1

PREKARYA GECELER
21. Yzyl Dnyasnda Gelecei Olmayan Beyaz Yakallarn Ryas

Yrd. Do. Dr. Asl Vatansever

Dou niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi
nsan ve Toplum Bilimleri Birimi retim yesi
avatansever@dogus.edu.tr

zet: 1970lerden bu yana retimin esneklemesine bal olarak gerekleen

bir dizi toplumsal deiimle birlikte, emein doasnda ve snf ilikilerinde
de nemli bir dnm yaand. Esnek alma koullar sebebiyle giderek
gvencesizleen ve snfsal rgtlenme olanaklarn da kaybettii grlen
yeni beyaz yakallara, giderek sklkla prekarya denmektedir. Siyasi ve
toplumsal kaytszlkla zdeletirilmi ve kendisinden devrimci dnm
anlamnda mit kesilmi olan bu yeni tehlikeli snflar, kendilerine
yaktrlan apolitik tanmnn aksine, insanlk tarihinin en byk protesto
dalgasn meydana getirdi ve srdryor. Snfsal yaplarndan beklenmeyeni
yaptklar lde, bir bakma Rancirein Proletarian Nights kitabnda
bahsettii, 1830larn henz proleterlemekte olan, ama tm varlklaryla bu
kategoriletirmeye direnen, ii olmak istemeyen iilerine benziyorlar.
Anahtar kelimeler: kapitalizm, snf, snf bilinci, zaman rejimi, esnek
retim, prekarya, direni
THE PRECARIAN NIGHTS
The futureless white-collar workers dream in 21st-century world
Abstract: Along with a series of social changes that the increasing flexibility
of production has generated since the 1970s, the nature of labor and class
relations have underwent a major transformation. The white-collar workers
who are confronted with an ever decreasing security at all levels, and who
also seem to have lost the capacity to organize as a class, are often being
called the precariat. These new dangerous classes are usually associated
with political and social apathy and no hopes for a revolutionary change
were put on them. However, despite the general conviction of them being
apolitical, the precariat has become the actor of the largest protest wave in
human history, which still continues to this day. To the extent they do the
unexpected, the precarians seem to resemble, in a way, the workers of the

EUL Journal of Social Sciences (IV:II) LA Sosyal Bilimler Dergisi

December 2013 Aralk

Prekarya Geceleri
21. Yzyl Dnyasnda Gelecei Olmayan Beyaz Yakallarn Ryas

1830s who were yet on the way to proletarianization, and were trying to resist
that categorization with all their might, as depicted in Jacques Rancires
monumental book The Proletarian Nights.
Keywords: capitalism, class, class consciousness, time regime, flexible
production, precariat, resistance

1. GR
Dnya 2011den beri giderek yaylan ve glenen, beklenmedik isyan
dalgalaryla alkalanyor. Bu kresel dalgay etkileri ve ap bakmndan, 1848
ya da 1968 gibi dier geni apl kalkma momentleriyle kyaslamak mmkn
olabilir. Eric Hobsbawm daha 2011 ylnda, Arap Baharna ve Occupy
hareketlerine bakarak, yaanan isyan dalgasnn kendiliinden patlak veren ve
bir lkede balayp ksa srede tm ktaya yaylan baka bir devrimi, 1848i
hatrlattn sylemiti (Hobsbawm, 2011). 1848deki Halklarn Bahar da,
tpk bugnk sistem kart dalga gibi, pek ok farkl kesimi ve talebi iinde
barndryordu. Ancak gerek udur ki, 1848 ayaklanmalarnn en nemli
ayaklarn, Ren Nehrinin batsndaki ii hareketleri ile dousundaki ulusu
hareketler oluturuyordu ve her ikisi de modern dnya sisteminin net bir
ekilde tarif edilmi iki fay hattnn zerinden ilerliyordu: ulusal egemenlik ve
snf atmas (Arrighi, Hopkins, Wallerstein, 1991: 35). zellikle hareketin
snfsal aya gz nne alndnda, hlihazrda devrimci bir g olarak tarif
edilmi ve bunun zerinden kendisine zel bir ideoloji retilmi olan
proletaryann nc rol, bugnk duruma kyasla ok da artc deildi. Oysa
bugn, Andr Gorzun deyimiyle ii snfna elveda denmesinin zerinden
eyrek yzyldan fazla zaman geti (Gorz, 1982). En azndan 1970lerden beri,
sanayi kapitalizminden finans odakl enformasyon kapitalizmine doru yapsal
bir dnm gerekleti ve buna bal olarak eskiden kabaca orta snf diye
tanmlanm olan toplumsal tabaka giderek snfszlatrlm, amorflam bir
kitleye dnt. alma koullarndan kariyer olanaklarna, bireysel
ilikilerinden estetik anlayna kadar hayatnn her alannda esneklik ad
altnda sonu grnmeyen bir belirsizlie mahkm edilen bu kitleye, gncel
sosyolojiyi takip ederek prekarya demek yanl olmayacaktr.1
1

Pierre Bourdieuden David Harveye, Manuel Castellsden Richard Sennetta kadar pek ok
sosyal bilimci, giderek esnekleen retim ilikilerinin i gc zerindeki mulklatrc
etkisini konu etmitir. Ancak snfsal bir kategori olarak prekaryann ilk kez Guy Standingin
The Precariat kitabnda detayl bir ekilde ele alnd sylenebilir (Standing, 2011a). Standing
sistematik olarak prekarya zerine almaktadr (Standing, 2011b, 2013). Ancak terim, Noam
Chomsky gibi dier aratrmaclar tarafndan da benimsenmi ve giderek kamusal tartmalarda
da yer edinmeye balamtr (Chomsky, 2012: 32-33). Chomsky, toplumun periferisinde,
belirsiz bir varolu durumunda yaayan insanlar diye tanmlad prekaryann karsna, Citi
Groupun Amerikadaki toplumsal eitsizlik zerine hazrlad rapordaki sansasyonel ifadeyi
kullanarak, plutonomy denilen lks tketime meyilli, varlkl kesimi koyar. Nicolas Bourriaud,
Jacques Ranciree yant olarak yazd Precarious Constructions. Answer to Jacques

EUL Journal of Social Sciences (IV:II) LA Sosyal Bilimler Dergisi

December 2013 Aralk

Asl Vatansever

Klasik anlamdaki proletaryann hem demografik olarak kld, hem de

siyasi olarak arln yitirdii bir sistemde artk snf hareketlerinden
bahsedilip bahsedilemeyecei, daha adil bir toplum tahayyln hangi kesimin
srtlanp ileriye tayabilecei zerine karamsar tartmalar en azndan
1989dan beri gndemdeyken, 2011de aniden tm gereki snf analizlerinin
tesinde bir ey gerekleti. Siyasi ve toplumsal kaytszlkla zdeletirilmi
ve kendisinden devrimci dnm anlamnda mit kesilmi olan, ounlukla
snfsal konumunu veya isyan ettii eyin sistemik boyutunu dahi tarif
edemeyen bir kitle, insanlk tarihinin en byk protesto dalgasn meydana
getirdi ve srdryor. Dnyann her yerinde, farkl vesilelerle ayaklanan
kalabalklar, kendilerinden beklenmeyeni yaparak, kendilerine yaktrlan
apolitik tanmlamasn yalanc karyorlar. Bunu yaparken, neoliberalizmin
esnekleme ad altnda almay her ana yayarak bireyin yaamn tedhi eden
zaman rejimine, insan tmden merkezden karan meknsal dzenlemelerine
ve istikrarszlktan beslenen toplumsal ilikilerine de meydan okuyorlar. Bu
anlamda 1848den ziyade, belki de en ok Rancirein bahsettii, 1830larn
henz proleterlemekte olan, ama tm varlklaryla bu kategoriletirmeye
direnen, ii olmak istemeyen iilerine benziyorlar.
2. RANCREN PROLETERLEMEY REDDEDEN LER
Jacques Rancire, ilk kez 1981 ylnda Nights of Labor adyla yaynlad
Proletarian Nightsda, 1830lar Fransasnn henz proleterlemekte olan zanaat
kkenli iilerinin deneyimlerini anlatr (Rancire, 1981/2012). Kendisini
ii diye bir st kategori yerine hl bal olduu sektrler zerinden
tanmlayan bu snf, sistem iindeki pozisyonuyla henz yzlemektedir.
Kendisine yklenmek istenen ideal-tipik ii rolne kar, bir iiden
beklenmeyen bir eyi yaparak, dnerek, tartarak, okuyarak ve yazarak,
ressam ve air olmann hayalini kurarak direnmeye alr. Ve bunu da
mesaiden arta kalan zamanndan, dinlenip bir sonraki i gn iin enerji
toplayaca gecelerden alarak yapar. Bylece sistemin dayatt snfsal
kategorilere de, zamansal ayrmlara da, burjuvazinin tekelindeki faaliyetlere el
atarak ve gnlk rutinin dna karak kafa tutar.
Rancire, esas tehlikeli snflarn toplumu aadan kertmeye alan
uygarlamam olanlar deil, kendilerine yklenen iin dndaki faaliyetlere
zaman ayran ve bu sayede burjuvazi/proletarya, i/bo zaman snrlarn
bulanklatran bu snflar aras gebeler olduunu syler (Rancire,
1981/2012: xxvii). Ranciree gre tehlike, bireyin smrlyor olduunu
Rancire on Arts and Politics makalesinde, ngilizce precarious (dengesiz, belirsiz,
istikrarsz) ve proletariat (proletarya) kelimelerinin karmndan tretilmi bu neolojizmin
etimolojik kkenlerinden bahseder. Precarious kelimesi, feodal sistemde bir sreliine
kullanm hakk kiraya verilen kilise topraklarn tanmlayan precaria kelimesinden tremitir.
Buradan hareketle, stats ve akbeti belirsiz eylere precarious denmitir. Buna uygun olarak,
prekarya da, sistem iersindeki konumu ve akbeti, kapitalizmin geirdii yapsal dnmden
dolay belirsiz hle gelmi olan gruplar tanmlamakta kullanlr (Bourriaud, 2010).

EUL Journal of Social Sciences (IV:II) LA Sosyal Bilimler Dergisi

December 2013 Aralk

Prekarya Geceleri
21. Yzyl Dnyasnda Gelecei Olmayan Beyaz Yakallarn Ryas

fark etmesi deildir; smrld ve belli bir pozisyona sktrlp kald bu

dnyann dnda da bir dnya olabileceini grmesi, o dnyay, kaamak dahi
olsa, deneyimlemesidir. Rancirein ii-entelektelleri sosyologlar, toplum
mhendisleri ve burjuva entelektelleri tarafndan kendilerine izilenden farkl
bir topyay yaayarak kurar ve ii snfnn karlarna ve kimliine dair ina
edilen tm kurgular alt st ederler.
Klasik sosyoloji bize bu dnemi, ii snfnn henz snf bilincine
ulaamam olduu erken sosyalizm dnemi olarak anlatr. Rancirein iileri
ise, aksine, piyasa iindeki konumlarnn pekl farknda grnmektedirler.
Sermayenin gznde bir retim faktrnden ve soyut bir kategoriden baka bir
ey olmadklarn, kendilerinden beklenenin kendi varolusal kurtulular iin
dahi olsa dnce retmek deil, gndz alp, gece dinlenmek olduunun
bilincindedirler. Ertesi gnk mesai iin dinlenmeleri gerekirken uyank
kalarak sistemin kendilerine dayatt zaman rejimine, uyank kaldklar
saatlerde burjuva entelektellerinin tekelindeki okuma-yazma-tartma
faaliyetleriyle uraarak da mesleki ve epistemolojik ayrmlara meydan
okurlar.
Modern kapitalizm, mesleki farkllama ve uzmanlama mekanizmalaryla
herkes iin retkenliin trn st-belirler. Modern kapitalizmdeki bu
farkllama ve i blm, znde en az modern ncesi toplumlardaki
tabakalama kadar ilkel ve barbarcadr, ancak daha incelikli bahanelerle
gerekelendirildii iin, ierdii manevi iddeti daha zarif bir ekilde
gizleyebilir. Toplumsal hareketliliin kat yasalarla ve yazl/yazsz kurallarla
engellendii modern ncesi toplumlarda i blm doutan gelen farkllklara
dayandrlyordu. Kapitalizmde ise kanunen ve teoride toplumsal hareketliliin
nnde bir engel yoktur, hatta kapitalizmin baars, insanlara, eer ok alr
ve sistemin mantna uygun hareket ederlerse, gnn birinde
ykselebilecekleri illzyonunu sunabilmesidir.
Bununla birlikte ekonomik olarak snf atlamadan, dier snflara zg
aktiviteler iinde yer almak veya n grlen gndelik rutinin dna kmak ho
grlmeyecektir. Dier her eyde olduu gibi, dnsel ve kltrel retim
meselesinde de modern kapitalizmin yeterlilik prensibi devreye girer. Modern
kapitalist toplum, Antik a toplumlar gibi, insanlarn doutan kle veya
efendi, filozof veya ifti olarak doduunu ne sremez. Baat snf olan
burjuvazi zaten bireysel giriimle ykselmi sradan vatandalardan olutuu
iin, tarihsel olarak kendisini, her trl kaltsal ayrcalk ve kast sisteminin
anti-tezi olarak tanmlamak durumundadr. Ancak modern toplum da toplumsal
i blmn eitim ve yeterlilikle gerekelendirir.2 Buna gre, her iin
gerektirdii bir eitim vardr ve bireyin bunu tamamlamadan o alana gei izni
2

Toplumsal i blm, bir yanyla, klasik iktisadn greli stnlkler prensibinin mikro lekli
bir yansmas gibidir. Greli stnlkler teorisine gre, her lkenin en dk frsat maliyetiyle
retebilecei rnde uzmanlamas, uluslararas ticarette herkes iin en krl durumu
yaratacaktr. Mesleki yeterlilik prensibi ile bunun zerine kurulu eitim sistemi, bir nevi, greli
stnlkler teorisinin toplumsal i blmne tercmesi olarak grlebilir.

EUL Journal of Social Sciences (IV:II) LA Sosyal Bilimler Dergisi

December 2013 Aralk

Asl Vatansever

yoktur. Dolaysyla modern toplumda dnme faaliyeti dahi mesleki

yeterlilikle izin kazanlan bir i kolu hline gelir. Bu sistemde artk birilerinin
doutan dnme yetisinden yoksun olduu ya da kle olarak doduu de
jure olarak ne srlemese de, baz snflar maddi olanakszlklar nedeniyle
sahip olamadklar eitimden tr de facto olarak kltrel-dnsel retim
alannn dnda tutulur.
Bu perspektiften baknca, okuyan-yazan ve sanatla ilgilenen iiler, modern
toplumun yeterlilik prensibini inemektedirler. stelik de bunu yaparken ne
retim ilikileri ierisindeki konumlarna, ne de sosyologlarn onlara yklemek
istedii kolektif mcadeleye hibir ey katmayacak kltrel/dnsel
faaliyetlerle uramaktadrlar. Onlar sistemin tahakkmnden kurtarmak
isteyen dnce biimi bile, nihayetinde, onlar ncelikle ii olarak grmek
ister. Mazlum ve kurtarc rollerinin mutlak netlii iin buna ihtiya duyar. Bir
yandan, Hannah Arendtin, kiinin kendisini ancak suland ey zerinden
savunabilecei tezindeki gibi, burjuva entelektelleri de mazlumlarn ancak
tam anlamyla proleter konumuna girdikten sonra o konumdan kurtarlmay
hak edecekleri konusunda artlanm gibidirler. Mazlum saylmann yeterlilik
koulu, tam anlamyla sistemin ideal-tipik proleter kategorisine uygun bir
yaam srmektir. Bunun anlam, kendini tamamen sistemin dayatt kategori
ierisinde grmeye balayana (yani sosyolojinin snf bilinci dedii eye
eriene) dek, fiziksel ve manevi varln tketen bir retim biiminin dayatt
rutine teslim olmaktr. Buna gre, kapitalizmde proleter olmayann devrime ve
daha adil bir toplumsal sisteme ihtiyac (ve tabii hakk) yoktur.3
Dier yandan, kurtarc da, kurtarma eyleminin gerektirdii yeterlilie
sahip olmaldr. Bu dnceye gre, emekleri ve zamanlar sistem tarafndan
tketilen iilere, tketilmelerinin nitelii de, bundan nasl kurtulacaklar da
olsa olsa kendilerini dnsel aktiviteye adayacak lksleri olan burjuva
entelektelleri tarafndan anlatlabilir. Neticede sustuklar zaman [iileri]
dinlemek daha keyiflidir (Rancire, 198172012: 15). Dnmek ve
dndn dile getirmek, bunun iin mesleki yeterlilii olanlarn
tekelindedir. Bir bakma, Rancirein ilevsiz eylere gizli bir ak besleyen
iileri (Rancire, a.g.e.,: 8), gecelerini kapitalist art-deer retimi asndan
da, sistem kart ideolojik formllerin n grd devrimci eylem balamnda
da hibir ie yaramayacak aktivitelerle geirerek, aslnda retkenliklerini
piyasann ihtiyalarna gre zorla snrlayan bu arasal rasyonaliteye kar
direnmektedirler.
3. KRESEL DNM VE PREKARYANIN DOUU
Sanayi kapitalizmi, zanaattan ve tarmdan devirilerek fabrikalara ve
onlarn etrafndaki knt mahallelerine hapsedilen; zorla soyut bir kategori
3

Batl sosyalistlerin uzun zaman henz sanayi geliimini ve dolaysyla proletarya

oluumunu tamamlamam smrge halklarnn sefaletine kar gsterdikleri kaytszlk da bu
artlanmln bir yansmas olarak grlebilir.

EUL Journal of Social Sciences (IV:II) LA Sosyal Bilimler Dergisi

December 2013 Aralk

Prekarya Geceleri
21. Yzyl Dnyasnda Gelecei Olmayan Beyaz Yakallarn Ryas

hline getirilen ve en sonunda ancak o kategori zerinden kendini savunarak

minimum bir gvence kazanabilen sanayi iilerinin omuzlar zerinde, onlar
madden ve manen tketerek kurulmutu. Sanayi sonras kresel kapitalizm ise
proleterletirilen beyaz yakallardan ve kariyersizletirilen nitelikli igcnden
devirilerek, her anlamda belirsiz bir yaama hapsedilen, ama snfsal bir
kategori hline gelmesini de zorlatracak lde paral olan, snfszlatrlm
bir snfn omuzlar zerinde ykseliyor. Arlk merkezi retimden finans
speklasyonuna, sanayi retimi ise hammadde ve igcnn nerdeyse
mstehcen bir ucuzlukta smrld nc Dnya lkelerine kaym olan,
zihinsel yaps ve davransal pratikleri giderek artan bir oranda dijital
teknolojinin ksa vadeli doas tarafndan ekillendirilen bu yeni kapitalizmde,
emein doasndan iin tanmna, estetik anlayndan en samimi insan
ilikilerine kadar her ey esnekleme ad altnda sreen bir belirsizlik
durumuna giriyor. Deimeyen tek eyin deiim kabul edildii modern
dnyadan, kesin olan tek eyin belirsizlik hline geldii bir dnyaya geiin
sarsc etkileri kendisini, her alanda bir kontrol ve gvence kayb eklinde
hissettiriyor.
En azndan 1970lerden beri kapitalizmin kresel bir dnm iersinde
olduu kabul edilir (Castells, 1996, 1998; Graeber, 2011: 36; Harvey, 2006:
13-29; Harvey, 1999: 164; Standing, 2011a: 26). Bu dnm, sermayenin
hem emek, hem de meta piyasalarndaki krizi zmek iin retimi
eitlendirmeye gitmesiyle aklanr (Streeck, 2012: 31; Harvey, 1999: 317).
Bunun sonucunda oluan yeni kapitalizmin karakteristik zellii, FordistKeynesi sistemin retim, rgtlenme ve reglasyon balamndaki katlklarn
am, esnek bir retim biimine dayanmasdr. Ynetimde giderek artan
esneklik, retimin merkezsizlemesi ve a tipi rgtlenmeye ynelmesi, i
gcnn nitelik ve mesai bakmndan esnemeye zorlanmas, kadnlarn kitlesel
olarak igcne katlmaya balamalaryla birlikte cretlerde d4 bu
dnmn nemli eleridir. Ancak retim ilikilerindeki bu deiim, ayn
zamanda, tabii ki siyasi ve toplumsal bir dizi sonucu da beraberinde
getirmitir.5 Siyasi anlamda ok nemli bir nokta, devletin, reglasyon
yapmama kisvesi altnda, sermaye lehine dereglasyona ynelmesiyle birlikte,
refah devleti kazanmlarnn giderek altn oyan neoliberal devlet modelinin
hayata geirilmesi olmutur. Toplumsal anlamda da, reticinin, daha nce
olmad lde talebin emrine girmesi, sosyal hayatn da, daha nce hi
4

rnein Guy Standing bu dn sebebini, kadnlarn i yaamna girmesiyle birlikte, artk

erkeklerin aile geindirecek kadar maa almalarnn gereksiz hle gelmesiyle aklar.
5
Manuel Castells, bu dnmn ayaklarn, toplumlarn retim, iktidar ve tecrbe ilikileri
olmak zere dzlem zerine kurulu olduu nermesinden yola karak aklar. retim
ilikileri ayanda, i gcnn esnekletirilmesine sermayenin giderek glenmesi elik eder ve
dolaysyla toplumsal eitsizliin giderek artmas sz konusudur. ktidar ilikilerindeki en
nemli dnm, ulus-devletin g kayb ve kltr temelli atmalarn artmasdr. Castellsin
tecrbe ilikileri diye tanmlad toplumsal ilikiler dzleminde ise, paternalizmin krizine
ezamanl olarak aile, evlilik ve benzeri ballk temelli iliki biimlerinin krizi ne kar
(Castells, 1998: 371-380).

EUL Journal of Social Sciences (IV:II) LA Sosyal Bilimler Dergisi

December 2013 Aralk

Asl Vatansever

olmad kadar piyasa glerinin istilasna uramasyla sonulanmtr

(Streeck, 2012: 32). Bunun anlam, Wolfgang Streeckin deyimiyle, bireyin
dierleriyle olan ilikisini ve kendi konumunu tanmlama biiminin, yani
toplumsallamann, tketime dayal hle gelmesidir.6 Tketime dayal
toplumsallama (sociation by consumption), beraberinde tketim cemaatlerini
(communities of consumption), yani bireylerin birbirleriyle tketim
alkanlklar zerinden ballk ve iliki kurduklar bir durumu getirmitir.
Streecke gre, bireyin, kimliini tketim alkanlklar zerinden tanmlad,
yani piyasadan setii ve satn ald elerle kurduu bu toplumsal yapda, bu
seimi gnlnce yapabilecek maddi imknlara sahip olan st ve st-orta
snflarda kolektif eyleme olan ilgi azalrken, ayn imknlara sahip olmayan alt
snflar ise tarihsel aresizlik iine girerler (Streeck, 2012: 43).
retimden balamak zere, tm toplumsal kurum ve faaliyetlerin sermaye
lehine dzensizletirilmesine dayanan bu esnek rejim, i gc zerinde ykc
bir etki yapmtr. Neticede, Standingin de dedii gibi, bu sistemde ilevsel
esnekliin z, firmalar iin, i blmn maliyetsiz bir ekilde hzla
deitirebilmeyi ve iileri grevler, pozisyonlar ve i yerleri arasnda
kaydrabilmeyi mmkn klmaktr (Standing, 2011a: 36). gcnn sermaye
karsndaki bu savunmasz konumu, neoliberal devletin de yardmyla, son yz
elli yldr ii haklar namna kazanlm her eyin altnn oyulmasyla yakndan
ilgilidir. Bu sre, ayn zamanda i yerindeki dzenlemeyle de pekitirilir.
Esnek rejimin temel eleri olan kurumlarn kkten deiimi, esnek
uzmanlama ve Sennettn merkezileme olmadan younlama dedii yatay
hiyerarik i rgtlenmesi, zellikle zamann spesifik bir organizasyonuna
dayanr (Sennett, 2012: 57). alma zamannn ve koullarnn
esnekletirilmesi, yar-zamanl, esnek veya geici szleme bazl ie alm,
profesyonel ii yerine stajyer altrma gibi pratiklerle desteklenir. Bu arada,
bunlara bal olarak, esneklik ad altnda smrnn zamansal ve hukuki
engellerden syrlmas mmkn hle gelir.
Prekarya, bu sistemsel dnme bal olarak, tm dnyada giderek
saylar artan ve tm vasflarna ramen minimum i gvencesinden bile
yoksun insanlardan mteekkil bir anti-snf olarak ortaya kar. Bireyin, i
piyasalarnn acmasz rekabet koullarnda her an sistemin dna itilme
korkusundan
dolay,
haklarnn
inenmesine,
vasflarnn
nemsizletirilmesine ve smry iselletirmeye raz gelecek derecede
sindirilmesi srecine prekarizasyon (prekerleme) deniyor. Prekerleme, en
genel anlamyla, bireyin hem ahsi ve mesleki vasflarnn hiletirilmesi, hem
de geleceinin belirsizletirilmesi olarak zetlenebilir. Dzenli gelir ve sreen
istihdam garantisinin olmad bir ortamda, i gcnn giderek daha geni bir
ksm prekarize olmaktadr. Bu anlamda, artk prekaryann iine sadece
genelde esnek istihdam ve alma koullaryla zdeletirilen hizmet sektr
vb. sektrlerin alanlar veya toplumsal olarak hep belirsiz alma
6

Streeck burada toplumsallama iin Georg Simmeldan dn ald Vergesellschaftung

kavramn kullanr (Streeck, 2012: 35).

EUL Journal of Social Sciences (IV:II) LA Sosyal Bilimler Dergisi

December 2013 Aralk

Prekarya Geceleri
21. Yzyl Dnyasnda Gelecei Olmayan Beyaz Yakallarn Ryas

koullarna mahkm edilmi olan gmenler, kadnlar vb. gruplar girmez.

Geleneksel olarak gvenli ve mesleki prestiji yksek saylan akademisyenlik
vb. alanlar da bugn giderek artan bir belirsizlemenin etkisindedir (Bora,
Bora, Erdoan, stn, 2011; Grosser, 2008). Buradan yola karak, kimin
prekaryaya dhil edilecei sorusuna retim ilikileri iersindeki konumuna
bal olarak, srekli kayg ve kontrol kaybetme korkusu yaayan herkes diye
cevap verebiliriz (Standing, 2011a: 24).7
piyasasna entegre olmas mmkn olmayan ve toplumun kenarlarnda
yaayan tabakay bu kategorinin dnda tutarsak, prekarya, proletaryadan
farkl olarak, yksek eitimli, burjuva kriterlerine gre iyi bir yaama
ulamak iin gereken artlarn ounu yerine getirmi ve prensipte kendisini
sermaye ile eliki iersinde tanmlamayan bir snftr. Dolaysyla liberalizmin
vaatlerine, proletaryadan farkl olarak, gerekten inanm bir snfla kar
karya olduumuzu syleyebiliriz. Guy Standinge gre, bu vaatlere
ulamasnn nndeki reel bariyerler, sistem karsndaki renilmi aresizlik,
snf dme korkusundan ya da hak ettiine inand hayata ulaamamaktan
duyulan kronik gvensizlik ve kendini gelitirme imkn sunmayan pragmatik
ilerin yol at krelme duygusu, prekaryada fke, anomi, kayg ve
yabanclamaya yol aar. Buna ek olarak, prekarya, proletaryann snfsal
ballna ve gururuna da sahip deildir, nk Standingin de belirttii gibi,
srekli uurumun kysnda olmann, mesleki vasflarna ve eitim gemiine
tekabl edecek olan yaam biiminin altnda yaamann gurur duyulacak hibir
yan yoktur (Standing, 2011a: 19-22). Ekonomik konum olarak da prekarya
Marxian anlamda bir snf deildir; kendi iinde blnm ve sadece korkular
ve gvensizliklerde birlemitir (Standing, 2011b).
Bu snflaamam snfn ideolojisiz, apolitik ve fazlasyla bireyci/bencil
olduu (ya da ideal-tipik olarak yle olmas gerektii) uzunca bir sredir kabul
gryordu. Ta ki 2007-2008 krizinin koullaryla yeni iletiim teknolojilerinin
salad imknlar, en azndan 1990larn sonundan beri sreksiz, blkprk ayaklanmalarla ve alternatif kreselleme talepleriyle ortaya kan bu
okluktan, ok paral ve amorf, ama bir o kadar da yksek sesli bir yzde
doksan dokuz yaratana kadar (Mason, 2012: 28-30).8
4. SSTEM KARITI BR MCADELE BM OLARAK SINIF
ROLLERNN REDD
Sanayi kapitalizminin arasal rasyonalitesi, bireyi, kendisi iin ngrlen
bir retim faaliyeti ile o faaliyete devam edebilmesi iin gereken dinlenme
grevinden ibaret bir rutine hapseden modern zaman rejimi tarafndan
7

Standing, pek ok lkede yetikin nfusun en az drtte birinin bu tanma girdiinin tahmin
edildiini sylyor.
8
Paul Mason, Lehman Brothers iflas edene dek, dnya solu da dhil olmak zere, kimsenin
kayda deer bir toplumsal hareket beklemediini syler. Masona gre, son yllarda
burjuvazinin kapitalist realizmine, kitlelerin iktidarszlk ve solun yenilgi hisleri elik etmitir.

EUL Journal of Social Sciences (IV:II) LA Sosyal Bilimler Dergisi

December 2013 Aralk

Asl Vatansever

desteklenir. Dinlenmek, sanayi toplumunda bir hak veya lks deil, retime
devam edebilmek iin tekrar g toplamak (recharge) zere yerine getirilmesi
gereken bir grevdir. Modern sanayi kapitalizminin ileriki aamalarnda
dinlenme zamannn da bir tketim unsuru olarak kullanlabilecei
kefedilince, buna bir de zihni boaltmaya (discharge) ynelik elence faaliyeti
eklenecektir (ki bu faaliyetin baz trleri de, baz stat gruplar iin bir
zorunluluk hline gelir). Modern sanayi toplumunda bylelikle mesai sresi de,
mesai d zaman da piyasann gereklilikleri tarafndan rehin alnr. Bu
sistemde ii iin, iini istedii ekilde doldurabilecei bir sre anlamnda bo
zaman diye bir ey yoktur; yalnzca almas, dinlenmesi veya rahatlamas
gereken zaman birimleri vardr ve bunlar net snrlarla birbirinden ayrlmtr.
Modern sanayi kapitalizminde mesai saatinin olduu gibi, dinlenme zamannn
da piyasa asndan pratik bir ilevi vardr. inin dinlenerek toplad enerji,
mesai sresinde tekrar retime aktarlacak bir art-deerdir. Dolaysyla
dinlenmek burada bir hak deil, bir zorunluluktur, nk gece, gndzn iini
sipari edenlere aittir (Rancire, 1981/2012: 16). Rancirein iileri ise bu
zorunlu dinlenme zamann, pratik bir deeri olmayan aktivitelerle
harcadklar bir bo zaman dilimine evirerek, sanayi toplumunun zaman
rejimini sabote ederler.
Bu, snf mcadelesinden de te, bizatihi snf kategorisinin kendisine kar
verilen bir savatr; snfsal ayrmlarn zaman rejimindeki izdmn geersiz
ve anlamsz klma potansiyeli tar. Gerek udur ki, snfsal eitsizliin
gndelik hayatta en ok ac veren ve vicdan yaralayan yan, retim aralar
zerindeki mlkiyetten ziyade, zaman kullanm biimi ve tketim
alkanlklar zerinden grnrlk kazanr. Zamanmz ne lde zorunlu
olmayan, keyfi aktivitelere ayrma ve buna ramen a kalmama lksne sahip
olduumuz, nemli bir snfsal gstergedir. Bu nedenle Rancire pek de haksz
deildir; snflar aras snr ihlalleri ve eitsiz zaman rejimine kar bakaldr,
net bir ekilde tarif edilmi snf kategorileri zerinden yaplacak
mcadelelerden daha tehlikeli olabilir. Yalnzca modern kapitalizm iin deil,
en genel anlamda snfl toplum iin ykc sonular olabilecek olan, belki de
snf bilinci deil, bizatihi snflandrlmay reddetmektir.
Bununla kastedilen, snf hareketlerinin sonunun geldii deil, tam tersi
snrlarnn geniletilebileceidir. Bunu bir nevi strateji deiiklii olarak da
dnebiliriz. Bugn kapitalizm, gerek retim sreleri, gerekse i
rgtlenmesi baznda esneklemi ve merkezsizlemise, sistem kart
mcadele de, bu her yere yaylm olan hedefe kar oklu cepheler yaratmak
durumundadr. Bugnk toplumsal hareketler, bir yanyla, bu oklu cepheleri
yaratm gibidirler. Yeni sistem kart hareketlerin esnek rgtlenme biimleri,
taleplerindeki eitlilik, corafi yaygnlklar ve iletiimsel olanaklar,
gerekten de, savatklar sistemin pek ok farkl yerinde delikler
aabilmelerini
mmkn
klabilir.
Bununla
birlikte,
sistemin
merkezsizlemesinin tek boyutu iktisadi kreselleme, dijital ekonomi ve yeni
gzetim taktiklerinden ibaret deildir. Dolaysyla sistem kart isyann

EUL Journal of Social Sciences (IV:II) LA Sosyal Bilimler Dergisi

December 2013 Aralk

10

Prekarya Geceleri
21. Yzyl Dnyasnda Gelecei Olmayan Beyaz Yakallarn Ryas

merkezsizlemesi de, birok farkl talebin, dnyann her yerine yaylm olan
gevek gruplar tarafndan dile getirilmesinden biraz daha farkl bir stratejiyi
gerektirir.
Sistemin esneklemesi ve merkezsizlemesi, meknsal ve rgtsel anlamda
yaylmann dnda, iktidarn kontrol mekanizmalarnn bizatihi bireyin otokontrol mekanizmalar hline gelmesi ve sistemin kategorilerinin bireyin
zihnindeki n-kabullere dnmesi eklinde de tezahr eder. Buna,
Bourdieunn dedii gibi alanlarn smry kabul eder hle gelmesinin
(Bourdieu, 2006: 73) yan sra, sistem iersindeki snfsal ve statsel konumuna
uygun yaamak ve hareket etmek de dhildir ki, bu kabulleni en ok zaman
ve imkn tanmlama biimimizde ortaya kar. Bugn, byk lde esnek
retim ve esnek mesai prensibinin hkim olduu yeni kapitalizmde, zamann
kullanm da, mmkn olann tarifi de, sanki bireyin inisiyatifine braklm
gibi grnr. Ancak gerek udur ki, zamann dzenlenmemi gibi grnd
anlarda bile zamann mikro-ynetimi sz konusudur (Sennett, 2012: 58) ve
neticede her ey bireye zel tasarlanyor gibi gzkse de, neyin mmkn
olduunu hl n-belirlenmi seenekler tanmlar. Bugn snfszlam gibi
grnen ve artk kendisini ii diye tanmlamama lksne sahip olan
kitlenin kategori-d gibi grnen hli de, en az sanayi kapitalizmindeki
proleterin konumu kadar, sistem tarafndan n-belirlenmitir ve kesinlikle
tercihli bir durum deildir. Dolaysyla buradaki snfsal esneklik, gerekten
alm bir snf olgusuna iaret etmez. Konumu ve akbeti belirsizler snf, ya
da prekarya, proletaryadan farkl olarak zaten tanm (ya da tanmszl)
gerei snflar-aras, statler-aras gidip gelebilen, kat snfsal ahlaki kodlarn
ve estetik alglarn kskacndan km gibi grnen bir kmedir. Ama ne
toplumsal konumundaki olas gel-gitler, ne de hibir zaman dhil olamayaca
plutonomiye yknen etik ve estetik ynelimleri, gerekte kendisinin seimi
deildir. Birincisi, neredeyse tamamen, i piyasasndaki anslarna baldr;
ikincisiyse kendisine pazarlanan ryadan ve onun beinci snf
imitasyonlarndan ibarettir.9 Esnek kapitalizmde ii olmaktan kurtulmu
igcnden beklenen yegne ey, varlna ikin olan belirsizlii kabul etmesi
ve bunun kendisine zgrlk olarak pazarlanmasna raz gelmesidir. Bu raz
geli, hi kukusuz, ancak kolektif dnceden soyutlanm ve tarihsel/siyasal
balamndan koparlm bir zgrlk anlayyla mmkn olabilecektir.
yleyse bugn, esneklik kisvesi altnda yaamn her anna ve alanna nfuz
9

Tanl Bora, Radikal gazetesi iin Gezi protestolar srasnda kaleme ald Beyaz Yakallarn
syannn Ardnda Ne Var? yazsnda, bu yanlgy elenceli bir slupla zetler:
Prekarizasyona dayal istihdam rejimi, bir genlik, yenilik, deiim mitolojisiyle
beraber yryor. -be yldan fazla ayn ite almak, baarszlk alameti saylyor bu
rejimde. Ayn iyerinden emekli olan ruhsuz memur imgesine kar, bir kariyer hedefinden
tekine zp zp i, araba, telefon, ev, e, ehir deitiren profesyonel imgesi reklamlarla,
filmlerle, plaza-ofis efsaneleriyle parlatlyor. otuz paraya alanlarn ouna byle
hovarda bir yaamn anca hayali kalyor; onlar da o otuz paralarn yle bir yaamn vitrinini
oluturacak
klklara,
aksesuarlara
harcyorlar.
http://www.radikal.com.tr/
hayat/beyaz_yakalilarin_isyaninin_ardinda_ne_var-1140107

EUL Journal of Social Sciences (IV:II) LA Sosyal Bilimler Dergisi

December 2013 Aralk

Asl Vatansever

etmi olan sisteme kar mcadelenin balayaca nokta, sistemin bireyi maruz
brakt bu tanmszlk ve onun kanlmaz sonucu (ya da garantisi) saylan
toplumsal kaytszlk olmaldr.
Bugnn tanmsz i gcnden farkl olarak, Rancirein iilerinden
beklenen ey, bir snf olduklarn kabul etmeleri ve bu keli snfsal konumun
gerektirdii sorumlulukla hareket etmeleriydi. Bu sorumluluk, iverene gre,
sanayi kapitalizminin kat zaman ve retim rejimine uymalarysa, sosyalistlere
gre de, hayatlarn snf mcadelesine ve devrim fikrine adamalaryd. Ancak
neticede her iki beklenti de, ncelikle, kendilerini sistemin onlara ykledii rol
iersinde grmeleri ve bu rol iselletirmeleri artna dayanyordu. Onlarsa
insan karakterinin btn derinliini yok etme tehlikesini [barndran]
endstriyel rutine (Sennett, 2012: 37) kar, insan olmak10 ve burjuvaziye
bahedilmi olan asil tutkular yaamak istediler.11 Bunu yaparak, hem 19.
yzyl ii snfna dair kalplam yarglar gzden geirmemize neden
olacak, hem de, doru okunursa, sistem kart mcadele iin yeni ufuklar
aabilecek bir alternatif tarih braktlar.
Bugnn prekerleri de, farknda olmadan, bu alternatif tarihin atlasnda
yryor gibidirler. Kolektif dncenin ancak cenaze merasimine yetiebilmi,
muhafazakrla meyletmesi olas grnen bir snf12, ani bir dnle,
kendisine yaktrlan kaytszl tersyz edip, daha eitliki toplum
talepleriyle meydanlar doldurdu, birka gn iinde barikatlar yapmay rendi,
kendine zg bir direni estetii yaratt ve parklarda neredeyse proto-sosyalist
topluluklar kurdu. Wall Streetten Syntagmaya, Gezi Parkndan So
Pauloya, Tahrirden Bahreyne, farkl ya da benzer taleplerle sokaklara
dklenlerin hepsinin ortak noktas, bugne kadar kendilerine pazarlanm olan
bireysel, tketime ynelik ve biimsel zgrlk mefhumuna karn, kolektif ve
kelimenin gerek anlamyla politik bir zgrlk anlayn temsil etmeleridir.
Rancirein uykunun gaddar gecesine (Rancire, 1981/2012: 16) ve onun
temsil ettii snfsal zaman rejimine direnen ii-entelektelleri gibi, 21.
yzyln preker-aktivistleri de alveri kataloglarndan seim yapmakla snrl
zgrlklerinin yerine, var olan sistemin koordinatlarn deitirme
zgrln koyuyorlar.13 Ve bunu yaparken, kendilerine dair kalplam tm
yarglar yerle bir ediyorlar.
10

Rancire, 1981/2012, Donald Reidin nsz, s. xx.

Rancire, burjuva entelektellerine zg asil tutkularn srrna ermek isteyen marjinal
iilerle, iinin strabna vekillik etmek isteyen marjinal entelekteller arasndaki
beklenmedik bulumalar ve akc sohbetlerden bahseder (Rancire, a.g.e.: 20).
12
Guy Standing, prekaryann kendi i gerilimlerinin, ou kiinin byk resmi grmesini
engellediini ve bu snf poplist ve neo-faist politikaclarn demagojilerine ak hle
getirdiini syler (Standing, 2011a: 25). Gerekten de dnyann pek ok yerinde bu ynde bir
eilim olduu yadsnamaz, ancak prekaryann tanm gerei ok paral ve ok katmanl bir
snf olduunu ve bu snf oluturan geni toplumsal araln son yllarda giderek sola yaklaan
bir ucu da olduunu unutmamak gerekir.
13
Burada Slavoj Zizekin biimsel zgrlk / gerek zgrlk ayrm akla gelir. Zizekin,
Leninin Meneviklerle olan polemii zerinden ele ald bu ayrma gre, biimsel zgrlk
11

EUL Journal of Social Sciences (IV:II) LA Sosyal Bilimler Dergisi

December 2013 Aralk

11

12

Prekarya Geceleri
21. Yzyl Dnyasnda Gelecei Olmayan Beyaz Yakallarn Ryas

Prekaryadan siyasi angajman ve kolektif eylem beklenmemesinin balca

nedeni, prekerliin Sennettn kulland anlamda bir karakter anmasn
tarif etmesidir. Sennetta gre, sanayi sonras esnek kapitalizmdeki retim
ilikileri, toplumsal ve bireysel ilikilerdeki tutunma ve devam
mekanizmalarn andrarak, bireyin toplumsal benlii olan karakterini ina
edebilecei referans noktalarn da erozyona uratyor. Uzun vade yok
anlay uzun vadede kiinin davrann yolundan saptryor, gven ve sadakat
balarn zayflatyor; iradeyle davran birbirinden koparyor (Sennett, 2012:
30). Bu koullarda, tanm gerei srekli bir belirsizlik ve oturmamlk
durumu iinde yaamak zorunda kalan prekarya, toplumsal hareketlerin
gerektirdii baz temel unsurlardan yoksun grnmektedir: Dnyaya ve
topluma kar, bireysel yaam sresinin de tesine geen uzun vadeli bir
sorumluluk hissi, irade ve bu iradeyi davrana tercme edecek olan dirayet.
Bununla birlikte, Proletarian Nightsta anlatlan dnemden iki yz yla
yakn bir zaman sonra, Rancirein, gecelerini snfsal rolne uymayan ilerle
geiren proleterleri gibi, post-endstriyel toplumun prekerleri, zamanlarn
igal eden sisteme kar, o sistemin meknlarn igal ederek misilleme yapyor
ve kendilerine biilen snfsal kadere meydan okuyor. Farkl yerlerde,
birbirinden ok farkl grnen vesilelerle ayaklanan kitlelerin, nerdeyse
hepsinin uyanmak fiili zerinden sloganlar tretmeleri tesadf olmasa
gerektir. Occupy Wall Streette yzde bir diye tanmladklar finans
oligarisine, Tahrirde ve Ortadounun baka yerlerinde diktatrlere, Gezi
Parknda otoriter devlet anlayna kar haykrlan uyandk! mesajlarnn
altnda, elbette ki, ncelikle bir farkna varma, geree ayma anlam vardr.
Ama yaamn her alann igal eden neoliberal zaman rejiminin terrne kar,
yaamn her anna yava yava szan bu isyan, ayn zamanda gitgide kltlen
ve uykudan baka bir eye yetmeyen szde bo zaman da geri almak deil
midir? stelik birey, yeni kapitalizmde srekli ulalabilir olmak zorunda
olduu iin uykunun bile her an blnmesine hazrlkl olmak durumundadr.
in ve dinlenmenin kat olarak birbirinden ayrld sanayi kapitalizminden
farkl olarak, enformasyon kapitalizminde i, yeni iletiim teknolojileriyle
birlikte, yaamn her anna ve her alanna gei kazanmtr. Bu anlamda artk
uyku ya da genel anlamda dinlenme zaman bile gvencede deildir. Sanayi
kapitalizminde bir zorunluluk olan dinlenme, enformasyon kapitalizminde,
tpk dier her ey gibi, bir simlasyondan ibarettir; birey, bir yandan elinden
brak(a)mad akll telefonundan srekli e-maillerini kontrol eder ya da sosyal
medyay takip ederken dinleniyormu gibi yapar. Uyku saatlerinin bile gvende
olmad bir durumda, kendilerini tavan uykusunda tutanlara kar, bilinli
olarak uyank kalp meydanlarda ve parklarda nbet tutmak, yerinde bir tepki
gibi grnmektedir. Capuadaki gladyatr okulunda hazrlanan kleleri,
efendileri elendirmek iin savayor gibi gzkmek yerine, zgrlkleri iin
var olan g ilikilerinin nceden belirledii koordinatlar iersinde ve izin verdii lde
seim yapma zgrl iken, gerek zgrlk bizatihi o koordinatlar deitirme zgrln
ifade eder (Zizek, 2001: 113-124).

EUL Journal of Social Sciences (IV:II) LA Sosyal Bilimler Dergisi

December 2013 Aralk

Asl Vatansever

gerekten savamaya aran Spartacus gibi, gece-gndz meydanlar ve

parklar dolduran prekerler de bo zamanlarnda sistem iin dinleniyor gibi
grnmek yerine, yaratmak istedikleri dnya iin yorulmay seiyorlar. Belki
de bu yzden sistemin siyasi bask mekanizmalar olan devletler, hibir iddet
eyleminde bulunmayan bu kitlelere kar bu kadar sert davranyor; artk var
olmayan bir zaman rejimini srdryormu gibi yapmay reddettikleri ve
kendilerinden alnm olan bo zaman geri almaya altklar iin.
Burada, Gezi Park protestolarnda da plastik bir ekilde grlen iki
karakteristik olgu dikkati eker. Birincisi, Gezi Park protestolarnn klt
sloganlarndan biri hline gelen gndz i, gece direni slogannda ifadesini
bulan zaman olgusudur. Burada, tpk Rancirein iileri gibi gndzleri
sermayenin emrinde olan, ama gecelerini, gndz kendisine hkmeden
sermayenin ipoteinden karmak isteyen bir tavr gze arpar. stelik
bugnk hareketlerde geceler, 1830lardaki proletarya gecelerinden farkl
olarak, bizatihi gndz emrinde allan sermayeye kar kullanlr. Bu yarzamanl eylemcilik pratii, sanki sistemin zne dokunmadan direnmek gibi
grnebilir ki, bu haliyle tam da her an iini kaybetme korkusuyla geen bir
prekerden beklenebilecek bir harekettir. Ama unutulmamas gereken nokta,
bugn isyann yalnzca protestocularn sokaklarda, barikatlarn arkasnda
polisle att, parklar savunduu ya da meydanlar doldurduklar anlarla
snrl olmaddr. Bu anlar, isyann fiziksel tezahrdr. Oysa tpk savalan
sistemin fiziksel tezahrleri ve meknsal temsilleriyle snrl olmad gibi,
bugn isyann tek boyutu da sokaklarda yaanmaz.
Bu noktada, isyann ikinci karakteristik zellii devreye girer. Bu da, Gezi
direniinin dier bir ikonik slogan olan her yer Taksim, her yer direni
cmlesi zerinden aklanabilecek olan ilikisel boyuttur. Bakaldr, yalnzca
meydanlarda iktidarn kaba fiziksel ifadeleriyle atrken gereklemez; eylem
alannn dna taar ve tm toplumsal ilikileri politize eder. Eylem gnleri
boyunca, meydanlarda olamad anlarda bile, bireylerin, baka bir eyden
bahsedememesi veya gzn an be an olaylar takip ettii bilgisayar
ekranndan ayramamas, bunun gndelik hayattaki ifadelerinden yalnzca
biridir. Ancak isyann ilikisel boyutu, bunun da tesinde, alma ve iin
kontrolne girmi olan tm insani iliki alanlarnn geri alnmasn ierir. Yeni
kapitalizmde i, normalde, yaamn her alann smrgeletirmitir. u anda
ise, isyann rizomatik bir ekilde yayld ve zamann ruhuna sindii
sylenebilir. Her yer Taksim, her yer direni sz, bu anlamda, farkl
yerlerde Taksime destek iin yryler yaplmasnn yannda, isyan ruhunun
yaamn her anna ve alanna szmasn ifade ediyor gibidir. Bu szma, her
eyden nce, insan ilikilerinin, hissedilir ekilde kapitalist rasyonalitenin
hkmnden kmaya balamasyla gerekleir. Direni ortamnda oluan
dayanmaya, bu dayanma ortamn bozacak herhangi bir davranta
bulunmaya kyamayan bir kolektif sorumluluk hissi elik eder. Modern
kapitalizmin faydac etikle zehirlemi olduu insan ruhu, eylemle, daha
dorusu kolektif eylemin dntrd insan ilikileri iersinde arnr.

EUL Journal of Social Sciences (IV:II) LA Sosyal Bilimler Dergisi

December 2013 Aralk

13

14

Prekarya Geceleri
21. Yzyl Dnyasnda Gelecei Olmayan Beyaz Yakallarn Ryas

syann zaman ve iliki boyutlar i iedir, nk ilikilerin i mantndan

arndrlmas eylemi, hi kukusuz, alma ve i mantnn rehin ald anlar
da geri almay gerektirir. in, yeni teknoloji sayesinde tm yaama ve yaamn
getii meknlara szd enformasyon kapitalizminde, gndz de, gece de
sadece iin farkl vehelerinden ibaret hle gelmitir. Tam da bu nedenle
gndz i, gece direni, basite eylem ve i zamanlarnn ayrlmasndan
fazlasn ifade eder. Burada esas olann direni olduu, iinse yalnzca
doldurulmas gereken bir vakit olduu vurgusunu grmemek imknszdr. Bu
anlamda, sokaklarda verilen mcadeleden daha nemli bir mcadele sz
konusudur: normalde her yere szm olan iin mantnn ikinci plana atlp,
yerine isyan mantnn gemesi. stelik isyan gnlerinde gndzler sokaklara,
barikatlara geri dnmeyi bekleyerek geitirilirken, gecelerse sistemin
mantndan kurtarlm ilikilerin zaman hline gelir. Protestocular, bir
yandan, kentsel alanlar fiziken igal ederek, mekn neoliberal mantn
taarruzundan korumaya alrlar. Dier yandan, gecelerini snfsal yazglarn
deitirecek bir faaliyete adayarak, zaman iin mantndan ve esnek alma
rejiminin terrnden kurtarrlar. Bylece prekarya geceleri, kapitalist
kentlemenin yok ettii siyasi kent olgusunu da, kapitalist zaman rejiminin yok
ettii tatmin edici bo zaman olgusunu da, anti-kapitalist eler zerine
yeniden ina etmenin zaman hline gelir.14
Hi kukusuz, hkim zaman rejiminin yk btn sosyoekonomik
sistemlerde, eitsiz bir ekilde, yalnzca bazlarnn omuzlarna biner. Ancak
modern kapitalizmde bu eitsizlie ek olarak, zaman bal bana bir manevi
iddet arac grevi grmtr. cretli emek mekanizmasnn ilemeye
balad andan itibaren, vakit nakit hline gelmi; sanayi kapitalizminde
zaman, rutin ve standardize bir biimde, retimin zerinden akt bir nevi
montaj hatt/konveyr bandna dnmtr. Ve tpk fabrikadaki montaj hatt
gibi, zaman da iinin edilgen bekiliine muhta, ama onun iradesinin dnda
akan bir ey hline gelmitir. Ksacas sanayi kapitalizminde ii, retici
gcne yabanclat gibi, zamanna da yabanclar, nk her ikisinin de
kullanm hakk sermaye tarafndan hara-mezat satn alnmtr. Bununla
birlikte modern kapitalizm, gndelik hayat ruh rten bir rutinin
dngselliine hapsederken, kolektif tarihi hep daha ileriye gidecek olan
izgisel bir sre olarak kurgulamtr. Sanayi kapitalizminin zaman rejimi,
insan, sermayenin mantna gre rasyonelletirilmi bir toplumsal dzenin
boucu tekdzeliine hapsetmi ve bireysel hikyeleri, bu kat sistemin gene
ayn derecede kat snfsal kategorileri iinde eriterek tek tip hle getirmitir.
Ancak tek tip hle getirilmi bu hikyelerin her birinin ierdii kiisel trajediyi,
toplamda daha iyiye doru gidecek olan soyut bir insanlk kategorisinin
tarihine dnecekleri iddias ile bir sre merulatrabilmitir.
14

Burada, David Harveynin bahsettii anlamda kent zerinde hak talep etme stratejisini
grebiliriz. Harvey bununla tam da, kenti, yoksulluk ve toplumsal eitsizlii ortadan
kaldracak, felaket evre tahribatnn yaralarn saracak bir imaj zerinden, sosyalist bir rgtl
topluluk olarak yeniden ina etmek ve yaratmak eylemini kasteder (Harvey, 2012: 138).

EUL Journal of Social Sciences (IV:II) LA Sosyal Bilimler Dergisi

December 2013 Aralk

Asl Vatansever

Oysa yeni kapitalizmin zaman boyutu, insann karakteri ile bu karakterin

sregiden bir anlatya dnmesini engelleyen lgn zaman deneyimi arasnda
bir atma yaratt (Sennett, 2012: 29). Bugn bazlar tarafndan bir
zgrleme, yaratclama frsat gibi sunulmaya allan i yaamndaki
esneklik, yalnzca dzenli bir gelire ihtiya duymayacak kadar salam mali
kaynaklara sahip olanlar iin zgrlk demektir. Geri kalanlar iin sz konusu
olan ey, iin snrlarnn, yaamn her alanna nfuz edecek derecede
bulanklamasndan, yani ksacas smrnn esneklemesinden ibarettir.15
Yeni kapitalizmde insanlar, deiimin bile pozitif anlamlarndan syrlp,
yalnzca ldrtc bir belirsizlie dnt bir dngy her an yaamaya
mahkm edilirler. Bunun karlnda, modern ncesi geleneksel toplumdaki
dngsel zamann tevekkel gvencesinden veya sanayi toplumunun nispeten
salam rutininden bile mahrumdurlar. te bugn uyanan kitleler, bu artlar
altnda, dnyann kimin iin ve nasl olup da ilerleyeceini sorguluyorlar.
Bu sorgulama, aslnda, grndnden daha derin bir paradigmatik krizin
yansmasdr ve bizatihi modern kapitalist dnyann toplumsal deiim
mefhumuyla ilgilidir. Wallerstein, Fransz Devriminin en nemli sonucunun,
deiimin normal olduu kansnn yerlemesi olduunu syler.16 Gerekten
de modern sanayi toplumunun karakteristik zelliklerinden biri, deiimin
kanlmaz, normal, hatta kontroll bir hzda ve kapsamda olduu mddete
istenilir bir ey olduu konusundaki yaygn mutabakattr. Toplumsal
deiimle birlikte insan yaamndaki belirsizlik faktrnn de nispi olarak art
gsterecei, geleneksel toplumun gvenlik ve sadakat mekanizmalarnn
nemli bir ksmnn kanlmaz olarak anaca, genel olarak kabul edilmitir.
Ancak Richard Sennettn da dedii gibi, bugnk deiim ve belirsizliin
garip yn, bunun hibir korkun tarihi felaket olmadan var olmasdr;
belirsizlik gl kapitalizmin gndelik ileyiine sinmitir (Sennett, 2012:
30). Bugnk dnyada, uzun dnemli deiimden de te, ann ruhuna sinen bir
eretilik ve istikrarszlk, her eyin etrafna rld tek gerek hline
gelmitir. Ksacas, bugn, artk deiim banallemitir. Nasl ki Rancirein
iileri iin entelektel ve kltrel faaliyetlerle uratklar anlar, sanayi
kapitalizminin ruh trpleyici rutininden kp hayatlarnn anlam kazand
anlar idiyse, direni de, bugnn prekerleri iin bu gemeyen belirsizliin ve
retken olmayan deiimin banalliinden kma andr. nk dnya
15

in tm yaama szd ve bireyin isiz kalmamak adna bu igale boyun edii esneklemi
smr rejimi iin sklkla Pierre Bourdieunn flexible (esnek) ve exploitation (smr)
kelimelerinden trettii flexploitation kavram kullanlr. Kavram, Trkeye esnek-smr
olarak evrilmitir. (Bkz.: Bourdieu, 2006: 73). Klaus Drre de Bourdieunn kavramn
kullanr (Drre, 2006). Bu kavram, Hardt ve Negrinin mparatorlukta tanmlad
smrnn yok-yeri kavramn artrr. Buna gre, smr zamansal ve uzamsal snrlarn
tesinde toplumsal ilikilerin ruhuna sinmi ve kullanm deerini tarif eden toplumsal retimle,
piyasa deerini tarif eden ekonomik retim arasndaki snrlar yok etmitir (Hardt, Negri,
2001: 222-224).
16
Wallerstein bunu bugne kadar saysz kitapta ve makalede belirtmitir. Burada Modern
Dnya-Sistemi lemesinin drdncs olan son eserinin nszne veya ilk giri cmlesine
bile referans vermek yeterli olacaktr: Wallerstein, 2011, s. xvi, s. 1.

EUL Journal of Social Sciences (IV:II) LA Sosyal Bilimler Dergisi

December 2013 Aralk

15

16

Prekarya Geceleri
21. Yzyl Dnyasnda Gelecei Olmayan Beyaz Yakallarn Ryas

hakknda bir yargya varmak, gnlk deneyimlerin yava birikimiyle deil,

ancak gerek dnyann salland ve salt bir grntden ibaret hle geldii
anlarda mmkn olabilir (Rancire, 1981/2012: 19).
Bugn iinde bulunduumuz bu zel an da, tpk 1831de Lyonda
balayp ksa srede Fransann byk ksmna ve ngiltereye yaylan ii
ayaklanmalar gibi, nispeten hli vakti yerinde saylabilecek, nitelikli i gc
tarafndan ve bir ekonomik kriz annda atelendi. Ve tpk 1830lar'n liberal
devletlerinin, snf atmasyla karlatklar anda mutlakiyeti seleflerinden
farksz bir ekilde iddete sarlmalar gibi, neoliberal devletler de, bunca
bireysel zgrlk ve insan hakk syleminin ortasnda, kitleleri iddetle
bastrmaya almaktan ekinmediler.17 Ancak ne var ki, tarihteki dier
rneklerde olduu gibi, vicdan bir kez reddettikten sonra, bakaldr iddetle
bastrlsa da, reddedilen eyin tekrar merulatrlmas mmkn
gzkmemektedir.
Bununla birlikte, egemen gler, gerekten korkutucu boyutlardaki
isyanlarn ardndan yeni saldr taktikleri gelitirip, sreten glenerek
kabilirler. Ne yazk ki, 1830lardaki ayaklanmalar, net bilanoda, ngilterede
iktisadi liberalizmi, Fransada ise merkeziyetilii ve ulusuluu
glendirmiti (Wallerstein, 2011: 85). Bugnk isyan dalgasnn da benzer
ekilde kar tarafn elini glendirerek sonulanmasndan korkulabilir. Ancak
1830lar, liberal ulus-devletin konsolide olma dnemiydi ve devir her anlamda
burjuva kapitalizminin devriydi. Buna ramen, bu dnemin ardndan gelen
1848, bu dengenin de ne kadar krlgan olduunu gstermiti. imdiyse ne
ulus-devletler o dnemde Fransa ve ngiltere arasnda varlan emperyalist
uzla gibi bir pakt yapabilecek ve bu sayede snf atmasn
dizginleyebilecek gteler, ne de yz elli yllk szlerinin ounu yerine
getirmedii anlalan liberalizm, artk eskisi kadar geerli bir uzlama
platformu salayabilir.18 Ancak bununla birlikte, elbette ki, kar cephenin 19.
yzyla oranla kaybetmi olduu baz kozlar olduu gibi, daha adil bir dnya
iin mcadele eden kesimlerin de greli zayflklar var. Her eyden nce
bugn dnyann zerinde dolaan ey, net bir ekilde tanmlanm bir snfsal
topyann hayaleti deil, farkl kaynaklardan beslenen kitlesel bir hayal
krklnn, kimi zaman uzak gr engelleyen sisidir.
Hayal krkl, tek bana sistem kart bir rgtlenme meydana getirme
gcne sahip olmad gibi, zellikle prekaryaya ikin olan belirsizlik
faktryle birletii anlarda, umut krc etki de yapabilir. Ancak bununla
birlikte, hayal krkl bazen erevesi net bir ekilde izilmi snf
17

1830lardaki ii hareketleri ve liberal devletin snf atmasna verdii tepki zerine detayl
bir analiz iin bkz. Wallerstein, 2011: 77-141.
18
Kapitalizme ikin eitsizliklerle, her alanda eitlii savunduunu iddia eden liberal jeo-kltr
arasndaki tutarszlk modern tarihe damgasn vurmutur. Gerekte liberalizm, piyasada,
kanun nnde ve frsatlara eriim konusunda vaaz ettii zgrlklerle birlikte, sadece siyasi bir
pazarlk alanndan ve zorunlu kalndka ksmen tartmaya alabilecek bir siyasi kavramlar
skalasndan ibarettir.

EUL Journal of Social Sciences (IV:II) LA Sosyal Bilimler Dergisi

December 2013 Aralk

Asl Vatansever

bilincinden, programatik siyasi projelerden ve tutarl deiim taleplerinden ok

daha etkili bir sistem kart faktr olabilir. Sistemin temel nermelerine kar
kmayan, hatta kendisi iin de bu minvalde bir gelecek hayal eden kitlelerin
kandrldklarn fark ettikleri anda hissettikleri hayal krkl ve kzgnlk,
prensip olarak daima sistemin elikilerinin bilincinde olmu ve kararl
biimde bunlar amak zere programlar gelitirmi olan kesimlerin sreen
ama dk younluklu mcadelelerinden ok daha sarsc bir patlamaya yol
aabilir. Bu patlama, sistemin temeliyle alakal olduu ilk bakta belli
olmayan vesilelerle su yzne kabilir tpk 1968de yeni neslin, aileden
devlete kadar burjuva toplumunun tm katmanlarna sinmi olan ikiyzl
ahlaklk ve gizil otoritarizmle yzlemesinin Vietnam Sava vesilesiyle
balam olmas gibi. Ancak patlama bir kez gerekletiinde, toplumun pek
ok kesimini, sistemden honut olmadklar her neyse, onu dile getirmek
ynnde cesaretlendirir. Normalde snfsal, etnik veya baka taleplerinde yalnz
kalm olan nispeten daha kk gruplarn ve katmanlarn, daha geni kitlelerle
sistemden (her ne kadar farkl nedenlerle de olsa) duyulan honutsuzluk
temelinde iliki kurabilmesini ve onlarn empatisini kazanabilmelerini salar.
Bu nedenle hayal krkl, sistemden gerekten umudu olan snflara da sirayet
edecek kadar derinletiinde snf, cinsiyet ve etnisite st bir siyaset alan
aar. Bugn grdmz kresel lekte hayal krkl da, ylgnlktan
kzgnla, sonra da uyana alan ve iktidarn bilindik metotlar (yok sayma,
tehdit, iddet vb.) ile kapatlamayacak genilikte bir kap aralad. Kendisine
yzde doksan dokuz diyen ve artk uluslar st bir dayanma da sergileyen
kitleyi birletiren ortak payda, ite bu hayal krkldr.19
Gncel isyan dalgasnn, klasik snf mcadelesi tanmlarna uymamas,
hareketin gidiat bakmndan endie verici bir durum gibi grnebilir. Ancak
bugne kadar sistemin iine yaram olan belirsizlik, kitlenin gc hline de
gelebilir.20 Ayaklanan kitleler kolayca bir kalba sokulamayacak derecede
ouldur.
stelik ilgin bir ekilde,
oulluktan kaynaklanan
tanmlanamazlkla, sistemin kendilerine dayatt snfsal belirsizlikten
kaynaklanan tanmszl birbirinden ayrt edebilmektedirler. Birincisini
kucaklarken, ikincisinin zamansal, meknsal ve ilikisel tezahrlerine kar
kmaktadrlar. Bundan da nemlisi, u an dnya sisteminin bir sredir iinde
bulunduu kriz ve gei dnemi de, deiimin aktrlerine nemli bir frsat
kaps amaktadr. Tarih gstermitir ki, en ok kriz zamanlarnda elitler,
19

Empirik aratrmalar da, bu tezi destekler grnmektedir. rn.: London School of

Economics bnyesindeki Sivil Toplum ve nsan Gvenlii Aratrmalar Birimini yneten
Mary Kaldor ve aratrmacnn Haziran 2012de yaynladklar toplumsal hareketler
raporundaki nemli bulgulardan biri, 2011-2012 yllar arasnda patlak veren kalkmalarn
hepsinin ortak noktasnn biimsel demokrasinin baarszlndan ve hkim siyaset
anlayndan duyulan hayal krkl olduu ynndedir (Kaldor, Selchow, Deel, MurrayLeach, 2012).
20
Hannes Charen, Occupy hareketi rnei zerinden, bu tip hareketlerin belli taleplerden ve
zerinde mutabakata varlm bir mesajdan yoksun olduklar eletirisini tartr. Charena gre,
bu eletiriler, hareketin, siyasetin doasn ve bireyler aras ilikileri dntrerek hibir
partinin yapamayaca bir eyi yaptn grememektedirler (Charen, 2012).

EUL Journal of Social Sciences (IV:II) LA Sosyal Bilimler Dergisi

December 2013 Aralk

17

18

Prekarya Geceleri
21. Yzyl Dnyasnda Gelecei Olmayan Beyaz Yakallarn Ryas

toplumsal hareketlerin basklarna ak hle gelirler ve radikal deiimler

mmkn olabilir (Smith ve Wiest, 2012).21 Byle bir durumda, bugnn
1848e ne kadar benzedii tartlr olmakla birlikte, yakn bir gelecekte
1848den daha geni apl ve kalc sonular brakacak bir snf hareketinin
ortaya kmas beklenebilir. Byle bir hareketin taycs, byk bir ihtimalle,
bilinen snfsal kategorileri aan ve her trl snflatrmay reddeden, ancak bu
sefer sorunlarnn kaynann, mahkm edildii belirsizlikte yattn daha net
bir ekilde tarif edebilecek olan prekarya olacaktr. Bu senaryo gerekleirse,
yapsal belirsizliin yknn, bu belirsizlikten nemalanan yzde birin konforlu
ve kayglardan azade yaam sahasna da sramas kuvvetle muhtemeldir.

KAYNAKA
Arrighi, G., Hopkins, T., Wallerstein, I. (1991), Sistem-Kart Hareketler, (C.
Kanat, B. Somay ve S. Skmen, ev.), Metis Yaynlar, stanbul.
Bora, A., Bora, T., Erdoan, N., stn, . (2011), Bouna M Okuduk?
Trkiyede Beyaz Yakal sizlii, stanbul: letiim.
Bora, T. (2013), Beyaz Yakallarn syannn Ardnda Ne Var?, Radikal,
02.07.2013.
Bourdeu, P. (2006), Kar Ateler, (Halime Yksel, ev.), YKY, stanbul.
Bourraud, Nicolas, Precarious Constructions. Answer to Jacques Rancire
on Art and Politics, http://www.skor.nl/_files/Files/OPEN17_P20-37(3).pdf
Castells, M. (1996), The Information Age I: The Rise of the Network Society,
Blackwell.
Castells, M. (1998), The Information Age III: Economy, Society and Culture,
Blackwell.
Charen, H. (2012),Communicability and the Police, Journal for Occupied
Studies,
http://occupiedstudies.org/articles/communicability-and-thepolice.html.
Chomsky, N. (2012), Occupy, Penguin, Londra.
Drre, K. (2006), Precarity The Cause and Effects of Insecure
Employment, http://www.goethe.de/ges/soz/dos/arb/pre/en1870532.htm.
21

Wallerstein da, benzer ekilde, pek ok yerde, kriz ve gei anlarnda kk girdilerin byk
ktlarla sonulanma potansiyelinin arttn syler (rn. Wallerstein, 1999: 132).

EUL Journal of Social Sciences (IV:II) LA Sosyal Bilimler Dergisi

December 2013 Aralk

Asl Vatansever

Graeber, D. (2011), Debt, The First 5000 Years, Melvillehouse, NY.

Grosser, M. (2008),Prekre Lage, Immer mehr Akademiker knnen von ihren
Hochschulstellen nicht leben, http://www.dradio.de/dlf/sendungen/campus/
722789/.
Gorz, A. (1997), Farewell to the Working Class: An Essay on Post-Industrial
Socialism, (Michael Sonenscher, ev.), Pluto Press, Londra.
Hardt, M., Negri, A. (2001), mparatorluk, (Abdullah Ylmaz, ev.), Ayrnt.
stanbul.
Harvey, D. (2012), Rebel Cities, Verso, London.
Harvey, D. (2006), Spaces of Global Capitalism. Towards a Theory of Uneven
Geographical Development, Verso, London/NY.
Harvey, D. (1999), Postmodernliin Durumu, Metis, stanbul.
Hobsbawm, E. (23 Aralk 2011), BBC News, It Reminds of 1848.
http://www.bbc.co.uk/news/magazine-16217726.
Kaldor, M., Selchow, S. (2012), The Bubbling Up of Subterranean Politics in
Europe, Civil Society and Human Security Research Unit, London School of
Economics and Political Science.
Mason, P. (2012), Why Its Kicking off Everywhere, The New Global
Revolutions, Verso, London/New York.
Rancre, J. (2012), Proletarian Nights. The Workers Dream in NineteenthCentury France, (kinci bask), London/NY: Verso. (Birinci bask: Nights of
Labor, 1981).
Sennett, R. (2012), Karakter Anmas. Yeni Kapitalizmde in Kiilik
zerindeki Etkileri, (Bar Yldrm ev.), Ayrnt, stanbul.
Standing, G. (2011a), The Precariat, The New Dangerous Class, Bloomsbury,
Londra/NY.
_________ (01.06.2011), Who Will Be A Voice for the Emerging
Precariat?, The Guardian, http://www.guardian.co.uk/commentisfree/
2011/jun/01/voice-for-emerging-precariat.
__________ (19.04.2013), Defining the Precariat: A Class in the Making,
Eurozine, http://www.eurozine.com/articles/2013-04-19-standing-en.html.
Streeck, W. (2012),Citizens as Customers. Considerations on the New
Politics of Consumption, New Left Review 76, Temmuz-Austos 2012, s. 2747.
Wallerstein, I. (2011), The Modern World-System IV: Centrist Liberalism
Triumphant, 1789-1914, University of California Press, Berkeley/Los
Angeles/London.

EUL Journal of Social Sciences (IV:II) LA Sosyal Bilimler Dergisi

December 2013 Aralk

19

20

Prekarya Geceleri
21. Yzyl Dnyasnda Gelecei Olmayan Beyaz Yakallarn Ryas

Wallerstein, I. (1999), The End of the World As We Know It. Social Science for
the
Twenty-First
Century,
University
of
Minnesota
Press,
Minneapolis/London.
Zizek, S. (2001), On Belief (Thinking in Action), Routledge, London/NY.
Asl Vatansever is Assistant Professor at the Faculty of Arts and Sciences of
Dou University, Istanbul where she is teaching courses on sociology, world
history, and history of Eurocentrism. She got her doctoral degree in January
2010 from the University of Hamburg (magna cum laude). Her doctoral
dissertation on the origins of Islamism in the 19th century Ottoman Empire
was published the same year by Dr. Kovac Publ., Hamburg. Her current
research activities focus primarily on the crisis of capitalism, the changing
nature of class relations, and the new forms of social protest.
Asl Vatansever stanbul Dou niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesinde
yardmc doenttir ve sosyoloji, dnya tarihi ve Avrupa-merkezcilik tarihi
konularnda dersler vermektedir. Doktora derecesini Ocak 2010da magna
cum laude derecesiyle Hamburg niversitesinden alm; slamcln 19.
Yzyl Osmanl toplumundaki kkenleri zerine yazd doktora tezi ayn yl
Hamburg, Dr. Kovac Yaynevinden kitap olarak kmtr. Gncel olarak
kapitalizmin krizi, snf ilikilerinin deien doas ve toplumsal muhalefetin
yeni biimleri zerine almaktadr.

EUL Journal of Social Sciences (IV:II) LA Sosyal Bilimler Dergisi

December 2013 Aralk