimanya'daki,
Avusturya'daki ve elbette ki Rusya'daki askeri monariler gibi otoriter
ynetimleri devirmek iin iddetin kesinlikle gerekli olduunu, fakat Britanya, Amerika Birleik Devletleri ile muhtemelen Hollanda'da sosyalizme
barl bir yoldan ulalmasnn mmkn olabileceini belirtti. Bylece,
Marx'n yazlarnda iki farkl devrim modeli grmekteyiz. Yine de bu modeller elikili deildir, aksine, farkl durumlarda farkl stratejik olaslklar yanstmaktadr. Gelimemi bir snai ii snfnn ve snrl oy hakkmn
bulunduu, arlkl olarak tarmsal bir lke olan Fransa'da yazarken iddet
tek seenekti, nitekim otokratlarn ynetmeyi srdrdkleri bir lke ola6) Kari Marx ve Friedrich Engels, On Britan, Moskova, 1962, s. 361.

DEVRMC GELENEK

179

rak kald. Bununla birlikte, geni, rgtl bir proletaryann ve parlamenter bir sistemin var olduu endstriyel toplumlarda devrim, iddete dayal bir kalkmay zorunlu olarak gerektirmeyecekti. Marx, Rusya'da
devrim olanan tartrken de benzer stratejik bir esneklii gsterdi.
Vera Zasulich ile mektuplamasndan anlald zere, izleyicilerinin birounun aksine kyl topluluu zerinde temellenen Rusya'da sosyalizme
dorudan bir gei olasln kabul etmeye hazrd. Ancak bu olaslk son
derece kritik artlarla kuatlmt: Avrupa'nn daha gelimi devletlerindeki toplumsal devrime ve Rusya'daki snrl kapitalist geliime dayandrlmaktayd. Marx, bir Rus eletirmenin, Kapital'in evrensel bir tarihsel
gelime modeli ortaya koyduuna ilikin nermelerine zellikle kar kt;
dardan mdahale olmakszn deimezlie mahkm olmu bir retim
biimi olan Hindistan'daki ve in'deki Asya tipi retim biimine ilikin
tartmas, farkl toplumlarda alternatif tarihsel senaryolara iaret etmekteydi.
Marx'm devrime giden yolun hem barl hem de iddete dayal olabilecei ynndeki tasavvurlar, bir snfn ynetiminin yerini bir dierininkinin almas ve sonra siyasi iktidarn yeni bir mlkiyet ilikileri dzeni
kurmak iin kullanmas, Sosyal Demokratlar ile Komnistler arasnda
daha sonra ortaya kan blnmelerin iaretleri oldu. Yine de, Marx'm
kendisi, proletarya diktatrlnn kapitalist snfn mlkszletirilmesi
ve sosyalizmin kurulmas iin zorunlu olduundan emindi. Lenin'e gre,
bu kt hretli deyim Marx'm, en azndan devrimin erken aamalarnda
devrimci iddete ve otokratik ynetime baldn gsteriyordu. te yandan Kautsky iin, demokratik kurumlan da kucaklayacak, tamamyla
ii snfna ait bir ynetimin gerekliliinden daha fazlasna iaret etmiyordu. Bu tr elikili yorumlar mmknd, nk Marx bu diktatrlk hakknda pek az ey sylemiti ve gelecein lokantalar iin yemek tarifleri
yazmaktan holanmazd. Bununla birlikte, 1871'deki Paris Komn, en
azndan yaymlanm yaptndan anlald kadaryla, Marx'a proletarya
diktatrl iin bir model salad, nk o, zellikle Komne kar ok
daha eletireldi. Komnn yapt basite, mevcut devletin ynetimini
zorla ele geirmek deildi; o, daha ziyade devlet iktidarn ortadan kaldrd. Bunu, srekli ordunun yerine silahl halk ikame ederek, polisi,
brokrasiyi ve devletin btn geleneksel aralarn ortadan kaldrarak
yapt. Bu, parti diktatrliiyle deil, dorudan halk demokrasisinin kurumlaryla baarld. Genel oyla seilen ama herhangi bir anda geri arlabilen belediye konseyleri, tm yneticiler gibi halka kar sorumluydu. Tm
kamu grevleri ii cretleri zerinden yerine getirilecekti ve Fransa'nn

174

DCK GEARY

btn blgeleri, vekaletle snrlandrlm, geri arlabilen delegeler meclisi araclyla kendi ilerini idare edeceklerdi. Halk her birka ylda bir
parlamento semeyecek, temsilcileri zerinde srekli denetim uygulayacakt. Brokratik olmayan z-ynetime dayal bu ii snf modeli, aslnda
emein ekonomik zgrlemesini gerekletirmek iin sonunda kefedilmi olan politik biimdi.7 Bu, silahlarn gcyle gerekletirildi. Fakat
Bolevik anlamda bir diktatrlk deildi.
1880'lerde ve 1890'larn banda, Marksizm, muhtelif Avrupa sosyalist partileri ve zellikle SPD tarafndan benimsendi. Parti programn
kaleme alan kii, Marx ile Engels'in lmlerinden sonra Rusya'da Gyorgy
Plekhanov ve Fransa'da Jules Guesde ile birlikte Marksist teorinin uluslararas sosyalist harekete asl taycs haline gelen Kari Kautsky idi.
Bilinen adyla Ortodoks Marksizm, kapitalist smrnn eletirisinde
ve kapitalizmin tekrarlayan ekonomik krizlerinin kestiriminde Marx'
izledi. Proletaryay insan zgrlemesinin faili olarak grd ve her ne
kadar yoksunlama anlay mutlak (cretlerin zorunlu olarak ve mutlak
anlamda decei dncesi) olmaktan ziyade greliyse de (krlar, cretlerden daha hzl ykselir), adm adm reformu, snfsal kartlklar ve
bunlarn birikim ve yoksullama yasalarnda yatan kkenlerini ortadan
kaldrmada etkisiz diye reddetti. Kautsky, nl eseri ktidar Yolu'nda (1910)
youn snf atmalarnn, emperyalizm ve savan hkm srecei bir
dnem ngryordu; bu dnemde burjuvazi liberalizmden vazgeecek
ve giderek gericileecekti. Bu radikal kestirim, Lenin'i hayran brakt ve
Kautsky'nin kendisi daha sonra bu kestirimden uzaklasa da Rosa Luxemburg'un yaptnda yinelendi. Fakat SPD'nin balca ideologu, radikalizminin doruunda bile taktikler sorunu hakknda allmam bir ekilde sessizdi. Luxemburg kitlesel bir grevi savunduu zaman, yal meslekta ihtiyat
tavsiye etti ve herhangi bir eylemin yaplmasndan nceki koullara dair
uzun bir liste hazrlad. Radikal eletirellii atalet politikasyla birletiren
bylesi bir pasif radikalizm, bu kuaktan birok Marksist'in zelliiydi;
ksmen, ondokuzuncu yzyln sonunda Bat ve Orta Avrupa'da yakn
devrimci umutlarn yokluunun bir sonucuydu. rnein, gl bir militer
rejimin, sadece toprak sahipleri ve endstriyel sekinlerden deil, ayn
zamanda ok sayda orta snf toprak sahibi kyl ve zanaatkrdan da
nemli destek bulduu, emek hareketinin dinsel mezhep ve etnik gerilimle
blnd Almanya'da dorudan olmak yerine, dolayl etkinliklere dayanan bu rgtlenme ve propaganda stratejisinin belirli bir anlam vard.
7) Mrx vc Engels, Selected Works, c. 1, s. 516-22.

DEVRMC GELENEK

180

Bu yzden otokrasi ve smr, mevcut sosyal ve politik dzenlemelere

radikal bir ekilde eletirel yaklaan fakat eylem yapmaktan aciz bir Marksist emek hareketi retti. Bununla birlikte, Birinci Dnya Sava'ndan
nceki iki onylda ortodoks Marksizm'in pasiflii ayn zamanda, byk
lde Engels'ten dn alnm belirli bir Marx anlaynn sonucuydu.
Burada, barikatlar ann getiini ve gittike daha fazla Sosyal Demokratn zorunlu askerlie alnmas dolaysyla srekli ordunun sonunun geleceini ve bununla birlikte SPD'nin seim stratejisinin partiyi iktidara
getirmeye yetebileceini, en azndan yaamnn sonlarna doru defalarca dile getiren Engels'in inancna gnderme yapmyorum. Aksine, aklmdan geen, Kautsky'nin kuann Marx'a, Engels'in doal ve sosyal bilim
yasalarn birletirmeye giritii Anti-Dhring zerinden ulatyd. O,
Marx'm sosyal geliime ilikin fikirlerini, doa yasalarn andran tarihsel
yasalara tercme etti; bu birletirme, bilime inan anda teoriyi daha
da kabul edilebilir kld. Kautsky Marx'a Darwin zerinden yaklat ve
Marx'ta insani geliimin bilimsel uyarlamasn grd. Onun yapt, Fransa'da Guesde, Rusya'da ise Plekhanov'unki gibi, tarihi, yasalarn ynlendirdiini kabul ediyor (bu konuda Lenin de ayn fikirdeydi), ekonomik ve
doal zorunluluk erevesinden bakyordu. Ancak Rusya'da Marksizm'in
geliimi hayli farkl bir dnemeten geti.
Marksizm Rusya'da balangta, Rus tarihsel geliiminin Batl, kapitalist Avrupa'nmkinden farkl olacama ilikin Slavofil inanca eletirel bakan
Batclar tarafndan benimsendi. Slavofil devrimciler, Rus kyl komnne
gelecein eitliki toplumunun temeli olarak baktlar ve lkelerinin kapitalist bir smr aamasna girmek zorunda olduuna inanmadlar. Bu,
erken Rus Marksistlerin uyuamadklar konuydu. Gyorgy Plekhanov ve
gen Lenin (Rusya'da Kapitalizmin Geliimi adl eserinde), Rusya'da kapitalizmin geri dndrlemeyecek kadar gelitiine ikna olmulard; devrimin kaynan, 1860'larda ve 1870'lerde Poplistlerin kendilerine dnk
abalarn reddetmi olan Rus kyllnde deil, saylar gittike artan
ve giderek radikalleen ii snfnda grdler. Plekhanov, devrim umudunu Batl gzlerle grmeyi srdrd: Rus burjuvazisinin ileri ele iyle
ittifak halindeki burjuva devrimi, Rusya'da proleter devrimin olanakll
iin zorunlu bir balangt. Bu, Rus orta snfnn zayflndan dolay
bylesi bir devrimin iilerin nclyle gerekletirilmek zorunda olmasna ramen byleydi. te yandan Lenin ve Troki, Rus kyllnn
devrimci potansiyeline ilikin daha olumlu bir gre sahiplerdi; bu noktada, hi beklenmedik bir kaynaktan etkilenmilerdi. Kautsky Rus burjuvazisinin zayfl yznden snai ii snf tarafndan yaplmas gereken

174

DCK GEARY

gelecekteki devrimde Rus kyllnn de oynayacak bir rol olduuna

1893'te inanmt. Kautsky 1902'de devrimci gazete Iskra'da devrimin
merkezinin douya, Rusya'ya doru kaymakta olduunu ileri srd; bu
iddia Marx ile Engels'in bu konudaki birka deinmesiyle de destekleniyordu. Bu kavray daha sonra Parvus (SPD'yi siyasi at edinmi bir
Rus Yahudisi olan Israel Helphand) ve Leon Troki tarafndan gelitirildi.
Rus orta snflarnn zayfl devrimin, (Menevik muhaliflerin olduu
kadar Lenin'in de partisi olan) Sosyal Demokratlar iktidara getirecei
anlamna geliyordu. Ancak Sosyal Demokratlar daha sonra kendilerini,
devrimci sreci sosyalizme doru itmek zorunda kalrken bulacaklard.
1905 Rus Devrimi'nden sonra Troki, bu sav daha ileri bir aamaya
tad: Rusya'nn geriliinin ve yabanc sermayeye bamllnn sonucu
olarak gl burjuvazinin yokluu, devrimin burjuva bir aamada duramayaca anlamna geliyordu. lk devrim esnasnda kyllk tarafndan desteklenen proletarya, kendisini ikinci bir devrimde yalnz braklm bulacakt. Bununla birlikte bu ikinci devrim, kapitalizme darbeyi en zayf
noktasndan vuracak ve devrimi onun endstriyel kalbinde ateleyecekti.
(Nisan 1917'ye kadar bu kesintisiz devrim gr Lenin tarafndan paylalmad).
nc parti kuramnn bilhassa 1902'de Lenin'in Ne Yapmal? adl brornde daha da gelitirildii yer de Rusya idi. Bunun, baz yorumcular
tarafndan Babeuf-Blanquici devrimci fikrin bir baka versiyonu olarak grlmesi artc deildir. Bu, (Maureen Perrie'nin bu kitaptaki katksnda olduu gibi) Neayev ile ernievski'nin Rus komploculuk geleneinin bir devam olarak da tanmland. Ben o kadar da emin deilim.
Verdii seksiyonel ve iktisadi sendikal mcadelelerin ii snfn sistemli
ve evrensel bir kapitalizm eletirisine, devrimci bilince asla kendiliinden
gtremeyecei ve devrimci bilinci gtrmek iin profesyonel devrimcilerden oluan bir partinin gerektii sav, gerekten de tandk grnmektedir; fakat bunun Ne Yapmal?'daki savunusu, aka, Lenin'in alntlad
Kautsky'den tretilmektedir. Moira Donald'm gsterdii gibi bu dnemde
Lenin'in devrimci parti modelinin SPD olduuna ilikin kayda deer kantlar bulunmaktadr. Ne YapmalVda gizlilik ve komplocu rgtlenme
argmanlar Rus koullaryla (arc bask) balantldr; ama dardan
bilin tama teorisi, Kautsky'den tretilen devrimci bilincin doasna
ilikin evrensel nermeler zerinde temellendirilmektedir.
1917 devrimlerinin ak iinde Lenin'in dnceleri nemli deiimler
geirdi. Nisan Tezleri, nihai baars uluslararas bir devrime bal olsa da
sosyalist bir devrimin gndemde olduunu kabul etti. Sovyetler artk

DEVRMC GELENEK

182

proleter ayaklanmann aralar olarak memnuniyetle kucakland; kyllere toprak, Rus mparatorluu'nun ulusal aznlklarna ise zgrlk vaat
edilmekteydi. Bu yeni ynelimin, kuramsal dncenin mi yoksa basit
bir oportnizmin mi rn olduu tartmaya aktr; fakat bu olmadan
Bolevikler iktidara gelebilirler miydi ya da iktidarda kalabilirler miydi,
oras kukuludur.
Mevcut burjuva devletini ykmakla ilgilenen sosyalistlerin siyasal
dncesi, devrimci fikrin geliimine dair bu bahsin asl oda oldu. Ancak
bir baka radikal gelenek daha vard: Anarizm gelenei. Anaristler sosyalist devletinkiler de dahil olmak zere tm politik kurumlarn insan
kle kldna inanyorlard. Adalet ve ibirlii zerinde temellenen bir
toplum ancak tm ynetsel otorite biimlerinin kaldrlp atld yerde
kurulabilirdi. lk ve sistematik anarizm kuramnn kendisi Fransz Devrimi'nin, zellikle de Terr'n yol at dkrklnn bir rnyd.
1793' te ngiliz filozof Godwin tm otorite biimlerinin yklmasn ve yerine hibir insann bakalarna irade empoze etmedii kiik sosyal birimlerin geirilmesini savunan Siyasal Adalete likin nceleme'yi yazd. topyac sosyalistler gibi Godwin'in de bu deiimin nasl gerekleeceine ilikin
ok az fikri vard. Ayn ey Fransz anarist Joseph Proudhon (1809-1865)
iin de sylenebilir. ada olan topyac sosyalistlere benzer ekilde o
da, bir smr eletirisiyle yola kt ve kk kyl topluluklan ile zanaatkarlar arasndaki mbadele yoluyla kapitalist komisyonculara duyulan ihtiyacn ortadan kalkaca bir ortaklk sistemini savundu. Fakat Proudhon'un
son derece etkili olduu baka iki alan bulunmaktayd: Yani, devlete dnk
tm kuramlara kar gvensizlik ile burjuva politikas ve tm siyasal partilerin rm ve karc olmalar dolaysyla ii snfnn kendisini
zgrletirmesi gerektiine olan inanc anlatan keskin bir Ouvrierisme.
Proudhon iddete dayal herhangi bir yolu savunmad; fakat onun en
byk protege'si olan Rus anarist Bakunin bunu savundu.
Bakunin, Dresden'de baarsz bir devrime katld ve pek ok yln
Rus hapishanelerinde geirdi. 1864'te Enternasyonel i Dernei'nin kurucularndan biriydi; bu rgt daha sonra Marx ve Engels'in denetimine
geti. O, devleti ykmak iin iddetin zorunluluuna ve bunun da Gney
ve Dou Avrupa'daki yoksul kyllerin kendiliinden ayaklanmalarnn
sonucu olacana inanyordu. Bakunin, Marx'n nc parti (otoriter kleliin bir baka biimi) savunusuna zellikle kar kt ve endstriyel ii
snfnn, devrimci enerjinin asl kaynan oluturduuna inanmad. Ondokuzuncu yzyln sonlarnda Rus poplizmine esin verdi; svire, talya
ve bilhassa spanya'nn anarist hareketleri zerinde nemli etkide bulun-

174

DCK GEARY

d. Fakat bu etkiye yzyln daha sonraki yllarnda anarizmin bir baka

eidi katld: Anarko-sendikalizm.
ilerin, zellikle de el retimi yapan kk birimlerde alan iilerin
(Parisli zanaatkarlar, Katalonya'daki dokuma iileri) sendikalarda rgtlenmeleri, Proudhon'un ardndan, parlamento ve siyasal partileri istisnasz
rm ve burjuva olarak gren anarko-sendikalizmi dourdu. 1908'de
Fransz sendikal hareketin Amiens Bildirgesi'nde belirtildii gibi iiler,
orta snf etkisiyle kirletilmeksizin, i yerlerinde ve kapitalist toplumu
dize getirecek devrimci bir genel grevle kendilerini zgrletireceklerdi.
Bu devrimci sendikalizm modeli, Fransz entelektel Georges Sorel'in
elinde daha ileri anlamlar kazand. Sorel, doa bilimlerine dayandrlan
toplumsal geliim kuramlarn reddeden bir kuaktand ve ortodoks Marksizm'in ihtiyatllndan sklmt. Devrimci genel grev fikri, onu, ii
snf iin zgl kazanlara ulamann bir arac olmas dolaysyla deil,
burjuva toplumunun ktlkleri, rml ve aalk doas karsndaki nleyici rol nedeniyle byledi. Bu yzden iddet zerine Dnceler
(1908) adl yapt genel grevi zgrletirici bir mit olarak grmekteydi.
Bununla birlikte iddetin, somut sonular hesaba katlmakszn bir ila
olarak yceltilmesi, faizm rneinde olduu gibi, devrimci sosyalizm ya
da anarizmin dndaki ideolojilerin bir arac olabilirdi.
Bylece, buraya kadar devrimci siyasetin Babeuf ten Lenin'e ve douya
doru gnn izini srdk. imdi bunun gerek devrimler ve devrimci
hareketler iin nemini deerlendirmenin srasdr.

Teori ve pratik: devrimci kitleler

Grdmz gibi Lenin, devrimci bilincin ii snfnn saflarna entelekteller ve profesyonel devrimciler tarafndan tandn ileri srd; ve
Babeuf, Buonarotti, Blanqui, hatta Kautsky'nin teorilerini benzer tutumlar biimlendirdi. Bu kuramclarn byk ounluunun gerek devrimci hareketler iinde de etkin olduklar belirtilmelidir. Babeuf, Buonarotti,
Blanqui ve Bakunin, hepsi de ayaklanmalara katldlar. Marx ve Engels
1848 ile 1849 arasnda Rhineland'da radikalleri hareketlendirmeye giritiler, daha sonra 1864'te Birinci Enternasyonel'in kurulmasna yardm
ettiler. Kautsky, Marksist bir program olan ve Birinci Dnya Savann
arefesinde bir milyonun zerindeki yesiyle vnen siyasal parti SPD'nin
teorisyeniydi; te yandan Lenin ve Troki 1917 Bolevik Devrimi'nde
hayati roller oynadlar. Yetenekli ajitatrlerin, entelektellerin ve onla n fikirlerinin, rnein Cabet'nin Voyage en Icarie (karia Yolculuu) adl

DEVRMC GELENEK

184

eserinin yaygn ekilde okunduu 1830'lar ve 1840'lar Parisi'nde ya da

Engels, Kautsky ve tekilerin Marksist fikirlerin propagandasn yaptklar 1880'ler Almanyas'nda olduu gibi, iileri siyasallatrmaya ve radikalletirmeye yaradndan kuku duyulamaz. Bunlar Avusturya, Alman,
Rus ve skandinav Sosyal Demokrasisinin parti programlarn biimlendirdiler; te yandan devrimci entelijensiya 1905 ve 1917 Rus devrimlerinde
nemli rol oynad. Bununla birlikte, radikal ideoloji ve devrimlerin kaderi, entelektellerin ya da kuramlarnn inandrclk gcnden ok daha
fazlasna bal oldu.
lk olarak, tm devrimlerin geliimi (belki Amerikan devrimi istisna
olarak grlebilir) ilk devrimcilerin beklenti ve anlaylarnn tesine geti.
Fransz Devrimi Parisli baldrplaklarn potansiyelini aa kardka
anayasal reform fikirleri arka planda kald ve Devrim, taleplerinde ok
daha kapsayc hale geldi. Btn devrimci hiziplerin (Jirondcnler, Jakobenler, Enrageler ve Hebertistler) ncln yapanlar orta snftan olsalar da, bu klikler gzlerini ve kulaklarn meru peuple'n taleplerine gre
giderek daha fazla ayarlamak ve onlara arac olmak zorunda kaldlar.
Hannah Arendt'in yorumlad "gibi, tm devrimlerde bir yenilik esi
vard. John Breuilly, 1848 devrimlerinin yeni gruplar, yani daha nceden
devrimci bir gelenei paylamam olan gruplar yeni taleplerle devrim sahnesine nasl ardn rnekleyerek gsterir; ve onlarn amalar (rnein, Alman zanaatkrlarmnkiler) burjuva liberalizninkilerle ou zaman
badamyordu. Yl sonunda Berlin'de Alman ilerinin Kardelii'nin
domasna yol aan usta zanaatkrlar ile onlarn gndeliki iileri arasndaki blnme, devrim esnasnda ortaya kt, daha nce deil. Bu yzden
devrimci gelenekler, tm gelenekler gibi icat edilmek ve yeniden icat
edilmek zorunda kalnmtr. De Tocqueville ayn yl iinde Fransa'da
yaanan ayaklanmalar ele alrken tamamyla benzer bir noktaya deindi:
ubatn yirmi beinden bu yana bin deiik sistem yenilikilerin zihinlerine karmakark bir ekilde t ve ynlarn dertli kafalarna yayld... devrimin oku toplumun kendisini bir toz bulutuna indirgemi ve
kaidesine dikilmek zere olan grkemli yapya verilecek biim iin bir
rekabet balam gibiydi. Herkes kendi planyla ortaya kt.8
Rusya'daki 1905 Devrimi bir papazn nclk ettii barl ve sadakat
bir gsteri olarak balad ve askeri birliklerin verdii karlkla Kanl Pazar'a
8) De Tocqueville, s. 81-5.

1 0 6 DICKGEARY

dnt. Bu devrim herhangi bir siyasal fraksiyon tarafndan kontrol edilmeyen ii konseyleri ya da Sovyetlerin pek de beklenmeyen patlamasn
da grd. Sovyetler, Troki'nin daha sonra srekli devrim anlayna
iselletirdii (Lenin bu adm ancak Nisan 1917'de att) iilerin zgrlk tutkularnn en dorudan ifadesiydi. Bu, artc deildir, nk devrimci stratejiler genellikle (Marx'n yaknd gibi) gemi devrimlere dair
belirli bir anlay zerine ina edildikleri iin teori, pratii yaratmaktan
ziyade onu izlemeye zorlanacakt.
kinci olarak, devrimci teorinin geliimi ve kabul tarihsel bir boluk
iinde olumad. 1830'larda ve 1840'larda Britanya'da ibirliine dayal sosyalizm, Fransa'da topyac sosyalizm sadece bir kapitalist smr teorisinin
geliimini yanstmakla kalmad, ayn zamanda giderek ticari kapitalistlerin
gcne baml hale gelen zanaatkrlarm gerek yaknmalarn da ifade
etti. zmlerin kk lekli topluluklarda grlmesi, fabrika retiminin
Britanya'da bile baat olmaktan hl uzak, Fransa'nn hl byk lde
tarmsal olduu gereini yanstyordu. Marksizm, Alman Sosyal Demokrat
Partisi'nce hzl bir sanayileme, ekonomik kriz ve politik basknn yaand bir dnemde benimsendi. Ondan sonra Marksizm'in Birleik Krallk
gibi liberal demokrasilerden ziyade liberal ve parlamenter olmayan ve liberalizmin daha zayf olduu devletlerdeki (Avusturya, Almanya ve Rusya)
emekiler tarafndan sahiplenilmesi mmkn hale geldi. Ortodoks Marksizm'in ihtiyatll ve pasiflii, en azndan ksmen, 1914 ncesinde Bat
ve Orta Avrupa'da gerek devrimci frsatlarn yokluuyla aklanabilir.
Tersine, Rusya'daki devrimci pratik, taktik ve eyleme ilikin bir Marksizm
yaratt. stelik Lenin'in Ekim 1917'deki zaferi gelenekten sapma olarak
tanmlanabilecek nemli taktiksel ve kuramsal esnekliklere dayand.
nc olarak, devrimci ideolojilerin greli kabul sadece zgl ekonomik ve politik yaplar ile konjonktrlere bal deildi, ayrca bu ideolojileri grnte benimseyen hareketlerin yeleri iin, bu ideolojilerin tad nem de ak olmaktan uzakt. Baz Marksist metinlerin (rnein
August Bebel'in Kadnlar ve Sosyalizm'i ile Kari Kautsky'e ait Kari Marx'm
Ekonomik retileri) yaygn ekilde okunmasna karlk ou Sosyal demokrat, el kitaplarn, evrimci biyolojiyle ilgili yaptlar ve tarihsel romanlar tercih ettiler. Fransz sendika lideri Griffuehles'e Sorel'i okuyup
okumad sorulduunda, sadece Alexandre Dumas okuduu yantn vermiti. 1905 Devrimi'ne katlan Rus iilerin, birou, Bolevikler ile Menevikler arasndaki fark anlamad; rnein Temmuz 1917'de Menevik
iiler, Bolevik sloganlar ieren pankartlar tarken grldler! Rus ii
snf, Bolevik propaganda ya da Lenin'in Finlandiya istasyonuna gelii

DEVRMC GELENEK

187

olmasayd da ubat ve Ekim 1917 arasnda bir radikalleme sreci yaayacakt diye iddia edilebilir. Devasa maddi kayplar yaratan savan sona
ermesi ncelikle ar'n, sonra da Kerensky'nin Gei Hkmetinin azledilmesini gerektirdi. Bu, Ekim'deki devrimci baarnn -iktidarn fiilen
ele geirilmesi- Bolevikler olmakszn mmkn olabileceini sylemek
anlamna gelmiyor; aksine, radikallemenin bu zgl durum iinde gerekletirildiini gsteriyor.
Bu ne demek? lk olarak, devrimci olaylara kaplm bireylerin ideolojik kanaatlerini belirlemek kolay bir mesele deildir, nk gerek devrimci sre, o zamana dek tasavvur edilmemi olanaklar serbest brakmt. rnein sadece Rusya'da deil, ayn zamanda Birinci Dnya Sava'nn
sonunda Almanya ile Avusturya'da da devrimci ayaklanmalara katlanlarn birou daha nceden rgtl deildi ve sosyalist hareketlenmeye
kar direnliydi. Bu durum, deiim ve devrimin (eril) teorisyenleri tarafndan genellikle nemsenmemi ve biimsel rgtlerde eksik temsil edilmi olmalar gereine karn, 1789 ile 1917'deki etkileri muazzam olan
kadnlar iin zellikle doruydu. kinci olarak bu, geni nfus kesimleri
asndan ideolojik etkinin, politik radikalizm kalplar iinde belirleyici
bir etmen olmaktan hayli uzak olduu anlamna gelmektedir. Ancak bu,
iilerin asla radikal ya da devrimci olamayacaklar ya da daima sadece,
cret ve alma koullaryla ilgilendikleri eklinde yorumlanmamaldr.
Mutlakiyeti devletlerde her yaknma ve protesto biiminin politik tonlar tad durumlar vardr. Maureen Perrie'nin iaret ettii gibi, arc
ynetimin grevlere kar tepkisi, grevlerin balangta sadece maddi amalarla yapld yerlerde bile, onlar politikletirdi. Devrimin seyri iinde
ykselen beklentiler ve vaat edilen zgrlk dnyasyla birlikte nceden
dnlemeyen eyler dnlebilir hale geliyor ve nceden hareketsiz
olanlar ayaklanabiliyordu. Dahas, ideoloji ve kltr, kabul grm bir
entelektel teori olarak deil, bir inan ve deerler sistemi olarak kitlelerin (z)hareketlenmesinde temel bir rol oynad. Bunlarn sadece, Paris
seksiyonlar ve Petersburg sovyetlerinde olduu gibi zgrln prangalarnn -doal olarak geici bir sre iin- ortadan kaldrld yerlerde,
ayaklanmann ak iinde grnr hale geldikleri ileri srlebilir. Devrimci teoriyi devrimci pratie balamada grup norm ve deerlerinin oynad rol, aada betimlenen koullarda izlenebilir.
1750 ve 1850 arasnda yiyecek ve vergi isyanlar, zorunlu askerlie
kar ayaklanma, makine krcl (Ludizm) ve grev eklini alan popler
protesto biimlerinde art olmutu. Bunlar, kendi balarna bir devrim
oluturmadlar ya da devrim anlay iinde merkezi bir yere sahip olan o

174

DCK GEARY

politik kopua yol amadlar, fakat byk devrimler ounlukla, bu olduka snrl eylem biimlerinin ykseliini gerektirdi. Ayaklanmalar (ki bunlar ihlal edilmi haklarn tazminini, hem merkezi devlet, hem de deien
ekonomi karsnda geleneksel yaplarn korunmasn amalyordu) ve
makine krcl vakalarnda olduu gibi yzleri genellikle geriye dnk
olsa da, bu protestolar yoksullua kar basit fevri tepkilerden ibaret deildi. Bu protestolar li. P. Thompson'n, ynlarn moral ekonomisi olarak tanmlad eye, yani adil fiyat beklentilerine, zayf hasadn yaratt
tahribata ve isizlie kar devletin tebasm korumas gerektii inancna
dayanyordu. Bu ayaklanmalarn, Avrupal devletlerin paternalizmi terk
edip laissez-fnire ekonomi politikalarn, yani ironik bir ekilde, Aydmlanma'nn fizyokratlarnca savunulan politikalar kabul ettikleri bir dnemde
trmanmas tesadf deildir. Bu ayaklanmalar ktla deil, yapay ktla
(stokuluk, tahln blgenin bir baka yerine ya da dna tanmas) yneltilmiti; bu nedenle yiyecek ayaklanmalar, speklasyon ve istifilik yaptklarndan kuku duyulan tccarlar hedef ald ve tahl datmnn merkezleri olan kentlerde younlat. Bu eylem ve inan biimlerinin isel mant
1789 ile 1795 arasnda baldrplaklarn ve kyllerin eylemlerini ekillendirdi, fakat devrimlerin fiiliyat imdi onlara politik bir anlam vermekteydi.
Zanaatkrlarn 1848'deki talepleri Luddu eylemini de biimlendirmi
olan deerleri yanstt: Ticari kapitalizm asalakt ve dk crete ok
uzun saatler alan, kalifiye olmayan emein (ounluu kadnlara aitti) yaratt rekabet de makinelerin yaratt rekabet kadar adaletsizdi ve
yerleik retim normlarn inemekteydi. Ancak Almanya'daki 1848
olaylar bir baka eyi de gzler nne serdi: Zanaatkarlar babo piyasa
glerini eletirmekle ie baladlarsa da, aralarndan bazlar, ustalarna
kar gndelikilerin karlarnn temsiliyle de ilgilenir oldular; nitekim
yz geriye dnk protestolar olarak balayan ey, gndelikilerin iilerin
Kardelii eklindeki ayr rg denmesiyle son buldu ve bu aka gelecein
bir delaletiydi. Marx ile de Tocqueville'in belirttikleri gibi snf konusu
1848'de gndeme yerlemiti. Benzer tehditlerle karlaan ngiltere'deki
onuru krlm zanaatkr ustalar da radikal Chartizm'in ve kooperatif
sosyalizmin geliiminde rol oynadlar. Protestonun belirsiz yz Birinci
Dnya Sava esnasnda Britanya'da farkl bir ekilde sergilendi. Balangta sadece iverenlere deil, ayn zamanda daha az kalifiye olan iilere ve
bilhassa kadnlara kar hner ve statlerini korumakla ilgilenen kalifiye
mhendislik (yol-kpr-bina) iileri, kamulatrmay ve iilerin denetimini talep ederek kk, baarsz fakat devrimci yazhane alanlar
hareketinin ekirdeini oluturma noktasna geldiler. O nedenle bir kez

DEVRMC GELENEK

188

daha, geriye dnk itkiler somut tarihsel koullar iinde radikal, ileriye
dnk taleplere yol at.
Kltr ve devrim arasndaki iliki belki de Rusya'da kyllk rneinde daha da fazla ortaya kt. Rus kylleri 1861'de verilen zgrleme
koullarndan honutsuzlard, nk yalnzca daha fazlasn ummalar gerektiine ikna edilmekle kalmamlard, mir kurumu iinde cisimleen
komnal toprak sahiplii ve alma gelenekleri de, topran onlara ait
olduunu sylemiti. Chris Reed bu kolektif geleneklerin yeni sanayi merkezlerinde i arayanlar tarafndan krsal blgelerden fabrikalara tandklarn da ileri srd.
Yzyl dnmnn ardndan, giderek artan saylarda sosyalist partilere katlan iilerin durumu radikal deerlerin ve snf bilincinin formel
bir teori iinde yanszlkla nasl bir arada varolabileceklerini gstermektedir. lk olarak, bu partilere katlan iiler en yoksullam olanlar deillerdi: Kalifiye olmayan iilerin ve kadnlarn 1914'ten nce formel rgtlerde yer almadklar gze arpmaktadr. Buralarda yer alanlar, aksine,
grece gvenli bir ie ve -ii snfnn standartlarna gre- grece yksek
cretlere sahip olan kalifiye iilerdi. Onlarn hareketlenmeleri sadece
sosyalist partiler cenahmdaki sofistike seim propagandalarna deil, uzun
raklk dneminin dourduu deerler kmesine de dayanyordu. Bu tr
iiler (daha nceki zanaatkr kua gibi) emeklerinin onurlu, almalarnn deerli olduunu dnyorlard. Kendilerine terbiyeli bir ekilde,
insan gibi davranlmastn istiyorlard; sendika ve parti yeliine yatracak
kaynaklara -zaman, para, enerji- sahiplerdi. Radikal politikaya dahil olmalarn kolaylatran ey sefaletleri deil, beklentileriydi; iliklerdeki ve youn konutlu ii snf mahallelerindeki dayanma, sosyalist partiler iinde
formel bir ekilde rgtlenmenin tesinde ve dnda, kolektif bir kimlik
duyusunu ortaya kard. Bu yzden, onlarn Marx' okumam olmalar
bir anlamda hibir ey ifade etmiyordu. Yerel sosyal-demokrat rgtlenmelerin gndelik sylemleri dnyaya ilikin alglarnda snfn ve dayanmann ne derece merkezi bir yere sahip olduunu aa karmaktayd; ve
onlarn birou yalnzca Kasm 1918'de deil, Mart 1919'da da Berlin'de
(daha ok bilinen Ocak'taki Spartakist kalkmadan ok daha byk bir
ayaklanma) barikatlar ykseltti. Daha sonra, iki sava arasnda Sovyetler
Birlii dndaki en byk komnist partinin Almanya'da ortaya kmasn
salayan Berlin, Remscheid, Solingen, Dresden ile Leipzig'deki srekli
radikalizm ii snf evrelerinde derin bir ekilde kklemiti ve iddia
edilebilir ki, formel parti rgtlenmesinden ya da ideolojisinden ok daha
fazla nem tamaktayd.

190 DCK GEARY

Bu tr iilerin ille de devrimci olmalarnn gerekmediini kabul ediyorum. Tm Avrupal sosyalist partilerin Birinci Dnya Sava ncesinde
radikal ve reformist kanatlar bulunmaktayd. Fakat kabul etmediim
ey, emein aristokratlar olarak sahip olduklar refah ve statnn onlar
mlkszlere ve yoksullara gre daha az devrimci klddr. nk 1917'de
Petersburg ile Moskova'daki, 1918'de Viyana ile Berlin'deki ve 1919'da
Budapete'deki devrimlere her zaman ve en bata kalifiye mhendislik
iileri, yani iiler arasnda en iyi creti alan ve en fazla gvenceye sahip
olan emein aristokratlar nclk etmilerdi.
Yzyl dnmne doru sanayi iilerinin ya da 1848'de zanaatkrlarn arzularnn devrimci fikirler, hareketler ve ayaklanmalarla ya da alternatif olarak desteklenen reformist, iddet iermeyen bir siyasetle sonulanp sonulanmad, en az, sahip olduklar ama ve kltrn doasndaki farkllklar kadar, politik balama da bal oldu. iilerin reformist ya
da devrimci olup olmadklar, her eyden ok, sorunlarn yasal ya da
parlamenter kanallarla ifade edip edemediklerine (1850'den sonra Britanya) ya da tiim protesto biimlerinin bastrlp bastrlmadna (Rusya)
bal oldu. Yarotokratik devletlerin (Avusturya, Almanya) hem devrimci, hem de reformist eler ieren emek hareketlerini yaratmas tesadfi
deildir. Deien politik konjonktrler davranlar ve deerleri de dntrebildi. Adrian Shbert'in gsterdii gibi, Kuzey spanya'nn Asturia'l
madencileri, ynetim tarafndan uygulanan basknn ihtilalci iddet dalgalar rettii 1920'lere kadar byk lde reformist politikaya bal kaldlar. Bar zamanlarnda gl iverenler ve otoriter polisler tarafndan
gzda verilen iiler, Birinci Dnya Sava'nn sonunda Alman elik ve
kimya iileri rneinde olduu gibi, sosyal ve politik denetim gleri
paraland zaman denetlenemez bir iddetle tarih sahnesine girebildiler.
Geni insan gruplar bakmndan kesintisiz bir devrimci gelenek hattnn var olduunun farz edilmesinden de kanlmaldr. Parisli esnafn
kendisini 1789, 1830 ve 1848 yllarnda barikatlarn arkasnda bulmas,
belirli bir sreklilii, bir gelenei ifade etmektedir; eer daha nceden ve
zellikle de sklkla gerekletirilmise, rejimlerin devriliini kavramann
daha kolay olduunu farz ediyorum. Ancak, 1848'in Haziran Gnlerindeki Parisli ynlar, 1793'tekilerle ayn deillerdi. nc Cumhuriyet
srasnda krsal Fransa'nn midisi'nde [gneyindeki] ortaya kan sosyalizm,
radikal gelenein basit bir devam deildi: Tony Judt'un gsterdii gibi,
farkl yerlerde ve farkl semen topluluklar arasnda yerlemiti. Her eyden
nce, devrimin, devrimci bir gelenein varlna ya da yokluuna bal
olarak bir lkede baarl olurken dierinde olmad eklindeki kolayc

DEVRMC GELENEK 191

varsayma kar saknml olmalyz. nk devrimlerin baarsnda ya da

baarszlnda devrimcilerden ok daha fazla mevcut rejimlerin gc
ve i kenetlenmesi etkili olmutur.

leri okuma
Hannah Arendt, On Revolution, Londra, 1990 (ilk basm New York 1963)
Moira Donald, Marxism and Revolution, Nevv Haven, 1993.
Dick Geary, European labour Protest, 1848-1939, Londra, 1981.
Leszek KoIakowski, Mam Currents ofMarxism
(3 cilt), Oxford, 1978.
George Lichtheim, The Origins ofSocialism,
Londra, 1969.
James Joll, The Second International, Londra, 1969.
J. R. Talmon, The Origins of Totalitarian Democracy, Londra, 1970.
Charles, Louise ve Richard Tilly, The Rebellious Century, Londra, 1975.

193MAIJREEIMPERRIERUSDEVRM

9. Rus Devrimi
Maureen

Perrie

mekanizmasn reforme etme... abas' olduunu hakl olarak belirtmitir.

Brinton unu eklemektedir:
Eski bir rejimin, kt muamele edilen tebaasnn feryatlarna kar duyarszlnn doruunda kendi sonuna doru yol alan slah olmaz bir tiranlk
olarak resmedilmesinden daha yanltc bir ey olamaz.2
Gerekten de, 'yukardan reform' ile 'aadan devrim' arasndaki etkileim, arlk Rusyas'nn son yllarnn belli bal zelliklerinden biriydi.
Eski rejim, reformlarn hzn srdrmede ya da uyandrlan daha ileri
slah beklentilerini tatmin etmede yetersiz kald - ve bu suretle toplumdaki muhalif elerin tatminsizliini gidermekten ziyade artrd.

'Rus Devrimi', erken yirminci yzylda balayan ve 1930'lara-hatta 1991'de

Sovyetler Birlii'nin sona ermesine- kadar devam eden bir sre olarak
tanmlanabilir. Ancak bu blmde, yzyln ilk iki onylmn farkl politik devrimine odaklanarak daha dar bir yaklam izleyeceim: 1905 olaylar
ile ubat ve Ekim 1917 olaylar. devrimin kkleri de ayn eski rejim
krizi ve ayn entelektel devrimci gelenek iinde bulunduundan, tek
tek her devrimin zgl ynlerini mtalaa etmeye ve karlatrmaya gemeden nce ortak etmenleri inceleyerek balayacam.

'Yukardan reform' ve ekonomik gelime

Robert V. Daniels ksa zaman nce Rusya'y, 'tarihin tm byk devrimleri. .. deimekte, modernlemekte olan bir toplum ile kat geleneksel ynetim arasndaki gerilimin artk bastrlamaz hale geldii bir kesitte patlak
vermektedir," eklinde tanmlad bir kalba uydurmaya alsa da, Crane
Brinton, klasik karlatrmal almasnda inceledii drt toplumun (ingiltere, Amerika, Fransa ve Rusya) nemli bir ortak zelliinin, 'ynetim
I) Robert V. Daniels, The End of the Communist Revolution, Londra, 1993, s. 101.

Ondokuzuncu yzyl Rusyas'ndaki balca 'yukardan reformlar', ar

II. Aleksandr'n (1855-81) dneminde uygulamaya kondu. Bu reformlar,
Rusya 1854-56 Krm Savanda Britanya'ya ve Fransa'ya yenildikten
sonra balatld. Krm fiyaskosu o gnn belli bal Avrupa gleri karsnda Rusya'nn askeri adan geriliini gsterdi ve I. Nikolay'n (1825-55)
gerici hkmdarln simgeleyen arlk sisteminin erdemlerine ilikin
memnuniyeti aniden yok etti. Liberal devlet adamlar Rusya'nn askeri
yenilgisinin, onun sosyal ve ekonomik geriliini yansttn ileri srp
yeni ar'a, reformlar yrrle koyabilmesi iin durumun avantajndan
yararlanmasn tavsiye ettiler. Sovyet tarihilerinin, nemli bir reformun
mutlaka bir 'devrimci durumun' rn olmas gerektiine dair inanlarna ve bylesi bir durumun 1859 ile 1861 arasnda (kyl huzursuzluu
ve devrimci entelijensiyadan gelen eletiri biiminde) halihazrda var olduunu ileri srmelerine ramen, II. Aleksandr'n 'Byk Reformlar',
gerekte, devleti hem dsal hem de isel olarak glendirmek iin tasarlanan bir deiimler programn gnll olarak yklenen ender bir idare
rneiydi. Ama byk g stats ekonomik modernlemeyi gerektiriyordu, fakat ekonomik modernleme, toplumsal ve siyasi istikrar yok
etme tehdidini ieriyordu. Bu ikilem bir sonraki yzylda arlk ynetimlerinin bana dert aacakt.
Aleksandr'n reformlar, devlet ile kurumlarn modernletirmek ve
onlar daha etkili klmak suretiyle glendirmeye alt. Serflik uzun
sredir arlk sisteminin en anakronik esi olarak grlyordu, fakat
nceki yneticiler serflii kurcalama istei gstermemilerdi, nk serili2) Crane Brinton, The Anatomy of Revolution, gzden geirilmi ve geniletilmi basm,
New York, 1965, s. 39.

211

195

MAIJREEIM PERRIE

in ortadan kaldrmas hemen hemen dier btn alanlarda reform yaplmasn gerektiriyordu. Soylular sadece serfler zerinde ekonomik gce
sahip olmakla kalmyor, ayn zamanda idari, yargsal ve vergi toplamayla
ilgili ilevleri de yerine getiriyorlard; yeni dzenlemelerin bunlarn yerini
almak iin yaplmas gerekmekteydi. Devletin karlar iin serflii ortadan
kaldrma karar alm olan II. Aleksandr, daha aydn baz danmanlarnn
da etkisiyle, Batllatrc liberalizmin elerini ierme noktasna ulaan
uzun erimli bir reform programn balatmak zorunda kald.
1861'deki Serflerin zgrlemesi, soylu toprak sahiplerinin kyllerine, bedelini (bir tr ipotek olan) 'geri alma aidat' ile demek zorunda
olduklar arazi payyla birlikte kiisel zgrlklerini bahetti. Kyllere
tahsis edilen topraklara tek tek bireyler olarak deil, ky komn tarafndan kolektif ekilde sahip olundu: Bu sistemde toprak, byklkleri
orannda haneler arasnda periyodik olarak yeniden paylatrlmaktayd.
1860'lar ile 1870'lerin dier nemli reformu yerel ynetim sistemini etkiledi: Bu reform yeni blgesel zemstvolar ve belediye Dumalar iin yeni
bir seim ilkesi getirdi. Mlkiyet esasna dayanan bu ilkeyle tarada soylularn, kentlerde zengin iadamlarnn oylarn ounluunu elde etmeleri
garanti altna alnd.
Ynetimin radikal kartlar reform programn yetersiz bularak eletirder. Birok liberal soylu, ulusal dzeyde seilmi bir temsilciler meclisinin
yrrle konduunu grmek istemiti, fakat II. Aleksandr otokratik bir
ynetici olarak, gcnn snrlanmadan kalmas gereinde diretti. 'Gerek' bir zgrlemenin kendilerine sadece bir pay deil, topraklarn tmn vermesi gerektiini dnen kyller de tatmin olmamlard. Demokratlarn, seime dayal bir ulusal meclise ilikin talepleri 1905 Devrimi'ne
kadar karlanmayacakt; kyllerin byk yurtluk arazilerine duyduklar zlem ise ancak 1917'de giderilecekti.
Fakat muhafazakrlar da reformlardan honutsuzlard. Yalnzca yerel
dzeyde bile olsa, temsili ynetim ilkesinin kabul grmesinin, yabanc ve
potansiyel olarak istikrarszlatrc Batl kurumlarn otokratik sisteme
sokulmasna dalalet ettiini dnenler vard. Toplumsal ve siyasal huzursuzlua dair iaretler 1860'larn balarndan itibaren grldnde korkular dorulanm gibiydi: zgrleme vaatlerine karn kyl protestolar; Rus Polonyas'nda milliyeti bir ayaklanma, renci gsterileri, 1870'lerin sonlarnda terrist taktikler benimseyen devrimci rgtlenmelerin
douu. Bu gsteriler, ynetimi acmasz bir karlk vermeye kkrtt ve
II. Aleksandr'a suikast dzenlenmesi daha fazla baskyla sonuland. Yeni
ar III. Aleksandr'n (1881-94) hkmdarl ve onun halefi olan II.

RUS DEVRM

211

Nikolay'm (1894-1917) saltanatnn ilk ksm, Sovyet tarihilerinin 'karreformlar' olarak adlandrdklar politikalar tarafndan belirlendi. Ancak,
bu yanl bir isimlendirmedir: Muhtelif alanlarda snrlamalar konmu olsa
da 'Byk Reformlar'n asl erevesine dokunulmad. II. Aleksandr'n
nlemlerinden bazlarn belirlemi olan liberalleme ruhuna sahip hibir ileri reform, 1905 ncesinde uygulamaya kesinlikle konmad; fakat Rus
ekonomisi modernlemeye devam etti ve ge emperyal dnemde ekonomik kalknma alanndaki en byk ilerlemelere 1880'lerin ve 1890'larn
politik adan baskc yllarnda ulald.
Rus ekonomisi serfliin son yllarnda tmyle durgunlamam olsa
da, endstri, ondokuzuncu yzyln ilk yarsnda hayli yava geliti ve
zgrleme, bu sreci birdenbire hzlandrmad. Yetersiz ulam ve iletiim
altyaps ekonomik bymenin nndeki asl nemli engeldi. Ynetim,
demiryolu yapmn 1860'lar ile 1870'lerden itibaren etkin bir ekilde
ilerletti; 1880'ler ile 1890'Iarda devlet mdahalesi bir btn olarak ar
sanayinin gelimesinde giderek daha kritik hale geldi. Gl madencilik
ve metalrji sektrleri, Rusya'nn byk g statsnn ziyadesiyle bal
olduu silah retiminin yaamsal temeliydi. 1890'larn endstriyel patlamas, 1892'den 1902'ye dein geen srede genellikle Maliye Bakan Kont
Sergei Witte'nin adyla ilikilendirilir, fakat Witte, Maliye Bakanlndaki
iki yakn selefinin, yani kilit sektrlerde yabanc yatrmlar tevik etmi
olan Vyshnegradskii ile Bunge'nin politikalarn srdryor, kendi politikasn bunlarn zerine tesis ediyordu. Snai retim, yzyl dnmnde ortaya kan uluslararas basknn etkilerine yenik dmeden nce, 1890'larda her yl ortalama yzde 8 orannda artmt.
Yirminci yzyln ba itibaryla yaklak iki milyon kiiden oluan yeni
bir endstriyel emek gc yaratlma. Bu yeni toplumsal grup, birok alanda hl saflarndan devirildii kyllkle arasndaki yakn balarn srdryordu; an entelektelleri, bu snfn, Marx'm Bat Avrupa'da devrimci sosyalizmin taycs eklinde tanmlad tipte gerek bir 'sanayi proletaryas' olarak tanmlanmasnn ne derece mmkn olduunu tartyorlard. Rusya'nn kentsel sanayi iilerinin yaama ve alma koullar, sanayilemenin erken aamalannda Avrupa'nn baz yerlerinde olduu kadar
sertti. Rusya'daki dier btn gruplar gibi onlarn da yurttalk haklar
yoktu ve sendika gibi ii rgtleri yasadyd. Grevler yasaklanmt ve
yaplan grevler de ou zaman polisle ya da askeri birliklerle kar karya
kalyordu. Bu nedenle, iverenlerle yaanan temel anlamazlklar bile politik uzantlar olan eylemlere dnyordu. Sanayi iilerinin 1905 ve 1917
devrimlerinde nemli bir rol oynamalar artc olmasa gerek.

197 MAIJREEIM PERRIE

Ondokuzuncu yzyln ikinci yarsnda endstriyel retimden daha yava olmasna ramen tarmsal retim de artmt. zgrleme uygulamasnn koullarna kar ykselen kyl protestolarnn ilk dalgasndan sonra
krsal kesim, erken yirminci yzyla kadar grece bar iinde kald. Yzyl
dnmnde bir 'tarm krizi'nin ortaya kt yolundaki baz iddialarn
aksine, tarmsal retimin nfustan daha hzl artt ve Rusya'nn devasa
tahl ihracat hesaba katldnda bile kii bana den besin arznda bir
art olduu artk tartmasz kabul edilmektedir. Bununla birlikte, zgrleme sonras tarmn genel olarak olumlu bir resim vermesi, kayda deer
blgesel farkllklar gizlemitir. Orta Kara Toprak alan (Moskova'nn
gneyinde Ukrayna'dan Volga'ya uzanan geni tarmsal kuak), kyl sefaleti ve yoksullamann trl vehelerini barndryordu. Volga blgesi,
1891'de ktlktan fena halde etkilenmiti; Poltava ile Karkov'un Ukrayna'ya ait krsal kesimleri 1902-1903'te kyller arasndaki youn huzursuzluklara sahne oldu.
Krsal kesimin temelinde yatan sorun, ne soylu toprak sahiplerinin
ne de kyllerin zgrleme anlamasndan honut olmalaryd. ou
soylu, toprak kayplarnn yeterince tazmin edilmediini dnyordu;
birou yeni koullara yeterince uyum salamada baarsz oldu ve bazlar -bilhassa kk ve orta lekli arazi sahipleri- topraklarn satarak
kentlere tand. Geride kalanlar, 1890'larda uygulanan ve endstriyi kayran devlet politikalaryla kar karya kaldlar; ondokuzuncu yzyln
sonlarnda pek ok zemstvo meclisi tarafndan benimsenen muhalif konum, buralarda ounluu elinde tutan soylularn ekonomik durumunu
yanstyordu. Kyllere gelince, bilhassa nfus art basksnn 'toprak
ktl' (komnal toprak paylarnn ortalama ebatlarnn klmesi) yaratm olduu yerlerde byk maliknelerin tm arazilerinin zorunlu yeniden datmn ieren yeni bir 'ikinci zgrleme' anlamasna ynelik
umutlar tmyle ortadan kalkmamt. Topraa ilikin soylu mlkiyet
haklar, Rus kylleri tarafndan hibir zaman tmyle meru grlmemiti ve 1905'te olduu gibi arlk ynetimi ne zaman gzle grlr biimde
zayflasa, kyller toprak iddialarn ne srmek ve yrrle koyabilmek
iin bundan yararlanmaya altlar.
Yzyl dnmnde idari reform politikalar e ekonomik kalknmann
birleik etkileri, Rus toplumsal yapsnn gzle grlr ekilde modernlemesini salad. Geleneksel tarm snflarna -toprak soyluluu ve komnal
kyllk- saylar artmakta olan kentsel gruplar ekleniyordu. Avrupa
Rsyas'nn kentsel nfusu, toplamda yzde 10'dan 13'e ykselerek 1867
ile 1897 arasnda hemen hemen ikiye katland. Hem eski tccarlardan,

RUS DEVRM

211

hem de toprak satlarndan sermaye elde etmi olan soylulardan oluan

yeni bir burjuvazi domaya balamt. Kentsel nfus sadece sanayi iileriyle deil, ayn zamanda artan ev hizmetileri, tezghtarlar, esnaf ve
yazclar ordusuyla giderek artyordu. Devlet brokrasisindeki makamlarn oalmasna katkda bulunan eitimin yaygnlamas, yeni bir serbest
meslek yesi (doktor, avukat, retmen, vb.) tabakas da yaratt. 1897
istatistikleri, geni anlamda 'entelijensiya'nn (hem memurlar hem de
profesyoneller ile birlikte), 100.000'den fazlas yksek renimli olmak
zere yaklak 800.000 kiiden olutuunu gstermektedir.' Kyller hl
nfusun yzde 80'inden fazlasn oluturmalarna ramen, Rus toplumsal
yaps -zelde de kentsel toplumun yaps- Bat izgisinde geliiyor gibi
grnyordu. Toplum 'modernleirken' ve 'Batllarken' ounluk, politik deiimin de -otokratik sistemin bir tr demokratiklemesi biiminde- bunu izleyeceini ileri srmekteydi. Fakat -Bat Avrupa'da olduu
gibi- eski rejimin mcadele etmeksizin ayrcalklarndan vazgemeyecei,
Rusya'da ise politik zgrln elde edebilmek iin devrimin gerekecei
fikri de yaygn ekilde kabul grmekteydi.

Rus devrimci gelenei

Rusya'nn, mutlakyetiliin prangalarn skp atmada Fransa rneini
izleyebilecei fikri, ilk kez, Napoleon savalarna katlan ve Fransz devrimcilerinin fikirlerine sempati duyan bir grup gen subay tarafndan arlk
mparatorluu'na sokuldu. ar I. Aleksandr'm hkmdarlnda (180125) birok gizli dernek kuruldu; fakat Aralk 1825'teki isyan giriimleri
baarszlkla sonuland. Bilinen adlaryla 'Dekabristler', ilk Rus devrimcileri olarak grldler ve ehit edilmeleri (liderleri idam edildi) sonraki
kuaklar iin bir rnek ve ilham kayna oldu.
Bununla birlikte, Rusya'nn, Bat Avrupal komularyla ayn evrim
izgisini izlemesi gerektii fikri, I. Nikolay'm saltanat srasnda genel kabul
grmyordu. Eitimli kamuoyu iki kampa blnmt: 'Slavclar' ile 'Batllatrclar'. kinci kamp, Rusya'nn aslnda ortak bir Avrupai geliim
modelinin geri bir varyant olduuna inanrken, birinci kamp Rus toplumsal ve siyasal yaplarnn farklln ya da hatta biricikliini vurgulamay
tercih etti. Benzer bir fay-hatt daha sonra Rus devrimci sosyalistlerini
3) Ge emperyal
karlalan sorunlara
social context', From
Basingstoke, 1990, s.

dnem Rsyas'nn toplumsal yapsnn istatistiksel l>ir analizinde

ilikin bir tartma iin bkz. Maureen Perrie ve R. W. Davies, 'The
Tsarism to the Nev Economic Policy iinde, R. W. Davies (der.),
29-46.

199

MAIJREEIM PERRIE

ikiye blecekti: Rusya'nn kendine zg bir sosyalizm yolu bulacana

inanan Poplistler ile Rusya'nn Bat Avrupa'yla ayn rotay takip edeceini, yani nce feodalizm ve mutlakyetilie kar bi burjuva-demokratik
devrim yaayacan, daha sonra proleter bir devrimle kapitalizmden sosyalizme doru ilerleyeceini dnen Marksistler.
Devrimci Poplizm byk lde, 1860'lar ile 1870'lerdeki Byk Reformlarn eletirisi zerinden geliti. Genellikle yerel bir Rus sosyalizmi
biimi olarak grlse de Poplizm, Romantizm, milliyetilik, anarizm
ve kooperatif sosyalizm gibi Batl entelektel akmlara ok ey borluydu.
Dier taraftan, Neayev ve Tkaev tarafndan savunulan komplocu ve
ayaklanmac taktiklerin kkleri Babeuf ile Blanqi'nin devrimci geleneine uzanyordu. Poplizm, basit bir ideolojiden ya da rgtlenmeden ziyade geni ve elikili bir hareketti. Fakat tm Poplistler, Rus sosyalizminin, eitlik ve sosyal adalet ilkelerini cisimletiren proto-sosyalist bir kurum
olarak idealize ettikleri kylii komnne dayanan, byk lde tarmsal
bir sistem olacan farz ettiler. Poplistler, Rusya'nn sanayide ve tarmda
kapitalizmden saknabileceine ve saknmas gerektiine, sosyalist bir devrimin yakn gelecekte hem mmkn hem de arzulanr olduuna inandlar. Ancak, 1870'Ierin ortalarnda Poplist entelektellerin 'halka gitme'
ve onlar devrim iin uyandrma giriimleri, kylln anlayszl nedeniyle baarszla urad; 1870'lerin sonlarnda Poplist 'Halkn radesi'
partisi siyasal terrizme bavurdu. Mart 1881'de II. Aleksandr'a dzenledikleri suikast, umduklar aadan devrimi harekete geirmekte yetersiz
kald; ardndan gelen bask, rgtl bir hareket olarak Poplizm'i neredeyse yok etti ve tarada erken kalklan halk propaganda kampanyasnn
ardndan, terrist taktiklerin de baarsz olmas, yurtdna kaanlar ile
sa kalp yer altnda mcadele edenler arasnda nemli bir ideolojik krize
yol at. Poplizm, yirminci yzyln balarnda neo-Poplist SosyalistDevrimci (SR) Parti olarak yeniden hayat bulacakt, fakat 'klasik' Poplizm, Rus Marksizmi'ne de miras brakt: Bu miras, 1870'lerin terristlerinin rgt fikirleriyle byk ortaklklar olan Lenin'in devrimci parti
anlay formundayd.
Rus sosyalizminin ayrt edici bir eidi olarak Marksizm, 1880'lerde
dodu. Marx'n fikirleri daha erken bir tarihte Rusya'da biliniyor (Kapitalin evirisi Rusya'da yasal olarak 1872'de yaymland), fakat ounluu
tarmsal olan bir imparatorlua ok da uygun olduu dnlmyordu.
Bununla beraber, kapitalist sanayilemenin 1880'lerdeki ve 1890'lardaki
inkr edilemez ipularyla birlikte 1881 sonrasnda Poplizm'in itibarnn
azalmas, Marksizm'e ynelii glendirdi. Ancak, Marksizm'i bir eylem

RUS DEVRM

211

rehberi olarak almak isteyen Rus sosyalistleri arasnda da yadsnamaz

sorunlar vard. Rusya henz bir burjuva-demokratik devrim geirmemiti;
sanayisinin ve sanayi proletaryasnn hzla bymesine karlk, bu iki
alann tarm ve kyllk karsnda arlk kazanmas iin nesiller deilse
bile, onyllar geecekti. Ayrca siyasal zgrln olmay Batl bir model
iinde kitlesel bir emek hareketi gelitirmenin olanaksz olduu anlamna geliyordu: Bunun Marksist devrimci bir partinin yaps zerindeki etkilerine dair gr ayrlklar, 1903'te Rus Sosyal Demokrat i Partisi'nin
(RSDLP) kinci Kongresi'nde Bolevikler ile Menevikler arasndaki tarihsel blnmeye yol aacakt. Lenin'in Bolevikleri, sosyalist bilinci proletaryaya dardan tayacak profesyonel devrimcilerden oluan sekin ve daha
dar bir parti anlayn tercih ederlerken, Menevikler parti yelerini ii
kitlelerinden oluturma idealini savunuyorlard.
Sosyalist bir partinin burjuva-demokratik devrimde oynamas gereken
rol sorunu da Rus Marksistleri bld. Menevikler, sosyalistlerin burjuva
liberallerin solcu mttefikleri olarak davranmas gerektii sonucuna vardlar; fakat Bolevikler, Rus burjuvazisinin devrimci potansiyelinden kukuluydular. Lenin, 1905 Devrimi'nin ak iinde proletaryaya uygun mttefik olarak burjuvaziden ziyade feodalizm kart 'kk-burjuva' kyl
kitlesini belirleyecekti. Lenin, Devrimin Batl modele uygun bir 'burjuva
demokrasisi'nden ziyade, 'proletaryann ve kylln geici devrimcidemokratik diktatrl'n yaratacan ileri srd.
Lenin, klasik Marksizm'i, ounluu hl kyl olan Rus toplumunun
gerekliine uyarlamaya alrken, ayn dnemde SR lideri Viktor ernov
da klasik poplizmi Rusya'nn yeni yetme sanayi kapitalizminin erevesine
oturtmaya abalyordu. ernov, dar Marksist anlamdaki kent ve kr proletaryas ile kyllk kitlesini kapsayan geni bir 'emeki halk' (trudyaiesya)
kavram gelitirdi. Fakat 'emeki halk', Rus nfusunun ezici ounluunu
olutursa da, ernov yakn gelecekteki devrimin sosyalist bir devrim olacana inanmad. Eli kulandaki dnm, geni mlk arazilerinin ky komnlerine transfer edilmesi yoluyla topran 'kamulatrlmas' sayesinde
'burjuva-demokratik' bir devrimden daha ileri gidecek, fakat tarmsal
retimin sosyalizasyonu -endstriyel retimin sosyalizasyonu gibi-devrimin ikinci, sosyalist bir aamasn beklemek zorunda kalacakt.
Mantksal adan bakldnda, burjuva-demokratik bir devrim yaamam bir toplumda, liberalizm, hl devrimci bir ideoloji olmalyd. Fakat
Bat'da sosyalizm ile hemen hemen ayn anda, ondokuzuncu yzyln ortasnda benimsenmi olan liberal fikirler, Rusya'da asla nemli bir g haline
gelmedi. Liberalizmin toplumsal temelini, meslek snflar ile temsil ilkesi-

200

MAUREEN PERRIE

i yerciden ulusal dzeye geniletilmesini arzulayan zemstvolardaki honutsuz soylular oluturuyorlard. 1905'ten nce liberalizm, geleneksel olarak Moskova ve Petersburg giriimcileri olarak ikiye blnm grece
kk ve gvencesiz bir grup olan endstriyel ve ticari burjuvazinin desteinden yoksundu. Moskoval tccarlar, tutumlarnda geleneksel, Slavc
ve patriyarkaldiler; bu nedenle genellikle otokrasiyi destekliyorlard; Petersburg'un sanayicileri daha Batllam ve kozmopolitti, fakat devlet
siparilerine ve dolaysyla da ynetimdeki patronaja ileri dzeyde baml
sektrlerde yer alyorlard. Bu burjuva gruplar 1905 Devrimi'nin kazananlar arasnda yer alacaklard, fakat bu, kendilerinin gerekletirmedii bir
devrim olacakt.

1905 Devrimi
II. Nikolay ynetimi 1902'den 1903'e dein, sosyal ve siyasal istikrar,
ondokuzuncu yzylda olduundan ok daha byk lde tehdit eden
bir dizi meydan okumayla kar karya kald. Kyller arasndaki huzursuzluk Ukrayna'dan Volga'ya doru yaylyordu; ii grevleri, bilhassa Rusya'nn gneyindeki sanayi sektrlerinde felce yol ayordu. arla kar
rgtl bir siyasal muhalefet, SR ve SD partileri ile keza muhtelif liberal
gruplar halinde ortaya kmaya balamt. SR'Iiler 1902'de ileri Bakan
D. S. Sipyagin'in, 1903'te ise Ufa valisi N. M. Bogdanovi'in yaamlarna
kast ederek terrist bir kampanyaya giritiler. Yine de, ne SR'Iiler ne de
SD'liler 1905 Devrimi'nden nce kyl ve iileri rgtlemede kayda
deer bir baar salamadlar.
ileri Bakan V. K. Plehve'ye atfedilen, 'devrimi nleyebilmek iin
kk bir muzaffer savaa ihtiyacmz var,' eklindeki tarihi nem tayan
sz, bu muhtelif honutsuzluk gstergelerinin oluturduu zemin karsnda sylenmitir.4 Teknik adan saldrgan olan taraf, resmi sava ilannda
bulunmakszn Ocak 1904'te Port Arthur'daki Rus donanmasna saldran
Japonya olmasna karn, Rus ynetimi 1890'larn sonundan beri Uzakdou'da ihtiyatsz bir provokasyon politikas izliyordu. Krm Sava'ndan
beri askeri gcn test ettii yegne deneyimde Rusya, 1878'de Trkiye'yi
yenilgiye uratmt, fakat Japonya, Ruslar'n beklentilerinin aksine, etin
ceviz olduunu kantlad. Trans-Sibirya demiryolu tamamlanmak zere
olsa da, Avrupa Rusyas ile Manurya'daki askeri blgeler arasndaki ile4) S. Yu. Vitte, Vospominaniya. Tsarstvovarie Nikolaya II (2 cilt), Berlin, 1922, c. 1, s.
262.

RUS DEVRM 201

tiim yetersizdi ve Rusya hem karada hem de denizde bir dizi utan verici yenilgi yaad.
Askeri yenilgiler 1856'da olduu gibi, 1917'yi haber verecek ekilde
yurtta byk ayaklanmalar kkrtt. Rus-Japon savann sonular asl
olarak siyasald: arpma, Avrupa Rusyas'ndaki ana nfus merkezlerinden uzaktayd ve ekonomi, Birinci Dnya Sava'nda olduu kadar etkilenmemiti. Fakat askeri yenilgiler, birok muhalefetin gznde rejime
ynelik gvenin daha da sarslmasna yol at: Sosyalistlere gre lke emperyalist bir maceraya bulamt; liberallere gre, yabanc tehdide kar
Rus ulusal karlarnn savunulmasnda baarsz olunmutu. Nitekim,
1904'ten 1905'e dein liberaller, daha sonra Birinci Dnya Sava esnasnda olduu gibi, yurtseverlik vurgusu sayesinde otokrasi eletirilerine meruiyet kazandrm oluyor, brokratik ynetime gre daha etkili olma
potansiyeline sahip temsili ynetime dair taleplerini ykseltiyorlard.
SR terristleri 15 Temmuz 1904'te Plehve'yi katlettiklerinde, ynetim
kendisini, askeri baarszlk nedeniyle zaten o derece temelden yoksun
kaldn hissediyordu ki buna kar tepkisi, onun halefi olarak nispeten
liberal olan Prens Svyatopolk-Mirskii'yi atamak oldu. Mirskii, liberallere
baz nemsiz dnler verdi; ancak liberaller dnleri zayflk iareti olarak yorumladlar ve otokrasiye kar saldrlarn artrdlar. Aslnda, kendilerini, gnll olarak miting ve dileke gibi iddet iermeyen aralarn
kullanmyla snrladklar iin tek balarna liberallerin ynetim zerindeki nfuzu zayft. 1905'in devrimci olaylar asl olarak, ynetimin askeri
birlikleri 9 Ocak 1905 'te Petersburg'da silahsz ii gstericilere ate at
zaman 'Kanl Pazar'la tetiklendi. Silah kullanlmas karsnda imparatorluk apnda yaplan protestolar, devrimci bir iddet dalgasna dnt. 4
ubat'ta SR'lilerin, ar'n amcas Byk Dk Sergei Aleksandrovi'e
suikast dzenlemeleri, parti tarafndan Kanl Pazar'n rvan olarak savunuldu; teki devrimci iddet biimleri de, otoritenin 9 Ocak'ta tahrik edilmeksizin giritii saldrya tepki olarak meru grld.
Ocak ile Ekim 1905 arasnda toplumdaki tm gruplar, arlk ynetimine saldrda birleti. Grev hareketi sadece sanayi iilerini deil, ayn zamanda muhtelif meslek gruplarn da kapsyordu; grevcilerin talepleri ekonomik olduu kadar siyasald da. Kyllerin, soylularn mlklerine saldrlar 1905 baharnda balad ve 1907'ye kadar srd; hem cephede hem de
cephe gerisinde, orduda ve donanmada kendini gsterdi. Ynetim, ubat
1905'ten itibaren buna bir dizi siyasal dnle yant verdi. Bununla birlikte
ar, muhalefeti paralamak iin yeterince radikal bir reform paketini
Witte'nin tavsiyesi zerine ancak Ekim'de sunabildi. 17 Ekim 1905'te ilan

203

MAIJREEIM PERRIE

edilen Emperyal Manifesto tam yurtta haklan ile ulusal bir temsili meclisin, yani yasama gcne ve geni bir oy tabanna sahip olacak olan Devlet
Dumas'nn kurulacan vaat etti. Bu, ou liberali honut etmeye yetti,
hatta baz sosyalistler bile vaat edilen reformlara bir ans vermeye hazrdlar. Ancak daha ar devrimciler, demokratik cumhuriyet, kurucu meclis,
sekiz saatlik i gn ve byk malikne arazilerinin kamulatrlmas gibi
sosyal reformlar konusunda srarc olmay tercih ettiler. Bu radikaller
Aralk 1905'te Moskova'da, ynetimin askeri birlikleri tarafndan vahice
bastrlan bir ii ayaklanmas dzenlediler. Ondan sonra rejim, bask ve
reformun isabetli bir bileimiyle Devrimi denetim altna ald.
1905 olaylarnn, geleneksel 'devrim' isimlendirmesini hak edip etmedii sklkla sorulur. Sonulan itibaryla ok az eyin deitii ileri srlebilir. Otokrasi, Devlet Dumas'nn varlyla, ancak ksmen yumuayarak
bekasn srdrd. Toplumsal deimeler de en az dzeydeydi: Ana reform
paketi olan ve kyl komnnn sona erdirilmesini tevik eden, Stolypin'in
1906'da kard tarm yasas bile kyllerin taleplerinden ziyade ynetimin karlaryla rten nlemler sunduu iin kar-devrimci olarak grlebilir. 1905, burjuva-demokratik bir devrim olarak grlse bile, sonusuzdu ve tamamlanmamt. Gene de 1905 olaylarnn doas, iki tarafn da
geni apl iddet kullanm nedeniyle devrimci olarak grlmelidir. Sona
gelindiinde 1905'in greli baarszlnn, onu, Rusya'nn 1789'undan
ziyade 1848'i yaptn kabul etseler de, devrimin adalarnn, yaadklar
eyin uzun erimli bir devrim olduuna ilikin ok az kukular vard.
Devrimciler, amalarn gerekletirmedeki baarszlklarn genellikle
arla kar muhalefetin zayflna, blnmesine ve bilhassa sosyalist
partilerin, kendilerinin ve taraftarlarnn eylemlerini rgtleme ve koordine etmede gsterdikleri yeteneksizlie baladlar. Bu eletiriler kukusuz
geerli olmakla birlikte, arla kar bir sonraki saldr raundu ile yaplacak kyaslama, bunlarn en hayati etmenler olmadklarn gsterir. Sosyalist partiler Birinci Dnya Sava srasnda, 1905'te olduklarndan daha
az glyd, ama yine de arlk, ubat 1917'deki ilk grev ve gsterilerin
balamasnn ardndan kecekti. Bu da gsterir ki asl farkllk pek de
yle devrimci hareketin gcnde deil, devletin zayflnda yatmaktadr. zellikle, arlk 1905'te Devrimi bastracak yeterli sayda askeri birliin sadakati ile kdemli subay ve generallerin onlar kullanma isteini muhafaza etmekteydi. ubat 1917'de, aada greceimiz gibi, bu koullardan ikisi de ortaya kmamtr.
1905'ten sonra, Krm dnemi sonrasndakilere benzeyen bir olaylar
dizgesi olutu. Baarszlkla sonulanan sava, (1860'lar ile 1870'lerdekile-

RUS DEVRM

211

rin aksine, 1905 sonras reformlar varolan gerek bir devrimci durumunun
zorlamasyla yapddysa da) bir dizi 'yukardan reform' ve yeni bir ekonomik
byme dalgas izledi: 1908'den itibaren, byk lde, silahlanmadan
kaynaklanan talep tarafndan gdlenen endstriyel bymede gzle grlr bir canlanma vard. ubat 1917'de arla kar yeni bir saldrya yol
aan, Rusya'nn bir baka korkun savaa katlmasndan bile nce, 19121914 arasnda yenilenmi ve potansiyel olarak devrimci bir krizin belirtileri ortaya kmaya balamt.

Sava ve devrim (1904'ten 1914'e)

Yirminci yzyln banda ortaya kan Rus devrimlerinin nedenlerinden
biri olarak savan nemi sk sk sorgulanmtr. Grdmz gibi devrim
Rus-Japon savann patlak vermesinden nce zaten ortaya kmak zereydi. Bu nedenle biz hakl olarak, savan, genellikle farz edildii gibi devrimi
hzlandrmaktan ziyade onu bir yl geciktirip geciktirmediini sorabiliriz.
Varsaymsal olarak, Japonya Ocak 1904'te Port Arthur'a saldrmam
olsayd, devrim mmkn olacak myd.7 'Kanl Pazar' gibi bir olayn bar
dneminde de ortaya kabilecei olasln tmyle gzard edemesek
de, otokratik sistemin meruiyeti ve otoritesi askeri yenilgilerle zayflamam olsayd, 1905'tekiyle ayn etkiyi yaratmas imknsz olurdu. Ayrca
ulusal bir facia olan sava, toplumun tm kesimleri iin sorunlar yaratt;
bylece, muhalif partiler, kendi taraftarlarn etkili biimde rgtleyemese
ya da koordine edemese de, devleti zayflatan geici bir honutsuzluk
mutabakat salad.
Benzer sorular, 1917 olaylarnda Birinci Dnya Sava'nn pay hakknda
da soruldu. 1906 ile 1914 arasnda Rusya'da yaanan gelimelere olumlu
gzle bakan baz tarihiler, Bat tipi parlamenter demokrasiye ve Stolypin'in
reformlar sayesinde, hem sanayide hem de tarmda piyasa merkezli bir
kapitalizme doru evrim yaandna ilikin beklentilerinde iyimserdirler. Bu 'iyimserler'e gre Birinci Dnya Sava, ubat devriminin asl
nedeniydi: 1906 ve sonrasnn reformlar tmyle kk salmadan nce
dmanlklarn patlak vermesindeki anssz zamanlama Rusya'nn baka
ekilde izleyebilecei barl evrim gzerghn deitirdi. Devrimsiz bir
gelime konusunda ktmser olan dier tarihiler, 1905'ten sonra yrrle konan deiiklikleri, Devrimle birlikte aydnla kavuan derin sistemik
sorunlara verilmi ge ve yetersiz tepkiler olarak grrler. 'Ktmserler',
yeni bir devrimci krizin bar dneminde bile kanlmaz olduuna inanarak, bu yeni krizin belirtilerini sava arifesinde Sibirya'da, Lena Nehrinde

RUS DEVRM

205 MAIJREEIM PERRIE

grevci altn madeni iilerine ubat 1912'de ate admasyla tetiklenen

snai alandaki honutsuzluun, Temmuz 1914'te Petersburg'da bir genel
grevle sonuland zaman dilimi iinde tehis ederler. En ktmserler
ise, sava ancak, otokrasinin belini kran son hamle olarak grrler, fakat
Balkan krizinin Devrimi aslnda yl geciktirdiine inananlar da vardr.5
Plehve'nin 'kk muzaffer sava'a ilikin yorumu baz tarihilerde, Rus
ynetiminin gerek 1904'te gerekse 1914'te i honutsuzluun ynn saptrmak iin d sava aslnda memnuniyetle karlad -ya da hatta kasten
sava istedii-yolunda bir arm yapmtr. Bu tr bir Makyavelci yorum
iin Japon savayla ilgili be ok az kant vardr. 1914'e ilikin btn kantlar aksi yne iaret etmektedir: Rus devlet adamlar Sibirya iin savaa
girmekte isteksizlerdi. yle ki, bazlar, yenilginin ieride yarataca sonular nceden tm aklyla grebildiler. Ancak Avusturya'nn ltimatomu karsnda geri ekildii takdirde Rusya'nn ulusal karlarnn ve uluslararas saygnlnn onanlmaz derecede zarar greceini anladklar zaman,
zlerek, ordunun harekete gemesini emretmeye mecbur oldular.

Birinci Dnya Sava ve ubat Devrimi

Sava, balar balamaz hem ekonomik hem politik etkisiyle ubat Devrimi
olaylarna katkda bulundu. 1915'e gelindiinde youn bir ulusal seferberlik sistemi yerlemiti: ncelik, ordunun taleplerini kardamak iin genileyen ar sanayiye verildi, fakat tketim mallarnn retimi bu durumdan aksi ynde etkilendi. Hasat iyi olmasna ramen, kyller, piyasaya
verdikleri tahl miktarn azalttlar: Giderek ykselen enflasyon ve tketim
mallarnn ktlyla kardaan kyller, rnlerini kyde muhafaza etmeyi
tercih ettiler. Ulam sistemlerinin bozulmasyla birlikte bu durum zellikle
kuzeydeki (savan balamasyla yurtseverce bir duyguyla ad Petrograd'a
-Almanca'ya yakn bir tn veren Petersburg'un Ruslatrdm hali- dntrlm olan) bakente yaplan yiyecek tedarikini etkiledi. 1917'nin balar itibaryla, reel cretlerdeki d protesto niteliindeki ii grevleri,
yetersiz yiyecek arzna ve ekmein karneye balanacana ilikin sylentilere kar kadn gsterileri eklendi.
Balangta savaa destek veren Duma'daki liberaller, hkmetin askeri meselelerdeki beceriksiz ynetimi karsnda giderek daha eletirel
olmaya baladlar. ar'dan ziyade Duma'ya kar sorumlu olan bir bakanlk
S) 'yimser' ve 'ktmser' kavramlar iin bkz. A. Mendel, 'On interpreting the fate of
ipcrial Russia', Russia under the Last Tsar iinde, T. G. Stavrou (yay. haz.), Minneapolis,
1969, s. 13-41.

211

talebini ileri sren muhalif milletvekilleri tarafndan 'lerici Blok' kuruldu.

Austos 1915'te II. Nikolay, Mogilev'deki ordunun komutasn bizzat stlenmek zere Petrograd'dan ayrld. mparatorie, grnrdeki sorumlu olarak bakentte kald; hemofili hastas olan kk olu arevi Aleksey'in
kanamalarn denetim altna almada gizemli bir yetenei olan kt hretli
'din adam' Rasputin'den giderek daha fazla etkileniyordu. Rasputin'in
mparatorie ve bakanlk atamalar ile devlet politikas zerindeki etkisine
dair sylentiler, daha nceleri otokratik prensipleri destekleyen geleneksel
sekinler arasnda bile rejimin otoritesinin zayflamasna yol at. 1916'nn
sonuna gelindiinde ordudaki yksek komuta kademesinden birok general, lerici Blok'un 'sorumlu bakanlk' talebine yaknlk duymaya, ar'n
uzlamazln, becerikli bir ynetimin oluturulmasnn nndeki balca
engel olarak grmeye balamt.
ubat 1917'de bakentte grevler ve gsteriler patlak verdii zaman,
balangta bir sokak protestosu gibi grnen eylemlerin devrime dnmesi srecini balatan olay, silahsz sivillere ate ama emrine uymay
reddeden Petrograd garnizonu birliklerinin isyan oldu. ar bu durumda
bile ayaklanmay bastrmak iin Petrograd'n dndan askeri g gnderme seeneini savunuyordu. Ancak, st komuta kademesi Nikolay'a bu
cezalandrc seferi durdurmasn ve Duma'nn anayasal monari talebini
kabul etmesini tledi. Daha sonra generaller, Nikolay'n grevden ekilmesinde ve byk lde Duma liberallerinden oluan Geici Hkmet'in
oluumunda mutabk oldular. Nikolay'n kk kardei Byk Dk Mihail
tahta kmay reddettiinde monari fiilen sona ermiti. Olaylarn hz,
arlk otoritesinin ve otokrasiye verilen destein toplumsal tabannn
savan seyri iinde ne derece andn gstermektedir.
arln byk bir hzla k, Petrograd sokaklarndaki iiler ile
askerlerin rol, ubat Devrimi'nin sonucunun, liberallerin savunduu
anayasal monariden ok daha radikal olduu anlamma geliyordu. Otokrasinin ortadan kalkmas, Geici Hkmet'in Petrograd Sovyeti ile -devrimci ii ve askerlerin temsil organ- olaylarn gelecekteki seyrini kimin
etkileyeceine dair rekabet ettii bir tr iktidar boluu yaratt.

1917: ubat'tan Ekim'e

Petrograd Sovyeti'nde ounluu tekil eden lml sosyalist partilerin
(Menevikler ve SR'liler) arlkl olarak liberal olan hkmete snrl
destek vermesi dolaysyla Birinci Geici Hkmet dnemi (Mart'tan
Nisan 1917'ye kadar) bir tr 'ikili iktidar' olarak nitelendirilmitir. Ilml

207

MAIJREEIM PERRIE

sosyalistlerin devrimin ilk (burjuva-demokratik) aamasna dair sahip olduklar programn liberallerinkiyle pek ok ortak noktas bulunmasna
karn, kurulan taktik ittifak, savala ilgili niyetlerin sorun oluturmas
dolaysyla ksa zamanda baarszla urad. Sovyetin liderleri savan
yalnzca ulusal ve devrimci savunma amacyla devam etmesini savundular; liberaller ise aksine, ubat Devriminin, sava, arlk ynetiminin
becerdiinden daha etkili bir ekilde srdrmek iin onlara vekalet verdiine inanyorlard. Dileri Bakan P. N. Milyukov 18 Nisan'da Mttefiklere, Geici Hkmet'in, arln yaylmac sava amalarn paylatn
ima eden bir Nota gnderdiinde, Petrograd'daki sokak protestolar Milykov'un istifasna ve Menevikler ile SR'lilerin resmi olarak temsil edildikleri yeni bir hkmetin kurulmasna yol at.
Koalisyon ynetiminin kurulduu Mays'n ilk gnlerine gelindiinde
Boleviklerin konumu lml sosyalistlerinkinden keskin biimde zaten
ayrlmt. Lenin Temmuz 1914'te savan patlak vermesinden beri ar
bir 'enternasyonalist' konum benimsemiti. Emperyalist sava, Avrupa
kapitalizminin nihai krizinin bir belirtisi olarak lanetledi ve onun sosyalizm iin enternasyonal bir i savaa dntrlmesini savundu. Lenin,
ubat Devrimi'ni Avrupa devriminin ilk muharebesi olarak memnuniyetle
karlad, isvire'den Rusya'ya geri dnnde yaymlad 'Nisan Tezleri'nde, Geici Hkmeti sava srdrmekle sulad; iilerin ve en yoksul kyllerin demokratik kurumlar olarak Sovyetlere iktidar transfer
edecek olan Devrimin ikinci aamasna gei iin arda bulundu. Bu
fikre dayanan Lenin, Mays koalisyonuna (ya da onun ardllarna) katlmay reddetti; bylece, ynetimdeki rolyle ypranmam tek nemli siyasal parti olarak Bolevikler, Sovyetlerdeki protesto oylamalarna araclk
ettiler. Meneviklerin ve SR'lilerin imdi sorumluluunu paylatklar
Geici Hkmet'in siyasalarndan giderek honutsuz olan ii ve askerlerin desteini aldlar.
Geici Hkmet, Mays ve Ekim arasnda nce soldan, sonra sadan
gelen saldrlara maruz kald. Petrograd'daki Boleviklemi ii ve askerler
'Temmuz Gnleri'nde, savan yol at skntlara kar protestoya giritiler ve Geici Hkmet'in yklmas aasnda bulundular. Fakat Petrograd
Sovyeti hl, Sovyet iktidar fikrini reddeden lml sosyalistlerin egemenlii altndayd; Boleviklerin kendileri ise taktik konusunda blnm
durumdayd. Lenin, iktidar ele geirmek iin henz erken olduunu dnyordu. Hkmet, askeri birlikleri sokaklardaki gsterileri bastrmakta
kullanarak iddete iddetle karlk verdi ve bylece kendisini, oktan
kar-devrimciletii yolundaki Bolevik iddialara ak hale getirdi.

RUS DEVRM

211

Ilml SR'Ii politikac Aleksandr Kerensky, Temmuz Gnleri sonrasnda oluturulan ikinci koalisyon ynetiminde babakan oldu. Ordunun
yeni Bakomutan General Kornilov, yaz mevsimindeki baarsz askeri
saldrdan sonra sa kanat gler tarafndan dzeni restore edebilecek,
kentsel ve krsal kesimlerdeki anarinin yaylmasn nleyebilecek yegne kii olarak grld. Kerensky'nin kendisi, Kornilov ile gizli bir anlamaya kolayca raz olabilirdi, fakat Kornilov'un diktatoryal yetkilere ilikin
talepleri ok aryd; Kerensky onu grevden ald ve hemen ardndan yaplan askeri coup giriimi fiyaskoyla sonuland. Eyll'de nc bir koalisyon hkmeti kuruldu. Bu hkmetin niyeti, fazlasyla ertelenen Kurucu Meclis seimleri Kasm'da yaplana kadar birka hafta direnmekti.
Fakat seimler dzenlenmeden nce, 25 Ekim gecesi, Bolevikler ii ve
asker vekillerinin Sovyetleri adna Geici Hkmet'i devirdiler.
Boleviklerin iktidar ele geirmeleriyle ilgili olarak ortaya kan nemli
bir soru, bunun bir devrimden ziyade aznlk coup d'etat's olarak grlmesinin ne derece mmkn olduudur. Geici Hkmet'in devrilmesi Bolevik Parti tarafndan nceden planlanm ve organize edilmi olmas dolaysyla Ekim Devrimi, genellikle 'kendiliinden' ya da planlanmam bir
devrim olarak tanmlanan ubat Devrimi'yle belirgin bir ztlk gsterir.
Bununla birlikte coup d'etat terimi sadece silahl ayaklanmaya deil, aznlk
diktatrlnn empoze edilmesine de iaret etmektedir. Bolevikler
Ekim 1917'de ne lde halk desteine sahiplerdi? ubat'tan sonra Parti
byk bir genileme yaad. Ekim'de ye says tahminen 20.000'den yaklak
250.000'e ykseldi. Yeni yeler ounlukla iilerdi; Boleviklere verilen
destek, Sovyetlerde ncelikle iiler ile askerlerden geldi. 25 Ekim gecesi
kurulan ve Geici Hkmet'in yklmasn onaylayan ikinci Tm-Rusya
i ve Asker Vekilleri Sovyetleri Kongresi'nde ounlua sahip olmasna
ramen, Bolevik Parti, kyl nfus kitlesinin desteinden yoksundu. Genel oy hakk temelinde Kasm 1917'de dzenlenen Kurucu Meclis seimlerinde SR'liler ezici bir ounluu elde ederlerken, Bolevikler oylarn
sadece yzde 25'ini kazandlar. Kurucu Meclis, Bolevikler tarafndan
Ocak 1918'de datlmadan nce tek bir gn toplanabilmiti. Boleviklerin
1917 kndan 1918'e kadar, Sol SR'lilerle kurduu ksa mrl hkmet
koalisyonu, Mart 1918'den itibaren yerini tek-parti diktatrlne brakt.
Bolevik ynetimin anti-demokratik doasma ilikin bu kanta ramen
baz 'revizyonist' tarihiler Ekim'in yine de bir halk devrimi olduunu,
nk Boleviklerin sadece ii ve askerlerin deil, krsal kesimdeki kitlelerin de dertleri ve arzularyla ilgilendiklerini ne srdler. Boleviklerin
Ekim 1917'deki 'Toprak Yasas' kyllere byk malikne arazilerini zer-

209

MAIJREEIM PERRIE

lcrine alma izni verdi ve bylece ubat Devrimi'nin akabinde balam

olan topraa el koyma uygulamasn merulatrd. O nedenle, -revizyonist ima bu yndedir- Bolevikler, kyllerin karlarn, Geici Hkmet'teki szcleri, tarmsal sorunun 'aadan' eylemle deil, Kurucu
Meclis tarafndan yasamayla zmlenmesi gerektiini ileri srerek topraa zorla el koyma uygulamasn knam olan SR'lilerden daha geerli
bir ekilde savunmulardr.6
Revizyonistler, Boleviklerin son derece merkezi, rgtl ve disiplinli
bir komplo partisi olduklar iin Ekim'de iktidar ele geirebildikleri fikrini
de tartmaya ak bulmakta, 1917'de yaanan kitlesel ye aknyla birlikte
Lenin'in daha nceki sekin profesyonel devrimciler rgt parti anlaynn
zmnen terk edildiine iaret etmektedirler. Amerikal tarihi Alexander
Rabinowitch, 1917'de Boleviklerin, esnek yaps sayesinde liderliin, kitlelerin arzularn dinlemesini ve onlara yant vermesini olanakl klan, grece
demokratik ve dem-i merkeziyeti bir parti olduklarn ne srmtr.7
1917'ye dair gncel yorumlardan bazdan, olaylarn daha derin politik
boyutlarn inceleyebilmek amacyla, toplumsal devrim ve snf mcadelesi zerine Marksizm-esinli vurgudan uzaklamtr.8 Vurgu, baskc arlk
ynetiminin ubat 1917'deki knn, otoriter ve hiyerarik g ilikilerinin daha alt dzeylerde de zlmesine yol ama derecesi zerine
yaplmtr: Fabrikalara, silahl glere, taraya, hatta patriarkal aileye.
Sovyetler, fabrika komiteleri, asker komiteleri ve toprak komiteleri gibi
yeni kitlesel rgtlerin hzla oalmas, iktidarn merkezi devlet otoritesinden byk lde yerelliklere ve sradan insanlara devrine iaret ediyordu. Bu sre, Geici Hkmet'in, olaylarm inisiyatifini elde etme giriimini
byk lde engelledi; aksine, Bolevikler, devletin elinde kalanlar
Ekim'de zorla ele geirmelerinden nce bu alt-dzey iktidar mevzilerinin
birounu zaten denetim altna almlard. Ancak, Bolevikler Ekim'den
sonra ve zellikle i sava esnasnda, 1917'nin halk demokratik kurumlarn ksa srede tabiyet altna alan ve gzden karan merkezi ve otoriter bir kurum olarak devleti yeniden ina etmede baarl oldular.
Boleviklerin 1917'nin kitlesel rgtlenmelerinde destek elde edebilmelerinde, Lenin'in ideolojik esneklii nemli bir rol oynad. Lenin, sa6) 'Revizyonist' duruun sempatik bir zeti iin bkz. Edvvard Acton, Rethinking the
Russiar Revolution, Londra, 1990.
7) Alexander Rabinowitch, The Bolsheviks Come to Pover, Londra, 1979, s. 311-13.
8) Bu yaklam iin William G. Rosenberg'in Giri'inde zetlenen katklar. Critical
('.ompanion to the Russian Revolution 1914-1921, Edvvard Acton, Vladimir Iu. Cherniaev
ve Willnm G. Rosenberg (yay. haz.), Londra, 1997, s. 22-5.

RUS DEVRM

211

dece 'ekmek, bar, toprak ve zgrlk' gibi etkili halk sloganlar ileri
srmekle kalmad, anarko-sendikalist armlar olan 'iilerin denetimi' vaadinde bulunan, SR'nin 'topran sosyalizasyonu' politikasn dn
alan ve uluslara kendi kaderlerini tayin hakk nermek suretiyle Rus
olmayan partilerle de rekabet eden programnda eklektik olmay da baard. Fakat Lenin, ayn zamanda Birinci Dnya Sava tarafndan temsil
edilen uluslararas nitelikli krizi vurgulayarak, geri kalm Rusya'da bir
sosyalist partinin iktidara zorla el koymasnn, Marksist adan savunusunu yapmay da srdrd. Bu bakmdan Lenin'in 1917 ideolojisi, Avrupa sosyal demokrasisinin en radikal kanadnn fikirleriyle uyusa da, Rusya'da bir sosyalist devrimin nkoullar olarak kapitalist gelime dzeyi ve
proleterleme dzeyi gibi 'nesnel' faktrlere vurgu yapmayan Poplizm ve
anarizmle de pek ok ortak noktaya sahipti. Baz Poplistler ve anaristler
gibi 1917'nin Bolevikleri de feodalizmden sosyalizme dorudan gei nosyonunu savundular ve burjuva liberal anayasaclk, yurtta haklar ve
hukuk ynetimi nosyonlar karsnda keskin bir kaytszlk sergilediler.
Tpk 1905 devrimi ile ubat 1917 devrimi arasndaki balant hakknda ortaya atlan sorular gibi, ubat Devrimi'nin Ekim Devrimi'ne kanlmaz olarak yol ap amad da tarihiler tarafndan sorgulanmtr. Kukusuz, arlk rejiminin -burjuvazinin zayfl ve kyllerin toprak konusundaki karanamayan arzular gibi- byk yapsal sorunlar vard ve tm
bunlar, lml demokratik bir sonu seenei karsnda monarinin devrimci bir ekilde ykln, bar zaman iin bile daha muhtemel hale
getirmiti. Bir dnya savann yol at sosyal ve ekonomik karklklarla
birlikte, yeni bir otoriter zmn ortaya kma olasl da ayn ekilde
yksekti. Proletarya diktatrl fikrine adanm olan Lenin'in Bolevik
Partisi'nin mevcudiyeti, bu olasl daha da artrd.
Fakat, Boleviklerin balca sosyalist rakiplerinin hatalar ve yanl kesti rimleri gibi 'tesadfi' etmenlerin de rol oldu. Meneviklerin ve SR'lilerin
taktik hatalarnn pek ounun, nceki devrimlerden ve zellikle Fransz
Devrimi'nden karlan derslerden kaynaklanmas ironiktir. 1917'nin lml sosyalistleri, devrimci arln kendilerine zarar vereceine ve dmanlarnn iine yarayacana dair kendinden menkul bir inanca sahiplerdi
(1905 deneyimi, bu fikri dorulam gibidir). Nitekim, Menevikler ve
SR'Iiler, nce Mart'taki ve Nisan'daki 'ikili iktidar' ilikisinde, sonra Mays'tan Ekim'e dek koalisyon hkmetlerinde liberallerle aralarndaki ittifak koruyup srdrme derdindeydiler. Geici Hkmet, devriliine kadar
asl tehlikenin soldan ziyade sadan geleceini dnd. Sadece Komilov'un deil, Kerensky'nin de Bonapartlaacan ileri sren Bolevikler

2 1 0 MAIJREEIM PERRIE

de kar-devrim korkusunu artrddar; fakat onlar sadan gelecei sezilen

tehdidi, Ekim'de iktidar zorla ele geirmelerini, Devrimin kazanmlarn
savunma amacn tayan nleyici bir darbe olarak meru klmak iin
kullandlar. Elbette, aslnda kartlarnn silahl ayaklanmalarna ve i
savan patlamasna yol aacak olan Boleviklerin eylemiydi.

Ekim'in sonulan
Dardaki sava sresince yurt iinde snfsal uzlamay savunan Kerensky
gibi lml sosyalist liderlerin aksine Lenin, devrimci iddetten korkmuyordu. Birinci Dnya Sava'nda iilerin yaamlarnn feda edilmesini knamasna ramen i sava sosyalizmin tesisinde bir ara olarak savunmu,
muarzlarna kar, devrimci terrn kullanlmasn meru grmtr.
1917'deki devrim olaylarna balanabilecek l says Birinci Dnya Sava'ndakilerin aksine, grece azd; fakat Rus i savandan kaynaklanan
yaam kayb felaket derecesindeydi. Evan Mawdsley, i savan dorudan
ya da dolayl olarak yol at toplam l saysnn, Birinci Dnya Sava'ndaki Rus kurbanlarn saysnn drt kat, yani yaklak on milyon olduunu
hesaplamtr.9 savan korkun deneyimi, kendisinden doan Sovyet
sisteminin doas zerinde kukusuz acmaszlatrc bir etki yaratt.
Lenin, Avrupa'nn baka lkelerinde de benzer sosyalist devrimlerin
patlak vermesini ummaya devam etti. savata Kzllar'n Beyazlar karsndaki zaferinin kesinlemi olduu 1921'de, karlat durumla nasd
baa kacana dair ak bir eylem plan yoktu: Yabanc mdahale gleri
geri ekilmiti, fakat Avrupa kapitalizmi istikrara kavumutu; Bolevikler,
yedi yl boyunca aralksz devam eden sava, devrim ve i savala ekonomik ve toplumsal yaps harap olmu geri bir lkede, sosyalizmi kurmann
getirdii sorunlarla kar karya kalmlard. savan sona ermesinden
sonra 'Sava Komnizmi' olarak bilinen radikal sosyo-ekonomik rgtlenme biimleri yumuatld: 1921 ve sonrasnda, Yeni Ekonomi Politikas
(NEP) erevesinde hafif sanayinin belirli sektrleri ile i ticaret ve tarmda kk lekli kapitalizme izin verildi. Bu, pek ok bakmdan stratejik
bir geri admd, fakat 1917'den 1918'e dek hayata geirilen asl sosyoekonomik deiimler -byk lekli zel tarmn ortadan kaldrlmas ve
ar sanayinin ulusallatrlmas- korundu. Daha sonra NEP'in, Stalin'in
Birinci Be Yllk Plan (1928-32) dnemindeki 'yukardan devrim'inin,
kyl tarmnn zorla kolektifletirilmesinin elik ettii hzl bir sanayileme
9) Evan M;wdsley, The Russian Civil War, Boston, 1987, s. 287.

RUS DEVRM 211

atlm iin, ekonominin btn sektrlerinde devlet denetimini yeniden

tesis etmesi ncesinde, geici bir moladan ibaret olduu grld. Ekonomik modernleme sk biimde srdrlrken 1930'larn ortalarndan
itibaren Stalin, 'Byk Geri ekilme' olarak isimlendirilen ve baz geleneksel toplumsal ve kltrel formlara geri dn de ieren deiimlere
yn verdi.
Devrimci srelerde ortak bir kalp kefettiklerini iddia eden karlatrmal tarihiler, hem NEP'te hem de ge 1930'lar sonras Stalinist
sistemde bir Sovyet 'Thermidor'unun kantlarn bulduklarn iddia ettiler. Fakat, Bolevik diktatrlnn Ekim 1917'den Sovyetler Birlii'nin
sona ermesine dek sergiledii siyasal sreklilik ve merkezi planl ekonominin, 1928'den 1991'e dek varln srdrmesi, Ekim-ncesi rejimin herhangi bir ekilde restorasyonundan bahsetmeyi gletirmektedir. Sistem,
yetmi yldan daha fazla anti-kapitalist ve anti-demokratik karakterini
muhafaza etmitir. Bu anlamda Rusya'y, Fransz Devrimini, onun bir
arketipi olarak ele alan bir kalba oturtmaya alan yorumlar biraz yapay
kamaktadr.
Rus Devrimi'yle ortaya kan sonu, hem ilk Geici Hkmet'in liberal
liderlerince arzulanan Bat tarz burjuva demokrasisinden hem de Meneviklerin ve SR'lilerin hedefi olan demokratik sosyalizmden ok farkl oldu.
'Sovyet iktidar'nn dem-i merkeziyeti bir halk demokrasisi formunda
yrrle konaca midiyle, 1917'de Bolevikleri destekleyenler, ksa
srede dkrklna uradlar. Bolevik liderlerin, yaptklar devrime kapitalizmin Avrupa apnda yklnn elik edeceine ve kendi devrimlerinin bu koullarda olgunlaacana dair beklentileri de gereklemedi.
Yine de, Boleviklerin ekonomik ve toplumsal yapdarda gerekletirdikleri
derin ve sreen deiimler, Ekim 1917 olaylarnn bir devrim olarak
tanmlanmasn btnyle hakl karmaktadr: Ondokuzuncu yzyln
tarihi zerine Fransz Devrimi'nin yapt gibi, yirminci yzyl tarihi zerine
uzun bir glge gibi den bir devrim.

leri Okuma
Edward Acton, Rellnking the Russian Revolution, Londra, 1990.
Edward Acton, Vladimir Iu. Cherniaev ve William G. Rosenberg (yay. haz.), Critical
Companion to the Russian Revolution 1914-1921, Londra, 1997.
Orlando Figes, A People's Tragedy. The Russian Revolution 1891-1924, Londra, 1996.
Christopher Read, Frotn T sar to Soviets: The Russian People and leir Revolution, 191721, Londra, 1996.

216C.J.WR!GLEYK SAVA ARASI AVRUPASI'NDA DEVRMN 'BAARISIZLII' 21 3

10. ki Sava Aras Avrupas'nda

Kar-devrim ve Devrimin 'Baarszl'
C. ]. Wrigley

Devrimler, mlkiyetin savunulmasn ve 'dzenin restorasyonu'nu desteklemek asndan ok etkili harekete geiriciler oldu. Byk Fransz Devrimi'nden itibaren devrimci altst olu deneyimleri, devrimci deiime direnmek ve onun savunucularna kar koymak iin eitli gruplarn ou
zaman eski dmanlar da ieren- ittifaklar oluturmasna yol at. Devrim, sadece ilgili lkenin sakinlerinin ounluu iin deil, ayn zamanda
1870'ten sonra uluslararas ekonomi iinde giderek artan bir bykle
ulaan ve sz geen bir g haline gelen yurtdndaki yatrmclarn
karlarn da tehdit etti. Bundan dolay, devrime kar d mdahalede,
yabanc ynetim biimleri olarak telakki edilen yaplarn yklmasyla kalnmayp, buna bal uluslararas ekonomide var olan kapitalizmin ileyiini
ilgilendiren szlemelerin kutsalln restore etme niyeti de gdld.
Kar-devrim, ister siyasal, ister ekonomik isterse toplumsal (ya da
bunlarn bileimi) olsun, kriz iindeki toplumlarda ortaya kmaktadr.
Kar-devrim, yeni bir siyasal dzeni ykarak, eski dzeni restore ederek
ya da talya ile Almanya'da olduu gibi, bazlar yksek saygy hak eden,
ancak eski muhafazakrln tesine geen geleneksel deerleri de ieren yeni dzenler kurarak kendini gstermekteydi. Arno J. Mayer, 'kardcvrim'in istikrarszln, blnmenin ve dzensizliin bir rn ve te-

tikleyicisi olduu yorumunu yapmt. Kar-devrim, normalde atan,

fakat uyum gsteren glerin uzlama politikalarn terk etmeye baladklar zaman geliir.1
Yirminci yzyln iki dnya sava, birok lkedeki yerleik dzenin
ve baz rneklerde de, o lkelerin emperyal topraklarnn byk lde
paralanmasna yol at. Savalarn, askeri igal, askeri yenilgi ve ekonomik yoksunluk da dahil olmak zere, ounlukla arpc dolaysz etkilerinin yan sra, uluslararas ekonomide, yine eski iktidar kalplarn etkileyen, enflasyon ve dier olumsuz deiimler gibi dolayl etkileri de vardr.
1945'e gelindiinde, 1914'te Britanya ve Fransa dnda, Avrupa'nn dier
lkelerinde hl siyasal olarak gl olan eski aristokratlar ve askeri sekinlerin yerini yeni muhafazakr koalisyonlar almt. Birinci Dnya Sava'ndan sonraki yllar, muhtelif'kzl tehlikelere kar giriilen etkili kardevrim hareketleri asndan dikkate deerdi.2
Lenin'in, Ekim 1917'de Rusya'daki devrimin hemen ardndan, devrimin, zellikle Almanya gibi daha gelimi sanayi lkelerine yaylacana
ilikin byk beklentileri vard. Almanya'da 1914 ncesi dnemde,
grnrde en byk Marksist parti olan SPD bulunuyordu ve Lenin,
Berlin'in dnya komnizminin merkezi, Almanca'nn da devrimin birincil dili olacan ummutu. Lenin 1919 banda, yazar-gazeteci Arthur
Ransome'a, ngiltere'nin 'gericiliin merkezi' olmayp, bir devrimin arifesinde olduuna ilikin umutlarndan sz ediyordu:
Ramsay MacDonald son dakikaya kadar urasa bile, devrimin gelimesini
durduramazsnz. Grevler ve Sovyetler. Bu iki alkanlk bir kez elde edilirse,
iilerin onlara sahip olmasn hibir ey nleyemez. Ve Sovyetler, bir
kez baladnda, er ya da ge iktidan sonuna kadar ele geirmelidir. Fakat
elbette ngiltere'de bu ok daha g olacaktr. iler onlan devirene kadar
byk memurlannz (papazlannz) ve esnaf snfnz ona kar koyacaklardr.'
Bununla birlikte, gelimi kapitalist lkelerdeki esnaf, memurlar ve dier
birok grubun muhalefeti, Lenin'in uluslararas devrime ilikin mitleri1) Arno J. Mayer, Dynamics of Counterrevolution in Europe, 1870-1956: An Amlytic
Frameuork, New York, 1971, s. 4.
2) Balca gndermeler iin bkz. Charles S. Maier, Recasting Bourgeois Europe: Stabilization in France, Germany and Italy in the Decade after World War /, Princelon, NJ, 1975.
Eski dzenle ilgili olarak bkz. Arno J. Mayer, The Persisterce of the Old Regime: Europe to
the Great War, New York, 1981.
3) Arthur Ransome, Six Weeks in Russia in 1919, Londra, 1919, s. 79.

216

C. J. WR!GLEY

nin, Birinci Dnya Sava'nm bitiminin ardndan gelen birka yl iinde

sona ermesinin nedenleri arasndayd.

D mdahale ve kar-devrimci g
Atekes sonras dnemin hemen ardndan gelen srecin bir zellii,
1790'larda ve 1848'de olduu gibi, devrimci ynetimlere kar gerekletirilen d mdahaleydi. Mdahale, Macaristan'da kararl, Rusya'da
baarsz, Almanya'daysa gl bir tehditti. Macaristan'da Bela Kun'un
133 gn sren komnist-sosyalist koalisyon rejimi rneinde olduu gibi,
Avusturya'ya ok yakn olan bu rejimin varl, Avusturyallar ve yakndaki dier mlk sahibi snflar arasnda bir korku frisson'una yol at.
Nete Freie Press, 1683 Trk kuatmasnda kulland meum szlerle,
'Bolevizm, Viyana kaplarndadr,'4 diye yazyordu. Paris Bar Konferansnda Byk Drtl, Macaristan' istila eden Rumen -ki Rumenler
24 Temmuz ve 4 Austos 1919 arasnda Budapete'ye kar baarl, nihai
bir saldrda bulunmulard- ve ek glerini destekledi. Bolevizm kart
Rumen terrn ve yamasn, sosyalistlerin olduu kadar Yahudilerin
de ldrld, Julius Gmbs, Tibor Eckhardt ve (fiilen Kasm 1919'da
kurulan ve Ekim 1944'e kadar sren) Amiral Miklos Horthy komutasndaki kar-devrimci rejim tarafndan rgtlenen Beyaz Terr izledi.
Orta ve Dou Avrupa'daki Mttefik mdahalesi tehdidi (ya da gereklii),
1919 ortalarna kadar ablukann desteklenmesiyle srdrld. Bu, yenilen
lkeleri bar koullarn kabul etmeye zorlamann bir arac olmakla kalmayp, solcu ynetimleri iktidardan uzaklatrmann bir arac olarak da kullanld. Mttefiklerin st Ekonomik Konseyinin abluka birimi, Almanya'yla
bar yaplmasndan sonra bile varln srdryordu; abluka 'zgrlk ve
istikrar konusunda tatminkr garantiler' sunan 'salam' ynetimlerin iktidara gelmesine kadar Bolevik Rusya'ya ve Macaristan'a kar kullanlacakt.5
Rusya'da kar-devrim, 1917 ve 1920 arasnda baarsz oldu. Bolevikler, 'Bar, Toprak, Ekmek' eklindeki sloganlarnn byk kabul grd, Batl mttefiklerin, Merkezi Gler'le mdahaleye bulat sava
ortalarnda iktidar zorla ele geirmiti. te yandan, 1919-1923 arasnda
Almanya'da, 11 Kasm 1918 Atekesini kabul ederek bar salam olan
4) William B. Slottman, 'Austria's Geistesaristo Kraten and the Hungarian P-evoIution
of 1919', A. C. Janos ve W. B. Slottman (yay. Kaz.), Revolution in Perspective: Essayson the
I lungarian Soviec Repubhc of 1919 iinde, Berkeley, CA, 1971, s. 158-9.
5) S. L. Bane ve R. H. Lutz, T/e Blockade of Germany af ter the Armistice
1918-1919,
Snnford, CA, 1942, s. 473, 489, 500-4.

K SAVA ARASI AVRUPASI'NDA DEVRMN 'BAARISIZLII' 21 5

SPD'ydi; en azndan 1919'da, Almanya'da Mttefik mdahalesini ilerleterek muhtemelen yeni bir savan oluumunu hzlandran devrimci soldu. Mttefikler Rusya'ya mdahale ettikleri zaman, Beyazlar'dan kararl
bir destek gremeyince, yabanc istilaclar olarak, dmanla martz kaldklar iin mdahalede bulunurlarken pek gnlszlerdi.
Rusya'daki kar-devrimci askeri gler blnd; Bolevikler devleti
ve merkezi iletiim sistemlerini denetim altna alarak koca bir lkenin en
ucunda bile operasyonlar yapabildiler. Tarmsal nfusun (toplam nfusun
bete drd kadar) ounluu iin byk eytan, tahllarna el koyup
yoksulluk komiteleri kuran Boleviklerden ziyade Beyazlar temsil ediyordu. Muhalif kyllere kar vahi misillemeler, zellikle onsekizinci yzyl
sonlarndan bu yana arlk Rusyas'nn bir zellii olmutu ve Beyaz gler, denetim altnda bulundurduklar alanlarda ortaya kan iddetli kymlar yattrmak iin hibir ey yapmamlard. Tm bunlarn yan sra
Beyazlar, altklar ve birou asndan sava ve devrim karklklar
iinde daha yeni elde etmi olduklar topraklara sahip olmay srdrmek
iin kyllerin temel arzularna kar dorudan bir tehdit olan eski toprak sahibi snf adna topran restorasyonunu temsil ediyorlard. Eski
dzenin geri geleceine ilikin bu korku, Ekim 1919'da Gney Rusya'nn
Beyaz Komutan Denikin, Moskova'nn 200 mil gneyindeki Orel'e ulat ve daha nce firar eden eyrek milyon kyl, Kzl Orduda savamak
iin geri dnd zaman Moskova blgesinde rneklendi.6
Bu durum, kar-devrimci glerin daha kuvvetli olduu Almanya'da
tam tersineydi. Berlin, Mnih, Ruhr, Halle-Merseburg Blgesi ile Bremen
ve Hamburg liman kentlerinde, bir dizi koordinasyonsuz kzl kalkmayla
karlaan yasa ve dzen gleri (ister ordu ve polis, isterse Freikorp'lar
olsun), bu isyanlarn her birine kar etkili bir ekilde harekete geebildi.
Ordudan atlm subaylarn nclk ettii sa-kanat paramiliter birimler
olan Freikorp'un bykl ve 1918 sonrasnda bu birimlerin harekete
geirilmesindeki hzllk, Almanya'da sol kart kuvvetlerin gcnn bir
gstergesiydi. Bu tr gler, SPD'li liderlerin desteine sahip olan erken
Weimar Almanyas'nda da i grd. Friedrich Ebert (10 Kasm 1918 ile
1925 arasnda Alman anslyesi) ile General Wilhelm Groener arasndaki Kasm 1918'de kurulan pakt SPD ynetimine, devrimci solun kalkmalarn bastrrken ordudaki astsubay egemenliini korumasn mmkn
6) Orlando Figes, 'The peasantry', E. Acton, V. Cherniaev ve W. O. Rosenberg (yay.
haz.), Critical Companion to the Russian Revolution 1914-21 iinde, I-odra, 1997, s. 54353; yine Figes'in Peasant Russia. Civil War: The Volga Countryside in Revlution 1917-21,
Oxford, 1989 balkl almas.

2 1 6 C. J. WR!GLEY

klarak, ordunun desteini salad. Almanya'da Kasm 1918 Devrimi'nin

ve konsey hareketlerinin merkezinde yer alm olan radikal asker ve denizciler, askerlik hizmetini terk etmek konusunda en istekli olan kesimdi ve 1918 ylbana kadar ou terhis edilmiti.7 Ayrca, Alman kk
kylsnn ou (toplam nfusun aa yukar bete biri) halihazrda
toprak sahibiydi ve kentli Kzllara, daha dorusu Berlin'e iddetli ekilde
dmand. Onlar, kar-devrimin gvenilir destekileriydi ve birou,
orduya ya da Freikorp'a seve seve hizmet etti. Bu yzden, Rusya'nn aksine, asl devrimci destek -bir dnem Bavyera hari- endstriyel ve kentsel alanlarn tesine genileyemedi.

Orta snflarn rol

Almanya'nn ve dier Bat Avrupa lkelerinin aksine Rusya'da, Boleviklere kar kabilecek, daha sonra da onlar devirmekte nemli bir rol
oynayabilecek biiyk bir orta snf yoktu. Ayrca demiryolu ann byk
bir ksm devletindi ve endstriyel ekonominin nemli sektrlerinde yaplan yatrmn ou yurtdndan geliyordu. adamlar eliti, 1910 ile 1912
yllar iin yaplan bir tahmine gre, yalnzca yaklak 200.000 kiiden
oluuyordu. Genel olarak burjuvazinin byklne gelince, 1914 ortalar iin yaplan son bir tahmin, yaklak toplam iki milyonluk bir rakam
ileri srmektedir.8 Baz sanayiciler, ubat 1917 Devrimi'nden sonra Petrograd'daki fabrikalarn kapatarak, sermaye ekipmanlarnn bir ksmn
demiryoluyla Finlandiya'ya tadklar iin gzden dmlerdi. Genel
olarak Rus orta snflar, Almanya'nn gl, anti-sosyalist orta snflaryla
kyaslandnda zayft.
1918 sonlarnda ksa dnemli bir oktan sonra, malup edilemeyecek
kadar gl olduuna inanlan Alman ordusu yenilip geri ekildiinde,
Alman orta snflar devrimci sosyalizme kar hzla harekete geti. Orta
snf kadnlarn incinmi duygular, Alman Protestan Kadnlar Birliinin
(Deutsch-Emngelischer Frauenbund, ya da DEF) liderleri tarafndan ok
iyi ifade edildi. Nancy R. Reagin'in yorumlad gibi,
7) Wolfram Wette, 'Demobilisation in Germany 1918-19: the gradual erosion of the
powers of the soldiers' councils', C. J. Wrigley (yay. haz.), Challenges of Labour: Central
and Western Europe 1917-1920 iinde, Londra, 1993, s. 176-95.
8) P. Gattrell, 'Russian industrialists and revolution', Acton v.d., s. 572-83 iinde;
Mareen Perrie ve R. W. Davies (yay. haz.), 'The social context', R. W. Davies, From
/ vrsn to the New Ecoromic Policy: Contnuity Clange in the Economy of the USSR iinde,
Nrw York, 1991, s. 31-5.

K SAVA ARASI AVRUPASI'NDA DEVRMN 'BAARISIZLII' 21 7

seilen szckler, kendi kimliini ulusla zdeletirmi, aldatlm bir kadnn duygularn yanstacak ekildeydi: Almanya'nn yenilgisi, Alman kadnnn 'kirletilmesi'ni ve 'utanc'n temsil ediyordu, nk Versailles Antlamas 'onurun' yitirilmesine yol aan bir 'tecavz' olarak grlyordu.
Daha genel olarak, 1918 askeri yenilgisi ve daha sonra yaplan ban antlamas, eski imparatorlukta orta snflar arasnda yaygn olan gl yurtseverlik ve milliyetilik duygusunu incitti; Weimar rejimi, anti-sosyalist, hatta
anti-semitik kin duygularn yeniden alevlendirdi.9
Pek ok insan, General Hindenberg'in, Almanya'nn sava, ordunun
yurtiinde sosyalistler tarafndan 'srtndan vurulmas' nedeniyle kaybetmi olduu mitine inanmaya hazr ve istekliydi. Bu mitin propagandasnn yaplmas, gl anti-sosyalist basn tarafndan kolaylatrld.
Alman orta snflar, Marksist bir istikamette daha radikal biimde geniletilmekte olan 1918 Alman Devrimi'nin ok nemli mali kaynaklarla
nlenmesine etkili katkda bulunabilmek iin yeterli byklkteydi. Almanya'da Rusya'da olduundan daha byk bir endstriyel yneticiler ve
uzmanlar snf vard; bunlar, siyasal ve toplumsal kltrleri asndan glydler. 'Yeni' beyaz yaka iilerin (1917'de bile saylarnn, iki milyonu
zel sektrde, bir buuk milyonu da kamu sektrnde olmak zere, buuk milyon olduu tahmin ediliyordu) yan sra kk esnaf, tccar, zanaatkr ve el iilerinden oluan byk ve gl Mittelstard da vard.10 Alman
mlk sahibi snflar genellikle, dolayl (tarifeler) vergiler ve ii snfna
oransz olarak yanstlan ykl vergiler koyan Kayzer'in arkasnda yer
almlard. Sosyalist deiim, hatta tek bana Bolevizm bile onlar alarma
geirmeye yetti. Mlk sahibi snflar genellikle siyasal olarak paralanm
olmalarna ramen, ge 1918 ve sonrasnda Kzl tehdide kar hzla birleti.

Soldaki blnmeler
Kar-devrimci glerin baarsna, Alman sosyalizmi iindeki nemli anlamazlklar byk lde yardm etti. SPD liderlii, SPD yelerinin ounluu ve muhtemelen Alman ii snfnn byk bir kesimi (hatta SPD'ye
dzenin bir partisi olarak oy veren dierleri de hesaba katlrsa), ksa
9) Nancy R. Reagin, A German Women's Movement: Class and Gen der in Hanover
1880-1933, Chapel Hl, NC, 1995, s. 203-4; Detlev J. K. Peukert, The Weimar Republic:
The Crisis of Classical Modemity, Londra, 1991, s. 66-8.
10) John Hiden, Republican and Fascist Germany: Themes and Variations in the History
of Weimar and Third Reich, 1918-45, Londra, 1996, s. 167.

2 1 8 C. J. VVRIGLEY

vadede btn ynleriyle demokratik bir ynetim sistemi, nemli sosyal

refah salanmas ve ok daha emek dostu bir endstriyel ilikiler sistemi
tesis etmeyi arzuluyordu. Ynetimdeyken (genellikle koalisyon iinde) SPD
tarafndan bu arzulara eriildi ve bunlar savunuldu. SPD'ye gre Rusya'daki Bolevik ynetim bir esin kayna deil, tehlikeydi. Aksine bu program,
rakip USPD iindeki birok kimse, zellikle de Rosa Luxemburg ve Almanya'da srekli devrimin gelimesini desteklemek iin kitlesel ajitasyonu savunan Spartakistler tarafndan hor grlmekte ve yetersiz bulunmaktayd. Kitlesel gsteriler ve kzl ayaklanmalarla kar karya kalan SPD
liderleri kat bir tutumla 'Diizen'in tarafnda yer aldlar; Ocak 1919'da,
Berlin'de kitle gsterilerini ezen ve Rosa Luxemburg'la Kari Liebknecht'i
katleden sac etelere cince rtl, daha sonraysa aka destek verdiler.
Ardndan, ynetimde bulunan SPD, Freikorp'lar ve orduyu yalnzca devrimci kalkmalar deil, ayn zamanda grevleri bastrmak iin de kulland.
Bu yzden Almanya'da, ngiltere'nin aksine, sosyalist hareket ve
emeki hareketi Birinci Dnya Sava srasnda ve sonrasnda ciddi ekilde
blnmt. Uzun zamandan beri var olan blnmeler, 30 Aralk 1918'de
Kommunistische Partei Deutschland'm (KPD - Alman Komnist Partisi)
Spartaks Birlii ile Bremen ve Hamburg'daki sol radikallerin ortaya kmasyla daha da netleti." KPD 1923'e dein ihtilallere dahil olurken
ynetimdeki SPD, kitabi anlamda, pekl kar-devrimci bir rgtt. Bununla birlikte, Dick Geary'nin de gzlemledii gibi, Viyana ii snf hareketinin devlet gleri tarafndan ezildii 1934 Avusturya deneyimi, Alman Solu birlemi olsa bile bu lkedeki gl ve kararl kar-devrimci
gler tarafndan muhtemelen yenilgiye uratlabileceini ortaya koymaktadr.12
Kar-devrimci gler ve zellikle Freikorp'lar, nefretlerini, Mart 1920'de
dzenledikleri Kapp putsc/'uyla cumhuriyeti efendilerine gsterdiler.
Versailles Antlamasnn silahszlanma koullarnn hzlandrmasyla, asi
Freikorp'lar ve Reiclmuehr (ordu) birlikleri, (balarnda, sava dneminin
sac Vaterhmds Parteisi'nin lideriyle birlikte Wolfgang Kapp vard) Berlin'in denetimini ele geirdiler. Neredeyse tam istihdamn sz konusu
olduu koullarda Sol, bir genel grevle Kapp ile ortaklarnn yenilgiye
uratlmasn salamakta baarl oldu. Ancak bu olay, putseh'u destekle11) KPD'nin tarihi hakknda deerli bir kaynak iin bkz. Eric D. Weitz, Creating
German Communsm, 1890-1990: From Popular Proesc lo Socialis State, Princeton, NJ,
1997.
12) Dick Geary, European Labour Politics From 1900 to the Depression, Londra, 1991,
s. 55.

K SAVA ARASI AVRUPASI'NDA DEVRMN 'BAARISIZLII' 223

meyen Reiclsvehr'm ounluunun, cumhuriyete ballnn snrlarn

aka ortaya kard (kdemli General von Seeckt'in kritik bir zamanda
gzlemledii gibi, grne baklrsa 'Reiclmvehr Reichsvehr'e ate amaz'd).
Bunu da, Reichsmehr'in ve zel kulpler olduklarn iddia ederek, yasad
paramiliter gruplar oluturan, datlm bulunan Freikorp'larm, Ruhr ve
dier yerlerdeki solcu gleri bastrabileceini gstermesi -ve bastrmasizledi. Yarglar da, sac siyasal iddete ya da yasad etkinliklere katlanlara hafif (1923'te, bunlarn arasnda Hindenburg ve Hitler de vard),
soldakilere ar cezalar vererek, eski dzene sadakatlerinin devam ettiini
gsterdiler. Kapp putseh'unu, daha radikal grevler ya da ii snfnn dier
gsterilerinin stesinden gelmek zere yasa ve dzen glerini yeniden
organize eden ulusal hkmetler izledi.13
Birinci Dnya Sava sonras talyas'nda, sol kadar, parlamenter demokrasi de tehlike altndayd. talya yenilgi yaamamasna ramen, birok talyan, bar mzakerelerinin sonularndan dolay hayal krklna
uramt. Mlk sahibi snflar yaralanm ulusal gururu, kzl devrimlerin
Dou ve Orta Avrupa'dan Bat'ya yaylmas korkusuyla birletirdi. Bu,
1919 ile 1920'deki benno rosso srasnda militan fabrika iileri tarafndan ekilmemi topraklara zorla el konmas ve fabrika igallerinin ardndan, talya'nn sava ekonomisinden bar ekonomisine geite yaad
ekonomik altst olularla akt. te yandan, nce nl bir yazar ve
maceraperest olan Gabriele D'Annunzio, daha sonra da Benito Mussolini, sosyalizme ulusal seenekler nerdiler. D'Annunzio, gnlllerden
oluan bin kiinin zerindeki bir kuvvetle Eyll 1919'dan Aralk 1920'ye
kadar talya ile Yugoslavya arasnda tartma konusu olan Fiume'yi igal
ederek, gl bir dorudan eylem rnei ortaya koymutu. D'Annunzio,
bylece, Mttefiklerin, talyan ynetiminin ve Yugoslavya'nn grlerini
tanmad (fakat talyan ordusunun rtk desteini elde etti).
Birinci Dnya Sava sonras Almanyas'ndaki kar-devrimci gler
gibi Mussolini de, bir yandan yurtseverlik taslarken te yandan devrimci
olan ve olmayan btn sosyalistlerin yenilgiye uratdmasn savunuyordu.
1919'da alnan 'diplomatik yenilgiye karlk, Italiette'yi (kk talya)
yeni bir Roma mparatorluuna dntreceini ileri srd. Eski Onba
Mussolini de, Alman sa gibi, 'siperlerin ruhu'nu romantize etti. Sol, firarilere rabet edip, ileri cephede savaan askeri birliklere snf hainleri olarak
bakarken, Mussolini, askeri birliklerin yoldaln yceltti; AvusturyaMacaristan'm 1917'de Caporetto'da talya'y yenmesinin sulusu olarak
13) V. R. Berghahn, Modern Germany, Cambridge, 1982, s. 75-6; Weitz, s. 100-3.

221

C.J.VVRIGLEY

eski siyasal elitleri ve sava kart sosyalistleri gsterdi. Faist eylem mangalar, 1919'dan 1920'ye dein Alman sann yaptklarn bile aacak
ekilde cinayetler ileyip terr estirerek, sokaklarda sola kar arpt;
Almanya'da olduu gibi italya'da da onlarn eylemlerine ordu komutas
tarafndan gz yumuldu, hatta rtl biimde destek verildi.14 Aktif bir
Faist 1923'te, Alman sann da ayn lde paylaabilecei, komnistler hakkndaki bir gre atfla, 'lkeyi Mool belasndan kurtardklarn'
yazmt. Mussolini 1921'de bir seim konumasnda, mlk sahibi snflara duymak istedikleri eyi syledi: 'Komnizm, gln ve tuhaftr, ancak
uygarlamam kabilelere gredir ve 'ellerinde ii ynetme gcn tutan
burjuvazinin, iini, huzur iinde srdrebilmesi gerekir.'15
Mussolini'nin, Kapp ve arkadalarnn 1920'de karlam olduklarndan daha blnm, zayf bir sosyalist ve emeki hareketiyle kar karya
olmas iini kolaylatrmt. Daha da nemlisi, Weimar demokrasisi taze
ve hl nemli bir destee sahipken talyan parlamenter demokrasisi, (bei
1918 Atekesi'yle, Ekim 1922 arasnda olmak zere) babakanlarn sk
sk deimesinden tr, dikkate deer lde gszd. Sosyalistler kadar
liberaller de blnmt. Ayrca sava sonras kalyasnda PPI (Partito
Popolare Italiano - talyan Halk Partisi) biimine brnm olan gl
Katolik varl, kuruluundan hemen sonra 1919 ulusal seimlerinde ulusal
oylarn yzde 20'sini alm ve 100 sandalye kazanmt; Katolik sendika
konfederasyonu (Confederazione Italiam dei Lavoratori) Mussolini'nin ykseliiyle zayflamt. Yeni Papa XI. Pius, Boleviklere kesinlikle karyd
ve Mussolini'nin (ilk bata dman olduu) Katolisizmle uzlamasndan
memnundu. Daha nce PPI'ye giden oylarn ou, kat anti-sosyalist faistlere kayd ve 1923 seimlerinde PPI'nin oylar ulusal dzeyde yzde 9'a
dt; daha sonra da parti zld.16

iddet ve darbeler
1922'ye dein eylem mangalarnn nclk ettii faist iddeti, birok tara
kentinde fiili olarak iktidara zorla el konmas izlemiti. Faizme kar emek
14) talyan faizminin ykselii hakknda, dier pek ok kaynan yan sra, bkz. Adrian
Lyttelton, The Seizure of Pouer: Fascism in ltaly 1919-29 (2. bask), Princeton, NJ, 1987;
John Whittam, Fascist ltaly, Manchester, 1995.
15) Pietro Gorgolini, The Fascist Movement in ItaUan Life, Londra, 1923, s. 26,46. Mussolini kiaba ateli bir nsz yazmt. Dr. Gorgolini, 'ilk faitlerden' biriydi ve eylem mangalarnn arlklarn knamt, s. 25.
16) Martin Conway, Catholic Politics in Europe 1918-1945, Londra, 1997, s. 30-1.

K SAVA ARASI AVRUPASI'NDA DEVRMN 'BAARISIZLII'

223

hareketinin Temmuz 1922'deki genel grev giriimi, Alman solunun Kapp'a

kar baarsn kesinlikle gsteremedi. Aslnda talyan greviyle yeni bir
koalisyon ynetimi kurmak iin parlamenter manevralar etkilemek niyet
edilmiken, Faistler buna, mlk sahibi snflarn yannda yer alarak, yani
'dzeni savunarak' kar koyabildiler. Grevin baarszl-bir sosyalist lider
tarafndan ifade edildii biimiyle, 'iilerin Caporettosu'- solun zayflamasn hzlandrd.17 te yandan, Ekim 1922'de Mussolini'nin Roma'ya yrme tehdidi, ie yarad. Yry yaplmadan nce Mussolini'ye hkmet
kurmas iin Roma tarafndan arda bulunuldu. 30 Ekim'de Mussolini,
koalisyon kabinesini ilan etti ve 70.000 kara gmlekli Roma'ya girdi.
Bir dier ar yurtsever ve eski onbaya, Adolf Hitler'e de, aznlk hkmeti kurmas iin arda bulunulmutu. Mussolini gibi, balangta
rekabeti bir demokratik sistemde bulunan dier siyasetiler tarafndan
kendisine iktidar verilen Hitler de iktidar yukardan igal etmeye devam
etti. Mussolini gibi o da, nceki koalisyon ynetimlerinde yer almamt;
bu nedenle birok insann ekidzen verilmesi gereini hissettikleri siyasal
kankln lekelemedii bir siyasetiydi. Nazer, Hitler'e bu st dzey yetki
sunulana kadar talyan faistleri gibi siyasal, ekonomik ve toplumsal krizler
esnasnda siyasi sistemi istikrarszlatrmak iin ellerinden geleni yaparak,
sokaklarda terr estirmilerdi. 1930'larn balarnda, Kapp putsch'unun
dnemi olan 1920'lerin aksine, emek hareketi, kitlesel isizlikten dolay
zayft ve bu yzden de grev eylemi, Nazilerin iktidara ilerleyiine kar
gereki olmayan bir seenekti. KPD'nin sanayi alanndaki yelerinin te
ikisinden fazlas ya isizdi ya da eksik istihdam durumundayd. Bununla
birlikte KPD'nin Nazi ve polis iddetine tepki olarak sokaklardaki youn
etkinlii, mlk sahibi snflarn pek ok yesinin korkmasna ve komnizmi
ezmek zere Nazilere ynelmelerine katkda bulundu.18 Bundan baka,
Alman orta snflan, Weimar Cumhuriyetinin rahat sosyal refah koullarna ve zellikle dnya apndaki durgunluun son derece rekabeti ve ters
ekonomik koullarnda iiler iin hayli cmert olan endstriyel demokrasi
yasasna hogryle bakmamlard. Hitler ve Naziler, gl mlk sahibi
snflarn korkusunu kzl devrime yneltmeyi baardlar ve uzun erimde
tesis edilecek sac bir vlkisch milliyetilie destek bulabildiler.
1930'larda Avusturya, spanya ile Portekiz'de geleneksel deerleri savunan mlk sahibi snflar ve dierleri, temel toplumsal deimeye yol aan
17) Bu szler reformist sosyalist Filippo Turati'den aktarlmtr, Fascist ltaly, (1995),
s. 36.
18) Weitz, Creating Cerman Communism, s. 144-5, 185-7.

2 2 2 C. J. VVRIGLEY

radikal sol ynetim tehdidine kar gl bir ittifak kurdular. Portekiz'de

Salazar, bir 'dzen, adalet ve drst i bilincine ya da rejiminin anahtar
kelimeleri olarak 'Ulus, Aile, Otorite ve Hiyerari'ye dayanan bir sekin
ynetimini savundu.19 Salazar'n geleneksel retorii, Portekiz'de saygnln yitiren parlamenter demokrasiye kar daha erken bir tepkiyi izledi:
Binba Sidonio Pais'in Nisan'dan Aralk 1918'e dein sren askeri diktatrln, on alt ylda krk drt ynetimin deimesi izlemiti. Sendikalar, ii rgtlerini ve grevleri yasaklayan Salazar rejimi, Avusturya'daki
Engelbert Dollfuss rejimine (1932-34) benzer bir ekilde Katolik ve korporatistti. Salazar rejimi altnda askeri gler, muhalefet gsterilerine kar
iddet kulland ve gizli polis gc, ynetim muhaliflerine kar operasyon
yapt. Salazar, sosyalizm, komnizm ve belki de ncelikle krsal ve Katolik lkenin 'geleneksel deerleri'ne kar meydana gelebilecek tehditten
korkanlar korumak iin muhafazakr, otoriter bir rejim kurdu.20
Katolik korporatizm, sosyalizm ve komnizmin 'Kzl Viyana' dnda
ilerlemesine kar nemli bir engel oluturdu. Aslnda Dollfuss ynetimi,
Sosyal Demokrat Parti'yi, ilgili tm sosyalist rgtleri ve sendikalar kapatarak, yandalarnn ounun 1934'te 'Kzl Viyana'ya ve sola kar engelleyici bir darbe olarak grd bir hamle yapmt. Bu darbe, ii snfnn
yaad evlerin duvarlar ok ince olduu iin kitlesel bir ykma yol aan,
Goethehof un topa tutulmas eylemini de ierdi. Bu tr eylemlerde bulunan
Dollfuss ynetimi, milliyeti ve ateli bir anti-sosyalist olan paramiliter
Heimvehr tarafndan desteklendi. Dr. Jill Lewis, Hemvehr'm sosyalist
milislerin silahlarn ele geirdiklerinde Hristiyan Sosyal ynetimin 'szde
yasal ok gc' olarak i grdn ileri srmektedir.21

Kr-kent kartlklar ve siyasallam Katolisizm

Almanya gibi, eski Habsburg monarisinin de ulus devletlere blnmesiyle, yeni Avusturya halknn baz kesimleri arasnda 1919 bar antlamasna
kar byk ve sreen bir dmanlk vard; yine de, Mttefikler, Avustur19) Tom Gallagher, 'Conservatism, dictatorship, and fascism in Portugal, 1914-45',
Martin Blinkhom (yay. haz.), Fascists and Conservatives: The Radical Right and the Establishment in the Tueruieth-century Europe iinde, Londra, 1990, s 157-75.
20) Jill Levvis, 'Conservatives and fascists in Austria, 1918-34', Blinkhorn, Fascists
(id (Conservatives iinde, s. 98-117; ayrca bkz., Jill Levvis, Fascism and the WorkingClass in
Autria, 1918-1934, Oxford, 1991.
21) Helmut Gruber, Red Vienna: Experiment in Working Class Culture
1919-1934,
Oxford, 1991.

K SAVA ARASI AVRUPASI'NDA DEVRMN 'BAARISIZLII'

223

ya'daki Almanlarn, Almanya ile birlemesine izin vermemilerdi. 1920'lerde

ve sonrasnda Alman milliyetilii ve Franz Joseph ynetimindeki (18481916) imparatorluun 'geleneksel deerler'ine ynelik bir nostalji devam
etti. Almanya'nn eitli kesimlerinde Berlin'e kar gsterilen dmanlktan daha fazla, bir tara gvensizlii ve Viyana'ya, 'Kzl Viyana'nm sosyal
refahna ve sosyalist kltrne ynelik bir nefret sz konusuydu.22 Birinci
Dnya Sava esnasnda ve sonrasnda Viyana ve ordu tarafndan tarmsal
kaynaklarnn yamalanm olduunu dnen Tirol gibi yerlerde ksmen
kr-kent dmanlnn gl bir rnei vard. Salzburg'da, Styria ve Tirol
kylleri, Birinci Dnya Savandan sonra Heimvehr oluturan anahtar
gruplard; 1921'de yaymlanan bir rapor, Tirol'l ve Salzburg'lu Heirmvelr'lerin srasyla 22.000 ve 15.000 kiiden ibaret olduunu tahmin ediyordu.
1920'de bir Britanyal gzlemci, 'sahne, kent ve kr arasnda bir i sava
iin (...) hazrlanm gibiydi' uyarsnda bulunmutu. Kyller kadar Heimvehr de, dier anti-sosyalist gruplar kendisine ekti: Milliyeti renciler, kk burjuvazi, sendikal olmayan ii snf ve ordudan emekli subaylar. 1927'ye gelindiinde baz Heimvehr nderleri, tam da Mussolini'nin
Roma'ya yrme tehdidinde bulunmasna benzer biimde, 'Kzl Viyana'ya
yrmekten' bahsediyorlard.25 Sac bir grubun 'Kzl Viyana'ya kar harekete gemesi, hem Avusturya iindeki basklarla hem de Mussolini'nin
ve Hitler'in Avusturya'nn i meselelerine ilgisi ve mdahalesiyle byk
lde pekitirildi.
Ancak, Heimvehr 1934'te solun ezilmesinde ok nemli bir katkda
bulunmakla birlikte, parlamenter demokrasinin yerine korporatist devleti getiren Dollfuss'un ynetimindeki Katolik Merkez Partisi'ydi. Bu parti,
krsal ve geleneksel Katolisizmi kentsel ve daha radikal bir Katolisizm ile
birletirdi. Birok Katoliin 1918 sonrasnn devletine, hatta daha ok
Viyana ynetimine duyduu ilgi, daha byk bir toplumsal uyuma yol
aaca umuduyla, toplumun korporatist bir izgide yeniden rgtlenmesi arsnda bulunan XI. Papa Pius'un genelge niteliindeki mektubu
Quadragesimo arno ile pekitirildi. Bununla birlikte, Alfred Diamant'n
yazd gibi, 'Katolik politikaclar, yalnzca en etkili cumhuriyet kart ve
22) Elisabeth Dietrich, 'The fear of revolution in rural Austria: the case of TyroF,
Wrigley (yay. haz.), Challenges of labour iinde, s. 215-28; C. Earl Edmondson, 'The
Heimvvehr and February 1934: reflections and questions', The Austrum Socials Experimertt: Social Democracy and Austromamsm, 1918-1934 iinde, Boulder, CO, 1985, s. 3945; F. L. Carsten, The First Austrian Republic, Londra, 1986, s. 28, 74-8.
23) Alfred Diamant, Austrian Catholics and the First Republic: Democracy, Capitalism,
and the Social Order, 1918-1934, Princeton, NJ, 1960, s. 193.

225

C. J. VVRIGLEY

anti-demokratik argman olarak grdkleri eyi ekip alddar, ama bunu

geliigzel bir tarzda kullandklar Romantik ve Katolik fikirlerle badap
badamad meselesiyle ok az ilgilendiler.'24 Dollfuss'un kendisi de 'Kzl
Viyana'dan nefret ediyordu ve bu sayede korporatist siyasal arzular olan
Avusturya Katolik siyasal geleneinin desteini alabilmiti. 1933'te amalarn aka ortaya koydu: 'Kapitalist sistemin gn, kapitalist-liberal
ekonomik dzenin dnemi gemite kald. Korporatizm temelinde ve
gl bir otoriter nderlik altnda sosyal, Hristiyan bir Alman Avusturyas talep ediyoruz.'25
spanya'da son derece siyasallam bir Katolisizm ve otoriter bir milliyetilik de vard. spanya'nn gl Katolik kltr byk lde radikal cumhuriyetilie muhalifti. rlanda'da olduu gibi, kentsel toplumdan
ok daha sofu olduu varsaylan krsal toplum ile Katolisizm arasnda
gl bir ba vard. Ayrca, spanya'da Katolisizmin destekledii eski dzen egemenliini koruyordu. spanyol Katolik sendikacl, Fransa, Almanya ve baka yerlerde olduundan daha muhafazakrd ve kar evrelerine meydan okumakta bariz bir ekilde ekingendi. Sada, yedi yl
boyunca spanya'da ikinci en byk sendika olan, daha poplist bir Katolik rgt, Sindicatos Libres (Bamsz Sendikalar) ortaya kmt.26 Benzer
biimde, Katoliklerin, parlamenter sistemde semenlerin desteini alabilmek iin monarinin ve kilisenin desteinin tesine gemekteki gnlszlkleri gze arpyordu.
Portekiz'de olduu gibi spanya'da da uzun bir diktatrlkten nce
askeri bir ynetim dnemi sz konusuydu. Miguel Primo de Rivera, 1923'te
darmadank ve saygnln epey yitirmi olan parlamenter demokrasiyi
ykt. Liberal duygularn aka belirten Primo de Rivera'nn ynetimi
(1923-30), giderek otoriter bir ynetime dnt. 'talyan borlar ve
faist arlklar', General Francisco Franco'nun habercisi oldu. ispanya,
1914'ten 1918'e kadar tarafsz kalm, bylece ne Almanya ve Avusturya
gibi bir yenilgi yaam ne de talya'da olduu gibi parampara olan byk
milliyeti arzular ve beklentilere sahip olmutu. Yine de, italya ve Avusturya gibi altn bir emperyal gemie duyulan gl bir nostalji vard.
ktidarda spanya'y slah etmeye ve modernletirmeye niyetlenen siyasetilerin bulunduu 1931 Cumhuriyeti'nin ortaya k, muhafazakr
24) A.g.e., s. 194.
25) MartinBlinkhorn, 'Conservatism, traditionalismandfascisminSpain, 1898-1937',
Blinkhorn (yay. haz.), Fascists and Conservatives iinde, s. 118-37 (s. 129).
26) Colin M. Winston, Workers and the Rght in Spain, 1900-1936, Princeton, NJ,
1985,5. 5-9, 120-3 ve 328-9.

K SAVA ARASI AVRUPASI'NDA DEVRMN 'BAARISIZLII'

223

bir tepkiye yol at. Deiim dorultusunda bylesine ciddi bir kararlla, bu tr bir radikalizmin bastrlmasna yardm etmeye hevesli olan
d destekiler ve kar evreleri tarafndan kar kondu. Bu, kinci Dnya
Sava sonrasnda ABD'nin desteiyle (CIA araclyla) gerekletirilen
kar-devrimlerle Gney Amerika ve baka yerlerde birka kez yanklanan
bir durumdu.
Cumhuriyete kar iddetli muhalefet, Avusturya'da olduu gibi, en
ok Katolik rgtlerden geldi. 1933 seimlerinin topland Confederacin
Espanola de Derechas Autonmas (CEDA), parlamentodaki en byk grup
oldu. Bu rgt kendini, cumhuriyetin laik anayasasn tersine evirmeye
ve spanya'y eski sosyal dzene dndrmeye adamt. Katolikler bu amalara erime abalarnda, Salazar ve Dollfuss ynetimlerinin baarsyla
cesaretlendiler. ubat 1936'da Halk Cephesi'nin seim baarsyla siyasal Katolisizm, bu kez laik ve sosyalist bir rejimin karsnda geleneksel
deerleri ve dzeni restore etmek iin baka bir askeri hareketi desteklemeye hazrd. Franco'ya verilen destek, 1936 ortalarnda Cumhuriyetiler'in elinde bulunan yerlerde ok sayda din adam ldrld zaman
daha da glendi. Katolik muhafazakr gler, 1936-1937 arasnda hzla
byyen ve solu, Mussolini'nin ibana gelmesinden nce faist mangalarn yapt biimde korkuya salan Franco'nun dorudan eylemi altnda,
sol-kart Falanj'da birleti.27

Deiim korkusu ve muhafazakr tepkiler

ki sava aras Avrupa'da nemli toplumsal ve siyasal deiimler tarafndan tehdit edilenler, buna, isyann ekim gcyle orantl nlemlerle kar
koydular. Meydan okuma ncelikle parlamenter erevede olduysa bile,
Britanya'da olduu gibi, daha sonra kurucu meclislerdeki anti-sosyalist
seim ittifaklar ve parlamentodaki koalisyonlar yetersiz kald. Sava dneminde ve sava sonras kargaasnda yurtsever ya da mlk sahibi gruplarn Ulusal Parti ya da Orta Snflar Birlii gibi yaplarla ittifak kurmak gibi
bir gayretleri sz konusuydu. Bununla birlikte, Britanya Emek Hareketi'nin
byk ounluu son derece lmlyd ve 1922'den sonra Lloyd George
liderlii altndaki koalisyondan ayrlan Muhafazakr Parti, mlk sahibi
snflara yeniden gven verecek biimde, 1922'den kinci Dnya Sava'na
27) Conway, Catlolic Politics, s. 57-8 ve 67-9; Mary Vincent, Catholicism in the Second
Republic: Religion and Politics in Salamanca 1930-1936, Oxford, 1966; Blinkhorn, 'Spain',
Blinkhom (yay. haz.) Fascists and Conservatives iinde, s. 133-4.

2 2 6 C. J. VVRIGLEY

kadar yeterli semen desteini arkasna almt ki yalnzca bu bile, sosyal

devrimin Britanya'da ortaya kmamas iin yeterli bir gvenceydi.28
Meydan okumann devrimci ya da zellikle tehditkr olduu yerlerde
mlk sahibi ve muhafazakr gruplar daha gl yantlar verdiler, italya,
Portekiz, Almanya, Avusturya ile spanya'da geleneksel karlar balamnda siyasal durum kti'leirken, saa daha fazla destek verildi. spanya'da,
Martin Blinkhorn'un da iddia ettii gibi, birok muhafazakr, radikal
cumhuriyetiliin tedrici ve barl bir biimde ortadan kaldrlmasn
baarabilecei beklentisiyle CEDA'y desteklemiti. Onun yerine, Halk
Cephesi, 1936'da zaferle knca, destek, ideolojik nedenlerden ziyade,
stratejik nedenlerden tr daha fazla iddete dayal aralara yneldi.29
Sol, ou zaman snf sava hakknda atp tutarken, Avrupa'daki kardevrimci gler, sosyalistlere ve komnistlere kar iddete dayal sert
eylemler yapmaya hazrd ya da en azndan buna istekli ve bunu gerekletirmeye muktedirdi. Durum, sadece Nazi Almanyas'nda deil, Macaristan'da, talya'da, Portekiz'de, Avusturya'da, spanya'da ve iki sava aras
Avrupas'nm baka yerlerinde de byleydi. Sol tam anlamyla blnmt:
1919 banda Almanya'da SPD ve Spartakistler, daha sonra da KPD;
spanya'da anarist Partido Obrero de Unificacin Marxista (POUM), sosyalist PSOE ve komnist PCOE...
Dahas, sa ile mcadele eden solun zayflna, yntemlerinin parlamenter ya da devrimci olup olmayacana ve eer ikincisi olacaksa, hangi stratejilerin gerekli olduuna dair ideolojik aknlklar da eklendi.
Komnist Enternasyonal, Eric Hobsbavvm'a gre, Almanya'da sadece Nazi
tehdidini kmseyerek deil, ayn zamanda 'asl dmann (sosyal-faist
olarak tanmlanan) sosyal demokrat ve emek partilerinin rgtl kitlesel
emek hareketi olduuna karar vererek (...) sekter bir yaltma politikasn'
izlemesi nedeniyle 'bir intihar siyaseti' yapyordu. 1934'e gelindiinde, Rusya'nn dnda tek byk ve siyasi adan etkili komnist parti, Fransa'dayd.30 Leon Blum'un Halk Cephesi Koalisyonu ynetimine (1936-37) katlan bu parti, parlamenter bir strateji izledi. Ancak bu, Lenin'in ileri endstriyel lkeler iin umduu devrimi getirmedi.
Devrimci ya da radikal reformcu ynetimlere kar harekete geenler,
yalnzca ateli bir ekilde bu tr ynetimlerin politikalarna ve deerlerine
28) Bernard Waites, A Chss Society at War, Learaington Spa, 1987; C. J. Wrigley,
IJoyd George and the Challenge ofLabour, Brighton, 1990.
29) Blinkhorn, 'Spain', Blinkhom (yay. haz.), Fascists and Conservatives, s. 132.
30) Paul Heywood, Marxism and the Failure of Organized Socialism in Spain 18791936, Cnnbridge, 1990; E. J. Hobsbawm, Age ofExtremes, Londra, 1994, s. 104.

K SAVA ARASI AVRUPASI'NDA DEVRMN 'BAARISIZLII' 223

kar koymakla kalmadlar, kendi geleneklerine ve kltrlerine byk

sayg ve hayranlk da duydular. Alan Steinweis'in gzlemledii gibi, Weimar
Cumhuriyeti'nde 'kltrel anti-modernizm, eski muhafazakrlar, muhafazakr devrimciler ve vllush Sa arasnda ortak payda oldu.' Naziler, 'Sanatsal Bolevizm'i sert bir ekilde lanetlediler.31 ki sava aras yllarn
daha 'ileri' modern sanat eserlerinde ve yazlarnda, Katolik ve Protestan
gelenekselcileri incitecek ok ey vard. Bu, zellikle, aile deerlerinin
sol tarafndan tehdit edildiini hisseden birok kadn iin de byleydi.
Bunun yan sra, birok lkede, kentsel kltr ve politika ile krsal
kltr ve politikann atmas sz konusuydu. Bu atmann bakentlere
kar tara gibi bir boyutu da vard; krsal kesimlerin 'Kzl Viyana'ya,
Berlin'e, Roma'ya ve Madrid'e kar belirgin bir dmanl vard. Almanya'da, 1919'da bir sre radikal kyl konseylerinin olduu Bavyera dndaki yerlerde, sava sonras kyl konseyleri kar-devrimci yaplard. Ren
Blgesi Bamsz Kyl Gruplar, devletin denetimine ve kentsel tketicilerin taleplerine kar kyllerin karlarn temsil etmek zere harekete
geti. 1921 programnda Bamsz Kyllk, 'zel giriime kar herhangi
bir ahlakd mdahaleye' kar koyacan aka belirtti; 'proletaryann
ve dier tketici karlarnn sert mcadelesini gzetip koruyamayan zayf
bir kyl parlamenter temsiliyetinin ve ynetiminin acizliinden' yaknd. Almanya'daki Bamsz Kyllerin ve dier tarmsal yaplarn, retici
olarak hibir zaman kuvvetli olmayan pazarlk gleri, 1920'lerin sonu
ile 1930'larn banda gda fiyatlarnn dmesinde olduu gibi, hzla azald.
Birok kyl, zellikle erkekler ve Protestanlar, seimlerde Nazilere yneldiler.32
Eski Dzen, radikal kyl partilerine kar, seimlerde onlarn desteini ald yerlerde bile sert karlklar verdi. Dou Avrupa'daki en anlaml
rnek, Aleksandr Stamboliski nderliindeki Bulgar Tarm Birlii'nin
1919'dan 1923'e dein ynetimde olduu Bulgaristan'd. Sa partiler,
tarmsal reformu savunan bu ynetimi defetmek iin birletiler. Bulgar
sa, Ortodoks Kilisesi'nin ve Kral Boris'in desteine sahipti. Bulgar sa,
talya'daki Mussolini'nin taktiklerini inceledi ve benzer biimde, muhaliflerin yldrlmasn hedefleyen 'spor kulpleri' ve 'genlik rgtlenmeleri'
31) Alan E. Steinweis, 'Conservatism, national socialism, and the cltural crisis of
the Weimar Republic', L. E. Jones ve J. Retallack (yay. haz.), Betu/een Reform, Reaction
and Resistance: Studies in the History ofGerman Conservatism from 1789-1945 iinde, Oxford,
1993, s. 329-46.
32) Jonathan Osmond, Rural Protest in the Weimar Republic: The Free Peasantry in the
Rhinelandand Bavaria, Londra, 1993, s. 31-48, 139-44.

2 2 8 C. J. VVRIGLEY

oluturdu. Haziran 1923'te Bulgar Tarm Birlii nderleri, bir coup d'etat
ile acmasz bir ekilde katledildiler.33
Devrimcilere ve radikallere kar harekete geenler yalnzca krsal
anti-sosyalistler deillerdi; onlar, sosyalizmin nadiren yardmn alabildii dierlerinin desteine de dayandlar. Bunlara, mlk sahibi snflar, beyaz
yakal iiler, dindar ve milliyeti esnaf ile kk lekli iverenler dahildi.
ki sava aras dnemde milliyetiliin -imdi olduu gibi- pek ok yz
vard. Bunlar arasnda en etkileyici olan, iileri blmenin gl bir arac
olan yabanc dmanlyd. Sosyalizmin de, en iyi durumda bile, kadnlarn taleplerini karlamadaki emek rgtlerinde eit rol oynayan kadnlar harekete geirmedeki baars ok ak deildi.34
Ekonomik olarak zor zamanlarda ounlukla blnmeler yaanyordu:
Gen iiler sk sk, geici olarak kimin iten karlacana dair seim
yapldnda, yal, evli iilerden uzaklatlar. zellikle genler, kitlesel
isizlie duyarlydlar. Onlar, Almanya'daki ve refah harcamalarnda kesintilerin yapld dier yerlerdeki kurbanlard. Orta snf genler bile,
kk iletmeler iflas ettii zaman i frsatlar buharlarken bundan olumsuz ynde etkilendiler. Birou, 1930'dan sonra saa srklendi.35
sizlik, sa rgtler tarafndan insanlar askere almak iin de kullanld. Bu, rnein, Jill Lewis'in yorumlad gibi, 'bir Heinuuehr kartsz ie
bavurmann deerinin olmad ve isizlik ykselirken bunun, bir cemaate ye olmann belli bal tevik haline geldii'36 Avusturya'da, Yukar
Styria'da gerekti. Bu, Almanya'da Naziler tarafndan uygulanan bir yaklamd. sizlik, sac saldrlara kolektif olarak kar koymann daha da
zorlamasna yol aarak sendikal gc zayflatt.
Kar-devrimci gler baar iin yasa ve dzen glerinin ak ya da
rtl desteine ihtiya duydu. Birinci Dnya Sava sonrasnda savatan
ders kardklarn dnenler vard ve bunlar, eer yenilen taraftaysa,
33) John D. Bell, Peasants in Pouer: Alexander StamboUski and the Bulgarian Agrarian
National Union, 1899-1923, Princeton, NJ, 1977, s. 154-5,211-13 ve 237-42. Stamboliski
hakknda daha dmanca bir gr iin bkz. George D. Jackson Comintem and Peasant in
E ast Europe 1919-1930, New York, 1966, s. 161-6.
34) R. Koshar (yay. haz.), Splintered Classes: Politics and the Louer Middle Classes in
Interu/ar Europe, New York, 1990; S. Berger ve A . Smith (yay. haz.), Nationalism, Labour
and Ethnicity, 1870-1939, Manchester, 1999; H. Gruber ve P. Graves (yay. haz.), Women
and Socialism - Socialism and Women: Europe Betueen Tu/o Wars, Oxford, 1998.
35) E. Harvey [makale], Richard J. Evans ve Dick Geary (yay. haz.), The German
l Inemployed iinde, Londra, 1987, s. 143; E. Harvey, Youth and the Welfare State in Weimar
Germany, Oxford, 1993.
36) I,owis, 'Conservatives and fascists', s. 112.

K SAVA ARASI AVRUPASI'NDA DEVRMN 'BAARISIZLII' 223

lke iinde 'yurtsever' ynetim ile birlemi halkn bulunduu bir yeniden
karlama istiyorlard. Birok lkede anti-sosyalist asker ve polis kadar,
alt snflardan, ynetime kar sadakatini yitirmi ve harekete geirilmeye
hazr gruplar vard. Bunlar, radikal iftilerin, sendikaclarn, sosyalistlerin,
komnistlerin ve -rlanda'da Black ve Tans ile yabanc askerler rneindeki gibi- milliyetilerin iddetle sindirilmesinde rol almak istiyorlard.
Sava sonras paralanma ve ekonomik alkant, mlk sahibi snflar, her tr arala zenginliklerini ve statlerini savunmak zere harekete
geirdi. Birinci Dnya Sava sonras dnemde birok orta snf Alman'n
yaad ekonomik gerilemeyle incinen ulusal gururun birlemesi, daha
sonra Ernst Jnger tarafndan baaryla yanstlmt:
Bir sabah kahvalt etmeye geldi ve elinde yeni baslm, ellier marklk
para destesini havaya savurdu. 'imdi intihar etmenin tam zaman.' 'O,
lkesinin talihsizliinden dolay artk yaamyor,' eklindeki liim ilann
okuyabilirsiniz.
Bu arada annesi, 'yok edilen ikinci Reich iin yas tutan bir bakla donup
kalm olacakt'.37 Weimar, sava sonras altst oluu ve hiperenflasyonundan kurtulurken, yksek vergilere dmanca bakan mlk sahibi snflar
ve ii snf iin elverili refah ve alma koullar iinde ekonomik durgunluk ve deflasyon basklar altna girecekti. Bununla birlikte, Jnger
tarafndan betimlenen kzgnlk ve aresizlik, -ekonomik ve milliyetiradikal deiim ya da devrim kartlar arasnda yaygnd.
Devrim ya da nemli deiimlerden duyulan korku bile, Lenin'in Ekim
1917 Rus Devrimi sonrasnda devrimin hzla yaylmasna ilikin umutlarn
engelleyen kuvvetli bir itkiydi. Ekonomik, sosyal ve siyasal karklk karsnda kurulu dzen -mlk sahipleri, stat sahibi insanlar, egemen kiliseler,
silahl gler liderlii, imparatorlua ve ulusal iktidarn rolne hayran
olanlar- onlar 'kzl devrime kar en iyi ekilde savunabilecek olanlara
dnd. Bizzat devrimin retoriini kullananlar bile, sola kar kullanld.
Mussolini Gramsci'ye, yeni bir ynetici elit oluturmaya altn syledii
zaman, Gramsci, Mussolini'nin 'yeni faist elitinin, faizm ncesi kalyasnn
burjuva ynetici snfnn biraz daha fazlasnn kara gmlekli hali" 8 olduu37) Thomas Nevin, Ernst Jnger and Germany: Into the Abyss, 1914-1945, Londra,
1997, s. 76
38) Dennis Mack Smith tarafndan belirtildii gibi, 'Revolution and counter-revolution
in modern talian history', E. E. Rice (yay. haz.), Revolution and Coutter-Revolution, Oxford,
1991, s. 153-70.

2 3 0 C. J. WRIGLEY

nu grmt. Bu gzlem fazla basitletirici olabilir, fakat Avrupa'da mlk

sahibi snflarn ounluunun devrimci sola kar can gnlden savamaya yneldii iddiasnda epeyce gereklik vardr.
Koullar korkun hale geldii zaman, Avrupa'nn sanayilemi toplumlarndaki birok insan da kaybedecek bir eyi olduunu hissetti. Britanya'da, i Partisi'nin, yoksul insanlarn yetersiz birikimlerini toplayaca
uydurmas, etkili bir balon haberdi. Biroklar iin, zellikle yaygn ateizm
ve 'zgr ak' lafnn edildii dnemde, tehlike altnda olduu hissedilen,
maddi olmayan eyler de vard. Yenilgiye urayanlara gre devrimci karklktan ba daha az aryan 1918'in muzaffer milletlerinde yaygn ulusal
onur da sz konusuydu - ve yenilgi noktasnda birou, 'yurtsever saa'
dnd. Aile ve din kltr, hiyerari ve ulusal onur, mlk sahibi snflarn gl basn tarafndan vurguland. Devrimci bir bakaldr vaadi,
koullar sava ya da ekonomik kle korkun hale gelmedike biroklar iin ayartc bir ekime sahip olmad, ancak koullar gerekten de
etin olduunda, sol devrim, tek etkin seenekti. Avrupa'da sol, zor koullarda bile, kart-devrime daha byk baar umudu veren blnmelerle zayflamt.

leri Okuma
S. Berger ve A . Smith (yay. haz.), Nationalism, Labour
Manchester, 1999.
Martin Blinkhorn (yay. haz.), Fascists and Conservatives:

and Ethnicity,

1870-1939,

The Radical Right and the

Establislment ofTiventietl Century Europe, Londra, 1990.

Martin Conway, CathoUc Politics in Europe, 1918-1945, Londra, 1997.
Dick Geary, European Labour Politics From 1900 to the Depression, Londra, 1991.
Helmut Gruber ve P. Graves, Women and Socialism - Socialism and Women: Europe
Benvecn the Two Wars, Oxford, 1998.
Charles S. Maier, Recasting Bourgeois Europe: Stabilization in France, Germany and
ltaly in the Decade After World War I, Princeron, NJ, 1975.
C. J. Wrigley (yay. haz.), Challenges of LaUtur: Central and Wescem Europe 19171920, Londra, 1993.

11. Sadan Devrim:

Faizm
Roger Griffin

Faizmin devrimci dayanaklarnn

Marksist ve liberal reddiyesi
'Nazizm, kendisini ykcym gibi sunar. Halka ve sosyalizme uygulanan,
dnyann imdiye kadar grd en korkun beyaz terr, sosyalist bir
kdkta ortaya kmtr. Bu amala yapt propaganda, Paris Komn'nn
nianlaryla sslenen devrimci bir grnm izmek zorundadr." Bugn
bile, Adolf Hitler'in iktidara geldii yl olan 1933'te Marksist filozof Ernst
Bloch tarafndan yaplan bu aklamann doru grnd birok insan
vardr. Onlar, 'gerek' devrimler, diye farz ederler, sadece bir sosyopolitik, ekonomik ya da teknolojik sistemi bir dieriyle deitirmez, bu sayede insanl (ya da en azndan bir blmn) daha alt bir gelimilik
dzeyinden daha yksek bir dzeye karr. Bununla birlikte Sa, en radikal biiminde be, gerek amac geleneksel snf sistemini ve deerlerini korumak, hatta ada toplumun temeli olarak eski rksal niteliklere
bavurarak, saati geriye almak olan modern bir devlet yaratarak, bu tr
bir ilerlemeyi durdurma istei tar.
1) Emst Bloch, 'Inventory of a revolutionary faade', The Heritage of our Time iinde,
Cambridge, 1991, s. 64.

2 3 2 ROGER GRIFFIN

Bu tr varsaymlar, faizmin bir devrimci g olduu ynndeki kendi

iddialarnn, muhalifleri tarafndan yaygn bir biimde reddedildii anlamma
gelmektedir. rnein Marksistler, kapitalist dnya dzeninin sonunda yklacan ve yerini, dzenin insanlkd niteliini ve smry nihayet durduracak bir sisteme brakaca inancna balandlar. Nitekim Marksistler,
sosyalizme doru ilerleyii erteleme eiliminde olan her eyin 'gerici' olduunu ve bu arada da, faizm tarafndan toplumun anti-sosyalist erevede
radikal bir biimde dntiirlmesininse 'kar-devrimci' olduunu varsayma eilimi gsterirler. Ayn mantkla, snf atmasnn ortadan kalkaca
genletirilmi bir ulusal toplulua ilikin faist bahis, Marksistler tarafndan peinen 'yanl bilin'in inceden inceye ilenmi bir uygulamas ya da
gerek niyetleri gizleyen fikirlere ve deerlere bavurulmas olarak ele alnr.
ki sava aras dnemde faizm, ieriden, kendisini srdrp koruyan mali,
toplumsal ve siyasal yaplarn k tarafndan, dardansa devrimci
sosyalizm tarafndan tehdit edilen kapitalizmin krizinin bir rnyd.
Bu yzden Marksistler, bu ifte atein, faizmi, kendisini ussal ve insancl bir kdkta sunmasn salayan liberal klndan syrdmak ve aka otoriter, terrist bir ynetim tarzna bavurmak zorunda braktna inanrlar. Faizm, ya burjuva unsurlar tarafndan dorudan retilmi ya da onlar
tarafndan kapitalist devleti korumak adna, ou zaman da Kilise ve
aristokrasi gibi feodal artklarn dorudan ibirliiyle, kinik bir biimde
maniple edmitir. Faizmin asd numaras, ii snfnn onurunu yeniden
tesis etme iddiasnda bulunmasna ramen, uzun vadede ancak onun
smrlmesini ve ac ekmesini artrabilecek olan saldrgan bir milli devlete hizmet edebilsin diye kitlelerin ykc enerjilerini saptrabilmek iin
sistemi ykyor gibi grnmekti. Ksaca faizm, gerici amalar adna devrimi tevik etti. Bu durua uygun bir biimde Britanyal aktivist Robert
Palm Dutt, Ernst Bloch'la ayn ylda Marksist yoldalarna, 'Faist KarDevrim'in ideologlarnn kapitalizmi koruyabilmek iin onun dmanym
gibi davranmak zorunda olduklarn yazyordu: 'Faistler, ii snf devrimini nlemek iin sahte devrimlerini sahneye koymak, hatta onu bir
"sosyalist devrim" diline tercme etmek zorunda kalrlar.'2
Birok 'liberal' akademisyen tarafndan, baz bakmlardan ok daha
sinsi -keza daha zor ortaya konulabilir bir eilim sergilenmektedir. Onlar, 'Amerikan Devrimi', 'Fransz Devrimi', hatta '1848 Devrimleri' (bunlarn hepsi de ksa vadede hedeflerine ulamakta baarsz oldular) gibi
terimleri kullanmaktan endie duymadlar; Lenin'in 'geri' arlk Rusya2) R. Palme Dutt, Fascism and Social Revolution, Londra, 1933, s. 225.

SADAN DEVRM: FAZM

233

s'n kabul edilebilir derecede 'modern' bir sanayi devletine dntrmek

iin ortaya koyduu ideal toplum vizyonunu yanl anlam olmalarna
ramen, istemeden de olsa, Rus Devrimi'nin devrimci olduunu bile kabul
ederler. Yine de, ou liberal, faizmin devrimci olduunu kabul etmedi;
zira faist bir ideolojinin varln tanmayarak, onu, aa yukar liderlik
kltne, ar milliyetilie ve rgtl zalimlie indirgenebilir bir ey olarak
grd. Nitekim A Political Dictionary'nin (1982) yazar Roger Scruton'a
gre, iki sava aras dnemde faizm, 'ou zaman yanl anlalm, tuhaf
ve tamamen farkl anlaylarn bir bulamacyd'; faizm, 'sadece biime
sahip ieriksiz bir ideolojiydi'. Bir dier tepki, Hugh Trevor-Roper'in Nazi
ideolojisini 'canavarca bir Germen samal' olarak nitelerken yapt
gibi, faizmi bir barbarlk ann geri dn olarak ele almaktr. Marksist
olmayan tarihiler faizmin modernletirici, devrimci itici gcn kabul
ettiklerinde bile, ou zaman 'bir nihilizm devrimi", 'modernist karmodernizm'4 ya da 'gerici modernizm'5 gibi, kasten paradoksal bir deyim
benimseyerek faizmi niteleme ihtiyac duydular.
Bu blmde genel olarak radikal San, hi deilse faist tezahrlerinin,
'gerici' bile olsa, aslnda devrimci bir ideoloji ilevi grdn ileri srerek
bu tr 'saduyu'ya kasten kar klmaktadr. Amerikal akademisyen
Eugen Weber'in bu konu hakkndaki dikkatli makalesinden almt yapacak
olursak; 'Kolayca kar-devrimci olarak tanmlanan faizm, bir kar-devrim
deil, rakip bir devrimdir: devrimci etiketi sadece kendisinin hak ettiini
ne sren komnist devrimin rakibi... Komnizm faistlere gre, kurulu
dzeni ykma abas deildir; iktidar ele geirebilecek bir rakiptir. ' 6 Bununla
birlikte, bu yaklama rnek vermeden nce, her ikisinin anlam da uzmanlar tarafndan gl bir biimde tartlan iki anahtar szckle ne kastettiimizi akla kavuturmak gereklidir: 'Devrim' ve 'faizm'.

deal tip olarak 'devrim' ve 'faizm'

Eer 'devrim' ve 'faizm' terimleri hem kavramsal adan bulank hem de
deer ykl ise, o halde bu terimlerin ilikisi hakkndaki bir tartmann
3) Hermann Rauschning, Germany's Revolution of Destruction, Londra, 1939; kitabn
ABD'deki basmnn bal The Revolution ofNihilism, New York, 1939.
4) Robert Soucy, 'Drieu la Rochelle and the modernist anti-modernism in French
fascism', Modern Language hlotes, c. 95, say 4, 1980.
5) Jeffrey Herf, Reactionary Modernism, Londra, 1984.
6) Eugen Weber, 'Revolution? Counter-revolution.' What revolution.'', Walter Laqueur
(yay. haz.), Fascism: A Reader's Guide iinde, Harmondsworth, 1976, s. 509.

232

ROGER GRIFFIN

sonusuz kalarak, ar znel olma riski vardr. Sosyal bilimlerde ska

karlalan bir zellii olan bylesi ikilemlerin zm, 'ideal tip' olarak
bilinen, yapmack dzgn bir tanm oluturmaktr. deal tip, tanmlanan
ampirik gereklikle, gerek bir metro ile metro ann stilize edilmi haritas arasndaki ilikiye benzer bir ilikiye sahiptir.7 deal tip herhangi bir
fenomenin niteliklerine ilikin bir ey sylemez, fakat bir fenomen tipinin
tm tezahrlerinin sahip olduu ortak nitelikleri seip ayrr.
'Devrim', 'kendisini insan etkinliinin belirli bir alannda grnr klarken, onunla ilikili toplumsal ve psikolojik gerekliklerin yaygn balantlaryla ilgili olarak radikal anlamda yeniliki sonulara sahip olan temel
(yapsal) bir deiime' gndermede bulunmak iin bir ideal tip olarak
kullanlabilmektedir. Bu, gemiten kopu yeterince radikal olduu srece, bir dizi olayn Marksist ya da liberal tarihsel ilerleme emasna uymasna gerek olmakszn devrimci olabildii anlamna gelir. Faizmin temel
bir tanm olarak, halihazrda var olan, kullanma hazr bir ideal tip, kavramsal bir retime bavurmadan ie koulabilir. 1990'larda, Marksist kamp
dnda, faizmin ideolojik tutumunu ve harekete geirme gcn yaklamakta olan ulusal yeniden dou grnden alan bir modern biim
(ya da cins) ve kitle siyaseti olduu ynnde artan bir uzla vard. Baka
bir deyile, faistler asndan bir ulusal k ve gerileme dnemi, yerini,
liberalizm sonras yeni bir dzende gerekleen yenilenme dnemine brakmaktadr.8
Bu adan bakldnda faizm, esasnda devrimci bir ar milliyetilik
biimidir (yani adamakll ovenist ve aka anti-liberal bir milliyetilik).
Faizm, ulusu mutlak k olarak alglad eyden kurtarmak adna
aadan otantik (ve basite ynlendirilip, maniple edilmeyen) bir destekle kitleyi hareketlendirerek yukardan kendi kendine i bana gelen yeni
elitin keskin eylemlerine zemin salayan bir poplizmle karakterize edilmektedir. Bu, faizmi, bo bir retorik ya da kendisini iktidara getiren Roma
yrynn arifesinde Mussolini'nin yapt konumada belirttii gibi
'bilinsiz Latin samal' olarak bir grmemek gerektii anlamna gelir:
Kendi mitimizi yaratnk. Mit, bir inan, bir tutkudur. Onun ille de gerek
olmasna gerek yok. O, bir uyarc, bir mit, bir inan, bir cesaret olmas
anlamnda bir gerekliktir. Bizim mitimiz ulustur, ulusun yceliidir! Ve
7) deal tip kavram hakknda daha fazla ayrnt iin bkz. Roger Griffin, The Nature of
Fascism, Londra, 1993, s. 8-12.
8) Bu tanmn daha tam bir aklamas iin bkz. Roger Griffin, International Fascism,
Londra, 1998, s. 14.

SADAN DEVRM: FAZM

234

bu miti, bu ycelii, btnyle gereklie tercme etmek, baka her eyi

ona tabi klmak istiyoruz.
Bizim iin ulus sadece toprak deil, tinsel bir eydir de. Geni topraklara
sahip olan ve insanlk tarihinde iz brakmayan devletler vardr. Bu, sadece
bir byklk sorunu deildir, nk tarihte sanat ve felsefenin unutulmaz,
lmsz rneklerini miras brakan kck, mikroskobik devletler de olmutur. Ulusun bykl tm bu niteliklerin, tm bu koullann toplamdr. Bir ulus, ruhunun gcn gereklie tercme ettii zaman byktr.9
Sadece talyan faizminin deil, fakat genel olarak faizmin ('faizm trnn') bu ifadesini belirtisel klan ey, faist devletin genelde halk kitlesel rgtlerle, daimi propaganda akyla ve lkelerinin dinamik, modern, retken bir askeri gce destans dnmyle duygusal adan elde
etmek zere zenle oluturulmu siyasal ritellerle harekete geirmeye
girimesi gereiyle dorudan balantl olmasdr. Ayrca faizm, geleneksel ynetici elitlerle -kamu grevlileri, monari, silahl kuvvetler, Katolik
Kilisesi- ibirlii yapan bir grnt izmek zorunda kalm olsa bile, bu
ibirliini muhafazakr gericiininkinden farkl olan belli bir ruh, devrimci
bir ruh dahilinde yapmtr. 1932'de Milano'da alan ve yaklak drt
milyon kii tarafndan ziyaret eden Faist Devrim Sergisi yalnzca ilgi
ekici bir reklam arac deildi; o, odalarda dolarken ziyaretide faizmin
ilerleyiiyle birlikte talya'nn ve onun tm sakinlerinin tam anlamyla
yeni bir tarihsel dneme girmi olduu ynnde dramatik bir duygu uyandrmay hedefleyen bir tasarmd.10

deal tiplerin ileri ierimleri

Kullandmz ideal tiplerden karsanabilecek bir baka sonu, iki sava
aras dnemde hangi hareket ve rejimlerin faist olduklarn belirlemeye
altmzda dikkatimizi, pek ok radikal sa oluumun sergiledii lider
klt, sosyalizm kartl, saldrgan d politika ve militarizm gibi dsal
zellikler zerinde odaklamamzn gerekli olduudur. Bunun yerine kullanlan temel lt, faizmi gerek klmak iin benimsenen ana ideolojile9) Benito Mussolini, II Discorso di Napoli [Napoli Sylevi], 24 Ekim 1922, II Popolo
d'ltalia, say 225, 25 Ekim 1922, Omnia Opera di Benito Mussolini, a.g.e., XVIII, s. 453-58,
Roger Griffin, Fascism iinde, Oxford, 1995, s. 43-4.
10) Jeffrey Schnapp, 'Epic demonstrations: Fascist Modernity and the 1932 Exhibition
of the Fascist Revolution', Richard Golsan (yay. haz.), Fascism, Aesthetics, and Culture
iinde, New Hampshire, 1992.

232

ROGER GRIFFIN

in ve politikalarn, bunlarn gemi toplumsal yap ve deerleri restore

etmek amacn tayp tamad ya da yeni tip bir toplum yaratma arzusunda yeniliki ve devrimci komnizmle rekabet ettii iin sonu olarak
gerici bir itici gce sahip olup olmaddr. Faizm, iki sava aras dnemde geleneksel toplumsal yapy modernletirilmi bir biimde muhafaza etmeyi amalamyor, tam anlamyla modernite ncesinin mutlu krsal
yaamna geri dnmeyi ise hi istemiyordu. Faizm tek bana kitleyi hareketlendirme anlayn da desteklememiti. Aksine, eski toplumun dnmn kolaylatrmak iin, taktik olarak muhafazakr glerle hileli bir
anlama yapmak zorunda kalm olsa bile, yurtsever bir cokuyla birbirlerine balanm, tazelenmi bir ulustan fkran enerji zerinde temelleri
atlm yeni tip bir devlet yaratmay arzulamaktayd.
talyan faizminin dnda, iki sava aras dnemdeki baka baz hareketler de faist olarak snflandrlabilir, nk her birinin ortaya kt
zgl tarihsel koullar onlar emsalsiz klsa bile, tm de kitle hareketi
araclyla yapsal adan zde bir ulusal yenilenme mitini paylamakta
ve bu mite ulamak iin radikal politikalar ortaya koymaktayd. Bu hareketler arasnda Nazizm, Falanjizm, Britanya Faistler Birlii, Romen Demir
Muhafzlar, Brezilya Eylem Takm bulunmaktadr. Bununla birlikte, yakndan incelendiinde, rlandal Mavi Gmlekliler ve iki sava aras dnemin Belikal Rexistleri gibi sk sk faizmle ilikilendirilen dier hareketler,
faist olarak nitelemek iin ihtiya duyulan yeniden dou mitinde sakl
bulunan yeniliki radikalizm ya da gelenekilik kartlndan yoksun hareketler olarak grlebilir.
Bundan baka, daha yakndan incelendiinde, ou zaman faist talya
ile bir btn olarak ele alman otoriter baz rejimlerin, yeni bir ynetici elit
yaratmak iin hibir radikal plan izlemedii grlmektedir, fakat bu rejimler, faizmin dsal nianlarn (liderlik klt, kitle gsterileri, gmlekli
genlik hareketleri vb.) benimseyerek yarattklar faist grnme ramen,
iktidar, muhafazakr gler adna kullanmlard. Bu 'parafaist' rejimler
arasnda Franco spanyas (1939-75), Dollfuss ve Schuschingg Avusturyas
(1933-38), Antonescu Romanyas (1940-44) ve Petain Vichy Fransas
(1940-42) yer almaktadr. Bunlar aslnda 'kar-devrimci' rejimlerdi, fakat
sadece komnizmi deil, egemenliklerine kar devrimci bir tehdit oluturduu lde 'hakiki' faizmi de sourmaya, marjinalletirmeye ya da
safd brakmaya altlar.11 rnein spanya'da, temel aray cumhuriI I ) Bu ayrmlar nda, iki sava aras dnem Avrupa otoriteryanizmi hakknda bkz.
ili, l'lc Nature of Fascism, 5. blm.

SADAN DEVRM: FAZM

237

yeti gleri ezmek ve toprak sahibi elitlerin, monarinin ve kilisenin

glerini restore etmek olan Franco, rejimine bir devingenlik halesi vermek ve baka ekilde yanna alamayaca genlii yanma ekmek iin
gerekten faist olan Falanj' sourmaya dikkat etmiti. Romanya'da Kral
II. Carol, ilk nce lkenin ar iddete dayal faist hareketi olan Demir
Muhafzlar ezmeye alt, fakat bu hareketin poplaritesi onun taktik
deitirmesine ve Demir Muhafzlarn liderlerinden bazlarn ynetime
sokmasna yol at. Tahttan ekildikten sonra, iktidar Demir Muhafzlarla paylamak iin hazrlanyor gibi yapan General Antonescu onun
yerine geti, fakat Muhafzlar zor kullanarak tasfiye etmek iin bulduu
ilk frsattan yararland. Bu sreler, muhafazakrlk ve faizm arasndaki
temel uzlamazl, her ne kadar onlar ortakla zorlayan ok pratik mlahazalar olsa da, gzler nne sermektedir.
deal tiplerimizden kan bir nc ierim, yalnzca iki sava arasndaki sac rejimlerin, Faist talya'nn ve Nazi Almanyas'nn, gerekten
devrimci, dolaysyla da faist olduudur. Bununla birlikte, ok benzer bir
ulusal yeniden dou mitini paylamakla birlikte bu iki rejim, derin ayrlklar tamakta, onlar iktidara getiren somut koullar ve bu mitin ortaya
konulma yollar bakmndan farkllatrmaktadr. Bir bakma, Faizm ile
Nazizm'in hareketten rejime geiini tamamlamasn salayan koullar
ok farklyd. talya, Almanya ile kyaslandnda toplumsal adan son
derece zayf lde btnlemi ve ekonomik adan az gelimiti. Bundan dnda, Mussolini'nin, Ekim 1922'de (Roma'ya yry) Siyah Gmlekliler ile birlikte bir putsch [hkmet darbesi] tertipleme tehdidini savurmas ve bylece Kral III. Emanuel'i koalisyon ynetiminin bana gemeye
ikna etmesini salayan, hemen sava sonras yllarn siyasal kaos ortamyd.
Mussolini talyan devleti ve toplumunda hedefledii devrimi yrrle
koymak iin, sosyalist milletvekili Matteotti'nin faistlerce katledilmesinin
ona otoriter bir rejimi tesis etme ansn vermesiyle balayan bir devlet
krizinin kt, Ocak 1925'e kadar beklemek zorunda kalmt. Hitler'in
Kasm 1923 putsch giriimi, pek fena bir baarszlkla sonuland; bunun
nedeni Almanya'nn ekonomik, siyasal ve toplumsal yaam zerindeki
etkisiyle devletin fel edilmesine katkda bulunan ve partisinin sandkta
kitlesel bir destek kazanmasn mmkn kdan dnya bunalmnn ykclyd. Krizin derinlii, lider politikacdar kendi konumlarn glendirmek
iin Nazizm'i kullanmaya ikna etti, ve bu Ocak 1933'te Hitler'in anslye
olarak atanmasyla doruk noktasna ulat.
Yine de, her iki faizmin devlet iktidarnn kalesini fethetmedeki baarlar arasnda arpc koutluklar vardr. Bat tarihinde her temel siyasal

232

ROGER GRIFFIN

devrim rneinde olduu gibi, onlar iin gerekli olan balam Eski Dzen'de yaanan derin krizdi. ki rnekte de liderler, ulusal geleneklerde
kklememi, byk lde itibardan dm, geleneksel 'Muhafazakr'
san ok zayf olduu, etkili bir alternatif getirmeyecek lde blnm bulunduu ve devrimci sosyalizmin marjinallemi bir g olarak
kalmasna ramen, tehlike anlarn aldracak derecede gl olduu
bir parlamenter sistem iindeki yapsal atlaklarn verdii avantaj kullanmak konusunda olduka becerikliydiler. Dahas, iki lkedeki liberal
ve muhafazakr egemen unsurlar, faizmi 'evcilletirebilecekleri', ekonomik ve siyasi yaama istikrar geri geldii takdirde faizmin datlabilecei
eklindeki yanl varsaymla faizme hayati dnler vermeyi tercih ettiler.
Mussolini ve Hitler kiiliklerinin birok bakmdan farkl kutuplarda
yer almasnn yan sra gncel meselelere dair grler ve zgl politikalar konusundaki derin farkllklar, Faizm ile Nazizmi birbirinden ayrr.
Ancak bu tr ztlklar, sadece, ayn ideolojik ulusal yeniden canlanma
mitinin son derece eitli tezahrleri nasl birletirebildiine iaret etmektedir. Bunun dnda, iki rejimin devlet aygtnda yaptklar kurumsal
deiikliklerde ve 'ulusal toplulua' yeniden ilerlik kazandrmak iin yklendikleri toplum mhendislii iinde pek ok ortak yn vard.12

Faist devrimin mitsel z

ddiamz doruysa ve faizme devrimci bir milliyetilik biimi olarak yaklalmalysa, neden 'faist' terimi ou insan iin sadece totaliterlik, ykclk, nihilizm ve insanlkdlk gibi yan anlamlara sahiptir? ncelikle,
bunun her zaman byle olmad belirtilmelidir. talyan Faizmi'nin Nazi
Almanyas ile daha yakn ilikiye girerek, onu taklit etmeye balamasna
kadar Mussolini'nin lkesi iin harika bir i baard, Avrupa'da ve ABD'de
ortak bir grt. 1930'Iarn popler bir Amerikan ak arks, 'Zirvedesin,
muhteem Houdini'sin. Zirvedesin, Mussolini gibisin!' diyordu.
1936'da Faist talya ve Nazi Almanyas arasndaki 'Mihver'in oluturulmas, iki lkenin de spanya Savanda, acmaszca Franco'nun yannda
yer almas, kinci Dnya Sava baladnda talya'nn nc Reich'e mttefik olarak katlmas ve nitekim nc Reich tarafndan yaplan akla
hayale smaz vahetle ilikilendirilmi olmas gerei, sadece talyan faizminin deil, genel olarak faizmin imajn bir daha deimemek zere belirledi.
12) Bu ortak yler hakknda ikna edici bir deerlendirme Alexander de Grand tarafndan Fascist ltaly and Nazi Gemany, The 'Fascist' style ofRule, Londra, 1995'te yaplmtr.

SADAN DEVRM: FAZM

238

Faist devrimin, nihayetinde en ok sava ve planl kyclkla e anlaml hale gelmi olmas bir rastlant deildir. Aksine, bu gerek,
birletirildiinde son derece ykc bir g yaratan iki mitin bileiminden
oluan faist ulusal yeniden dou grnn kendisine ikindir. Bu mitlerden ilki, zafer ve utan, iktidar ve zayflk momentlerinden geen epik
bir yknn kahramannda cisimleen, organik bir kuramsal birim olarak
ulus kavramdr. Bu mitin bir rnei, 1923'te faizmle btnleen talyan
Milliyeti Birlii tarafndan sunulmaktayd:
Milliyeti retiyi dier btn siyasal retilere gre ok zel bir balama
sokan ey, milliyetiliin temel tezi, yani dnyada var olan trl birliklerin, bireylerinkini ok aan, yzlerce ve binlerce yldan beri devam eden
bir hayata vakfedilen gerek organizmalar olmasdr. Nitekim, talyan
ulusu, yalnzca yaayan 36 milyon talyan deil, ayn zamanda gelecek
yzyllarda yaayacak olan ve tek bir btnn bileenleri olan yz milyonlarca talyan da kapsamaktadr. B anlay iinde her kuak ve bu
kuaklar iindeki her birey, yalnzca ulusun geici ve son derece kk
bir paras ya da ulusal organizmann bir hcresidir. Hcreler doar, yaar
ve lrken deimeden kalan organizmada olduu gibi, bireyler de doar,
yaar ve lrken ulus, binyllk varln srdrr.13
Bu pasajdan da grlebilecei gibi, ar milliyetiliin temel metaforlar
yaamsaladr. Bu metaforlar sk sk, biyolojinin, corafyann ve maddenin
fiziksel gerekliklerini ruh, kahramanlk ve irade gibi metafizik alanlarla
birletirir: Srekli tekrar edilen faist 'kan' ve 'rk' imgeleri, bu boyutlar
birletirir. Faist milliyetilik, birey zerinden ulusta vcut bulan tarihe,
yazgya ve Tanr'nn inayetine ilikin iddialarn tmel olduu, rklarndan
ve toplumsal deerlerinden bamsz olarak tm insanlarla kurulan gnl
birliini, ortadan kaldrlmas gereken tinsel kn bir belirtisi olarak
gren bir mitsel kurgular dnyasdr. Bu, topyac yeniden dirili arzularnn, kutuplam kartlklar etrafnda dnd bir dnyadr: Salk/
hastalk; ulusumuz/dman; erkek/kadn...
Ar milliyetilik insana dair hayalgcnde ataerkil, ovenist bir nitelik tayorsa -sava, kahraman, yaratc erkek-, bu, kadna dair fantezilerinde de ayn lde sz konusudur: Besleyen, canyolda olan ve dourgan kadn. Merhamet ve kuku, stesinden gelinmesi gereken zayflklar,
gllk ve kesinlik ise desteklenmesi gereken erdemlerdir. Nazilerin
ynetimi altnda 'kaba' ve 'fanatiklik' szckleri olumlu yan anlamlar
13) Griffin, Fascism, s. 37-8'den alnt.

232

ROGER GRIFFIN

kazand. Tm faistletirilmi bireylerin toplam olarak ulus, sava bir

erkek gibi davranmaldr. Disipline edilmeli, onurlandrlmak, cesaretlendirilmeli, iyi bir biimde donatlmal ve eitilmeli, kavgaya hazrlkl klnmal, fethetmeye yatkn olmal ve bunlar baarabilmek iin gerekli insangcn, kadnlarn yeniden reten ve sevecen nitelikleriyle temin etmelidir.14
Faizmin ikinci mitsel bileeni nedir; yeniden dirili mi? Yeniden dirili
ya da 'palingenesis'* miti, 'ulus'tan ok daha eski bir metafor evrenine
aittir. Bu, yeni bir yaam, yeni bir yaratmn habercisi olarak k ve
lm deneyimini akla getirir. Palingenetik imgelemde, ykm, yeniden
dou iin bir balangtr; en saf olann lm, daha iyiye alan destans bir tarihsel dnemin paras haline getirilerek, anlaml bir kutsalla
dntrlr. Gelecekteki ycelie dair bu gre bir kez kaltmsal ya
da rksal saflk hakknda bir teori girdiinde, sapla saman birbirinden
ayrp geriye sadece baaklarn braklmas mantkl bir hal alr. Ya da bir
Nazi ideologun 1925 banda belirttii gibi:
Aa gruplarn altkategorilerini meydana getirenlere merhamet gsterilmeyecek: Ktrmler, sarallar, krler, deliler, sar ve dilsizler, alkoliklerin sanatoryumda ve bakmhanede domu ocuklar, yetimler, sulular,
fahieler, cinsel rahatszlklar olanlar vs. Onlar iin yaplan her ey, sadece daha fazla yardma layk olan kiilerin kaynaklann almak anlamna
gelmez, trsel seilim srecini de etkisiz klar... Bu en alt kategori, ykm
ve lm anlamna gelir. Yk olanlar ve muhta olanlar. Meyve vermeyen
aa kesilmeli ve yaklmaldr.15

Faist devrimin totaliter doas

Faizm, ar milliyetilik yeniden dou mitiyle birleerek, zorluk iindeki bir toplumun ihtiyalarna yant olduunda ortaya kar; bylece,
temel gr, ulusun eski toplumun knden kurtarlmas ve yeni tip
bir insann, faist 'yeni insan'n, yaad yeni bir dzende tazelenmesi
olan bir ideoloji yaratr. Bu topyac vizyonun ne tr fikirleri kapsad,
Alman i Cephesi adl Nazi rgtnn bakan olan Robert Ley'in
1938'de yapt bir konumadan alman aadaki bildirgede sezilebilir:
14) Faizmin misojinist (kadn dman) yn hakknda bkz., Klaus Theweleit, Male
lumtasies, Cambridge, 1989, (2 cilt).
* Soyolu. (.n.)
15) Alnt, Griffin, Fascism, s. 118-19.

SADAN DEVRM: FAZM

240

iinde bulunduumuz zamann bykln kavrayacaksak eer, anlamamz gereken tek bir ey vardr: Biz yeni bir devlet sistemiyle ya da yeni
bir ekonomik sistemle ilgilenmiyoruz. Ordunun ya da ekonominin inas
gibi dsal bir eyle de ilgilenmiyoruz, - insann, bireyin yenilenmesi gzden
dmektedir. nsanolu byk bir dnm geirmektedir.
Daha nce bir fikrin bunu baardna inanyor musunuz? nsanolunun yenilenmesi kendisini, bu fikrin gerekten de insan yaamnn en
mahrem vehelerini dntrebilmesi gereinde belirgin klmaktadr.
Nasyonal Sosyalizm, Alman halkn, Alman bireyini grevini yerine getirmekten alkonarak urad hasardan kurtarma gcne sahiptir. Onun
nihai ve en byk baars budur.16
Milliyeti bir ruh iinde 'insann yenilenmesini gerekletirmek, otoriter
bir devlette toplumsal, ekonomik, politik, kltrel ve zihinsel yaamn tm
ynlerinin egdmn uygulamaya koymay da kapsamtr. Liberal zgrlklerin ve sosyalist enternasyonalizmin safd edilmesi, faistler iin iyileme srecinin bir parasyd. Faistlerin talya'y 'totaliter' bir topluma dntrmekten tr bbrlenmelerinin17 nedeni budur ve 'totaliter devlet', Naziler iin de eit lde olumlu bir terimdi.18 Bu terimlerin siyaset bilimcileri
asndan, faistlerin (ve komnistlerin) toplumu yeniden biimlendirmek
iin sarfettikleri aba gz nne alndnda kazandklar olumsuz yan anlamlar, toplumu 'btnletirmek' dorultusundaki abalarnn rktc
insani maliyetlerinden kaynaklanmaktadr. 'Btn olarak' egdmlenmi
bir toplum topyasnn ardna den, modern toplumun oulculuunun
kkn kazmaya girien herhangi bir devrimci mit, kanlmaz olarak o
topyann bozuk ve kt bir kopyasna yol aar. Bundan ortaya kan sonu,
devletin yaratt ykm ve kycln, ulamaya alt nihai amalara
yaplan gndermelerle hakllatrlan bir kar-topyaya (ya da 'kt' topya)
yol amasdr: Yeni tip insan tarafndan yeni bir devletin kurulmas.
Ancak, faizmin topyasn gerekletirme giriiminin totaliter ierimleri, her hareketin zel niteliklerine baldr. Bu durum, Faist talya'nn
Nazi Almanyas'ndan ok daha az otoriter olmas gereiyle rneklenmektedir. Nazi Partisinin tersine, iktidara gelmeden nce hibir zaman byk
bir seim destei elde etmemi olan Faizm, Mussolini'nin radikalizmini
uydurmak zorunda kald krlgan bir kavramd. Mussolini'nin byle davranmak konusunda baz endieleri vard, nk talya'nn dntrlmesi
16) A.g.e., s. 142-3.
17) A.g.e., s. 52-3.
18) A.g.e., s. 138-9.

232

ROGER GRIFFIN

srecine nclk etmeye ilikin nihai hedefini izleyebildii srece dnemin taleplerini karlamak zere tek tek deklare edilmi inanlar baltalamaya ve deitirmeye hazrlanyordu.
Bunun dnda, ou talyan'n devlete yabanclamas ve zayf lde
sosyallemesi, faist kahramanlk ve lidere kr krne ballk dncelerinin mevcut siyasal kltre kolayca yamanamayaca anlamna gelmitir.
Bu, muhafazakr glere byk dnler verilmesinin gerektii ve talyan
sosyal hayatnn radikal bir dnmnn sorun olmad anlamna geliyordu. Dahas, lkenin teknolojik ve maddi kaynaklar, Alpler'in kuzeyindeki gelimi uluslarnnkilere kyasla zayft; o nedenle silahl glerin
tekili yavat; bu nedenle toprak tutkusunun kstlanmas gerekmiti:
kinci Dnya Sava'ndan nce talya'nn emperyalist tutkular asndan
gcn gsterdii asl yer, modem bir ordusu olmayan feodal bir Afrika
devleti olan Etiyopya'yd. Faizm, Etiyopya'ya boyun edirirken, kimi 'liberal' ondokuzuncu yzyl glerinin (rnein Belika) smrgelerini boyun
edirmeye zorlarken okluundan daha ykc ya da kyc deildi.
Faizm'in, Nazizm lsnde bir terr aygt gelitirdiini ne srmek
de yanl olacaktr. 1938'de anti-semitik rk yasalar geirilmeden nce rejimin ideolojisi tarafndan belirlenen asl dmanlar, birka istisna dnda
ya gneydeki krsal blgeye srgne gnderilen ya da ikence veya idam
edilmeksizin hapsedilen, keskin anti-faist liberaller ve komnistlerdi.
Aslnda Faizm, Hitler'in yeni bir Avrupa dzeni hakkndaki planlarna
dahil olana kadar, 1919 ve 1921 arasnda liberal talya'ya hkim olan ve
Mussolini'nin Kara Gmleklilerinin temel bir siyasal g olmasn salayan
i sava koullan esnasnda yaanan sosyal iddete kyasla daha az iddetten sorumlu oldu. Faizm, kltrel konularda da yaratc sanata pek sansr
uygulamad ya da (basn, radyo ve sinemada aktarlan haberlerin ierii
zerinde dizginleri sk tutmasna ramen) belirli bir tarz pek dayatmad.
Aksine, mucitlerin ya da sporcularn sorumlu olduklar siyaset ne olursa
olsun, kendisini tm talya'nn teknolojik ve sportif baardaryla zdeletirirken yapt gibi, biimi ya da ierii ne olursa olsun, tm kltrel retimin patronu olduu propagandasn kulland.19
nc Reich, bsbtn farkl bir giriimdi. Liderleri, Nazi ideallerine
ilikin yorumlarna sahip kmak konusunda genellikle acmaszlard. Yz
binlerce 'fanatik' izleyiciden oluan paramiliter oluumlar, ulusun iyilii
iin 'acmasz' olmaya hazrlard. nc Reich'in kullanmna ak geni
19) Bkz. Marla Stone, 'The state as patron', Matthevv Affron ve Mark Antliff, Fascist
Vuoru iinde, Princeton, NJ, 1997, s. 205-38.

SADAN DEVRM: FAZM

242

endstriyel ve teknolojik kaynaklar olan, hayli modernlemi bir lkesi

ve talya ile kyaslandnda eitimli, sosyallemi bir nfusu vard. Savunduu ar milliyetilik, sonunda ou sistematik soykrm programnn
kurban olan Yahudi (drt ya da alt milyonu ldrld) ve ingenelerden
(750.000'den fazlas ldrld), homoseksellere, fiziksel ve zihinsel engellilere dein, btn insan kategorilerini ulusal toplumun ard iin dman
olarak gren dzmece bir 'jenik' bilime dayandrdan rksal salk ve hijyen amalarn gdyordu: 320.000'in zerinde etnik Alman ksrlatrld
ve 'ulusal cemaatin' rk saln ihya etmek amacyla 150.000'e yakn
da katledildi. Aa bir rkn vcut bulmu hali olduklar iin ldrlen ya
da tutsak edilen milyonlarca Polonyal ve Rus sava esiri ve sivil de cabas.
Bu arada, Nazizm'in tinsel ke dair hal zihniyeti, komnistler,
zgr Masonlar ve radikal Hristiyan Yehova ahitleri gibi ideolojik dmanlara zulmedilmesinin tesine, 'Alman deerleri'ni ykmak zere yaplan
tm sanatsal biimlerin kastl olarak yok edilmesine ve onlarn 'kltrel
Bolevizm' olarak ortadan kaldrlmasna kadar uzand. Bununla kastedilen, Nazi ideolojisini aka artrmayan btn bir edebiyat ve resimdi.
Sonu olarak Almanya, 'rksal olarak aa' kltrlerin rnlerinden deneysel mzie kadar uzanan yelpazede, sanat tarihilerince 'modernizm'
olarak bilinen her eyin toptan ortadan kaldrlmasna tanklk etti. Bu,
cazn yasad ilan edilmesinde (nk caz, Zencilerle zdeletiriliyordu)
olduu gibi, Yahudiler tarafndan retden tm sanat, edebiyat ve mziin
yasaklanmasna yol at. Ancak Nazi propagandasnn yneticilerince, rksal
nefreti beslemek ve dmanla alay etmek iin zel olarak seilmi szlerle
sylenen Amerikan hit paralarndan oluan swing-caz epey poplerdi.
Nazi d politikas da talya'nnkine kyasla ok daha haris ve ykcyd.
Bu politika Avrupa'nn geni alanlarn, rksal ilkeler ve Byk Almanya'nn sekin yarar iin insani, maddi ve kltrel kaynaklarn topyekn
smrlmesi zerine temellendirilen bir imparatorlua katmay da ieriyordu. Nazizm'in yeni bir dzene ilikin fantezilerini gerekletirmesinin
maliyetinin, modern devletin tm maddi ve lojistik kaynaklarn kullanarak ei grlmemi bir lde savaa, kyma, kitlesel esarete, cinayetlere
ve kastl soykrma yol amasnn bir nemi yoktu.

Faist 'srekli devrim'

Nazi topyasna ikin radikal ykclk, genel olarak faist ideolojiye ikin
zelliklerle birletirildi. Tm devrimler, sadece 'gei dneminde' insanln belirli bir kesimini, 'ilerlemeyi' geri eken dierlerine gre stn

232

ROGER GRIFFIN

tutsa bile, tanm gerei ykc ve hazrlkldr. Liberal devrim, feodal ya

da komnist bir ancien regime'in yklmasn gerektirir. Komnist devrim,
teoride burjuva kapitalizminin yklmasn gerektirir ve pratikte, rnein
Stalin dnemi Rusyas'nda, Mao Zedung ini'nde ya da Pol-Pot Kamboyas'nda olduu gibi ounlukla geni kitlesel cinayetlere ve terre yol
aar. Polonya'da ve ekoslovakya'da 1989'daki Kadife Devrimler bile,
pek ok sradan insan iin istikrar, maddi gvence ve toplumsal bar
salam olan Sovyet smrgeciliini ykarak, yerine bunlarn hepsini bir
rpda ortadan kaldran vahi kapitalizmi geirmitir.
Faist devrimin liberal (burjuva) ve Marksist devrimlerden nemli lde farkllat nokta, teoride bunlarn, yerel lde gerekletirilmesine
ramen, gnn birinde insanla kresel lekte kazanmlar getirecek
bir srete 'eski dzen'e kar blgesel mcadele iinde mevziler oluturmay amalamasyd. Bu kazananlardan biri uluslararas bar olacakt.
Elbette, iki sava aras dnemde 'evrensel' bir faizm ve kendisine uygun
hareketlerle kurduu, 1945 sonras faizminin gelitirmeyi srdrd ve
1990'larda internetin gelimesiyle gerekten de kreselleen uluslararas
balantlar ekillendirmeye ynelik bir dizi giriim sz konusuydu. Bunun dnda, hem Faistler hem de Naziler kendilerini, kten sadece
uluslarn deil, bir btn olarak 'uygarl' da kurtaracak kiiler olarak
grdler. Yine de, Faizmin asl oda, daima, 'insanlk' deil ulus oldu ve
bu anlamda Faizm'in devrimi, son derece blgeseldi. Naziler, salkl tm
etnik Almanlar birleik bir ulusal toplulukta ya da Volksgemeinschaft'ta
kaynatrabilmek adna hayal edilebilecek en ar nlemlere bavururken,
Faistler'in Eski Romallar'n yce niteliklerini kendilerinde yeniden canlandrmak istedikleri ulus talyan ulusuydu.
Bir dier nemli farkllk, liberallerin ya da Marksistler'in aksine,
faistlerin, bir toplumsal denge ve dinginlik noktasna ulam 'istikrarl'
bir toplum tasavvur edememesi olgusunda yatmaktadr. Faizm iin duraanlk, iyi bir istikrar anlamna deil, atalet, e-yaylm ve lm anlamna
gelmitir. Bundan tr faizm, kendisini iktidara getirecek devrimci ann
devingenliini srdrmek, 'srekli devrim'in koullarn yaratmak iin
ilerler. Nazilerin gerekten kurduklar (ve ancak kurabileceklerini hayal
eden Romen Demir Muhafzlar ya da gnmz Amerikan neo-Nazileri
gibi dierleri) radikal, jenik bir faist rejim kendi mantn srekli bir
yaratma ve ykma srecine oturtmaya zorlanr: 'yeni devlet'in kurulmasna
eski sistemin yklmas ya da egdmlenmesi elik etmelidir.
O halde faist devrimci iin dmanlarn yok edilmesi, ne nihiliste
ne de isanlkddr; o, srekli devrimin ayrlmaz bir vehesidir. Faizmin

SADAN DEVRM: FAZM

244

dnya grnn mitsel ncllerinden mantksal olarak kan ilke, ina

etmek iin ykmak ilkesidir ya da faist bir dnrn 'yaratc nihilizm'20
dedii eydir. Faist, yenilenebilmesi iin ulusun 'salksz' unsurlarn
dntrr ya da onu (Nazizm rneinde olduu gibi) bir operasyonla
ortadan kaldrr; daha iyi byyebilmesi iin ulus aacnn l dallarn
ve fazla yapraklarn budar; insanln en azndan kendine ait blmn
kn tahribatlarndan ve tm uygarln kurtuluu iin 'aa' kltr
ve rklar tarafndan 'batakla srklenmesi' tehdidinden korur.

Geici bir devrim olarak faizm

Faist devrimin temelini oluturan palingenetik lm ve yeniden dou
mant, rasyonel deil, riteldir. Soykrmn brokratik, lojistik ve teknolojik boyutlarnn ne lde modern olduunun bir nemi bulunmasa
da, bunun ardndaki psikolojik drt, sonuna kadar anlatrma ve kutsama riteliyle doludur: Ulus dinleebilsin diye ar olmayann yok edilmesi; ar unsurlarn, Almanya'nn yaayabilmesi iin lmeye hazrlanmas gerekecekti. Faizmin ritel boyutu kendisini en ak ekilde, hem
Faist hem de Nazi rejimlerinde 'dinsel' bir biime sahip olan toplu siyasal ayinlerin oynad merkezi rolde ifade eder.
Pratikte liberal ve komnist rejimler, rnein renkli balonlarla doldurulan Amerikan ilkokullarnda ya da Kzl Meydan'daki byk Sovyet
1 Mays geit trenlerinde olduu gibi, her zaman toplu siyasal ritelden
faydalanm, fakat iki sava aras dnemin faizmi bu tr ritelleri kendi
anlay iin bilinli bir ekilde merkezi klmtr. Mussolini ne zaman
halka hitap etse bir araya gelen 'ynlar', Naziler'in parti kongrelerinde
dzenlenen el feneri yryleri ve kitlesel mitingler, lider kltnn oynad hayati rol kadar, meydanlarn rejimin simgeleriyle (eritler, gamal
halar) doldurulmas, antsal mimari yaratma drts ve her iki rejimde
de retorikten ve gsteriden srekli yararlanlmas, o dnemin yorumcularnn dikkatini ekmemi olsa da, dikkat ekiciydi. Nitekim, Almanya'daki
Fransz bykelisi, 1937 Niimberg Mitingi'nin ynlarda yaratt srad
etkiye tanklk ederken yle diyordu:
Eski kenti saran ortak coku atmosferi artcdr ve pek de anlatlacak
gibi deildir: Yz binlerce erkek ve kadn penesine alan grlmemi lgnlk, onlan kutsal bir vecd gibi apansz yakalayan romantik heyecan ve
20) Bkz. Griffin, Fascism, s. 351-4.

232

SADAN DEVRM: FAZM

ROGER GRIFFIN

mistik esrime. Birounun nne geilemez bulduu bir etki yaratlmaktadr. Ayartlm ve kandrlm kalabalk, davaya hizmet etmeye hazr, byk alaylann ve gsterilerin aldanc debdebesinin altna gizlenmi tehlikeli
gereklikten habersizce evlerine dnerler.21
Modern toplum birletirici inan ve ritellerini kaybederken, o toplumun iinde yaayan insanlarn hl tmyle laikletirilmi olmadna
ilikin iaretler vardr. Bilhassa, sadece kar karya kaldklar maddi
gvensizlik ve glklerden tr deil, fakat bildik toplumsal sistemler
kt zaman, derinden tehdit edildikleri hissine kaplmaktadrlar. Bu
noktada onlar, karlatrmal dinler konusunda nemli bir uzmann 'tarihin terr' dedii ey tarafndan ele geirilebilmektedirler.22 Bylesi koullarda yeni bir ideoloji, yeni bir siyasal, toplumsal ya da dinsel hareket,
taraftarlarna kaosun nedeninin tehisini salayan, balanma ve gelecee ynelik bir etkinlikte bulunma duygusunu yeniden tesis eden yeni bir
ereve nerebilir.
Bu zmlemeye gre, Birinci Dnya Sava'nn hemen ardndan gelen
yllarda talya'y etkileyen ok ciddi toplumsal ve siyasal istikrarszlk, 1929
sonrasnda Almanya'da Weimar Cumhuriyeti'nin k, hem Faizm
hem de Nazizm tarafndan kullanlan ritel tarz siyasetin, hibir geleneksel partinin takipilerine alayamad bir coku rettii koullar yaratt; onlarn kolektif bir heyecan ve ait olma duygusu yaratarak oluturduklar rejimlerde hayati rol oynamaya devam etti. Faizm, ikame bir din olarak
i grd. Milyonlarca insan bu dine ynelten ey onlarn akl deil, aksine
tarihin kaotik, zc bir dneminin bir uyum ve yazg duygusuyla dolu
yeni bir dneme dntrlmesi dorultusundaki znel duyguydu.
Faizm'de bu derece merkezi olan irrasyonel, mitsel bileke, modernite
kartlyla kartrlmamaldr. Her iki rejimin gemie (Faizm rneinde
Roma mparatorluu, Nazizm rneinde Aryan ve Germanik gemi)
ynelik bariz taknts, gemie geri dnme arzusundan deil, rkn ezeli
ve ebedi niteliklerini canlandrma arzusundan kaynaklanr. Bu yzden
Faizm, modemite kart deildi: O, alternatif bir modernlik yaratmaya
girimiti. Faizm, ilkece zel mlkiyete ve zel iletmelere kar olmak
anlamnda kapitalizm kartyd. Bununla beraber, Marksistler'in farzettiklerinin aksine faistler, kapitalizmin bireyci ve materyalist ruhuna ya da
ethos'una, zellikle de uluslararas kapitalizme kkten karydlar. Onlar,
21) Guido Knopp, Hitler. E ine Bilanz, Berlin, 1995, s. 82-3'ten ahntlanmur.
22) Mircea Eliade, T/e Myth ofEtemal Retum, Princeton, NJ, 1971 (ilk bask 1949).

247

kapitalizm yerine, halknn yaamn tketim toplumunda sahip olmadklar ruhsal bir nitelikle dolduracak olan yaygn bir ulusa sadakat duygusunu yerletirmek istediler.

Faizmin nesnel devrimi

Bununla birlikte Faist Devrim'in znel boyutu zerine yaptm vurgu,
dikkati, her iki rejimin d dnyada gerekletirmeye alt deiimlerden uzaklatrmamaldr. rnein, ne Faist devlet ne de Nazi devleti
kapitalist ekonomiyi ve zel mlkiyeti ortadan kaldrmak istemese de
onlarn, ister talya'daki korporatif sistem araclyla olsun isterse Almanya'daki kartelleme ve muazzam devlet endstrileri araclyla olsun, sava
zaman hari herhangi bir liberal devlet iinde kendilerini ekonomiye
balama endieleri yoktu. kinci Dnya Sava iin ymak yaparken her
iki rejim de, kendine yeterlilik (bamsz bir ekonomi) amacn izledi.
Naziler maddi ve insani kaynaklar (yani yabanc iiler ve milyonlarca
insann zorla tutulduu toplama kamplar) nc Reich'm kar iin
insafszca smren, byk bir Avrupa imparatorluu yaratma noktasna
ilerlediler. Krupp, Daimler Benz ve IG Farben gibi byk endstriyel
firmalar tutsak emeiyle yksek teknolojili rnler rettiklerinde, bu,
kapitalizm iin pek alldk deildi.
Her iki rejim de kendini, eitim sistemini, bo zaman, sportif, kltrel ve teknolojik alanlarn tm ynlerini yeniden biimlendirmek iin,
ister (talya'da olduu gibi) bunlar yeni devletin dehasyla ilikilendirerek
isterse (Almanya'da olduu gibi) zorunlu katlm ve sosyal denetim araclyla, simgesel olarak ie komak iin btn toplumsal gruplara ynelik
kitlesel rgtler oluturmay da ieren etkileyici bir toplumsal mhendislik
programna verdi. Bununla birlikte, her iki rejim iin de orrak olan ama,
tm yeteneklerini, idealizmini ve enerjisini ulusun davasna adamak iin
samimi ve mutlu bir ekilde hazr bulunan yeni tip bir insann, faist 'yeni
erkein' (ve kadnn) kendiliinden doaca, tamamyla faistletirilmi
kltrel bir ortam yaratmakt. Otoyollar ina etmek ve (talya'da) bataklklarn drenaj gibi muazzam kamusal almalar yapmak, Berlin'in merkezini antsal bir lekte yeniden ina etmek ve kente 'Germanya' adm vermeye dnk planlar, eitim sisteminin Faist ya da Nazi deerlerini kitlesel
lde retmek iin radikal bir biimde batan aa deitirilmesi, tm
bunlar btnyle 'znel' bir devrimin belirtileriydi. Her iki rejim de Avrupa zerindeki toprak iddialarnn peinden gitmek iin uluslarnn insan
ve fiziksel kaynaklarn harekete geirmek zere muazzam lekli hazrlk-

232

ROGER GRIFFIN

lar yapyordu ve Nazilerin, faizmin devrimci deviniminin en etkili kant

olan rksal olarak saf ve salkl bir nc Reich yaratmak konusundaki programlarn gerekletirme abalar korkun bir kapsamda srd.
Faizm sadece, liberal, hmanist ve nihayetinde Hristiyan geleneklerinden sarih bir kopuu gerekletirmeyi hedefleyen bir deer devrimi
deil, toplumun ynlendirilecei ve yelerinden her birinin yaayaca
yolda temel bir dnm ortaya karmak iin toplumsal mhendislikle
modern devletin ei grlmemi gcn kullanmaya dnk birleik bir
abayd. Nazilerin topyac fantezilerinin ok daha fazlasn acmasz gereklie dntrmelerini engellemek adna yeterince gl bir askeri mekanizma yaratmak zere ngilizler, Amerikallar ve Ruslar tarafndan muazzam bir aba sarfedildi.

Sonu
Balangta kurduumuz kavramsal erevede, faizm, kendisini, adamakll zgl ideolojik bir dinamikle 'sadan devrim'in radikal bir formu
olarak ortaya koydu. ki sava aras dnemde rejim, sadece ar milliyetiliin gcn ie koan alternatif bir modernite yaratmay hedefleyen bilinli giriime dayanmakla kalmad, fakat Faizm ve Nazizm derin bir
toplumsal kriz tarafndan akna evrilen insanlar iin yeni bir kolektif
aidiyet ve anlam salamay amalayan politik bir ritel olarak i grd.
Faizm ve Nazizm, yeni tip bir insan, yeni tip bir devlet, yeni bir devir
retmeyi amalad.
Bu tip bir faizm yorumu, konuyla ilgili geleneksel yaklamla atabilir, fakat bu, Nazizm konusunda dnyann nde gelen uzmanlarndan
biri olan G. L. Mosse'nin faizmin dinamikleri zerine krk yllk almasnn sonularyla uyumaktadr. Mosse, 1997'de, bilim adamlarnn
savatan bu yana faizmi anlamak konusunda gerekletirdikleri ilerlemeyi yeniden gzden geirirken yle diyordu:
faizmi bir devrim olarak kabul etmek, sziimona btn revizyonist tezlerin en zorlandklar konulardan biri oldu, nk faizm genellikle gerici
ve tutucu olarak nitelenmitir. Fransz Devrimi iindeki kklerini ister
kabul edelim ister etmeyelim, faizm yeni insanlar yaratmak istedi. Bundan niyet edilen, ekonomik deil, kltrel ve toplumsal bir devrimdi.23
23) G. L. Mosse, 'Renzo de Felice e il revisionismo storico', Nuova Antologia, c. 133,
1988, s. 182.

SADAN DEVRM: FAZM

248

Mosse, bu kr noktay, Fransz Devrimi hakknda Marksizm ve liberalizm

zerine temellendirilen devrim modellerinin akademik dnceye hl
hkim olduu 'artc' ierie yklemektedir. Bir kez bylesi nyarglarn
stesinden gelinirse, Goebbels tarafndan yaplan bir konumadan alman
aadaki pasajn, doas itibaryla bir propaganda paras olmasna ramen, faizmin ayn zamanda derin bir inancn, Hitler'in ynetimi altnda
Germenlerin (yani 'toplumun muktediri' olarak kabul edilenlerin) yeni
bir devrim dnemi yaadklar inancnn ifadesi olduu akla kavuur.
Gerekletirdiimiz devrim, btncl bir devrimdir. Bu devrim kamusal
yaamn btn alanlarn kuatt ve onlan temelden dntrd. nsanlann birbirleriyle, devletle ve yaamn kendisiyle ilikilerini tmden deitirdi
ve yeniden ekillenmesini salad. Devrim aslnda, Alman halknn devletle yeni bir iliki gelitirmesine zemin oluturmak iin iktidar adna on
drt yl muhalefette mcadele etmi yeni bir dnya grnn ortaya
kmasyd. 30 Ocak'tan24 bu yana her ey, bu devrim srecinin sadece
gzle grnr ifadesidir. Devrim burada balamad. Sadece bu dnemde
nihai sonucuna ulat. Devrim, temelde, eski kltrel yaamn biimlerine terk edilmi, deerlerini yitiren, aksi takdirde kecek olan bir halkn
var olma mcadelesidir...
Dnyada en ok blnm halk olan Alman halk, kendini oluturan
paralarna kadar atomize oldu ve bundan dolay bir dnya gc olarak
gszlnden tr knand. 1918'den beri ordudan yoksundu ve daha
da kts, haklarn teki uluslann nnde savunma iradesi, ulusal gcnn anlamn kavrad tek bir gsteriyle ortaya kt.25

leri okuma
AIexander de Grand, Fascist ltaly and Nazi Germany. The 'Fascist' Style of Rule, Londra,
1995.
Emilio Gentile, The Socialization of the State in Fascist ltaly, Cambridge, MA, 1996.
Roger Griffin, The Nature of Fascism, Londra, 1993.
Roger Griffin, Fascism, Oxford, 1995.
Stanley Payne, A History of Fascism, 1914-45, Londra, 1995.
Eugen Weber, 'Revolution? Counter-revolution? What revolution?', Walter Laqueur
(yay. haz.), Fascism: A Reader's Guide iinde, Harmondsworth, 1976.

24) Yani 30 Ocak 1933, Hitler'in Reich anslyesi olduu tarih.

25) Griffin, Fascism, s. 134.

ANT-KOMNST DEVRMLER: 1989-1991 25 J

12. Sovyetler Birlii ve Dou Avrupa'da

Anti'Komnist Devrimler: 1989-1991
Robert V. Daniels

mnizm' ska Kari Marx'n, sonunda 'baarsz olan' yetmi yllk bir
'topyac deney'i balatmak iin Vladimir Lenin tarafndan Rusya'da yrrle konan devrimci retisi olarak kavranr. Gerekte, 1989'dan 1991'e
kadar olan devrimlerden nceki eski rejim, artk bir deney deil, Marksist
ideoloji diliyle allanp pullanan devrim sonras, emperyalist bir diktatrlkt.
Ne olursa olsun 1989'dan 1991'e dein gelien olaylar, yine de, 1917'den
1921'e kadar sren klasik Rus devrimci isyan, 1920'lerde Yeni Ekonomi
Politikas'nn pragmatik konsolidasyoru ve Stalin'in 1930'larm bandaki
'yukardan devrim'iyle balayp, kinci Dnya Sava'ndan sonra yaanan
emperyalist genilemeyle belirginleen, bo yere uzatlm bir devrim sonras diktatrlk iin yapld gibi, karlatrmal bir devrim tarihi incelemesi erevesinde zmlenmek durumundadr. Stalin'in eski devrimcilerin ounu tasfiye ediinin yan sra, 1930'larm ortalarnda muhafazakr
toplumsal ve kltrel normlara geri dn ieren 'Byk Geri ekili'i,
ilevsel olarak monarik bir restorasyona denk kabul edilebilir. nnde
sonunda devrim sonrasnn Stalinist diktatrl yerini, daha az iddetli
ve daha demokratik bir biime sahip, zgn devrimci ruhun yeniden
canlanmasna brakt.

Komnizmin ykl ve devrimin doas

ki unutulmaz grnt, komnizmin devrimci kne ilikin algdar
parantez iine almtr: Kasm 1989'da Berlin Duvarnn ykl ile Austos 1991'in dnsz darbe planna kar koymak iin Moskova'da bir tankn zerinde duran Boris Yeksin. Bu dnm noktas olaylar arasnda ve
esnasnda, Sovyetler Birlii ile Dou Avrpa'daki uydularndan oluan
blokta yer alan eski siyasal dzen sona erdiinde, yirminci yzyln en
olaand gelimelerden birine yol aan bir isyan ve ayaklanma frtnas
esti. Birok lt asndan -ynetimsel sreklilikteki kopma, deiimin
derinlii, toplumun baskn tutumlarndaki tersine dnme- bu hareket,
Sovyetler Birlii Genel Sekreteri Mihail Gorbaov da dahil olmak zere,
nderlerin de inandklar gibi, tarihin byk devrimlerinden biriydi. Bununla birlikte, bu bakaldrnn gerek bir devrim olup olmad sorusuna yol aan zgnlkler-ou yerde iddetin olmay, ulusal bamszln
mcrkezilii ve bizatihi 1917'de bir devrimin rn olan Sovyet sisteminin hedef alnmas- vardr.
Sovyetler Birlii'ndeki ve Dou Avrupa'da anti-komnist devrimlerinin gerekten de neye kar mcadele ettiklerini anlamak nemlidir. 'Ko-

Devrimci srecin bu son aamas, deyim yerindeyse, lml bir devrimci

yeniden canlan, komnizmin krizinin en iyi ekilde anlalabilecei bir
oluumdur. Devrimci sreci zen birbiriyle ilikili olaylar, her biri eski
rejimin restore edilmi versiyonunu ykan ve zgn devrimin erken, lml
safhasnn ilkelerini yeniden eski konumuna getiren ngiltere'deki 1688
Muzaffer Devrimi ve Fransa'daki 1830 Devrimi'yle karlatrlabilir. Sovyetler rneinde lml devrime geri dn, eski sistemin reformdan geirilmesi ya da 'yeniden yaplandrlmas' iin Gorbaov nderliinde balatdan
bir giriim olan perestroika ile 1985'te balad ve devrimin tamamen yadsnmas, Yeltsin'in ellerinde zirvesine ulat.
Stalin'in devrim sonras diktatrln milliyeti bir 'kla sosyalizmi' biiminde konsolide etmesinden beri Sovyet rejimi, gerek yurt iinde
gerekse tahakkm altndaki Dou Avrupa lkelerinde, kendisiyle uyumayan rakip toplumsal karlar ve onlarn temsiliyetini sert bir ekilde
bastrmt. Sovyet ynetimi, ayn zamanda askeri gcn temeli olarak
modernleme ve sanayileme yolunu izleyerek kentlemi ve karmak
bir halk yaratmt; snk propaganda ve yavan zorlamayla bastrlamad besbelli olan ykselen beklentilerde bir patlama retmekteydi. Klasik
bir devrime yol aan her eski rejim gibi ypranan Sovyet sistemi de kendi
ykmnn tohumlarn ekti. Aslnda k, sadece 1982'den 1985'e dein

252

ANT-KOMNST DEVRMLER: 1989-199!

ROBERT V. DANIELS

liderlikle ilgili ard ardna gelen glklerin kantlad gibi, bir tr okun
yolunu gzlyordu.
Elbette, lml devrimci canlanmann belirli bir biimde gelimesi, en
batan karara balanm deildir. Avrupa siyasal geleneinin terminolojisi iinde, Gorbaov'un 1985'ten 199 l'e dein srdrd reform abalar, sol bir varyant temsil etti. Gorbaov, Komnist Devrim'le ilikili her
eyi reddetti ve modelini, siyasal olarak 1905 Devrimi'ni izleyen, ksmen
reformdan geirilmi arlk rejiminde ve ekonomik olarak da Birleik
Devletler ile Byk Britanya'da benimsenmi olan anti-sosyalist serbest
pazar teorisinde buldu. Bu varyant, belki demokratik devrimle, belki yetkecilie bir geri dnle, belki de 1848'de Fransa'da lml devrimci canlanmann akn kesen bir dng gibi yeni bir devrimci dngyle, Rusya'y kaderiyle babaa brakacak ekilde 1998 ekonomik kriziyle baarszla urad.
Anti-komnist devrimlerin, seleflerinden bazlaryla paylatklar zel
bir boyut dekolonizasyondu. Bu, Napoleon'un imparatorluu 1813 ve 1814
yllarnda ykldnda ve Rus mparatorluu'nda ulusal aznlklarn merkezdeki karmaadan yararlanp, bir ksm geici olarak, bir ksmysa uzun
erimli olarak bamszlklarn ilan etmesiyle 1917 Rus Devrimi'nde aa
kan bir boyuttu. Benzer biimde, Sovyetler Birlii'ndeki lml devrimci canlanma, Dou Avrupa'daki komnist ynetimli uydu lkeler iin ve
daha sonra da, Sovyetler Birliinin Rus olmayan aznlklar -lkenin yars- iin, Rus mparatorluu'nun yeniden hayat bulduu bu sre karsnda
bir kez daha bamszlklarn talep etmek adna byk bir frsat anlamna geldi.

Eski Sovyet rejimi

1985-1991 bakaldrsna yol aan eski rejimin kendisinin de bir devrim
sonucu kurulmu olmas olaandyd. Ancak sadece ksa bir sre sonra,
Sovyet rejimi kendi halk iin Nazi versiyonundan bile ok daha iddetli
bir totaliterlik biimi olan bir devrim sonras sreci temsil etti. ikinci Dnya
Sava'ndaki zaferle snanan Stalinist sistemin kurucusunun 1953 'teki lmnden sonra, bazen 1956 ve 1964 arasnda Nikita Kruev tarafndan stlenilen yapay 'destalinizasyon'da olduu gibi bozucu reformlarla ve 1964'ten
1982'deki lmne kadar Leonid Brejnev nderliindeki siyasal istikrar
ve askeri ncelikler sylemi -'neo-Stalinizm'- iinde varln srdrd.
Brejnev dneminde ekonomik ilerlemeye modernleme konusundaki
pek ok gsterge elik etti. Gze arpacak dzeyde kentleen Sovyetler

253

Birlii, lise retiminin genelletirilmesiyle gl bir bilimsel kurumsallama gelitirdi, uzman orta snfn ve beyaz yakal alanlarn artn grd
ve nfusun tm katmanlar arasnda bir ykselen beklentiler devrimine
maruz kald. Gelimekte olan toplum, ekonomik aklar verip, Komnist
Partisi'nin ve gizli polisin denetleyici yapsyla i gren ve sistemlerinin
dourduu yeni glerle uzlamakta isteksiz olan yal brokratlarn elindeki siyasi rejimle hsrana urarken, lke, klasik devrim ncesi 'kaslma'
durumunu yaamaya balad.
Kocam Brejnev'in yetmi yedi yanda lm, Sovyet ynetimi ve
ekonomisinin artk atrdayan mekanizmasn salamlatracana sz
veren bir Politbro yesi ve gizli polisin birinci bakan, pek gen olmasa
da, azimli Yuri Andropov'un yolunu at. Andropov lmcl bir hastala
yakalanmt ve onun ubat 1984'teki lm zerine, genel sekreterlik
grevi, zayf muhafazakr Konstantin ernenko'ya geti. ernenko, fiili
olarak liderlik roln, daha sonra yapaca reformlar konusunda ok az
imada bulunarak parti aygt iinde ykselmi olan, Politbro'nun en gen
ve din yesi Gorbaov'la paylat. ernenko, zar zor, bir yl liderlie
devam etti ve lm zerine parti muhafazakrlar, Politbro'daki oylamada bee kar drtle aznlkta kalnca, Gorbaov'un ynetimi devralmasn
nlemeye altlar. Gorbaov, hemen ardndan radikal bir reform vizyonuyla seleflerinin yerine geti. Bylece, perestroika program domu ve
bununla birlikte komnizmin sonu balam oldu.

Sovyet imparatorluu
Sovyetler Birlii biimindeki eski rejim, sadece bir lke deil, iki byk
insan topluluundan oluan tebasna hkmeden bir imparatorluktu. Biri,
arlk gnlerinden miras kalan i imparatorluktu ve Ruslar'la birok aznlk ulusu birletiriyordu. 1991'de paralanan imparatorluk, yani asl Sovyetler Birlii buydu. Dier topluluk, kinci Dnya Sava'nn hemen ardndan Sovyet egemenlii altna giren Dou Avrupa lkelerinden oluan d
imparatorluktu. Teknik adan onlar, Sovyetlere boyun een komnist
diktatrlkler tarafndan ynetilmelerine karn bamsz kaldlar. Bu,
1989'da anti-komnist devrimin blgesiydi.
Sovyet mparatorluu'nun kkenleri, iki dnya savana, arln kne ve Nazi Almanyas'nn ksa sreli Avrupa hegemonyasna kadar
uzanmaktadr. Rusya zaten yzlerce yla varan tedrici genilemeyle arlk
devrinde ok-uluslu bir imparatorluk olmutu. Birinci Dnya Savanda
alnan yenilgi, imparatorluun aznlk milliyetlerinin smrgelikten kur-

252

ROBERT V. DANIELS

ANT-KOMNST DEVRMLER:

1989-199! 254

tulduu ilk byk dalga iin frsat yaratmt. Yeni Sovyet ynetiminin
Mart 1918'de imzalamak zorunda kald Brest-Litovsk Bar Antlamas,
Ukrayna'ya ve Transkafkasya lkesine -Grcistan, Ermenistan ve
Azerbaycan-bamszlk getirdi. Sava srasnda Almanya tarafndan igal
edilen Polonya ve Balttk lkeleri Estonya, Letonya ve Litvanya, Kasm
1918'deki atekesten sonra bamszlklarn ilan etme frsat buldu. Finlandiya'ya, yeni Sovyet ynetimince, bu lkenin devrim davasna katlaca eklindeki yanl beklenti nedeniyle bamszlk verildi.

doru geniletmeye giritii zaman, sava daha bitmemiti. Ardndan,

genellikle eitli taktiklerle -anti-komiinist muhalefet unsurlarn dilimler
halinde, teker teker yasad saymak- Sovyet alannn her yerinde totaliter bir komnist diktatrlk tesis etmek kolay bir sreti. Bu konuda
zel bir rnek, Dou ile Bat arasnda Souk Sava geriliminin trmannda
bir dnm noktas olan, komnistlerin sert bir biimde koalisyon ynetimini uzaklatrd ve ubat 1948 darbesiyle iktidar ele geirdii ekoslovakya'yd.

Bu yeni kurulan lkelerin yazglar epeyce farkl oldu. Batl glerce

desteklenen Polonya, Finlandiya ve Baltk devletleri, iki sava aras dnemde bamszlklarn baaryla koruyup srdrdler. Buna karlk
Ukrayna ve Transkafkasya cumhuriyetleri, 'Beyaz' kar-devrimcilere kar
verdikleri i sava esnasnda Kzl Ordu tarafndan zorla sovyetletirildi
ve daha sonra da federal bir birlik iinde (Beyazlar tarafndan Rus toprandan kopartlarak oluturulan Belarus'un yan sra) Sovyet Rusyas'yla
birletirildi. Bu, Komnist Partisi'nin kat merkezi denetimi altnda
1924'te uygulamaya konan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii (SSCB)
idi. Bunun dndaki Sovyet Cumhuriyetleri -Kazakistan, Krgzistan, zbekistan, Trkmenistan ve Tacikistan- Rusya'nn ondokuzuncu yzydda
fethetmi olduu topraklarda kurulmutu.
,

Bu yzden, Dou Avrupa'da gerekleen Komnist Devrimler, Moskova'nn emriyle sadece siyasal olarak deil, ekonomik ve kltrel olarak da Sovyet modeline uydurulmak zere yukardan dayatld iin son
derece yapayd. Devrimi isteyen, fakat Sovyet dayatmasn kabul etmeyen
ve kendilerini devrim sonras Rus emperyalizminin geliiyle sahne dna
itilmi bulan 'ulusal komnistler'in defterleri diirld ve Moskova'nn
daha hassas aralar getirildi. Daha sonra uydu lkelerden oluan d
imparatorluk, ekonomik adan Comecon (Karlkl Ekonomik Yardmlama Konseyi, 1949) ve askeri olarak Varova Pakt (1955) ile Sovyet
alanna dahil edildi.

Sovyetler Birlii'nin bunun tesine fiili genilemesi, Stalin'in ynetimi

altnda Sovyetler Birlii'nin -Napoleon ynetimindeki Fransa gibi- devrimci olmak yerine, daha fazla gericiletii dnemin, kinci Dnya Sava'nn koullarn beklemek zorundayd. Stalin, 1939'dan 1940'a dein
Hitler ile yapt saldrmazlk pakt gereince Rusya'nn 1918'de kaybetmi
olduu topraklarn ouna girdi: Dou Polonya, Gneydou Finlandiya,
Baltk devleti ve (1918'de Romanya'ya verildikten sonra Moldavya
Sovyet Cumhuriyeti olarak SSCB'ye katlan) Besarabya blgesi. Nitekim,
S S C B iinde Rus Cumhuriyeti'ne katlan on drt 'birlik cumhuriyeti'
biimindeki oluum, balangtan 1991'deki ke kadar srecek olan
erevede tesis edilen sovyet ynetiminin i imparatorluuydu.
Komnist d imparatorluun oluumu, kinci Dnya Sava ncesi
ve esnasnda Nazi Almanyas'nm Dou Avrupa'y ksa sreliine egemenlii altna almasnn dorudan sonucuydu. 1944'ten 1945'e dein Alman
glerini geri pskrten Kzl Ordu, Hitler'in kurbanlar Polonya'y ve
ekoslovakya'y olduu gibi, uydu mttefikleri Romanya, Bulgaristan ile
Macaristan' igal etti; nihayet Almanya'nn dou kesiminde de ynetimi
de geirdi. Stalin, yerel komnistleri szde koalisyon ynetimlerine soka ak Sovyet denetimini snrlarnn tesindeki yeni igal edilmi blgeye

Bu rntii iinde ayrks kalan en arpc rnek, kinci Dnya Sava'nn Komnist gerillalarnn -Yosif Broz Tito'nun partizanlar- kendi
balarna iktidara geldikleri Yugoslavya'yd. Tito, Stalin'in dier komnistlere yapt gibi onu denetim altna almaya giritii 1948'de, Sovyetler
Birliinden koparak Dou Avrupa devrimci rejimlerinin en hakiki ve
militan olann kurdu. Ufack Arnavutluk, bir Yugoslav uydusu olarak
komnist ynetim altna girdi, sonra da Belgrad'dan koparak, korumay
nce Sovyetlerin kanatlar altnda, daha sonra Komnist in'le kurduu
bamsz ilikide buldu.
D imparatorluk lkelerinin hibiri (Bulgaristan hari) Stalinist tahakkmn acelesiz ve krizsiz kabul etmedi. Skntlar, Sovyetler Birlii'nin kendi iindeki liderlik deiiklikleri ve reform abalarn izlemeye
devam etti. 1953'te Stalin'in lmnden ksa sre sonra Dou Alman
iileri, Sovyet igaliyle yerletirilen kukla ynetime -Demokratik Alman
Cumhuriyeti- kar ayakland. Polonya, Kruev'in destalinizasyon kampanyasna yant olarak Moskova'ya meydan okudu; komnizmin kiliseye,
kyllere ve kk iletmelere kar ar davranlarna gem vurmak iin,
defteri drlm Ulusal Komnist lider Wladyslaw Gomulka'y grevine
iade etti; Gomuka sonradan siyasal reform szn tutmamasna ramen,
Polonya, blok lkeleri iinde en az komnistlemi olarak kald. Macaristan e zamanl olarak ayakland, reformist komnist Imre Nagy'yi lideri

2 5 6 ROBERT V DANIELS

ANT-KOMNST DEVRMLER: 1989-1991 2 5 7

olarak greve getirdi ve Varova Pakt'ndan ayrlmaya kalkt; ancak

silahl Sovyet mdahalesiyle bastrld. 1964'te Kruev'in dnden
sonra bir reform hareketi, ekoslovakya'da g toplad; Prag Bahar'n
ve onun slogan olan 'nsani Sosyalizm' yrrle koymak iin Alexander
Dubcek liderliinde 1968'de ynetimi ele ald. Sovyet gleri, bu kez
miting ve kar direni olmakszn, bir kez daha mdahale etti. ek reformcular hibir uydu lkenin Sovyet tarz 'sosyalizm'den sapmasna izin vermeyen 'Brejnev Doktrini' gereince onursuz, dn vermez bir kukla rejim
lehine ezildiler. Megalomanyak diktatr Nikolay avuesku ynetimindeki Romanya 1960'larda, d politikada bamsz kalp, i reformlara ynelmeden, kavgal komnist devler Rusya ve in arasnda gidip gelerek farkl
bir yol izledi. Sert Arnavutluk rejimi, in'deki post-Mao Zedung reformlarnn hibir kvlcmn parlamasna izin vermeyecei denli ateli bir in
yanls oldu. Son olarak Polonya, komnist liderlikteki karklkla ve Lech
Walesa'nn nclk ettii bamsz Dayanma Sendikas hareketinin
ykselmesiyle 1970'lerin sonlarnda bir kez daha kprdad. Sovyet askeri
mdahalesinin tehdidi altnda, Polonya komnist hareketinin lideri General Wojciech Jaruzelski, skynetim ilan etti ve Dayanma'y denetim altna ald; fakat lke, uydularn en hareketlisi olarak kald. Bu arada, 1956 sonrasnda ef Jnos Kdr nderliindeki Macaristan, dnce
zgrl ve piyasa ekonomisi ynnde tedrici reforma -bilinen adyla
'gula komnizmine'- izin verdi.
Sovyetler Birlii'nde 1982'den 1985'e dein sren kriz, daha derin
reformlara kap aralad zaman Komnist Dou Avrupa, alacal bir resim
oluturuyordu. sel olarak kat Sovyet yanls ynetimler, Dou Almanya ile ekoslovakya'yd. Bulgaristan'la birlikte, hibir zaman topluluktan ayrlmaya yeltenmemi olan bu iki lke de Sovyet ordusuna dayanyordu. Polonya ve Macaristan, d politikada Sovyet yrngesine bal kald, f^kat i politikada Sovyet modelinden sapt. Romanya ve Arnavutluk
isel olarak Stalinist, fakat diplomatik olarak bamszd ve Yugoslavya,
Tito'nun 1948'de Stalin'den kopmasndan sonra hem isel hem de dsal
olarak bamszd. Bu farkl durumlar, her lkenin 1980'lerin ortasnda
Sovyet denetiminin zayflamasna verdii yantn eklini belirledi.

Reformdan krize Sovyetler Birlii (1985-1989)

Harita 12.1

1985'te Avrupa ve Sovyetler Birlii.

Alexis de Tocqueville'in Fransz Devrimi zerine klasik almasnda belirttii gibi, her devrimci deiim, ou zaman, eski rejim kendisini reformdan
geirmeye yeltendii zaman balar. Gorbaov, Mart 1985'te Sovyetler Birlii

252

ROBERT V. DANIELS

Komnist Partisi Genel Sekreterlii grevini kl pay kazand zaman, Sovyetler Birlii'ndeki ve imparatorluundaki durum buydu. Gorbaov, sistemin deimek zorunda olduunu anlamt: Aralk 199 l'deki istifas srasnda, "Kendimi bu devletin dmeninde bulduumda," diye hatrlatmt,
"bu lkede bir eylerin yanl gittii pekl akn (...) Sanayilemi lkelerdeki insanlarn yaadklarndan ok daha kt yayorduk ve giderek onlann gerisinde kalyorduk. O zaman bile neden aikrd: Bu lke brokratik kumanda sisteminin prangalar altnda nefes alamyordu. deolojiyi
tatmin etmeye ve (...) silahlanma yarnn klfetli ykn karlamaya
mahkm edilmi olan lke, kendisini bir krlma noktasnda buldu."
Fakat reform planlar hl belirsizdi, ancak sorunlar ve meydan okumalar
artarken adm adm ekillenmiti. Eski sistemin erevesi iinde reformun
ne derece mmkn olduu ve toplam olarak reformlarn eski sistemin
bsbtn kmesine ne zaman yol aaca sorusu ortadayd. Nihai sonu,
herkes kadar Gorbaov'u da artmt.
Gorbaov'un ilk admlar, dikkate deer deildi: Yolsuzluk ve alkolizme
kar kampanyalarla ekonomik 'hzlanma' iin sistemde disiplini ve verimlilii yeniden salamak adna Andropov'un abalarna devam edilmesi.
Gorbaov ayn zamanda, Sovyetler Birliinin kapsaml bir biimde yenilenmesi srecini de balatt; ilk ylnda, partinin Merkez Komitesi'ndeki
koltuk sahibi olan 319 yneticinin yzde 20'sinden fazlasnn yerini deitirmek zere tayin yetkisini kulland ve ona kar oy kullanm olan Politbro yelerinin drdn de yerinden etti. Yapt bu yer deitirmelerden
biri, tarihi nem tayan sonulara sahip olduunu kantlad: Moskova
kentindeki dile dm yozlamay temizleme misyonuyla ykml olan
belediye bakan olarak tara parti yetkilisi olan Boris Yeltsin'in tayini.
Reformun hz, 1986'daki ernobil nkleer santral faciasndan sonra
artt. Gorbaov, Sovyet gizlilik alkanlklarna kar karak glasnost ilkesini -aklk ya da effaflk- ilan etti ve entelijensiyaya reformlara arka
kmalar iin (Rus ynetiminde k) arda bulundu: "Toplumda tmyle
nertli bir deimimin tam zamandr... Sreci geri dndrlemez klmak
zorundayz." Sansr gevetildi; tarih ve ideoloji onyllardan bu yana ilk
kez tartmaya add ve medya canlandrld. "Yeniden yapdandrma szcn devrim szcne e klacam," diye aklamt Gorbaov. Ya
halkn tepkisi? "imdi soluk alabiliyoruz."
C )cak 1987'de, zgrlemekte olan Rusya'nn en iyi tannan demokra k muhalifi Andrei Sakharov'un yurtdndaki srgnden geri dnn-

ANT-KOMNST DEVRMLER: 1989-199! 2 5 9

den sonra, Gorbaov, Komnist Parti rgtn demokratikletirme abalarna giriti. Bunun iin merkezi ekonomik planlamay gevetmek ve
'kooperatifler' klna brnm kk lekli zel giriime izin vermeyi
hedefleyen yasalar kartt. 'Enformel rgtler' daha fazla demokratikleme adna, siyaseti ve basn tartmak iin tm lkeye yayld. Fakat Politbro yesi Igor Ligaev'in nclk ettii siyasal olarak l, kat parti
yetkililerinden tepkinin gelmesi de uzun srmeyecekti. Onlar, Yeltsin'i
hedeflediler ve Haziran 1987'de onun Politbro'ya terfisini engellediler.
Bunun zerine Yeksin, Gorbaov dahil tm liderlii reform konusunda
ayak diremekle sulad. Tepki olarak Gorbaov, Yeltsin'i tasfiye etmekten,
hatta eski Sovyet tarzna gre tutuklamaktansa aalad ve onu Moskova grevinden ald. Bylece, Rusya'da reformun daha iyi anlalmasnda
kritik bir rol oynayacak olan Yeksin ile Gorbaov arasndaki kiisel husumet domu oldu.
Gorbaov ve destekileri, muhafazakr parti brokratlarnn hakkndan gelirlerken dikkatli davranmalar gerektiini anladlar, nk yaptklar reformlar devlet aygtnn eflerinin, beenilerinin ok tesine
getii zaman Kruev'in nasl alaa edilebildiini anmsadlar. Genel
Sekreter, iktidarnn temelini parti rgtnden, Lenin'in dneminden
bu yana parti tarafndan maniple edilmi olan dzenli devlet yapsna
varncaya kadar deitirerek yeniden dzenlemeye karar verdi. Bu amala
Gorbaov, parti nderliini yeniden rgtleyerek, 1985'te ona oy vermi
olan Politbro yelerini be grevlerinden uzaklatrarak; parti rgtn
ve tm kilit grevleri (nomenklatura) kontrol eden Genel Sekreterlik konumunun nemini azaltarak, bakan olarak kendisini de kapsayan yeni
bir anayasal dzenleme yapmak ve demokratik seimler dzenlemek konusundaki vaatlerini uygulamaya koyarak, gerekte bir coup d'etat olan,
1988 'Eyll Devrimini gerekletirdi. Seimler, -birok yerde aksamasna
ramen zgr- gerekte yasa yapacak 542 yeli yeni bir Yksek Sovyet'i
kendi aralarndan seecek olan 2.250 kiilik yeni bir Halk Temsilcileri
Kongresi'ni semek zere Mart 1989'da usule uygun biimde yapld.
Siyasal etkisi bakmndan, yeni Kongre'nin seilmesi, Fransz Devrimi'nin balangcnda Genel Meclis'in toplanmasna edeerdi. Sovyet
yurttalar, ilk kez, zgr bir seim kampanyasna ve parlamenter mcadeleye tank oldular. Reform gereinin gzler nne serilen bir ls de,
Yeltsin'in Moskova temsilcisine ve Gorbaov'a kar hzla kristalleen
demokratik muhalefetin lideri olarak siyasal geri dnyd. Amerikal
gazeteci Robert Kaiser'in szleriyle, 'Gorbaov (...) denetleyemedii bir
devrimi balatmt.'

252

ROBERT V. DANIELS

Gorbaov, 1989'a kadar Stalinist totalitaryanizmi ve kumanda ekonomisini zmek iin, daha eski tarihlere gidiyor, devrimin daha erken aamalarnda yaplan reformlara atfta bulunarak Sovyetler Birlii'ne nclk ediyordu. Ekim Devrimi'nin 'sosyalist seimi'ne sadk kalmasna karn
1920'lerin karma ekonomisini model almt. Politikada, Lenin'in Komnist Parti diktatrlnden ve merkeziyetilik ilkelerinden kuku duydu.
Bu admlarla Gorbaov'un, sol biimi iinde lml bir devrimci yeniden
canlanmay baaryla yerine getirdii, bu arada Stalinist devrim sonras diktatrle geri dn, olanaksz olmasa bile, zorlatrd kabul edilmelidir.

Devrimci dekolonizasyon I: Dou Avrupa (1989)

Gorbaov'un Sovyet sistemini yenileme giriiminin ksa vadedeki en olaan sonucu Moskova'nn d imparatorluunda ortaya kt. Yalnzca alt
ay iinde, Sovyetlerin krk yldan uzun bir zamandr Dou Avrupa'da
srdrm olduu komnist ynetim sistemi, beklenmedik ekilde kt.
Romanya'da iddete dayal bir ayaklanma avuesku diktatrln ortadan kaldrrken, zincirleme bir halk protestosu sonucunda Sovyet belirlenimli komnist ynetimler, Polonya, Macaristan, Dou Almanya ve ekoslovakya'da demokratik ulusal hareketlere boyun ediler. Napoleon'un
krallnda olduu gibi, sper gcn her eye kadir halesi bir kez dalnca,
devrim sonras imparatorluu bir arada tutmaya hibir eyin gc yetmedi.
Sovyetler Birlii'nde reform, ounlukla tek tek Dou Avrupa lkelerinde huzursuzluklarn iareti olmutur. Ancak bu kez Sovyetler'deki reform ok daha derindi ve huzursuzluk, e zamanl olarak hemen hemen
Dou Avrupa'nn tmn sard. Gorbaov, diktatrln Sovyet toplumu
zerindeki ar denetimini zerken, kendi lkesinde sadece muhalefet
hareketlerine yol amakla kalmad, uydular bask altnda tutmaya ynelik
isteksizliinin iaretini de verdi.
Sovyetler Birlii'nde Demokratikleme, Sovyet politikasnn dardaki
alclarn bld ve ynn deitirdi. Baz i reformlara zaten izin vermi
olan lkeler -Polonya ve Macaristan- perestroika'y kendi politikalarnn
hakl kmas olarak honutlukla karlad. Sovyet askeri varlna dayanan kat lkeler -ekoslovakya ve Dou Almanya-, rahatsz edici ekdde
Moskova'daki komnist muhafazakrlarn tarafn tuttu. Bamsz fakat
kat Romanya, sonuna kadar dayand. Uysal Bulgaristan, izgi dna kmad.
Uydu devletlerin en kalabalk ve grltc olan Polonya, komnist
otoritenin boyun emeye balad ilk lkeydi. zel iletmeleri, tarm

ANT-KOMNST DEVRMLER: 1989-199! 2 6 1

sektr ve gl Katolik Kilisesi'yle zaten herhangi bir Dou Avrupa

lkesinden daha hzl bir ekilde totaliter Sovyet modelinden uzaklamt.
Yeni bir oulculuk unsuru, Devlet Bakan Jaruzelski'nin 1981'de ilan
ettii skynetim tarafndan bask altnda tutulan, fakat ezilemeyen Dayanma Hareketi'ydi. Dayanma, bir kez daha kendini kantlamak, bir
grev dalgas balatmak ve lkenin demokratiklemesini talep etmek iin
Moskova dndaki deiim rzgrlarndan cesaret ald. Jaruzelski ynetimi, artk bir Sovyet mdahalesinin olmadn anlaynca boyun edi ve
1989'un balarnda muhalefetle bir dizi mzakereye girdi. Bu mzakerelerden, Nisan 1989'da Komnist Parti (szde Polonya Birleik iler Partisi)
diktatrlne son vermek ve parlamentonun alt kamarasnn te biri ile
yeni oluturulan st meclisin tm iin zgr seimleri dzenlemek eklinde bir gr birlii kt. Dayanma, seimlerde, biri hari tm sandalyeleri
kazanarak, ortal sprd. Komnistlerin cephe rgtleri, Kyl Partisi
ve Demokratik Parti, hayat buldu ve taraf deitirdi; Komnist Parti artk
parlamentoda ounlu u denetleyemezdi. Bunun zerine Jaruzelski Austos aynda komnist babakann grevden ald ve Stalin'in zamannda
komnist ynetimin ele geirilmesinden beri ilk kez Polonya'da gerek bir
koalisyon ynetimine bakanlk etmesi iin Dayanma avukat Tadeusz
Mazowiecki'yi bu greve atad. Komnistler ynetme iradelerini kaybetmilerdi ve anti-komnist devrim, ate almakszm, yasalar inenmeksizin baar kazand.
Polonya gibi Macaristan da devrimci bir devrim olmakszn komnist
diktatrl alaa etti. Anahtar deiimi 1988'deki, Gorbaov'un rtbeli
reformcularnn Genel Sekreter Kdr' tardedip, siyasal muhalefeti merulatrd zaman Macaristan Komnist Partisi'yle tayda Macaristan
Sosyalist i Partisi arasndaki iktidar deiimiydi. 1989'da yeni liderlik,
Polonya'dakine ok benzer bir sre olan sendikalar ve komnist olmayan
partilerle bir dizi ' tarafl siyasal egdm grmelerine balad. Reformcu komnistler Eyll 1989'da muhalefetle gr birliine vararak
kendilerini, 'ok partili bir sistem zerine temellenen anayasal yap' iinde 'demokratik sosyalizme barl ve tedrici bir geie' adadlar. Ynetim,
demokratik zgrlkler vaadini gerekletirmek zere, Dou Almanya'da
dorudan yank bulan bir kararla d seyahat zerindeki kstlamalar kaldrd.
Dou Almanya, Berlin Duvaryla simgelenen blnm bir lkenin
geri kalan, Dou Avrupa'da eski rejimin en dramatik kn yaad.
Bu , yine iddete dayal olmamasna ramen gerek bir devrimdi. Burada
sadece kat komnist rejimin deil, yurttalarnn Bat Almanya'ya kan

252

ROBERT V. DANIELS

ancak Sovyetler tarafndan yaratlan bir duvarla nleyerek kendisini devam ettirebilen yapay devletin varl da tehlike altndayd. Nitekim reformcu Macar ynetimi snrlarn, Macaristan zerinden Avusturya'ya
ve Bat Almanya'ya kamak iin binlerce kiilik kafileler halinde gelen
Dou Almanlara at. Ezamanl olarak Dou Almanya'da Lutherci Kilise tarafndan snacak yer salanan yeni bir demokratik muhalefet hareketi, Eyll 1989'da 'adalet, demokrasi, bar ve doal dnyamzn korunmas aray'na adanm Yeni Forum olarak rgtlenmeye balad.
Bu zor koullarda Demokratik Alman Cumhuriyeti'nin krknc kurulu yldnm iin Ekim 1989'da Dou Berlin'e gelen Gorbaov bir katalizr olarak rol oynad. Gorbaov, Tienanmen Katliam ncesinde, Mays'ta in'de yarattna benzer biimde, ynlarn reform yaknmalarn
uyandrarak Erich Honecker'in kat Dou Alman ynetimine, iktidarda
kalmak iin Sovyet gcne bel balayamayacan gstermi oldu. Muhalefetin Leipzig kentinde byk bir reform gsterisi planlamas karsnda,
gvenlik efi Egon Krenz, Honecker'in protestocular zor kullanarak bastrma emrini iptal etmek iin Gorbaov'un onayn ald ve muhalefet n
alnmakszn kabard. Bu, Devrim asndan, eski rejimin kararlln kaybetmi, halkn korkusunu zerinden atm olduu 1789 Fransas'ndaki
Bastille'in dne benzeyen, nemli bir momentti. O noktada, psikolojik olarak dibe vurmu olan iktidar sona erdi.
Honecker'in yerinden edilmesi de dahil, trmanan halk protestosunun, Macaristan zerinden yaplan kitlesel kalarn ve liderliin faydasz
rpnlarnn ardndan, bir ay sonra Dou Alman ynetimi, seyahat
kstlamalarn gevetmek iin Gorbaov'un onayn ald. 9 Kasm gn
Dou Alman Politbrosu, buna uygun olarak bir oylama yapt, fakat sylentiler Bat Berlin'e serbest gei izninin verildii daha kapsaml bir kararn kt eklinde yayld ve smr muhafzlar, Duvar'm dibindeki ynlarn gemelerine izin verdiler. Bylece, bu kt hretli engel, halkn
devrimci eylemiyle delindi. O noktadan itibaren Dou Alman rejimi,
denetimi tmyle yitirdi; geriye, parti diktatrlnden vazgemek ve
reformcu komnist liderlik altnda bir koalisyon ynetimine izin vermek
dnda yaplacak bir ey kalmamt. Onlar, Honecker'i ev hapsine aldlar, Sosyalist Birlik Partisi'ni Demokratik Sosyalizm Partisi olarak yeniden rgtlediler ve bir sonraki yl iin zgr seim vaadinde bulundular.
Bu, Polonya'daki ve Macaristan'daki sonulara benziyordu, fakat bunun,
Dou Almanya iin geici olaca grlecekti.
Dou Alman komnizminin krizinden ve Berlin Duvar'nn knden sonra ekoslovakya'daki ayn lde kat komnist rejimin gnleri

ANT-KOMNST DEVRMLER: 1989-199! 2 6 3

bariz bir ekilde saylyd. Polonya ile Macaristan'da olduu gibi Sovyetler Birliinde de devam eden reformun tevik ettii protesto gsterileri
1989 boyunca trmanmt; protestolar, Dou Almanya'da Berlin Duvar'nn almas ile Honecker'in dnden sonra denetim d kald. 17
Kasm gn, aksine, Moskova'nn talimatlarn gzard eden ek komnist yetkililer, Prag'daki bir renci gsterisine kar iddetli nlem aldlar.
Bu, banda oyun yazar Vaclav Havel'in bulunduu, Yurttalk Forumu
ad altnda rgtlenen anti-komnist muhalifler tarafndan egdmlenen, ulus apnda bir meydan okuma ve grev dalgasnn tetikleyicisi oldu.
Yaltlm kat ynetimin otoritesi, bu 'Kadife Devrim' iinde buharlat
ve 10 Aralk gn bu demokratik rol kabul etmek iin partiyi terk eden
sabk komnist bakan Marian alfa nderliinde bir koalisyon kabinesi
kuruldu. Kat komnist bakan Gustav Husak istifa etti ve o ana kadar
komnist bir kukla olan Ulusal Meclis devrime katld. Ulusal Meclis
Dubcek'i bakan, Havel'i cumhuriyetin yeni bakan olarak seti. Komnist Partisi, ayrcalkl rolnden ve Marksist-Leninist ideolojisinden vazgeti. Nitekim, kendisine duyduu tm inanc kaybetmi olan Sovyetler'in yaratt bir rejimi hedefleyen ekoslovakya'da devrim, Dou Avrupa'daki en kolay, en hzl ve en eksiksiz devrim olduunu kantlad.
Olaylar, bamsz grl, fakat sert Romanya'nn komnist ynetimi
iin farkl bir seyir izledi. Burada eski rejim 1989 sonlarna kadar atrdamad, fakat atrdama sreci ondan sonra hzla ve iddetle ilerledi. Sorun, halk gsterileriyle polisin acmaszl arasndaki diyalektiin atelenmesiyle, Aralk aynn ilk gnlerinde Bat Romanya'daki Macar aznlk
arasnda ortaya kan protestolarla kendini gsterdi. Muhalefet hareketi, 22 Aralk'ta ordunun taraf deitirmesiyle, hzla gerek bir devrime
dnt. Ordu gizli polisin silahl direniini bastrrken, Bakan avuesku
ve kars Bkre'e katlar, fakat yakalandlar ve 25 Aralk gn kuruna
dizildiler. lkesini Sovyetler Birliine baml olmakszn ynetmeye
alkn olan Romanya diktatr ve onun inat destekleyicileri, Devrime
kar koyma iradesinden yoksunlard, fakat bunu iin gerekli aralara
sahiplerdi. Bundan dolay iktidardan alaa edilmeleri hzl, fakat iddetli
oldu. Ondan sonra reformcu komnist Ion Iliescu'nun nclk ettii
'Ulusal Kurtulu Konseyi', demokratikle me vaatleriyle sorumluluu zerine ald.
Bulgaristan'n sonu, ok daha fazla yol almasna ramen Romanya'nmkine benzedi. Moskova'dan ve Dou Avrupa'nn geri kalanndan gelen
deiim rzgrlaryla zorlanan Bulgar komnistleri, sadece Sovyet yanls
kukla liderleri Todor Jivkov'u grevden aldlar ve partilerinin adn 'sos-

252

ROBERT V. DANIELS

yalist' olarak deitirdiler ve -nce baarl olan- seim politikasyla anslarn denediler.
1989'da Dou Avrupa'da devrimci smrgelikten kurtulu, birka
bakmdan dikkate deerdi. Bizatihi kritik bir dnm altna giren ve
ynetim sistemi zayflayan emperyal Sovyet iktidar, d imparatorluk zerindeki denetimini gemite olduu gibi uygulama konusunda hem isteksizdi hem de buna muktedir deildi. Bu, Gorbaov rejiminin reforma ballnn snanmasyd. Sovyetler'deki lmllk, ou yerde 1989 Devrimi'nin srad kolayln ve barln mmkn kld. Kat m reformcu mu olduklarnn nemi olmayan, Sovyetler'in sabk dalkavuklarnn,
komnist tahakkm ortadan kaldrmak iin halklar arasndaki gl
drtye kar kendileri asndan kaba kuvvet kullanarak dayanacak ok
az gleri vard. Dou Avrupa komnistleri, 1789 ncesi Fransas'nn ya
da 1917 ncesi Rusyas'nn ynetici brokratlarna gre bariz biimde
kendilerine inanmay braktlar. Bu, Sovyet denetim sisteminin reforme
edilmi bir tarz iinde yaayabilmesini olanakszlatrd; ya zor kullanarak varln srdrebilirdi ya da ortadan kaldrlacakt.
Paradoksal olarak, komnist rejimlerin devrilmesi, daha bamsz
komnist lkelerde ykc ve istikrarsz olurken, Sovyetler Birlii'ne boyun
edirilmi olan lkelerde en sarsntsz biimde gerekleti. Hatta Dou
Avrupa'daki deiim, Sovyetler Birlii'ndekinden belirgin bir biimde
komnist ynetimin bu lkelerde koruyup srdrm olduu taklit anayasalar, parlamentolar ve ibirliki partiler tarafndan nerilen kanallarn
iine akt. Reformun ivmesinin byk blm, muhtelif komnist partiler iinde su yzne kan eletirilerden, yeraltnda bekasn srdrm
olan anti-komnist muhaliflerden ya da ou zaman kstlanmalarna ramen asla bastrlamam olan Protestan ve Katolik (Ortodoks deil) kiliselerinden kaynakland. Tm bu koullar, Dou Avrupa'nn ounda dekolonizasyon devrimini, gerekletii ekilde kararl biimde devrimci olmayan bir sre kld. Bunun, Moskova'nn eski emperyal merkezinin berisinde daha rahatsz edici bir etkisi oldu.

Reform ve kar reform arasnda

Sovyetler Birlii (1989-1991)
Dou Avrupa'daki dekolonizasyonla ezamanl olarak Sovyetler Birlii'ndeki reform da denetim dna kt. Demokratiklemeye yeltenen Gorbaov ynetimi, o zamana dein sergiledii planl ekonomiyi ve Sovyet ulu>;l aznlklarnn dikballm ekip evirme yeteneini kaybetti. 1989'da

ANT-KOMNST DEVRMLER:

1989-199! 264

Dou Avrupa'daki olaylar, siyasal olarak Rus milliyeti duyarlln sarsarak, Sovyet aznlklar tevik ederek ve ekonomik olarak Sovyetler Birlii ile sabk uydular arasndaki btnlemi ticari ilikileri bozarak bu
glkleri beklenmedik lde keskinletirdi. Sovyetler Birlii'nin kendisi
iin komnist sistemin reforme edilebilir olup olmad ya da hatalarn
stesinden gelmeye ynelik abalarn ister istemez lkenin tam kne
yol ap amayacana ilikin bir sorun ba gsterdi.
1989'un Halk Temsilcileri Kongresi, Gorbaov'un politikalarna ynelik meydan okumalar ieren Pandora'nm Kutusu'nu at. Muhafazakrlar
ulusal disiplinin tkezlemesini protesto ederlerken (alenen Gorbaov'a
muhalefet ederken istemeyerek siyasal oulculuk davasna katkda bulunmalarnn ironik ekline ramen) Reformcular, daha hzl demokratiklemeyi zorlamak iin Yeltsin'in etrafnda toplandlar. Bu tartmalarda
siyasal yelpaze iin allm terimler tersine dnd: Komnist brokratlar
gelenekiydi; bundan tr sac olarak nitelendirildiler; oysa sosyalizmin
demokratik eletiricileri radikaldiler, bu nedenle sol olarak nitelendirildiler.
1990'n banda Gorbaov, Komnist Partisinin bir anayasal ilke olarak siyasal tekelinden feragat ederek, on be cumhuriyetin ynetimleri
iin zgr seimler dzenleyerek demokratik istikamette ilerledi. Demokratlar ve aznlk uluslar, hemen her yerde zafer elde ettiler. Yeksin genel
bir Gorbaov kart programla -siyasette anti-komnist, ekonomide antisosyalist, ulusal meselelere dair konularda anti-merkezci- Yksek Sovyet'in szcs olarak Rusya Cumhuriyetinde devlet bakan oldu. Ayn
zamanda, Komnist Parti muhafazakrlarna kar Birlik ynetiminde
iktidar temelini gvenceye almak zere Gorbaov'un onu (eski gstermelik grevden ayr olarak) yeni glendirilmi bir bakan semesi iin Birlik Yksek Sovyeti vard; fakat o, popler bir seim vekaleti istemeyi
gze alamad. Temmuz 1990'da Yirmi Sekizinci Komnist Parti Kongre si'nde, partinin Politbro ve Sekreterlik glerini daha fazla paralamak
zere muhafazakr delegeleri sindiremedi; yine de, Yeltsin'in nderliindeki radikal reformcular alenen partiden ayrldlar.
Siyasal reform, post-komnist ynetimlerin de farkna vardklar gibi,
Sovyet ekonomisi iin iyi olmamt. Gorbaov, ynetimi demokratikletirirken, arz-talep dengesine dayal etkili piyasa mekanizmalarna ve rekabete alan amadan, eski merkezi ekonomik planlama mekanizmasn ve
Komnist Parti rgtn feda etti. Ayn dnemde, popliste bir politikayla cret art taleplerine kar koyamad. Gorbaov greve geldii zaman zaten ciddi bir dzeye ulam olan ve artmaya devam eden kamu
aklar, ruble baslarak kapatld ve denetim altna alnan fiyatlar, harcan-

252

ROBERT V. DANIELS

mayan parann 'enflasyonist ykselii' ekonomiyi tehdit ederken, mterileri dkknlar soyup soana evirmeye davet etti. Andropov ile Gorbaov'un iine dt bu durumla Birinci Diinya Sava esnasnda ikiyi
denetim altna almaya alan, votka gelirlerini kaybeden, an para
basarak kapatan ve lmcl bir istikrarszlatrc enflasyondan zarar gren
arlk rejiminin d arasnda rktc bir koutluk vard.
Byyen ekonomik kriz, Gorbaov'un Devlet Ekonomik Reform Komitesi'ni radikal bir zm bulmaya zorlad. Fakat, Dou Avrupa'daki
yeni post-komnist ynetimler tarafndan yklenen serbest pazar deneylerine bir gz atldnda, reform dncesinin niyetlenenden daha ileri
gittii grlmektedir. Son zamanlarda Anglo-Amerikan ekonomik teorisini iine sindirmi olan iktisatlar, Pazar mekanizmasn iler klmak
ve devletin sahibi olduu iletmeleri zelletirmek iin 'Be Yz Gnlk
Plan' hazrladlar: Planda, 'hi kimse bir bakasn ynlendirmeyecek ve
bakasna emir vermeyecek' diye belirtiliyordu. neri, bilhassa Sovyetler'deki koullar altnda ve Gorbaov'un reddettii bir acil nlem plan
olarak hayli topikti. te yandan Yeksin, plan aka onaylad ve Sovyet ynetiminin knden sonra kendi programna temel yapt. Plan,
Rus ekonomik dncesinde Batl klasik serbest pazar kapitalizm modeline doru temel bir paradigma deiimini temsil etti. Bu arada, yasal
deiimleri beklemeksizin birok devlet idarecisi, de facto olarak kendi
iletmelerini zelletirdi.
Be Yz Gnlk Plan'n reddedilmesinden sonra hl reformcular kadar, komnist muhafazakrlarn da saldrs altnda olan Gorbaov, yn
deitirdi ve reformdan uzaklat. Gorbaov ynetimde, kendi destekilerinin uyarlarna aldrmayarak, diktatrle doru dnn izlerini tayan grev deiiklikleri yapt ve muhafazakrlar, bakan yardmcs, babakan ve iileri (yani polis) bakan olarak atad. Fakat muhafazakrlar
yatmadlar. Daha sonra, 1991 baharnda Gorbaov, bir kez daha ters bir
dn yaparak demokratik muhalefete kar zor kullanmaktan geri durdu,
muhafazakr tehdidi uyard ve Rus olmayan cumhuriyetlerin imdi gerekten bamsz olan liderlerinin yan sra, Yeksin ile demokratlarn desteini kazanmaya alt. Bu, iki taraf asndan da ie yaramad; Yeksin kendisini btn Rusya Cumhuriyetinin bakan olarak setirdi, kendisininki
de dahil tm cumhuriyetler adna egemenlik talep etti ve Moskova'daki
Sovyet ynetiminin yan sra Gorbaov'a rakip sac bir ynetimi konsolide etti. Gorbaov, yine de, Marksist-Leninist retiyi, parti disiplinini
ve proletarya diktatrl dncesini terk eden yeni bir program benimsemesi iin Komnist Parti Merkez Komitesi'ni boyun emeye zorlad.

ANT-KOMNST DEVRMLER:

1989-199! 266

Talep ettikleri egemenlik haklarn cumhuriyetlere veren yeni bir Birlik

Antlamas hazrlad. Tm bunlar, Komnist muhafazakrlar iin ok
fazlayd; bu nedenle muhafazakrlar grev rgtlemeye hazrlandlar.
19 Austos 1991 sabahnn erken saatlerinde, 'Devlet Acil Durum Komitesi', Gorbaov'un st dzeye getirmi olduu insanlar da dahil olmak
zere, Moskova'da herkesi kapsayan bir skynetim emri verdi ve o srada
tatilini geirmekte olan bakan ev hapsine ald. Ancak darbe byk lde
kt hazrlanmt ve Yeltsin'in Rus ynetimini bastrmakta bile baarsz
oldu; Rus Yksek Sovyeti'nin karargh olan Beyaz Saray, komploculara
meydan okumak iin bir tankn zerine kan Yeltsin'in grnmesiyle
harekete geen dramatik halk direniinin merkezi oldu. lkenin baka
yerlerinde yerel otoriteler, bekle ve gr tutumunu izlediler; birok devrimde olduu gibi, bakentin denetim altna alnmas sonucu belirleyecekti.
Austos 1991 'de Moskova'da olduu gibi nemli devrimci durumlarda
her ey, silahl glerin ruh haline ve kararna baldr. Bu rnekte ordunun komuta kademesi kararszlk gsterdi ve komplocular kararllklarn
kaybettiler; Beyaz Saray zerine beklenen saldr asla yaplmad. 21 Austos sabah birlikler, Moskova'y terk etti ve darbe liderleri pes etti; Gorbaov, dmanlar hapse atlrken, bakente geri dnmek zere serbest braklmt. Grnte Gorbaov iktidara dnmt, fakat darbe yznden
otoritesinin psikolojik temeli sarslmt. Yeksin, Gorbaov'u bir toplumsal gldryle -1987'nin intikam- hkm akma ald ve kendi konumu
korumak iin Sovyetler Birlii bakannn abalarn sabote etmeye devam
etti. Bylece, Sovyetler Birlii'nin sona ermeden nce, Gorbaov ynetimi basit bir kurgudan ibaretti.

Devrimci dekolonizasyon II:

Sovyetler Birlii'nir dalmas
Komnizmin knn en olaand yan ve dnya politikas zerindeki en nemli etkisi, Austos 1991'deki baarsz muhafazakr darberdn
ardndan Sovyetler Birliinin zlmesiydi. Felaketin nedenleri, Sovyet
toplumunun ve ondan nceki Rus mparatorluu'nun etnik fay hatlarnn
derinlerinde yatmaktadr, fakat Gorbaov'un ynetimindeki siyasal reformlar bunlar grnr bir ekilde yzeye kard. Sovyetlerin dal
Dou Avrupa'daki komnist iktidarlarn buharlamas kadar kanlmaz
olmayabilirdi fakat sonular ayn derecede geri dndrlemez oldu. Etnik
dayanma ve husumetlerin, post-komnist devrimleri harekete geiren
tm kuvvetlerin en glleri olduklar kantland.

252

ANT-KOMNST DEVRMLER:

ROBERT V. DANIELS

Yirminci yzylda, Sovyet mparatorluu'nun yklndan nce yeterince

paralanma rnei bulunmaktadr: Bunlarn arasnda, Britanya ile Fransa'nn deniz ar imparatorluklarndan vazgemesi, Avusturya HabsburgIar ile Osmanl Trkleri'nin bitiik fakat ok-uluslu imparatorluklarnn
bileenlerine ayrlmas ve tabii ki bir de Rus mparatorluu'nda 1917 sonrasnda gerekleen geici dekolonizasyon yer almaktadr. Ancak, Sovyetler Birliindeki post-komnist dekolonizasyon, smrgeci g d dmanlar tarafndan yenilgiye uratlmakszm ve Birlik ynetimiyle onun ayaklanan uyruklar arasndaki ilikilerde hemen hibir iddet yaanmakszn
meydana gelmesi bakmndan allmn dndayd. (Daha sonra kurulan
muhtelif Sovyet devletleri iindeki etnik iddet baka bir meseleydi.)
Gorbaov 1988 ile 1989 arasnda zgr siyasal tartmay ve seim kampanyasn balatr balatmaz sorunlar ortaya kt. Szm ona halk cepheleri, yerel milliyeti davay ileriye gtrmek iin ortaya kt ve 1989 seimlerinde birok yerde resmi Komnist adaylar yenilgiye uratt. Mart 1990
yerel seimleri Baltk lkelerinde, Ermenistan, Grcistan ile Bat Ukrayna'da ayrlklarn denetimi ele geirmelerini salad; hemen 'egemenliklerini' ilan ederek federal yasalarn uygulanabilirliine itiraz ettiler. lgintir ki tm bunlar, Sovyet rejimi tarafndan tesis edilen cumhuriyet
snrlar iinde eski Sovyetler Birlii'nin sahte federalizminin kendine
gelmeye balad srada ortaya kt.
Bu milliyeti ykseli esnasnda tek tk iddet olaylar yaand. Bunlar
arasmda en ciddi olan, Azerbaycan'daki Ermeni aznln stats ve Ermenice konuulan Dalk Karaba blgesi anlamazlklar nedeniyle Ermenistan ile Azerbaycan arasnda kan silahl atmayd. Nisan 1989'da Tiflis'teki Grc milliyeti gstericilere merkezi otorite tarafndan bask uygulanmas, milliyeti ilikileri her yerde zehirledi ve Gorbaov rejiminin
reformist imajn karartt. Ocak 1991'de Litvanya'da ve Letonya'da emniyet glerinin milliyetilere kar kanl saldrlar dnyay sarst. Fakat
Gorbaov'un muhafazakrlara ksa sreli geri dn esnasnda bile
Moskova, tpk 1989'da Dou Avrupa'da yapamad gibi, ayrlkl
g kullanarak bastrmaya ynelik hibir sistematik irade ve beceri gstermedi.
Yeksin 1990'da denetimi ele geirdikten sonra Rus olmayan cumhuriyerlerdeki ayrlklk Rusya Cumhuriyeti ynetimi tarafndan gl bir
ekilde desteklendi. Yeltsin, Birlik ynetimine kar Rusya'nn egemenliini talep etmek konusunda dier cumhuriyetlere katld. Bu, Sovyetler Birli'in, gerekte byk lde Rusya olduu dikkate alndnda tuhafbir
talepti: Rusya, kendisine kar bamsz olamazd. Asl mesele uydu ki,

1989-199! 268

Sovyet ynetimi Rus olmayanlar zerindeki Rus tahakkmn temsil

etmekteydi, oysa Rusya Cumhuriyetinin egemenlii, tm tekilerin de
egemenliinin, dier bir deyile dekolonizasyonun onaylanmasyd. Bu
blnmenin ardnda yatan ise Moskova'daki iki ynetimin, yani Birlik
ile Rusya ynetimlerinin her ikisinin liderleri arasndaki kiisel husumetin
yol at ekimeydi.
Birliin zlmesini en nemli sorunlar olarak zikreden darbe komplocular Austos aynda aniden darbe yaptklar srada, Gorbaov'un Birlik
Antlamas imzalanmak zereydi. Fakat darbe ve onun baarszl, Rusya
da dahil olmak zere cumhuriyetler zerindeki Birlik otoritesine son verdi.
Yeltsin, Rus topraklarnda Komnist Partisi'ni yasaklama iini bizzat stlendi. Gorbaov o ana kadar vergi gelirlerinin denetimini kaybetmi olmasna ve -askeriye dahil olmak zere- Birlik ilevlerini ancak daha fazla
para basarak destekleyebilmesine ramen birliin yetkilerinden bazlarn
korumak iin muhtelif programlarla bir sre mcadele etti. Akbet, gln
derecedeki bir kolaylkla geldi: Beyaz Rusya'daki Belovezhsk devlet av
kampnda gizlice toplanan Yeltsin, Ukrayna Devlet Bakan Leonid Kravuk ve Beyaz Rusya Devlet Bakan Stanislav ukevi, 8 Aralk 1991'de
SSCB'nin tasfiye edildiini ve onun yerine belirsiz bir 'Bamsz Devletler
Topluluu'nun geirildiini ilan ettiler. Asl darbe buydu. Gorbaov, ilevsiz bakanlndan ekilmek dnda seeneksiz brakld, 25 Aralk'ta ekildi ve Sovyetler Birlii'nin varl sona erdi. Tm nceki Sovyet cumhuriyetleri, ister bu zgrlk iin savam ister onu Orta Asya cumhuriyetlerindeki gibi gnlszce kabullenmi olsun, hem ekonomik hem de diplomatik adan kendi balarnn aresine bakmak zere serbest brakld.

Post-Komnist Rusya
1991 krizi, Rusya'nn post-Komnist dnmnn sonu deil, sadece
orta noktasyd. Gorbaov'un d ve Sovyetler Birlii'nin kyle
birlikte lml devrimci uyann Sol varyantl deneyimi baarsz olmu,
Yeltsin liderlii altnda, daha ykc olan Sa varyant ortaya kmt.
Austos darbesinden karizmatik bir meruiyet halesiyle syrlan Yeltsin,
Rusya'nn daha sonraki geliimini belirleme konusunda neredeyse snrsz
bir gce sahip oldu. Yeltsin'in kararlar genellikle, Gorbaov ile aralarndaki delloda benimsemi olduu anti-Komnist, anti-sosyalist ve anti-Birliki duru tarafndan ekillendi.
Yeltsin, Aralk ayndaki SSCB'yi ortadan kaldrma admn, bu beklenmedik dekolonizasyon eylemini pek ho karlamayan Rus yasa koyuculara

252

ROBERT V. DANIELS

danmakszn, herhangi bir yasal otoriteye dayanmakszn att. O ve onun

babakan olan serbest pazar ekonomisi teorisyeni Yegar Gaidar, daha
sonra devletin mlkiyeti altndaki iletmeleri zelletirme programn balattlar ve e zamanl olarak, fiyat denetimlerinin ounluuna son verilmesi emriyle enflasyonu serbest brakarak enflasyonun frlamasna yol
atlar. Bu admlar, Yeltsin hakknda Yksek Sovyet'in akln bana getirdi. Yeltsin tarafndan bilfiil dikkatle seilmi olan yeni bakanlar Ruslan
Hasbulatov'un ynetimi altnda Rus yasa koyucular, 1993 baharnda
dnm noktasna ulaan bir mcadeleyle devrim sonras reformun Sa
varyantna kar isyan ettiler. Yasa koyucular, Yeksin'i sulamaya altlar
fakat Yeksin bu giriime meydan okudu ve halkn onayn istedii referandumu kazanarak Eyll aynda, o dnemdeki yasalar gz nnde alndnda anayasaya aykr bir giriimle Yksek Sovyet'in datlmas emrini verdi.
Yasa koyucular kendilerini Beyaz Saray'da barikat kurup savunduklar,
Komnist ve milliyeti isyanclarn desteklerini aldklar zaman, Yeksin,
onlar ayaklanmaya kalkmakla sulad ve parlamenter direnii krmak
iin tanklarla saldr emrini verdi. Bylece, Austos 1991'deki kar karya
gelile ayn meknda bu kez taraflar yer deitirmiti, fakat bu sefer zafer
saldrganlarn lehine oldu.
Bu noktadan itibaren, 1905 ve 1917 arasndaki yar anayasal monari
srasnda ar'n yapt gibi siyaset-stii bir bakanlk anlayyla gidiat
ynlendiren Yeksin, lkeyi esasen kararnamelerle ynetmeye balad. Grltc parlamenter muhalefeti nemsemeyerek, Moskova'nn kendisi
dndaki her yerde Rus kitlelerini yoksullaman yksek enflasyona, dk
istihdama ve cretlerin denmemesine ramen serbest pazar ekonomisi
teorisini inatla takip etti. Su ve rvetilik trmand; zelletirilen doal
kaynaklar, hkmetin sunduu ihsanlar ve byk speklasyonlar sayesinde zenginleen yeni bir finansal baronlar oligarisi, kilit nemdeki ekonomik konumlar ele geirdi. Bu, Rusya'nn post-komnizminin rnyd
ve 1998'in finansal krizi, siyasal sarkac tersine evirinceye, lkeyi postdevrimci oluumun sa -Yeltsinci- ve sol -Gorbaovcu- varyantlar arasndaki bir uzlama istikametine dndiirnceye kadar srd.
teki B D T (Bamsz Devletler Topluluu) lkelerinin ounda siyasal ve ekonomik koullar Rusya'dan daha iyiye gitmedi. Sovyetler Birlii'nin son bulmas, Orta Asya'nn Mslman cumhuriyetlerinde eski Komnist patronlar iktidarda brakt ve paradoksal bir biimde demokrasi
umutlarn azaltt. Baltk Devletleri ise aksine, Estonya'da ve Litvanya'da
bulunan ok saydaki Rusa konuan aznla tam yurttalk haklarnn
v ilmesinde gsterilen isteksizlik nedeniyle snrl kalmasna karn, karar -

ANT-KOMNST DEVRMLER:

1989-199! 270

l bir biimde demokrasiyi benimsedi. Ulusal kimlik bakmndan zayf olan

Beyaz Rusya, Rusya ile yeniden birlemeye alrken, Ukrayna siyasal
gerilim ve ekonomik sorunlar konusunda Rusya'y aratmyordu; Transkafkasya'nm yeni bamsz lkeleri, sivil ve etnik ekimelerle yaralanmlard. Ekonomik adan, daha Bat ynelimli Baltk lkeleri dnda Bamsz Devletler Topluluu'nun tm lkeleri Rusya'yla birlikte batt.
Bu arada Bamsz Devletler Topluluu bir topluluk olarak giderek
daha az ilev grd. 1990'larm ortalarna gelindiinde Rusya'nn i imparatorluunun dekolonizasyonu, Dou Avrupa zerindeki Sovyet denetiminin
kayb gibi geri dndrlemez bir noktaya gelmiti. Rusya, Sovyetler Birlii
ile sahip olduu sper g statsn kaybetmekle kalmad, dnya sahnesinde balca aktrlerden biri olma konumu da hemen hemen sona erdi.

Komnizm sonrasnda Dou Avrupa

ou durumda Dou Avrupa lkeleri, Komnizmden k yolunu Rusya ve Sovyet ardl dier devletlerden daha iyi belirledi. Demokratik ynetimi daha uyumlu biimde yrrle koydu, ekonomilerini daha az
bozulmayla reforme etti ve etnik sorunlarn makul biimde ele ald. zc
olan istisna, acmasz bir i savaa ve yeni otoriter ynetimlere gmlen
Yugoslavya oldu.
Polonya, komnist ynetime kar klrken olduu gibi demokratikleme ve ekonomik reformlarn ll ve yumuaklnda da blgeye
nderlik etti. Ocak 1993'te iki etnik unsur arasnda lkenin barl bir
biimde blnmesiyle sonulanan ekoslovakya'daki ek ve Slovak kesimler arasndaki gerilime ramen ekoslovakya ve Macaristan, Polonya'nn hemen ardndan gelmekteydi. Romanya, Bulgaristan ile Arnavutluk'ta Komnist iktidarn dne uyum salanmas daha yava ve daha
g gerekleti. Sovyet igaliyle oluturulan Dou Almanya, Sovyetler
Birlii d imparatorluundan vazgeince, raison de tre'ini yitirdi. Gorbaov, Dou Almanlar'm, iki Almanya'nn birlemesi dorultusundaki taleplerini onaylad ve Dou Almanya, Eyll 1990'da yeniden birleme antlamasyla resmi olarak Federal Cumhuriyet'e katld.
Yugoslavya, post-Komnist Dou Avrupa'nn byk trajedisiydi. Bu
durum, Komnist ynetimin balangcndan itibaren en fazla reform uygulamasna ve Sovyet tahakkm karsnda en fazla bamszla sahip
olan lke olduu dnldnde daha da byk bir trajediye dnmektedir. Eer dekolonizasyon Yugoslavya'y etkilediyse bu, Tito'nun lkedeki
etnik eitlilii yanstmak amacyla oluturduu alt 'cumhuriyet' ve iki

252 ROBERT V. DANIELS

'zerk blge'yle Belgrad arasndaki ilikilerde gerekleti. Her cumhuriyet, reforme edilmi bir federasyondan ziyade kendi ulusal kimliini teyit
ettirmekle ilgileniyordu ve lke, Batl bir mdahaleyle durdurulana dek
kran krana geen bir i savala zld.
Eski Sovyet cumhuriyetlerinde olduu gibi, Dou Avrupa'nn da her
yerinde Komnist ynetimlerin propaganda amacyla koruyup srdrdkleri ii bo demokratik yaplar, devrimci deiimin seyrini ve ortaya
kan sonucun siyasal karakterini biimlendirmede artc bir nem kazand. Kt zerindeki anayasalar, demokratik reformlarn erevesini
oluturdu. Kadrolarn yenilesin ya da yenilemesin, Komnist parlamentolar eskiyi reddetti ve yeniyi destekledi. ou Dou Avrupa lkesinde
muhafaza edilmi olan kukla niteliindeki komnist olmayan partiler,
kritik zamanlarda Komnizm kart reformculara arka kmak iin aniden devreye girdi. Yapay federal sistemler, blgesel snrlarn deitirmeksizin ulusal bamszlk hareketlerinin temelini oluturdu.
Komnist Parti ynetiminin devrilmesinde ilev gren siyasal gler,
ilk nce bu partilerin kendi ilerindeki muhalif unsurlar ierdi. Sovyet
diktesi olmakszn kendi balarna braklan birok Dou Avrupa Komnisti'nin, Sovyet tarz totaliter ynetimden kurtulmaktan mutsuz olmad grlmektedir. Bu gce, daha nceki basky yaam Komnist olmayan muhalifler, totaliter gemile korkutulmak iin fazla gen olan
unsurlar ve kltrel blnmenin batsnda kalan kiliseler de eklendi. Devrim sonrasnda blgenin ou ksmnda eski Komnistler demokratik
erevede yasal ve etkin kaldlar, hatta seimleri kazandlar.
Tm bu artlar, anti-Komnist devrimlerin biim asndan devrimci
nitelikten yoksun olsa da, sonular itibaryla devrimci klnmasna katkda bulundu. Dou Avrupa iin frsat kendisini sunduunda byk bir
dekolonizasyon refleksi ortaya kt. Cretkr Dou Avrupa rnei, bu
kez Sovyetler Birliinde hem reformcular hem de muhafazakr kartlar
olan topluluklar radikalletirmek suretiyle Gorbaov'un Eski Dzeni
reforme etme giriimlerinin istikrarnn bozulmasnda yardmc oldu.
Avrupa'nn jeopolitik haritas bakmndan Sovyet blounun dekolonizasyonu muazzam bir iktidar boluu yaratt. Ardl Rus ynetimin, Sovyet
komnist emperyalizm deneyimine kar tepkisiyle her bakmdan -siyasal, ekonomik, stratejik olarak- Batya ynelen blgede herhangi bir etkiyi
srdrecek ne kayna ne de psikolojik ekicilii vard. Ksacas, Dou
Avrupa ve Sovyetler Birlii'ndeki anti-Komnist altst olularn Rusya
asndan stratejik sonucu, savan ykmna uramam herhangi bir lkemi ulaba nce karlamad bir jeopolitik felaket oldu; Rusya ile gelenek-

ANT-KOMNST DEVRMLER: 1989-199! 2 7 3

sel Batl dmanlar arasnda uzanan tm blgenin biimsel ya da baka

ekilde topyekn yeniden dzenlemesiyle sonuland.
Tm devrimler, ortaya kardklar toplumlarn dokusuna ileyen byk
deiimler yaratr, fakat hibir devrim her eyi deitirmez. Tarihin klasik
devrimlerinin nihai sonularyla karlatrldnda Sovyetler Birlii'ndeki
ve Dou Avrupa'daki anti-komnist altst olular kendilerinden sonra
gelen lkeleri dramatik bir ekilde deitirdi, fakat devrimler devam ederken yzeydeki karmaalar nasl geip giderse gitsin, bir ulusun davrann
ve kaderini ekillendiren kltrel sreklilikler deimeden kald.
Anti-Komnist devrimler, iyi ya da kt, etnik kimliklerin zaferinden daha fazlasn ifade etti. nemli miktarda (ve ou zaman idaresi
zor olan) etnik aznlk Rusya Federasyonu iinde kalsa da, birlik cumhuriyetlerinin ayrlmalarna bir kez izin verilince Rusya bile daha ar bir
etnik devlet oldu. Demokrasi ve kapitalizm, artk Sovyetler olmad iin
her eyden ok negatif nedenlerle benimsendi. Blge lkelerinin, devrimlerinin baarm olduu eyleri asimde etmeye alrlarken zorluk dolu
yllar geirmelerinde alacak bir ey yoktur.

Zamandizin
(Aksi belirtilmedike Rusya/Sovyetler Birlii'nde)

1905
1917

1918

Mart
Kasm

1921-28
1922
1928-29
1936-38
1939
1939-45

Austos

1905 Rus Devrimi; yar-anayasal monari.

ubat Devrimi; ar II. Nikolay'n d; Geici Hkmet.
Ekim Devrimi; Sovyet Cumhuriyeti.
Brest-Litovsk Antlamas.
Atekes; Polonya ve Baltk devletlerinin bamszlklar.
Rus i sava ve 'Sava Komnizmi'.
Yeni Ekonomi Politikas (NEP).
SSCB'nin oluumu (1924'te yrrle konuluu).
Stalin diktatrl; 'yukardan devrim'.
Tasfiyeler.
Alman-Sovyet Saldrmazlk Pakt.
ikinci Dnya Sava; 1939-40'da Dou Polonya, Gneydou Finlandiya, Baltk devletleri

252

ANT-KOMNST DEVRMLER:

ROBERT V. DANIELS

1945-47
1948

ubat
Haziran

1949
1953
1955
1956

Mart
Haziran

1961
1964

ubat
Ekim
EkimKasm
Austos
Ekim

1968

Austos

1979-80
1982

Kasm

1984

ubat

1985

Mart

1986

Nisan

1987

Ocak

1988

Nisan
Eyll

1989

Mart
Nisan

ve Moldavya'nn Sovyetler tarafndan ilhak;

Haziran 1941'de SSCB'nin Almanlarca igal
edilmesi; Mays 1945'te Almanlarn teslim
olmas.
Dou Avrupa'da komnistlerin ynetimi devralmas.
ekoslovakya'da komnist darbe.
Sovyetler-Yugoslavya kopuu.
'Demokratik Alman Cumhuriyeti'nin kurulmas.
Stalin'in lm.
Dou Alman ayaklanmas.
Varova Pakt.
Kruev ynetimi altnda 'destalinizasyon'.
Polonya: Gomulka restorasyonu.
Macar Devrimi, Sovyet mdahalesi.
Berlin Duvar.
Kruev'in d, Brejnev'in Genel Sekreter
olmas.
ekoslovakya'da Prag Bahar, Sovyet mdahalesi.
Polonya: Dayanma Sendikas Hareketi; skynetim (Aralk 1980).
Brejnev'in lm; Andropov'un Genel Sekreter olmas.
Andropov'un lm; emenko'nun Genel
Sekreter olmas.
emenko'nun lm; Gorbaov'un Genel
Sekreter olmas, perestroika'nn balamas.
ernobil facias; Gorbaov'un Glasnost'u balatmas.
Gorbaov'un Komnist Parti'nin demokratikletirilmesine balamas.
Sovyetlerin Afganistan'dan ekilmesi.
'Eyll Devrimi'; Gorbaov'un Komnist muhafazakrlar yenilgiye uratmas.
Halk Temsilcileri Kongresi'nin seimi.
Tiflis katliam.

Mays

Austos

1990

1991

Eyll
Ekim
Kasm
KasmAralk
Aralk
ubat

1989-199! 274

Polonya: Serbest seimlere ilikin yuvarlak masa toplants, Dayanma'nn seimleri kazanmas (Haziran).
Mazovviecki'nin (Dayanma) Polonya babakan olmas.
Macaristan: Demokrasiye dair l anlama.
Dou Almanya: Gsterilere izin verilmesi.
Berlin Duvar'nn almas; reform ynetimi.

ekoslovakya: 'Kadife Devrim'.

Romanya: avuesku'nun devrilmesi.
Sovyetler Birlii Komnist Partisi'nin tekelinden vazgemesi.
Mart
Gorbaov'un Yksek Sovyet tarafndan bakan
seilmesi.
Cumhuriyet parlamentolarnn seimi; 'Halk
Cephesi'nin zaferleri.
Mays
Yeltsin'in Rusya Yksek Sovyeti'nin bakan
olmas.
Temmuz Yirmi Sekizinci Parti Kongresi; Politbro'nun
zayflamas, Yeltsin'in ayrlmas.
AustosEyll
500 Gnlk Ekonomik Reform Plan.
Eyll
Almanya'nn yeniden birlemesi.
Aralk
Gorbaov'un muhafazakrlar atamas.
Ocak
Vilnius katliam.
Mart
Demokrasi gsterisi; Gorbaov'un bastrmay
reddetmesi.
Nisan
Yeni Birlik Antlamas zerine gr birlii.
Haziran Yeltsin'in Rusya Federasyonu bakan seilmesi.
Yugoslavya'da kopma savalarnn balamas.
Temmuz Son Merkez Komite Plenum'u, yeni demokratik program.
Austos Gelenekilerin darbe giriiminin baarsz olmas.
Aralk
Sovyetler Birlii'nin zlmesi, Bamsz Devletler Topluluu'nun ilan; Gorbaov'un istifas.

} /6 IK )HI l?T V DANIELS

1992

Ocak

1993

Ocak
EyllEkim

Yeltsin'in fiyatlar denetim d brakmas, zelletirmenin balamas.

ekoslovakya'nn blnmesi.

Dizin

Yeltsin'in Rus Parlamentosu'nu feshetmesi,

direnii bastrmas.

leri okuma
Ivo Banac (yay. haz.), E a s t e m Europe in Revolution, Ithaca ve Londra, 1992.
Michael C o x (yay. haz.), Retlinking the Soviet Collapse: Sovietology, the Death of Communism and the New Russia, Londra ve New York, 1998.
Ralf Dahrendorf, Reflections on the Revolution in Europe, Londra, 1990.
Robert V. Daniels, A Documentary History of Communism
N H ve Londra, 1993.

(3. bask), (2 cilt), Hanover,

Robert V. Daniels, The End of Communist Revolution, Londra ve New York, 1993.
Timothy Garton Ash, The Magic Lantem, New York, 1990.
Jerry Hough, Democratization and Revolution in the USSR, 1985-91, Washington DC,
1997.
H. Lyman Letgers (yay. haz.), Eastem Europe: Transformation and Revolution, 19451991, Lexington, M A ve Toronto, 1992.
Raymond Pearson, The Rise and Fail of the Soviet Empire, New York, 1998.
Gale Stokes, The Walls Came Tumbling Doum: The Collapse of Communism in Eastem
Europe, New York ve Oxford, 1993.
Stephen White, Gorbachev and After, Cambridge ve New York, 1991.

adalet 47, 68, 113, 183, 198, 222, 262.

Adams, John 104, 113.
Adamson, John 55.
Aleksandr I, Rus a n 197.
Aleksandr II, Rus an 193-195, 198.
Aleksandr III, Rus an 194.
Almanya 14, 16, 35, 137, 145-146, 148,
150, 155-156, 161, 163, 166-169,
178, 180, 185-190, 212-219, 222224, 2 2 6 - 2 2 8 , 237, 243, 2 4 5 - 2 4 7 ,
254.
Alsace 132.
Alva Dk, Femando Alvarez de Toledo
30, 3 4 - 3 5 , 3 7 , 39-41, 43-48, 50-51.
Amerika 13, 15-16, 19, 25, 56, 97-119,
127, 136, 171-172, 178, 194, 247,
251.
Amerikan Devrimi 16, 25-26, 94, 99,
114-116, 171-172, 1 8 5 , 2 3 2 .
Amiens 184.
Amsterdam 37, 4 1 , 4 8 - 4 9 .

Anabaptistler 42, 49.

anarizm 173, 183-184, 198, 209, 226.
Anatoli, Ado 128.
ancien regime
22,116,119-122,124,127,
132, 137, 141, 172, 244.
Andropov, Yuri 253, 258, 266, 274.
Anglikanlk, Anglikanlar 72, 77-78, 8587, 93.
Anti-komnist devrim 250, 2 5 2 - 2 5 3 ,
261, 272-273.
Antonescu, Ion 236-237.
Anvers 37, 44.
Arendt, Hannah 16-17, 26, 116, 127,
141, 172, 185.
aristokrasi 18, 54, 72, 9 7 , 1 0 0 , 103, 105,
107, 110, 158, 232.
Arnavutluk 255, 257, 271.
askerler 35, 38, 40-41, 46, 48, 61, 65,
6 8 , 7 0 , 73, 7 9 - 8 0 , 1 0 2 - 1 0 4 , 1 1 3 , 1 3 1 ,
147-148, 160-161, 168, 2 0 5 - 2 0 7 ,
229.

278

DZN 2 7 9

DZN

assgnat'lar 124-125, 138.

Avam Kamaras 53, 59-61, 68-69, 8384, 87, 107.
Avusturya 126, 131, 1 3 7 , 1 4 5 - 1 4 6 , 1 5 0 ,
155-156, 1 5 8 - 1 5 9 , 161, 163, 167170, 185-187, 190, 204, 214, 219220, 2 2 2 - 2 2 6 , 228, 262, 268.
Avusturya-Macaristan 163, 219.
Aydnlanma 24, 28, 97, 114, 118-120,
123, 128, 133, 140, 151, 157, 171,

188.

Ayrlklar 4 2 - 4 4 , 4 9 , 7 2 , 8 5 - 8 8 , 9 7 , 2 6 8 .
Babeuf, Franois-Noel (Gracchus) 16,
136, 171-175, 178, 182, 184, 198.
Baden 145, 154, 159-160, 167, 169.
Baldrplaklar 26, 130-132, 134-136,
150, 172, 185, 188.
Baltk devletleri 254, 270, 273.
Baltimore 51, 90.
Baptistler 63.
barikatlar 143, 146-147, 153, 173, 181,
189-190.
Basn-yayn 146, 150.
Bavyera 162, 216, 227.
Belarus 254.
Belika 133, 137, 242.
Belgrad 255, 272.
Berlin 146-147, 153, 159-160, 166-168,
185, 1 8 9 - 1 9 0 , 213, 2 1 5 - 2 1 6 , 218,
223, 227, 247, 250, 261-263, 274275.
Besarabya 254.
Bismarck, O t t o von 162, 166.
Blanc, Louis 152, 175.
Blanqui, Louis Auguste 151-152, 171,
174-175, 177-178, 182, 184, 198.
Blinkhorn, Martin 226.
Bloch, Ernst 231-232.
Bohemya 145, 156.
Bolevizm, Bolevikler 15, 21, 128, 183,
1 8 6 - 1 8 7 , 199, 2 0 6 - 2 1 1 , 2 1 4 - 2 1 7 ,
220, 227, 243.
Bonapart, Louis-Napoleon 159, 161,
168.

Bonapart, Napoleon 23, 116, 125, 132,

134, 136-140, 148, 173, 197, 252,
254, 260.
Bossu, Maximilien de Henin 30, 38-39.
Boston 96, 98; ay Partisi ( 1 7 7 1 ) 94,

101.
Bourbonlar 157.
Brabant 31, 43, 45.
B r e m e n 2 1 5 , 218.
Brenner, Robert 72.
Brest-Litovsk Antlamas 254, 273.
Brill 21, 35, 3 7 - 3 8 , 4 2 - 4 3 .
Brinton, Crane 23, 27, 192-193.
Bristol 80, 83.
Britanya 20, 54-55, 73, 92, 94, 96-97,
99-107,109,111,113,115-116,123,
136, 142, 147, 167, 171, 175-176,
178, 186, 188, 190, 193, 213, 225226, 230, 236, 252, 268.
Budapete 190, 214.
Bulgaristan 2 2 7 , 2 5 4 - 2 5 5 , 257, 2 6 0 , 2 6 3 ,
271.
Buonarotti, Philippe 171-172, 174, 178,
184.
burjuva devrimi 17-18,48-49, 55, 72-73,
121, 128, 134, 181.
burjuvazi 17-18, 49, 56, 119, 121, 124,
1 2 7 - 1 2 9 , 1 3 3 - 1 3 4 , 1 3 8 - 1 4 1 , 177178, 180-182, 197, 1 9 9 - 2 0 0 , 209,
216, 220, 223.
Burke, Edmund 157, 173.
Bkre 263.
Calonne, Charles Alexandre de 121 -122.
Calvinciler 34-35, 42-44, 49, 58.
Calvincilik 3 3 , 3 8 , 4 2 - 4 4 , 4 9 - 5 0 , 55, 59,
63.
Campbell, Peter 120.
Charles I, ngiltere Kral 20, 24-25, 52,
76, 86.
Charles II, ngiltere Kral 52, 76, 81-87,
91.
Charles X, Fransa Kral 157.
Churchill, John 79-80.
Cobban, Alfred 120-121, 128, 139.

Condorcet, Jean-Marie-Antoine 140,

171.
Cornwallis, Charles 96.
Cromwell, Oliver 23, 65, 68, 70, 71.
cumhuriyetilik, cumhuriyetiler 2 7 , 6 6 ,
73,84,90,97,99,105-108,112-113,
115, 126, 132-134, 136, 140, 148,
152-153, 157, 159, 161, 218, 223226, 236.
avuesku, Nikolay 257, 260, 263, 275.
ekoslovakya 244, 254-255, 257, 260,
262-263, 271, 274-276.
ernenko, Konstantin 253, 274ernievski, Nikolay Gavrilovi 182.
ernobil 258, 274.
ernov, Viktor 199.
Danby, Thomas Osborne 89.
DAnnunzio, Gabriele 219.
Danton, Georges Jacques 127, 133.
Deniz Dilencileri 21, 35-37, 41-42.
devlet 1 5 , 1 8 , 21, 2 7 , 3 3 , 71, 7 6 - 7 8 , 1 0 0 ,
106, 123, 125-128, 133, 150-151,
154, 162, 165, 171, 174, 177, 179,
188. 193, 195-197, 200, 2 0 4 - 2 0 5 ,
208, 211, 218, 231, 236-238, 241,
247-248, 259, 265-266, 269, 273.
devrimci stratejiler 186.
devrimci teori 128, 170, 174, 186-187.
Diamant, Alfred 223.
Dijon 131.
dinsel hogr 44, 50, 72, 83.
Direktuvar 134, 136-138, 140.
Dollfuss, Engelbert 222-225, 236.
Donald, Moira 182.
Dordrecht 30-31, 37-38, 40-42, 47-49.
Dubek, Alexander 257, 263.
Duma 15, 194, 202, 204-205.
Edinburgh 52.
Ekim Devrimi 29, 207, 209, 260, 273.
ekonomik rgtlenme 13, 210.
Elizabeth, ngiltere Kraliesi 35.
emekiler 165, 178, 186, 199, 218, 220.

emperyalizm 1 8 , 1 3 7 , 1 8 0 , 2 0 1 , 2 0 6 , 2 4 2 ,
251,255,272.
Engels, Friedrich 1 6 6 , 1 7 1 - 1 7 2 , 1 8 0 - 1 8 5 .
engizisyon 33-34, 39, 44-45, 49.
enternasyonalizm 172, 206, 241.
Ermenistan 254, 268.
Estonya 254, 270.
eitlikiler 26, 61, 63-64, 69, 71-72, 93.
Eyalet Zmreleri 31-33, 41, 45, 47-50,
82.
Fairfax, Sir Thomas 53.
Felemenk Ayaklanmas 15, 19, 21, 25,
30, 48-51.
Felemenkler 25, 32, 34, 49, 51, 76-77,
80, 89.
Felipe II, spanya Kral 21, 24, 31, 3334, 45, 50-51.
Foucault, Michel 119.
Fourier, Charles 175.
Franco, Francisco 224-225, 236-238.
Frankfurt 167.
Franklin, Benjamin 97, 116.
Fransa 15, 17, 19-20, 23, 67, 69, 74-75,
77, 81, 89, 91-92, 94, 96, 99, 102,
116, 118, 121, 123-128, 131-133,
1 3 7 - 1 3 9 , 1 4 2 - 1 4 3 , 1 4 5 - 1 4 8 , 150,
1 5 2 - 1 5 3 , 155, 1 5 8 - 1 6 3 , 1 6 6 - 1 6 9 ,
172, 1 7 4 - 1 7 5 , 1 7 8 - 1 8 1 , 1 8 5 - 1 8 6 ,
190, 192-193, 197, 213, 224, 226,
251-252, 254, 268.
Fransz Devrimi 16, 22-23, 26, 29, 108,
116, 118, 120, 125, 127-128, 140,
148, 157, 163, 170-174. 178, 183,
185, 209, 2 1 1 - 2 1 2 , 232, 2 4 8 - 2 4 9 ,
257, 259.
Fukuyama, Francis 17, 141.
Gagern, Heinrich von 145.
Galler 55, 67.
gelenek(ler), gelenekilik 13-14, 23-24,
34, 42, 55, 57, 60, 62-64, 69, 73-74,
77,97,101,114,157,170-171,175176, 183, 185, 189-190, 192, 227,
236, 238, 248, 265. 275.

278

DZN

genlik 227-228, 236-237.

Genel Meclis 32, 123, 259.
giyotin 123, 133.
Godwin, William 183.
Gomulka, Wladyslaw 255, 274.
Gorbaov, Mihail 20, 2 5 0 - 2 5 3 , 2 5 7 - 2 6 2 ,
264-272, 274-275.
Groener, Wilhelm 215.
Guizot, Franois 173.
Haarlem 40, 42, 44.
Habsburglar 3 1 , 4 5 , 4 9 - 5 0 , 1 4 5 - 1 4 6 , 1 5 4 ,
156, 158-159, 160, 163, 166, 169,
222, 268.
Halifax, George Savile 76, 87.
Halk Meclisi 121, 123.
Halle-Merseburg 215.
Hamburg 215, 218.
Hanover 91.
hasatlar 32, 57, 149, 204.
Havel 263.
Hebertistler 133, 185.
Hesse-Darmstadt 145.
Hill, Christopher 74.
Hitler, Adolf 1 6 , 2 1 9 , 2 2 1 , 2 2 3 , 2 3 1 , 2 3 7 238, 242, 249, 254.
Hobbes, Thomas 71.
Hobsbavvm, Eric 118, 226.
Hollanda 18, 21, 24, 30-33, 35, 37-38,
41, 43-51, 79, 116, 123, 127, 132,
137, 178.
Horthy, Miklos 214.
Husak, Gustav 263.

DZN 281
ikona krclk 34, 3 9 - 4 2 , 5 1 .
ngiliz Devrimi 52, 54, 55, 65, 67, 92.
ingiltere 1 6 - 1 8 , 2 0 , 2 4 - 2 6 , 5 2 , 5 4 - 5 6 , 5 9 62, 64, 67-69, 71-74, 76-81, 84-85,
87-92, 99, 104, 116, 127, 131, 137,
165, 178, 188, 1 9 2 , 2 1 3 , 2 1 8 , 251.
rlanda 52, 55, 59, 64, 69, 73, 92, 177,
224, 229.
skoya 52, 55, 69, 73, 92, 101.
spanya 21, 31-32, 40-41, 49, 51, 131,
183,190, 221, 224-226, 236.
spanya Sava 238.
svire 137, 183, 206.
iiler 27, 40, 110, 138-139, 149, 153,
165, 176, 178, 181, 184-185, 187190, 195, 197, 2 0 0 - 2 0 1 , 2 0 4 - 2 0 7 ,
209-210, 213, 217, 219, 221, 228,
247, 255.
talya, talyan devletleri 14, 137, 145146, 148, 154-155, 1 5 8 - 1 6 0 , 163,
166-169, 172, 212, 2 1 9 - 2 2 1 , 224,
226-227, 235, 237-238, 241-243,
246-247.

jacquerie 128.
Jakobenler 23, 124-128, 130-134, 136,
185.
James I, ngiltere Kral 58, 74.
James II, ngiltere Kral 14, 22, 25, 7577, 80-82, 85-93.
Jansenistier 120.

Iliescu, Ion 263.

Ireton, Henry 68.

Japonya 200, 203.

Jaruzelski, Wojciech 257, 261.
Jefferson, Thomas 105, 116.
Jirondenler 1 2 6 - 1 2 8 , 1 3 1 , 1 3 5 - 1 3 6 , 1 8 5 .
Jivkov, Todor 263.

i sava 20-21, 30, 54-56, 5 8 - 5 9 , 6 2 , 66,

68,71-73,84,86,97,103,126,142,
178, 206, 208, 210, 223, 242, 254,
271-273.
ideolojiler 23-28, 48-50, 60, 63, 69, 94,
97,99,105,115,128,136,157,185,
187, 198-199, 208, 226, 2 3 3 - 2 3 4 ,
238, 240, 243, 246, 248, 258.

Kadar, Janos 257, 261.

kadnlar 60, 62, 66, 72, 113, 115, 119,
126, 130-131, 139, 1 8 6 - 1 8 9 , 216,
228, 240.
kapitalizm 17-18, 20, 28, 56, 129, 175177, 180-182, 188, 1 9 8 - 1 9 9 , 203,
206, 2 1 0 - 2 1 2 , 232, 244, 2 4 6 - 2 4 7 ,
266, 273.

kar-devrim 125-127, 129, 132, 135,

137, 142-143, 150, 153, 154, 159,
163, 166, 173-174, 202, 206, 210,
212-219, 225-228, 230, 232-233,
236, 254.
Kara Gmlekliler 221, 229, 242.
Katoliklik 31, 40, 44, 58, 97.
Katolikler 37, 41, 43, 58-59, 77, 85, 87,
90, 92-93, 125, 155, 162, 224, 225.
Kautsky, Kari 178-182, 184-186.
Kazakistan 254.
kentsel ayaklanmalar 35.
Kerensky, Aleksandr Fyodorovi 127,
187, 207, 209-210.
kiliseler: Cemaat Kilisesi (Amerika) 99,
108; Fransz Katolik Kilisesi 8 1 , 1 2 0 ,
1 2 2 , 1 2 4 , 1 3 6 , 1 6 1 - 1 6 2 ; ngtere Kilisesi 72, 84-85, 87, 92, 99; Katolik
Kilisesi 58, 162, 235, 261; Lutherci
Kilise 2 6 2 ; Reformdan Geirilmi
Hollanda Kilisesi 41, 43, 49.
kitleler 2 2 , 1 2 2 , 1 3 4 , 1 3 5 , 1 4 0 , 1 4 7 , 1 7 0 ,
175, 184, 187, 199, 207, 208, 232,
270.
kolektivizm 210.
koloniler 94, 96-102, 105, 114, 139.
komnist rejimler 13-14, 17, 28, 245,
261-262, 264.
komnistler 179, 220,226, 229,241-243,
254-255, 261, 263-264, 272, 274.
komnizm 18, 136, 171, 174, 210, 213,
2 2 0 - 2 2 2 , 233, 236, 2 5 0 - 2 5 1 , 253,
255, 257, 262, 267, 270-273.
konfederasyon: Anlamalar, Amerikan
96, 108; Alman 145.
Komilov, Lavr Georgiyevi 207, 209.
Kossuth, Lajos 145, 169.
klelik 64, 114, 183.
kyller 18, 20, 23, 122, 127, 129, 138,
143, 145, 147-149, 151-152, 158159, 161-162, 165, 178, 183, 188189, 194, 196-197, 2 0 0 - 2 0 2 , 204,
2 0 6 - 2 0 9 , 2 1 5 , 2 2 3 , 2 2 7 , 255.
kyllk 128, 158-159, 164-165, 181182, 189, 195-196, 198-199, 227.

Kropotkin, Pyotr 171, 173.

Kruev, Nikita 252, 2 5 5 , 2 5 7 , 2 5 9 , 274.
kulpler 6 7 , 1 2 6 , 1 2 8 , 1 3 0 - 1 3 1 , 1 3 3 , 1 5 0 ,
152, 219, 227.
Kun, Bela 214.
Kutsal Roma mparatoru 77.
Lahey 30, 77.

laissez-faire 119, 121, 159, 188.

Languedoc 82.
Laud, William 58.
Le Roy Ladurie, Emmanuel 118.
Lefebvre, Georges 128.
Leiden 40, 4 2 , 4 8 .
Leipzig 189, 262.
Lenin, Vladimir lyi 18, 21, 171, 175176, 178-182, 184, 186, 198-199,
206, 208-210, 213, 226, 229, 232,
251, 259-260.
Leorux, Pierre 175.
Letonya 254, 268.
Lewis, Jill 222, 228.
liberalizm 1 6 , 1 8 , 2 7 , 1 1 9 , 1 2 1 , 1 2 5 , 1 3 9 ,
143, 148, 151, 154, 156, 161-163,
165-166, 173, 180, 1 8 5 - 1 8 6 , 194,
199-200, 234, 249.
liberaller 55, 148, 152, 154-157, 159,
161-163, 199, 201, 2 0 4 - 2 0 6 , 209,
220, 242, 244.
Lilburne, John 63.
Litvanya 254, 268, 270.
Locke, John 17, 71.
Lombardiya 1 4 6 , 1 5 0 , 1 5 6 , 1 6 0 , 1 6 6 - 1 6 7 .
loncalar 121, 124, 139, 156, 159.
Londra 26, 43, 56, 60-63, 66-68, 73, 7576, 80, 88, 97-98, 147.
Lordlar Kamaras 5 3 , 6 7 , 71, 7 5 , 9 2 , 1 0 7 .
Louis XIV, Fransa Kral 20, 76, 77, 818 2 , 9 1 , 121, 137.
Louis XV, Fransa Kral 120.
Louis XVI, Fransa Kral 121-122.
Louis XVIII, Fransa Kral 136.
Luthercilik, Lutherciler 33, 42, 44, 262.
Luxemburg, Rosa 176, 180, 218.
Lyon 132, 135.

278

DZN

Mably, Gabriel Bonnot de 171.

Macaristan 1 4 5 - 1 4 6 , 1 5 0 , 1 5 4 - 1 5 5 , 1 5 6 ,
158-160, 163, 167-169, 214, 226,
254-255, 257, 2 6 0 - 2 6 3 , 2 7 1 , 2 7 5 .
Macaulay, Catherine 74.
makine krclk (Ludizm) 1 6 4 , 1 8 7 - 1 8 8 .
Manchester 228.
Manurya 200.
Marksist-Leninist 128, 263, 266.
Marksizm, Marksistler 16-18, 27-28, 5556, 118, 120, 136, 164, 1 7 5 - 1 7 6 ,
180-181, 184-186, 198-199, 208209, 213, 217, 231-234, 244, 246,
249, 251.
Marsilya 130, 135.
Marx, Kari 17, 29, 166, 171-173, 175184, 186, 188-189, 195, 198, 251.
Massachusetts 96, 101-102, 1 0 6 - 1 0 7 ,
114.
Mayer, A r n o J . 212.
Mazowiecki, Tadeusz 261, 275.
meclisler 2 5 , 3 9 , 4 5 - 4 6 , 9 8 , 1 1 0 - 1 1 1 , 1 2 9 ,
145, 150, 225.
Menevikler 182, 186, 199, 2 0 5 - 2 0 6 ,
209, 211.
Metternich, Klemens 145, 146, 157.
Michelet, Jules 173.
Middel'burg 37.
Milano 146-147, 163, 235.
milliyetilik 2 7 , 4 3 , 5 0 , 9 9 , 1 4 8 , 1 5 6 , 1 6 5 ,
198, 217, 221, 223-224, 228, 233234, 238-240, 243, 248.
mit(ler) 4 9 , 6 4 , 1 4 8 , 1 6 1 , 1 7 2 , 1 8 4 , 217,
234-241, 245-246.
modernleme 19-20, 121-123, 192-193,
195-196,211,251-252.
Moldavya 254, 274.
monari 15, 19, 23-24, 48, 50, 53, 55,
60,64-65, 71-72,81,90-93,97,107,
115, 119, 121-126, 141, 154, 157158, 161, 164, 178, 205, 209, 222,
224, 235, 237, 2 5 1 , 2 7 0 , 2 7 3 .
Monmouth, James Scott 82-83, 88.
Montesquieu, Charles de Secondat 171.
Moravya 145, 156.

DZN

Morrill, John 55.

282

Moskova 190, 196, 200, 202, 215, 250,

255, 258-261, 263-264, 266-270.
Mounier, Jean-Joseph 122.
muhafazakrlar 113, 1 5 2 , 1 5 6 , 159-161,
164, 194, 227, 253, 260, 265-268,
274-275.

Papalk 24, 5 9 , 6 6 - 6 7 , 7 1 , 77-78, 8 0 , 8 5 ,

120, 122, 125, 150, 162, 166, 167,
168.
Paris 2 0 , 2 3 , 7 6 , 1 0 8 , 1 2 0 , 1 2 3 , 1 2 8 - 1 3 3 ,
135-136, 143, 145, 147-148, 150,
1 5 2 - 1 5 3 , 1 6 6 - 1 6 7 , 1 7 3 - 1 7 4 , 177,
185, 187.

Rabinovvitch, Alexander 208.

Radetzky von Radetz, Joseph 158, 160,
167.
radikalizm, radikaller 44, 52, 63-66, 707 1 , 7 4 , 97, 1 0 4 , 1 1 2 , 1 1 6 , 1 2 9 , 143,
148, 151-169, 180, 184, 187, 189,
2 0 2 , 2 1 8 , 2 2 5 , 2 2 8 , 236, 241.

muhafazakrlk 116, 143, 151, 156-163,

166, 1 7 3 , 2 1 2 , 237.

Paris Komn 15, 126, 130, 166, 179,

231.

Ransome, Arthur 213.

Rasputin, Grigori 205.
Reformasyon 32, 42, 50, 58, 65, 120.
Reichstag 158-159, 167-168.
Rennes 130.
Robespierre, Maximilien de 120, 127,
133, 135, 140-141, 172.

Mussolini, Benito 2 1 9 - 2 2 3 , 225, 227,

229, 234, 237-238, 241-242, 245.

parlamentolar 52, 57, 64, 86, 154-155,

165, 264, 272, 275.

mutlak monari 16, 24-25, 59, 90, 121,

125.

parlement 123, 125.

Penn, William 86-87.
Pennsylvania 98, 112, 114.
Petain, Philippe 236.
Petersburg 187, 190, 200-201, 204.
Petrograd 150, 204-206, 216.
Philadelphia 96, 98, 1 0 5 , 1 0 9 , 112, 114.
philosophe'hr 119, 121-122, 134, 171.
Piemonte 131, 137, 146, 156, 160, 166168.
polis 83, 130, 132, 147, 151, 157, 161,
174, 179, 190, 195, 215, 221-222,
229, 253, 263, 266.

mutlakyetilik
198.

25, 81-82, 85, 187, 197-

Nagy, Imre 255.

Nancy 216.
Naziler 2 2 1 , 2 2 7 - 2 2 8 , 2 3 9 , 2 4 1 , 2 4 4 - 2 4 5 ,
247-248.
Nazizm 1 6 , 2 3 1 , 2 3 3 , 2 3 6 - 2 3 8 , 2 4 0 , 2 4 2 243, 245-246, 248.
New York 96, 98-99, 104, 114.
nihilizm 233, 238, 244-245.
Nikolay I, Rus a n 157, 193, 197.
Nikolay II, Rus a n 194, 200, 205, 273.
Normandiya 129.
Nottingham 89.
Nrnberg 245.
O'Brien, James Bronterre 172.
orta snf 26, 2 8 , 4 6 , 1 1 1 , 147, 149, 180182, 184-185, 2 1 6 - 2 1 7 , 2 2 1 , 225,
228-229, 253.
otokrasi 172, 181, 200-202, 204-205.
Outram, Dorinda 119.
Owen, Robert 176.
zbekistan 254.
zgrlkler 1 6 - 1 7 , 2 4 - 2 8 , 4 7 , 5 0 , 5 5 , 5 9 60, 63, 67, 70, 77, 80, 87, 97, 104105, 1 0 8 - 1 1 0 , 1 1 3 - 1 1 5 , 1 1 8 - 1 1 9 ,
141, 143, 145-146, 158, 171-172,
183, 186-187, 194, 209, 214, 241,
261, 269.

Polonya 145, 148, 154, 194, 244, 254255, 257, 260-263, 271, 273-275.
poplizm 157-158, 166, 181, 183, 198199, 209, 234.
Presbiteryen 61-63, 72.
Primo de Rivera, Miguel 224.
proletarya 18, 151, 175-183, 195, 198199, 209, 227, 266.
propaganda 24, 3 8 - 3 9 , 4 6 , 59, 102, 151,
180, 185-186, 189, 198, 217, 231,
235, 2 4 2 - 2 4 3 , 2 4 9 , 2 5 1 , 2 7 2 .
Protestanlk, Protestanlar 24, 2 7 , 3 2 - 3 3 ,
40-44, 49-51, 54-56, 58-61, 66, 72,
87-88, 92, 97, 120, 155, 162, 216,
227, 264.
Proudhon, Pierre Joseph 171, 183-184.
Prusya 1 2 3 , 1 2 6 , 1 3 1 , 1 4 5 - 1 4 6 , 1 5 0 , 1 5 3 ,
155-156, 159, 162, 167, 169.
Pritenlik 58-59, 61, 65, 72, 97.
Quakerler 86-87, 97, 112, 114.

Rockingham (Marki), Charles WatsonWentworth 100.

Romantizm, Romantikler 1 7 3 , 1 9 8 , 224.
Romanya 237, 254, 260, 263, 271, 275.
Rotterdam 37-40.
Rousseau, JeanJacques 2 5 , 2 8 , 1 2 0 , 1 2 2 ,
124-125, 130-131, 1 3 9 , 1 7 1 .
Roux, Jacques 141.
ruhban snf 3 1 , 3 4 , 4 6 , 6 1 , 8 8 , 1 2 5 , 1 4 0 141, 162.
Ruhr 215, 219.
Rus Devrimi 2 1 , 1 7 5 , 1 8 2 , 1 9 2 , 2 1 1 , 2 2 9 ,
233, 252, 273.
Rusya 1 7 - 1 9 , 6 9 , 1 2 7 - 1 2 8 , 1 3 3 , 1 3 7 , 1 4 0 ,
142, 166, 173, 175, 178-182, 185187, 1 8 9 - 1 9 0 , 1 9 2 - 1 9 3 , 1 9 5 - 2 0 4 ,
206, 209, 211, 213-218, 226, 251254, 257-259, 264-266, 268-275.
Sadklar 103-105, 107, 112.
Saksonya 159.
Salazar, Antonio de Oliveira 222, 225.
Salisbury 79, 88.
Salzburg 223.
sansr 242, 258.
Schiedam 37, 40.
Scruton, Roger 233.
seferberlik 68, 204.
seksiyonlar 130-131, 133, 135, 150, 174,
182, 187.
Shubert, Adrian 190.

278

DZN

DZN

snf, snflar, snf atmas 14, 18, 22,

28-29, 31-33, 4 1 - 4 2 , 4 6 , 49, 54, 5657,72,86,92-93,115,123-124,128,
130, 141-142, 145, 147, 161, 164,
166, 170, 173, 176-184, 186, 189,
195-196, 208, 213-215, 217-223,
225-226, 2 2 8 - 2 3 2 .
Sicilya 143, 150, 160, 166-169.
Silezya 146.
Skocpol, Theda 19-20, 27, 140.
Soboul, Albert 128.
Sol, Sol-kanat, Solcular 14, 18, 23, 136,
199, 207, 2 1 4 - 2 1 5 , 2 1 8 - 2 2 3 , 225227, 2 2 9 - 2 3 0 , 252, 260, 265, 269270.
sosyalistler 175, 183, 197, 199, 201-202,
206, 209, 214, 217, 219-220, 226,
228-229.
sosyalizm 18, 27, 29, 175-179, 182, 184,
186, 188, 190, 195, 198-199, 206,
2 0 9 - 2 1 1 , 2 1 6 - 2 1 7 , 219, 222, 228,
2 3 1 - 2 3 2 , 235, 238, 241, 251, 257,
261-262, 265.

terr, terrizm 124-125, 127-129, 132137, 141, 172-174, 183, 194, 198,
200-201, 210, 214, 2 2 0 - 2 2 1 , 231232, 242, 244, 246.
Thompson, E. P. 188.
ticaret 20, 31-32, 37, 39, 41, 48, 82, 97,
109, 114, 119, 121-122, 1 2 4 , 2 1 0 .
Tiflis 268, 274.
Tilly, Charles 22, 27, 31.
Tito, Mareal 2 5 5 , 2 5 7 , 2 7 1 .
Tocqueville, Charles Alexis Clerel de
133, 172, 185, 188, 257.
toprak sahipleri 18, 54, 56, 7 2 , 1 0 0 , 1 2 9 ,
138-139, 157-158, 162, 165, 178,
180, 194, 196, 237.
Toryler 84-85, 88-90, 92.
Toscana 146, 166-168.
totaliterlik 16, 118, 238, 240-241, 252,
255,260-261,272.
Transkafkasya 254, 271.
Troki 1 3 4 , 1 7 1 , 1 7 5 , 1 8 1 - 1 8 2 , 1 8 4 , 1 8 6 .
Turgot, A n n e Robert Jacques 121.
tccarlar 44, 56, 61, 66, 72, 93, 96, 110,

Sovyetler Birlii 14, 189, 192, 211, 250,

252-255, 257-258, 260, 263-265,
267-273, 275.

188, 196, 200.

Trkiye, Trkler 31, 200, 214, 268.

soylular 18, 20, 24, 26, 28, 31-34, 495 1 , 5 5 , 5 8 - 5 9 , 6 6 , 75, 7 9 , 8 2 , 8 6 , 8 8 8 9 , 9 3 , 9 8 , 121, 126, 135, 138, 152,
194, 196-197, 200, 201.

Ukrayna 196, 200, 254, 268-269, 271.

ulusal devrimler, ayaklanmalar 14-15,

Stadhouder'ler 30, 32-33, 38, 40, 48.

1 9 , 3 1 , 4 8 - 5 0 , 55, 115, 126.

Ulusal Meclis 23, 123, 1 2 6 - 1 2 8 , 141,

Stalin, Jozef 21, 23, 133-134, 210-211,

244, 2 5 1 - 2 5 2 , 2 5 4 - 2 5 5 , 257, 260261, 273-274.

145, 150, 152-153, 155, 160, 167169, 194, 263.

Utrecht 33; Birlii 50-51.
Uzun Parlamento 54, 59-60.

Steinweis, Alan 227.

Stolypin, Pyotr Arkadyevi 202-203.
Swift, Jonathan 92.

topya, topyaclar 65, 166, 1 7 5 - 1 7 7 ,

183, 186, 239-241, 243, 248, 251.

iddet 14, 23, 37, 68, 78, 87, 92, 103,

130, 145, 147, 174-179, 183-184,
190, 2 0 1 - 2 0 2 , 206, 210, 2 1 9 - 2 2 2 ,
226, 237, 242, 250, 260-261, 268.
Temmuz Gnleri 206-207.
Temmuz Monarisi 23, 152, 158, 174.

Varova 255, 257, 274.

Vendee 127, 131-133.
Venedik 146, 150-154, 163, 166-169.
vergiler 22, 2 4 , 3 1 , 3 5 , 3 7 , 45-51, 55-56,
58, 67, 69, 82, 88, 92, 94, 97, 101102, 108, 113, 121-124, 126, 149152, 158, 187, 194, 217, 229, 269.

Vermont 114.
Versailles 217-218.
Vichy 236.
Virginia 96, 107-108.
Viyana 1 4 5 - 1 4 7 , 1 5 3 , 1 5 8 - 1 6 0 , 1 6 3 , 1 6 6 168, 190, 214, 218, 2 2 2 - 2 2 3 , 224,
227.
Volga 196, 200.
Voltaire, Franois Marie Arouet 120,122.
Walesa, Lech 257.
Weber, Eugene 233.
Weimar 215, 217, 2 2 0 - 2 2 1 , 227, 229,
246.
Whigler 1 6 - 1 7 , 5 5 , 7 3 - 7 4 , 8 4 - 8 5 , 88-90,
92.
Willem, Orange'li 1 4 , 1 9 , 22, 2 5 , 3 0 , 3 3 ,
3 5 , 3 7 , 42-44, 50-51, 75-77, 84.

284

Woloch, Isser 140.

Wrttemberg 145.
Yeltsin, Boris 2 5 0 - 2 5 1 ,
270, 275-276.
yoksullar, yoksulluk 16,
56-57, 98, 110-111,
135-136, 139, 141,
188, 190, 215.
York 80, 83, 89.
Yorktown 96.

2 5 8 - 2 5 9 , 26518, 26-28, 37,

119, 121-123,
172, 174, 177,

Yugoslavya 2 1 9 , 2 5 5 , 2 5 7 , 2 7 1 , 2 7 4 - 2 7 5 .
Yurtseverler 103, 105, 112, 126, 139,
201,217.
Zasulich, Vera 179.
Zeeland 33, 37.
zemstvolar 194, 196, 200.