LINGUA MONTENEGRINA, god. V/1, br. 9, Podgorica, 2012.

Institut za crnogorski jezik i knjievnost

UDK 811.163.4342(497.16)
Izvorni nauni rad
Indira SMAJLOVI (Tuzla)
indirasmajlovic@yahoo.com
PONAANJE POLUGLASA U KORPUSU
BOSANSKOHERCEGOVAKIH EPITAFA
Ovaj rad predstavlja skontraciju ponaanja, redukovanja i
reflektovanja, jakih i slabih poluglasa u korpusu inskribiranih
bosanskohercegovakih steaka, odlika opih slavenskih ili autohtonih
bosanske redakcije. Tradicionalni grafijski manir bosanske redakcije
te produkcija starobosnizama, adoptira i adaptira likove poluglasa
staroslavenske tradicije, pa u prvoj fazi genesisa i progresusa
biljeimo upadljive arhaine pojave (prisustvo glagoljskih slova, stari
oblici irilinih slova, pravilnu upotrebu - akuz. sig. f.), ali pratimo
i karakteristine pojave raanja bosanske redakcije: erv najstarijeg
oblika, prijedlog u mjesto v, dosljedna zamjena y sa i, adjektivni
nastavak -ga. U tome periodu jo uvijek biljeimo jaki poluglas : v,
vmr, brat, imnem (s isputenim e), snmi (bez title), kao i
grupaciju -r uz pravilo ili uz odstupanje od uobiajene ortografske
norme. Isto razdoblje svjedoi i redukciju poluglasa u apsolutno slaboj
poziciji. Konstrukcije s poluglasom iz kasnijih razvojnih perioda
epigrafske grae, svjedoe jednojerovni sistem. Nakon polovine XII
stoljea poluglasi su uglavnom u slaboj poziciji, na kraju rijei koja
zavrava konsonantom, istiui da na odreenome broju natpisa
pisanje poluglasa nije dosljedno. Poluglasi iskljuivo biljee refleks u
vokale a i i, s veom frekvencijom u prvome sluaju. Na znatnome
broju sluajeva registiramo neetimoloki poluglas umjesto etimolokih
vokala a, e, o i i. Neki su likovi podreeni komparaciji s bliskim
crnogorskim, zarad prikaza autohtonosti, odnosno univerzalnosti,
produkcijske i teritorijalne bitnosti.
Kljune rijei: inskribirani steci, bosanska redakcija, jaki i slabi
poluglasi, napregnuti poluglas, redukcija, refleksija, vokalizacija,
asimilacija, velarizacija, vokalno r i l

85

Indira SMAJLOVI

Uvod
Zbog neprestalne alternacije jakih i slabih poluglasa, pred kraj prasl.
epohe oni su se poeli osjeati kao fakultativan element, pa su se razvili
sekundarni poluglasi. Slabi poluglasi gube se veoma rano pa se esto,
osobito slabo , ne piu u stsl. spomenicima u sredini rijei, dok se na kraju
rijei zadralo i , sve vie gubei na izgovornoj vrijednosti. Meu
slavenskim jezicima nailazimo na razliit refleks poluglasa koji nerijetko
biva poremeen analogijom. Neki od njih uvjetovani su poloajem jerova, tj.
izazvane sve veom razlikom u izgovoru jakih i slabih, ili iz drugih razloga.
U X vijeku dolazi do ispadanja slabih jerova, a u XI su apsolutno izgubili
izgovornu vrijednost ali ih pisarska tradicija nastavlja biljeiti uglavnom na
kraju rijei kao pisarski manir. S poremeajem analogije u medijalnim
dijelovima rijei biljeimo razliite modifikacije, u duplus ili triplus formi
oblika, jer je gubljenje slabih jerova dovodilo i do njihova meusobnog
zamjenjivanja bez obzira na utvrenost/neutvrenost zakona. U jakom
poloaju dolazilo je do vokalizacije te su jerovi gubili svoju reduciranost i
prelazili u pune vokale o, e, y i i. Tako dobiveni vokali y i i ostali su
reducirani, pozicijske varijante a ne samostalni fonemi, zbog ega su
etiketirani napetim ili napregnutim jerovima.
Konstrukcije s poluglasima staroslavenska
tradicija bosanske redakcije
U korpusu bosanskohercegovakih inskribiranih steaka naroitog su
znaaja epitafi iz faze genesisa i progresusa, nastali tokom X, XI i XII
stoljea, uglavnom humski, prvotni s poluglasima u slabom i jakom poloaju
prema tzv. Havlikovu pravilu, s brojnim arhaizmima, registriranim
redukcijama, vokalizacijom, u kojima se moe pratiti formiranje domae
redakcije. Nakon polovine XII stoljea poluglasi su uglavnom u slaboj
poziciji na kraju rijei koja zavrava konsonantom, istiui da na
odreenome broju natpisa pisanje poluglasa nije dosljedno. Slijedivi
primjere iz kasnijih faza cumulusa i placatusa, eonimima sve do druge
dekade XVIII stoljea (preciznije 1727. godine kada se javlja posljednji
registrirani epitaf), zakljuujemo da kroz cijeli period epigrafskih
registrovanja nailazimo na upotrebu poluglasa. Poluglasi iskljuivo biljee
refleks u vokale a i i, s veom frekvencijom u prvome sluaju. Na znatnome
broju sluajeva registiramo neetimoloki poluglas.
86

Ponaanje poluglasa u korpusu bosanskohercegovakih epitafa

U X stoljeu vre se progresivna asimilacija i velarizacija poluglasova

ime se omoguavaju oblici tipa to i to, kto i kto. U drugoj polovini X
stoljea slabi poluglasi su se prestali artikulirati, najprije na kraju rijei, dok
su se jaki poluglasi izjednaili po kvalitetu i kvantitetu sa ostalim
samoglasnicima. Sa vokalizacijom poluglasa, odnosno potpunom
245
54
redukcijom slabih poluglasa rijei tipa dn Zb 3 133
15 , Zb 4 57 - dan Zb 2 11 ,
11
130
252
15
18
12
Zb 3 194
57 - dni Zb 3 13 Zb 4 67 - dni Zb 1 33 , Zb 1 27 , Zb 1 25 , cra Zb 1 37
276
281
95
254
- cara Zb 4 93 , Zb 4 101 , crkvi Zb 2 43 , crkv Zb 4 71 , mogle su se pisati
i izgovarati, a rijei kao to, kto ili zlo, pisale su se na topikalnome
81
304
118
korpusu iskljuivo to Zb 4 217
23 , ko Zb 2 33 , Zb 4 127 , odnosno zlo Zb 2 61 ,
54
211
211
Zb 4 17 . Zamjenica kto glasi kto Zb 2 11 , Zb 4 17 izrealiziranim
303
313
5
premjetanjem konsonanata tko Zb 4 125
, Zb 4 137
, tko Zb 1 19
, Zb 1 15
33 , Zb
83
96
2 35 , Zb 2 45 , a zatim kako su se na poetku nala dva zatvorena konsonanta,
304
radi lakega izgovora glasi: ko Zb 2 81
33 , Zb 4 127 , bez oblika poluglasa. Iako
je oekivano, oblik to Zb 4 217
23 nije zasvjedoen u realizaciji to ili ta. Bez
295
poetnoga nj- u oblicima kao njega, biljeimo oblik jego Zb 4 117
od vn +
jem. Prema tome, jerovi su poevi od druge polovine X stoljea, imali
dvojaku vrijednost: glasovnu (vokalizovani jaki poluglasi) i pravopisnu, bez
glasovne vrijednosti, ali su se i dalje pisali, naroito na kraju rijei (potpuno
redukovani slabi poluglasi).
Od XI stoljea posebno se obiljeavaju mehki poluglasi koji su nekada
stajali ispred glasa j. Npr. pored umrh Zb 4 224
35 pisalo se i umrieh Zb
155
3 132
,
Zb
3
,
od
oblika
umri,
kao
i
u
sluaju
sdravi (sa i) to se u XI
29
15
stoljeu vjerovatno italo zdravije, a sdrav (sa ) italo se zdravje, dok
nije sasvim preovladavao prvi nain pisanja i itanja. Tako je postala jedna
od specifinih glasovnih osobina staroslavenskog jezika, kao
novocrkvenoslavenski oblik zdrave, odnosno oblik zdravie Zb 3 129
13 , Zb
4 254
kojeg
unutar
bosanskohercegovakih
inskribiranih
monolita
nalazimo
71
ovjekovjeene od poetka XII stoljea. Takvo i koje stoji ispred glasa j zove
se redukovano i, a poluglas u takvome poloaju zove se napregnuti poluglas.
Kolebanje u obiljeavanju tih glasova objanjava se slinou njihova
izgovora, jer se poluglas u datome poloaju kvalitativno pribliio glasu j koji
je zapravo neslogotvoran, odnosno suglasniko i, to se ogleda i u
obiljeavanju tog poluglasa slovom i. (ori, 1975: 49) Poluglas se mogao
vokalizirati u i u oblicima imenica koje su izvedene sufiksom -je: zlamenie
251
138
313
129
254
Zb 2 94
43 , Zb 3 19 , Zb 4 65 , pisanie Zb 4 137 , zdravie Zb 3 13 , Zb 4 71 ,
kao to je sluaj i u krajinikim pismima, s toga emo pojavu markirati
leksikim manirom preuzetim iz bosanske redakcije staroslavenskog kakav
je u tom pisanom idiomu bio poznat. (Naka, 2009:157) Poslije izvrene
87

Indira SMAJLOVI

redukcije poluglasa u slaboj poziciji i asimilacije s + d > z, oblik zdravie

predstavlja karakteristiku mlae faze. U novocrkvenoslavenskim oblicima
tipa c (nominativ, dativ i lokativ jednine) zavretak - potjee od -ji,
dok s poetka XII stoljea na natpisu kod Zenice biljeimo prevazieni
ikavizirani oblik starog duala c[] Zb 4 252
67 , ali tokom eonimskog
javljanja epitafa skraeni ikavizirani oblik starog duala biljeimo in continuo
102
44
222
u oblicima pridjeva tipa boi Zb 1 15
33 , Zb 1 67 , Zb 2 49 Zb 4 31 (nominativ i
akuzativ jd.) za koje bi se oekivao sufiksalni zavretak -j: boj.
Shevelov istie da se poluglas isputa samo ispred bezvunih
suglasnika, tj. ispred zavretaka -k, -c, -t, -t, -s, -, ali ne ispred -n, n ili -l, -l. (Shevelov, 1965: 457, Mihaljevi, 2002: 207) Pored
morfolokih imbenika tu djeluju i fonoloki zvuni suglasnik
247
onemoguuje gubljenje jera: blg Zb 4239
51 , polg Zb 4 59 . U prilog
Shevelova pravila o zadravanju poluglasa ispred -n, -n ili -l, -l idu
245
207
249
primjeri: dn Zb 3 133
15 , Zb 4 57 , edn Zb 4 13 , Zb 4 61 , potrl Zb
16
318
1 15
33 , Divn Zb 1 35 , Voldn Zb 4 131 , to se nastavlja i u primjerima u
kojima se poluglas ne vokalizira niti se gubi u slaboj poziciji: dni Zb 3 130
13
Zb 4 252
67 . Meutim, primjeri koji u bosanskohercegovakome epigrafikonu
biljee pojavnost s konstrukcijama poluglas + bezvuni suglasnik sijeku se s
224
Shevelovim pravilom o isputanju suglasnika: smrt Zb 2 117
61 , Zb 4 35 ,
295
307
310
Vlks Zb 4 239
51 , Grubc Zb 4 117 , Dragc Zb 4 131 , Milc Zb 4 133 ,
141
Bunc Zb 3 21 . Tu su i primjeri sa poluglasom koji se pie u slabom
303
304
211
poloaju: otca Zb 4 17
, otcu Zb 4 127
, tko Zb 4 125
, Stipka Zb 2 102
49 ,
247
102
102
ki Zb 2 49 , Vratka Zb 2 49 , brta Zb 4 59 , velko(ga) Zb 4 247
59
247
kaznca Zb 2 102
49 , Zb 4 59 . Uglavnom su primjeri i prvoga i drugog pravila
datacije prije XIII stoljea. George Shevelov dri da su se slabi poluglasi u
Ukrajini izgubili polovinom XII stoljea, na novogordskom podruju
stoljee kasnije kao i na bjeloruskome podruju. (Shevelov, 1965: 459) I
Mihaljevi zakljuuje da su se jerovi u slavenskim jezicima izgubili izmeu
X i XII stoljea (Mihaljevi, 2002: 210), te da su kasniji poluglasi bez
glasovne vrijednosti, pisarska manira naslijeena iz prolosti. injenica je da
topikalni korpus batini upotrebu slabih poluglasa i do XVII stoljea, pri
tome se u nekim primjerima poluglas pie tamo gdje mu po etimologiji nije
mjesto, to emo markirati kao imprudentia scriptoris, odnosno nedovoljnoj
erudiciji pisara ili nespretnosti klesara, ali errare humanum est: zmli Zb
286
150
18
, blg Zb 4 239
4 105
51 , prklet Zb 3 27 , cra Zb 1 37 .
Prema miljenju Belia krajem XII stoljea na topikalnome terenu
poinje refleksija poluglasa u vokal a (Beli, 1969: 77), ali na epitafima
takve primjere potvrujemo tek od XIV stoljea: nikada Zb 2 115
59 , sam Zb

88

Ponaanje poluglasa u korpusu bosanskohercegovakih epitafa

251
251
249
306
2 102
49 , Zb 4 65 , bosanskoga Zb 4 65 , kada Zb 4 61 , Zb 4 129 , tada Zb
36
112
306
305
4 129 , sad Zb 2 57 , lav Zb 1 57 , sedam Zb 4 129 . Ali nije se uvijek od
poluglasa razvilo a, u mnogim je sluajevima poluglas iezao, a na onim
mjestima gdje se nekad nalazio danas se ne izgovara nikakav vokal.
Definiralo se pravilo: i je prelo u a ondje gdje je poluglas stajao u
zatvorenome slogu, a iezlo je u otvorenome slogu. Oba poluglasa prestala
su se izgovarati svuda na kraju rijei iako se jo dugo pisalo na tom mjestu
kao obiaj ili manir pisca.
Vokalizaciju poluglasa u i moemo slijediti u primjerima: zdravie Zb
251
129
138
313
3 13 P, zlamenie Zb 2 94
43 , Zb 3 19 , zalmenie Zb 4 65 , pisanie Zb 4 137 .
Grafijske zamjene vokala sa poluglasima pratimo u nekoliko
sluajeva:
poluglas umjesto etimolokog a: javlja se u prefiksalnoj
sloenici, konstrukciji s prijedlogom za na epitafu iz XII stoljea:
zpisati Zb 4 252
67 , te unutar samostalnog prijedloga na tokom XV
6
stoljea: n zemli Zb 1 19
, n Varda Zb 1 21
41 . Mihaljevi tvrdi da
se od polovice XIII stoljea pojavljuju prve zamjene izvornog a
znakom za poluglas, to se u opem irilinome korpusu, od
polovine XIV stoljea, najprije svjedoi u bosanskim tekstovima.
(Mihaljevi, 2002:200)
poluglas umjesto etimolokog e: javlja se u obliku broja sedm:
284
.
sdam Zb 4 103
poluglas umjesto etimolokog o: potvruje se u oblicima
pridjeva slavnga Zb 3 130
13 od slavnoga, te glagola hth Zb
189
307
211
4 131 od hotti (supostoje oblici Zb 2 117
61 , Zb 3 53 , Zb 4 17 ). U
130
primjeru slavnga Zb 3 13 , grafijska zamjena o sa unutar
bosanskoga gramatikog morfema -oga, bi se na ovom
neakcentovanom mjestu u rijei mogla tumaiti kao elja pisara
da izbjegne mlai oblik s navedenim nastavkom, koji je
analogijom iz zamjenike deklinacije prodirao u pridjevsku,
svjedoei krianje jezinih izraza iz dvaju sustava:
staroslavenskoga i bosanskoga (leksiki morfem iz jednoga
sustava + gramatiki morfem iz drugoga sustava). U istome
obliku genitiva jd. biljeimo i oblik sa staroslavenskim
gramatikim morfemom slavnago Zb 1 19
39 iz XII stoljea, sa
slabim poluglasom i s vokalom a u adjektivnome zavretku.
poluglas umjesto etimolokog i: potvruje se u oblicima
pridjeva velko[ga ili go] Zb 4 247
59 od , odnosno umjesto
252
veliko[ga ili go]. Supostoje oblici velikoga Zb 4 251
65 , Zb 4 67 , i u

89

Indira SMAJLOVI

korpusu crnogorskih epitafa veliega (ekularac, 1994: 95).

Takoer, biljeimo redukciju poluglasa, odnosno vokala i u
247
155
likovima velki Zb 1 18
37 , Zb 3 29 , Zb 4 59 , velkomuenik Zb
3 193
55 .
Zanimljivost poluglasa ogledala se u njihovoj mogunosti vrenja
uloge spojnice pri izgradnji sloenice: epmonaha (ekularac, 1994: 229),
Podgor Zb 4 254
71 , poloaju u korijenskim slogovima: si (ekularac, 1994:
205), Crnovia (ekularac, 1994: 197), Crnoevik (ekularac, 1994: 217),
ili ulozi nastavka a u padenim oblicima:
254
nominativa - gospo Gojisav Zb 3 178
45 , crkv ban Kulina Zb 4 71 ,
142
dva Vlahova
sin Zb 3 21
58
genitiva - va ime bog Zb 2 15 , pravik ljet M Zb 4 234
45
283
lokativa - n Vukosa i brat mu Zb 4 103
Slabi poluglas biljei pojavnost i u oblicima brojeva kao promjenjive
vrste:
- osnovnih brojeva:
207
od din, odnosno druge osnove za graenje
edn Zb 4 13
padenih oblika dn-, s izuzetkom nominativa i akuzativa jednine mukog
roda. U naem jeziku je ta druga osnova prevladala i u nominativu i u
akuzativu jednine mukoga roda: jedan (a > ), dok se prva osnova uoptila
u formaciji: jedini, jedina, jedino.
286
142
, dova Zb 4 217
dva Zb 4 105
23 , dva Zb 3 21 od dva
284
sdam Zb 4 103 od sedm sa zadranim oblicima poluglasa ali i s
305
refleksom vokalizovanog poluglasa sedam Zb 4 129
. U finalnome dijelu
nekih rijei izmeu dva konsonanta nikada nije bio posvjedoen neki vokal,
dok u suvremenome jeziku u identinome poloaju ve odavno biljeimo
pojavnost vokala a. Upravo je takav sluaj s oblikom sedam. U vremenu dok
su se poluglasi i na kraju rijei izgovarali bilo je sedm, pa izmeu dva
zavrna konsonanta nije bilo niti je trebalo biti ikakvog vokala, ali kada su se
poluglasi prestali artikulirati, poela su se dodavati dva ili tri konsonanta, to
bijae teko za izgovor, zato je izmeu njih umetnut poluglas koji se kasnije
reflektirao u a. Identino je u primjeru jesm, zatim jesm i na kraju jesam,
1
, Zb 4 279
odnosno u topikalnome korpusu: esam Zb 1 13
97 .
- rednog broja, odnosno brojnog pridjeva u atributskoj upotrebi etvrto Zb 4 255
73 od etvrto, s zadranim etimolokim poluglasom.

90

Ponaanje poluglasa u korpusu bosanskohercegovakih epitafa

Sluaj s jednoslonim rijeima

Od sedam jednoslonih rijei sa poluglasom u staroslavenskome jeziku:
prijedlozi v, k, s, veznik n, anaforska zamjenica n i pokazne zamjenice
s i t, u topikalnome korpusu biljeimo:
tendencije jake vokalnosti zabiljeene su u starome prijedlogu va
(<*v <*v). Prijedlog v i v koji najee dolazi u
252
invokacijskim formulama v dni Zb3129
13 , v dni Zb4 67 , v ime
242
237
Zb4 49 , Zb4 53 , daje u kada dolazi kao samostalan prijedlog, i
kada dolazi u prefiksalnim sloenicama (uzeti Zb 3 150
27 , unuk Zb
304
4 127
). Prijedlog se na tokavskome terenu vrlo rano - krajem X
ili poetkom XI stoljea, reflektira u u: u ime Zb1 14
30 , u ime Kulinova povelja (Grupa autora, 2000: 46), u treti Zb 3 133
15 .
Uporedo se u XIV i XV stoljeu biljeila i refleksija poluglasa u
58
, va se lei Zb 3 116
vokal a: va ime Zb 3 15
59 , ali i isputanje
114
istoga: v leto Zb 3 59 , v ime Zb 4 279
.
O
supostojanju oblika
97
svjedoi i modus duplus u natpisima u kojima se potvruje
poluglas, vokalizacija poluglasa u a + refleks grupacije u u: va
1
, va ime oca + u toi doba Zb 4 211
ime oca + u to vrime Zb 1 13
17 ,
218
v ime + u to doba Zb 4 25 . Refleksiju poluglasa u vokal a
nalazimo i u sveanim dijelovima povelja najviega plemstva -va,
u emo se ogleda tenja ka viem stilu: Tvrtko Kotromani,
1375, Dabia 1392. i 1395, Ostoja, 1399, Tvrtkovi 1405. itd.
(Naka, 2010: 205)
Pored prijedloga biljeimo i inicijalnu grupu v-: vmr Zb 3 129
13 , vz193
dvigoh Zb 3 193
,
vzdii
Zb
3
.
Rjee
ta
grupa
dolazi
u
leksemama
vo55
55
304
kalizirana u u: unuk Zb 4 127 od stsl. vnuk (i u korpusu crnogorskih
inskribusa unuk (ekularac, 1994: 161)), uzeti Zb 3 150
27 od stsl. vzeti.
Takoer, i prefiks vaz-, odnosno uz potvrujemo u najstarijem obliku
vzdvigoh Zb 3 193
55 .
prijedlog k potvrujemo u obliku s otpalim poluglasom u
konstrukcijama s dativom: k Vlatku Zb 2 84
35 , k mojejim
vs[i]m. Zb 4 211
.
17
prijedlog s potvrujemo samo na epitafu s poetka XII stoljea
s snmi jegovmi Zb 3 129
13 . U mnogim ostalim primjerima
biljeimo oblik s otpalim poluglasom i u po jednim primjerom s
vokalizacijom u a i u pri konstrukcijama s instrumentalom: sa
234
mnom Zb 3 184
49 , su svojem rodom Zb 4 45 , s dobrim sinom,
173
s Ivaniem Zb 3 43 , s krstininom, s Radainom Zb 4 209
15 .
91

Indira SMAJLOVI

Primjeujemo varijacije i paralelno koritenje prijedloga s, z i

na epitafima koji biljee blisku dataciju i esto isti locus ali i
primjere da unutar istoga natpisa imamo ovjekovjeen udvojeni
1
, z
modus prijedloga: s hercegom i z Bosn[o]m Zb 1 13
110
242
bratom[] Zb 4 53 , Ljubetom Zb 2 55 .
pokazna zamjenica s javlja se u vokalizovanome obliku: a sa
upanica Rudi Zb 211
54 . Uz izrazitu frekventnost imenica tipa ljeto,
dan, veer unutar prijedlono-padenih konstrukcija, ne
nailazimo na sintetizam kao danas ; dn s, veera ; veer s,
ljetos ; lto s. Zamjenica s mogla je stupiti u sintezu s
imenicom prije u modusu: Vlks Zb 4 239
51 . Javljaju se i sljedee
manifestacije: oblik genitiva jednine hrama sego Zb 2 107
53 , te
oblik nominativa jednine se krst, sei krst, si bileg, si hram. Kao
izrazito arhaian dolazi oblik u nom. jd. mukoga roda sai: sai
kami koji neki tumae od sj prema stsl. sj ili sej (ti su oblici
nainjeni prema sloenoj deklinaciji pridjeva), ali za oblik saj
pretpostaviemo da postaje kao i oblik taj, tj. od sa + j. Pratimo i
pojavnost oblika koje ne potvruju deklinacija pokazne
zamjenice s kao ni evolucija priloga sde, kao to su: sei (seji),
sie (sije), saj. Veina padenih zavretaka zamjenice s formirala
se pod utjecajem mehke promjene iako korijenski suglasnik *-s
nije mehki ali je zato osnovski samoglasnik mehak: *s.
Odstupanja od ustaljenih oblika mehke promjene odnose se na
one padee koji se u mehkoj promjeni zavravaju na -: npr.
N,, ali C i CI-, : N, ali: C, -: N ali: C.
Ve u staroslavenskom periodu nastali su analogijom prema
sloenoj promjeni novi oblici kao to je nominativ jednine
mukog roda C ili C, CE i C, u srednjem rodu: C, u
enskom CI-( ori, 1975: 110) Takoer, zamjenica sei je
stari oblik zamjenice u ruskom jeziku sa znaenjem ovaj, to se
moe pratiti kao istonjaki utjecaj.
pokazna zamjenica t javlja se u obliku tai bileg Zb 2 81
33 .
Arhaina forma ove pokazne zamjenice t > ta, bez finalnog j,
odnosno i, pojavila se u krajinikim pismima iz Primorja: a
a, a a pa se moe pretpostaviti da se u tome ogleda
akavski utjecaj. Meutim, zamjenica je u takvome obliku
zabiljeena i u jednome pismu iz Dubice (1686.): a , pa
njezino prisustvo u toj oblasti moglo bi ukazivati na trag
srednjovjekovnog literarnog jezikog tipa (Naka, 2009:300),
92

Ponaanje poluglasa u korpusu bosanskohercegovakih epitafa

pogotovu ako se ima na umu da je takav oblik potvren i na

glagoljskom spomeniku iz Buima: ta grad. Zb 4 276
93 U toj
zamjenici i koje stoji iza samoglasnika, a porijeklom je od ji,
moglo je u novocrkvenoslavenskom i u svim dananjim
slovenskim jezicima, prei u j.
Za prijedloge koji na kraju rijei imaju konsonant nema pravila kad
njihov poluglas iezava a kad prelazi u a, pri sintezi s glagolima ili drugim
15
24
rijeima u cjelinu. Npr. izgubiti Zb 1 29
49 , potrti Zb 1 33 , pozidati Zb 1 43 ,
117
22
podiliti Zb 2 61 , podrati Zb 1 41 itd., bez vokala a iza prijedloga, pri tome
96
supostoje primjeri: izibrani Zb 4 276
93 , odnosno izabrani, sagiboh Zb 2 45 ,
173
276
sapisati Zb 3 134
17 , saraniti Zb 3 43 , sazidati Zb 4 93 , gdje je a obvezno.
Razumljivo je zato u nekadanjem szidati nije poluglas iezao jer bi
nastao oblik szidati, odnosno skupina sz- to bi se po zakonu saimalo, i ne
bi bilo razlike izmeu sazidati i zidati, a razlika je radi smisla nuna.
Meutim, u obliku izabrani nema takvoga uzroka ali ipak ne opstaje izbrani.
Veliku pojavnost biljee i spojevi s zadranim poluglasom: izzidati Zb
279
254
4 276
93 (uporedo s oblikom izidati Zb 4 97 ), Podgor Zb 4 71 , sbluditi Zb
253
50
129
4 69 , szidati Zb 2 9 , vmr Zb 3 13 , identino kao i u korpusu
crnogorskih epitafa: szidah (ekularac, 1994: 217), vbeati (ekularac,
1994: 189)
Prijedlog nad zadrava poluglas na kraju nad materiju Zb 3 130
13 , kao
159
to je sluaj i s prijedlozima pod gradome, pod Kljueme Zb 3 33 kon
55
gospodina Zb 2 45
69 , v lto Zb 3 13 . Iako je u prijedlogu na etimoloko a: na
45
61
slavu Boga Zb 2 47
7 , na Krajine Zb 1 69 , na me Zb 2 17 , postoje uzorci gdje
6
se umjesto a pie poluglas: n zemli Zb 1 19 , n Varda Zb 1 21
41 .
O glasovnoj vrijednosti grupa r, r i l, l

Poluglasi kada stoje ispred slova r i l mogu imati trojaku vrijednost:

112
- poloaj izmeu dva suglasnika: krst Zb 2 118
61 , mrtva Zb 2 57 , Zb
224
242
222
117
3 173
43 , Zb 4 31 , smrt Zb 2 61 , Zb 4 35 , krv Zb 4 53
- poluglasi su napregnuti, koji se obino piu slovima odnosno
krist Zb 3 156
29 (XVII-XVIII)
- poluglasi s prethodnim r i l ine digram, tj. oznaavaju s njima jedan
glas (ori, 1975:57) urto Zb 1 12
27 , hlmsk (ekularac, 1994: 64), ali
4
,
frekventniji su ipak primjeri s pozicijom poluglasa prije r i l rto Zb 1 17
crno (ekularac 1994: 217). Umjesto vlk nalazimo oblike Vlk Zb
313
, ili oblik Vlks Zb 4 240
4 137
51 , to nije sluaj u korpusu crnogorskih
epitafa Vlka (ekularac, 1994: 158). O artikulacijskoj vrijednosti
93

Indira SMAJLOVI

vokalnog l mnogo govore izrazito frekventniji, razliitom sufiksacijom

245
201
dobiveni oblici Vukac Zb 1 42
65 , Vukan Zb 3 61 , Vukava Zb 4 57 , Vukain
253
139
74
Zb 4 69 , Vuki Zb 2 27 , Vukievi Zb 3 19 , itd.

Grupa r ne odstupa od ustaljene ortografske staroslavenske norme u

129
sljedeim primjerima: [c]rkv Zb 1 19
39 , Grd Zb 3 13 . Dokaz da vokalno
r nije imalo vrijednost artikulacije te da se javljalo iskljuivo kao ostatak
pisarske tradicije, su primjeri likova u kojima se poluglas ne svjedoi u
sintetizmu s vokalnim r, gdje poluglas nije preao u puni vokal ve se
164
245
59
155
, Zb 3 154
izgubio: krst Zb 2 17
29 , Zb 3 29 , Zb 3 35 , mrtvu Zb 4 57 , Tvrtko
204
Zb 3 63 . Konstrukcija voklano r + poluglas je ostatak staroslavenske pisane
tradicije, bosanske redakcije. Frekventnije su konstrukcije s jakim poloajem
poluglasa koji se ne vokalizira nego slui kao marker slogotvornosti, kao
tradicionalna grafijska oznaka, odnosno grafijski manir, bez vrijednosti
artikulacije.
4
Primjeri konstrukcija s poluglasom: urto Zb 1 12
27 , rto Zb 117 ,
95
118
255
smrt Zb 2 117
61 , crkvi Zb 2 43 , krst Zb 2 61 , etvrto Zb 4 73 , Tvrtka
245
Zb 4 57 .
59
Primjeri konstrukcija u odsustvu poluglasa: krst Zb 2 17
, Tvrtko Zb
245
204
3 63 , mrtvu Zb 4 57 . Na poetku rijei nije ni grupa l ni l prela u u, ve
62
95
u la: lav Zb 1 36
57 od lv, lak Zb 2 19 od lgk, Lazar Zb 2 43 .
Izvori

Vego, Marko: Zbornik srednjovjekovnih natpisa Bosne i Hercegovine,

Zbornik I, Izdanja Zemaljskog muzeja, Sarajevo, 1962.
Vego, Marko: Zbornik srednjovjekovnih natpisa Bosne i Hercegovine,
Zbornik II, Izdanja Zemaljskog muzeja, Sarajevo, 1964.
Vego, Marko: Zbornik srednjovjekovnih natpisa Bosne i Hercegovine,
Zbornik III, Izdanja Zemaljskog muzeja, Sarajevo, 1964.
Vego, Marko: Zbornik srednjovjekovnih natpisa Bosne i Hercegovine,
Zbornik IV, Izdanja Zemaljskog muzeja, Sarajevo, 1970.
Literatura
Beli, Aleksandar: Istorija srpskohrvatskog jezika, Univerzitet u
Beogradu, Duan Risti, Beograd, 1962.
Damjanovi, Stjepan: Staroslavenski glasovi i oblici, Zagreb, 1995.
ori, Petar: Staroslovenski jezik, Matica srpska, Beograd, 1975.
94

Ponaanje poluglasa u korpusu bosanskohercegovakih epitafa

Hamm, Josip: Staroslavenska itanka, kolska knjiga, Zagreb, 1971.

Hamm, Josip: Staroslavenska gramatika, kolska knjiga, Zagreb, 1974.
Ivi, Stjepan: Slavenska poredbena gramatika, kolska knjiga, Zagreb,
1970.
Jahi, Devad, Ismail Pali, Senahid Halilovi: Gramatika bosanskoga
jezika, Dom tampe, Zenica, 2000.
Jahi, Devad: Bosanski jezik u 100 pitanja i 100 odgovora, Ljiljan,
Sarajevo, 1999.
Mareti, T.: Gramatika i stilistika hrvatskoga ili srpskoga knjievnog
jezika, Naklada jugoslavenskog nakladnog d. d. Obnova, Zagreb,1931.
Matasovi, Ranko: Poredbenopovijesna gramatika hrvatskoga jezika,
Matica hrvatska, Zagreb, 2008.
Nedeljkovi, Olga, Poluglasovi u staroslavenskim epigrafskim
spomenicima, Slovo: asopis Staroslavenskog instituta, No.17, 1967.
Peco, Asim: Na jezik knj. XVI, sv.1-2, Institut za srpskohrvatski jezik,
Beograd, 1967.
Peco, Asim: Sa naih jezikih izvorita, Od Kulina bana do naih dana,
Zavod za udbenike i nastavna sredstva, Beograd, 2001.
Stevanovi, M.: Gramatika srpskohrvatskog jezika, Obod, Cetinje, 1962.
ekularac, Boidar: Tragovi prolosti Crne Gore, Srednjovjekovni natpisi
i zapisi u Crnoj Gori kraj VIII - poetak XVI vijeka, Cetinje, 1994.
Turbi-Hadagi, Amira: Bosanski knjievni jezik, (prvi razvojni period
od 9. do 15. stoljea), asopis Bosanski jezik, za kulturu bosanskoga
knjievnog jezika, Filozofski fakultet Univerziteta u Tuzli, Tuzla, 2005.
Indira SMAJLOVI
BEHAVIOUR OF SEMIVOWELS IN THE CORPUS OF BOSNIANHERZEGOVINIAN EPITAPHS
The work represents compaction of behaviour, reduction and
reflection of strong and weak semivowels in the corpus of inscribed
Bosnian-Herzegovinian tomb stones, general Slavic or autochthonous
features of Bosnian recension. Traditional graphic manner of Bosnian
recension, and production of old Bosnian forms adopts and adapts types of
semivowels of old Slavic tradition, and we therefore in the first phase of
genesis and progressus note conspicuous archaic phenomena (the presence
of Glagolitic letters, old forms of Cyrillic letters, the regular use of - Acc.
sing. f.), but we also observe the specific phenomenon of appearance of
95

Indira SMAJLOVI

Bosnian recension: erv of the oldest kind, preposition u instead of v,

consistent replacement of y with i, adjective ending -ga. In this period the
strong semivowel is still noted : v, vmr, brat, imnem (with missing e),
as well as cluster -r with the rule or with the exemption from the ordinary
orthographic norm. Constructions with semivowel from the later periods of
development of epigraphic material indicate the system with a single jer.
Key words: inscribed tomb stones, Bosnian recension, strong and
weak semivowels, reflection, vocalisation, assimilation

96